Jeroen #9

THEAT ERMAGA Z I N E

CHANTAL ACDA BJร RN VAN

DER DOELEN

WIM VANDEKEYBUS

ROELS MICHEL SLUYSMANS MAYKE

SILKE VAN

KAMP

WILLEM BRULS JAN BOELEN

Die Zauberflรถte I S G EEN S P RO O K J E B I J O P ERA Z U I D

JAARGANG 5 NUMMER 2 SEPTEMBER 2019

De Warande is een proviciaal cultuurhuis in Turnhout met een breed programma van theater, muziek, dans, expo, familievoorstellingen, circus... Naast Belgisch talent staan er door de unieke infrastructuur ook bekende internationale artiesten op het programma. In de grote Expozaal kan je daarbovenop boeiende tentoonstellingen ontdekken.

VIA ZUID VIA ZUID, talentontwikkeling in de podiumkunsten, in en vanuit Limburg. VIA ZUID steunt beloftevol talent op weg naar de professionele beroepspraktijk en ontwikkelt samen met hen bijzondere voorstellingen en unieke projecten. Dat is een avontuur dat alleen slaagt in samenwerking met publiek én tal van partners. In gezamenlijkheid komen zo verrassende, vaak multidisciplinaire presentaties tot stand. Volg de nieuwe makers vanaf het prille begin!

Als open huis voor woord, muziek, dans en beeld kiest CCHA voor kunst als een dynamische ontmoetingsruimte tussen artiest(en) en publiek(en), houden we een vinger aan de maatschappelijke pols, ondersteunen we kunstenaars, verwelkomen we iedereen, in het bijzonder de jonge bezoeker, en bouwen we samen met (boven)regionale partners aan een brede stedelijke culturele context.

Toneelgroep Maastricht is één van de grote nationale toneelgezelschappen en het stadsgezelschap van Maastricht.

Artistiek leiders Servé Hermans en Michel Sluysmans verankeren het gezelschap in het Limburgse land en richten van daaruit hun blik op de wereld. Een liefdevolle blik die zich vertaalt in verrassende en muzikale voorstellingen, altijd vanuit een positief mensbeeld.

Piet Menu heeft sinds september 2015 de artistieke leiding over Het Zuidelijk Toneel. Samen met een diverse groep theatermakers uit Nederland en Vlaanderen bouwt hij aan een open en veelkleurig theaterhuis. Ieder brengt een eigen vorm en beeldtaal in, maar wat HZT en deze makers bindt is engagement en empathie, interesse in de blik van de ander.

De philharmonie zuidnederland is een waardevol en flexibel symfonieorkest in de regio Zuid-Nederland en daarbuiten. Het orkest voert het volledige symfonische repertoire uit en maakt zich sterk voor innovatie met vernieuwende cross-over programma’s én door de verbinding met het bedrijfsleven te zoeken. Ook educatie vormt een wezenlijk onderdeel van het orkest. Kinderen van alle leeftijdsgroepen kunnen van dichtbij kennismaken met de kracht en magie van muziek

De voormalige mijngebouwen in Winsterslag zijn getransformeerd naar een creatieve hotspot. In C-mine cultuurcentrum kan je een volledig jaar genieten van concerten, expo’s, theater, dans, literatuur, vorming, festivals en veel meer. Splinternieuwe zalen, een exporuimte, vergaderzalen en een gezellige brasserie, de ideale plek voor een avondje uit.

Opera Zuid verlegt al meer dan vijfentwintig jaar de bakens met gepassioneerd en authentiek operatheater. Door de bewuste selectie van nationale en internationale topsolisten en dirigenten, ragfijne artistieke omkadering en een doorgedreven dramaturgie zet Opera Zuid telkens in op een kwalitatief hoogstaand resultaat.

Op basis van meer dan 25 jaar expertise en persoonlijke netwerken staat Bodosz garant voor maatwerk op het gebied van conceptvorming, communicatieadviezen, projectmanagement en journalistieke producties.

2

THEATERMAGAZINE JEROEN

SEPTEMBER 2019

Redactioneel

MOBIELTJE IN HET THEATER

I

k herinner me dat ik met een collega-journalist een theatervoorstelling bezocht. In een buitenwijk van Heerlen keken we vanaf een gelegenheidstribune naar een voorstelling bij Cultura Nova. Hij had avonddienst en checkte om de haverklap zijn mobiele telefoon. Tot het ding uit zijn handen gleed en onder de tribune terechtkwam. Ik werd nogal onrustig bij de gedachte dat het ding af kon gaan, hij bij het idee dat hij niet op kon pakken in geval van moord en brand.

Natuurlijk, nog steeds beginnen heel wat voorstellingen met het verzoek de mobiele telefoon uit te zetten, maar lang niet altijd bij de philharmonie zuidnederland. Via een app kunnen bezoekers extra informatie zien over wat ze op dat moment voorgeschoteld krijgen. Wat is au fond het verschil tussen een telefoon en een programmaboekje? Juist, de telefoon ritselt niet.

Peter Missotten, lector Technology Driven Art aan de Zuyd Hogeschool in Maastricht stimuleert het kritische gebruik van technologie binnen de kunsten.

In samenwerking met de Toneelacademie Maastricht heeft hij voor het Impact festival in cultuurcentrum Hasselt de voorstelling Dear Lollipop gemaakt, waarin de smartphone centraal staat in plaats van haar gebruiker. Bezoekers melden zich vooraf online aan met hun apparaat, downloaden een app en wachten als ouders bij de zwemles geduldig in een aparte ruimte terwijl hun elektronische kroost van de voorstelling geniet. Er wordt gediscussieerd en kennis uitgewisseld tussen universitaire wetenschappers, het bedrijfsleven, podiumkunstenaars en beleidsmakers. Economie, innovatie en cultuur komen hier samen. Edo Dijksterhuis schrijft erover in deze Jeroen.

Dear Lollipop lijkt de omgekeerde wereld; cultuurhuis de Warande in Turnhout gebruikt beschikbare technologie zeer functioneel. Die biedt onvermoede voordelen. Zo streamde de Warande vorig jaar voorstellingen die vervolgens in zorgcentra te zien waren voor mensen die het niet meer redden om de gang naar het theater te maken. Een van de voorstellingen was zelfs in 24 verschillende wooncentra te zien. De reacties waren ongemeen positief. Al was het maar vanwege de herinnering aan de tijden dat de bewoners met hun overleden echtgeno(o) t(e) het theater bezochten.

Ook slechthorenden en slechtzienden kunnen via de techniek veel beter bediend worden in het theater.

Directeur/acteur/regisseur Servé Hermans van Toneelgroep Maastricht vertelt aan Paul van der Steen in zijn artikel over digitalisering over een Duits circus dat het verbod op dierenacts onderving met een videoscherm rondom waarop tijdens een voorstelling twee keer een ode aan het klassieke circus mét dieren werd gebracht.

Zijn digitale middelen onontbeerlijk geworden in een voorstelling? Servé Hermans denkt van niet. Hij bekijkt de inzet per voorstelling. “Wat heeft die nodig? Wat past?”

In deze Jeroen komt u weer een keur aan musici, theatermakers, curatoren en performers tegen die – digitaal of niet – kleur proberen te geven aan uw leven. Of, zoals in Hasselt, dat van uw mobieltje.

‘Een Duits circus onderving het verbod op dierenacts met een videoscherm rondom waarop tijdens een voorstelling twee keer een ode aan het klassieke circus mét dieren werd gebracht.’

Emile Hollman Eindredacteur Jeroen

SEPTEMBER 2019

THEATERMAGAZINE JEROEN

3

10

18

14

22

6

41 44

56

29

DEZE KEER IN THEATERMAGAZINE JEROEN

6 DE ACHTERKANT VAN DE STAD

COLOFON Cover: Die Zauberflöte foto Bjorn Frins

Piet Menu en Björn van der Doelen in gesprek

10 NORDIC NIGHT(S) IN HASSELT Ode aan Jóhann Jóhannsson

12 VROUWENPOWER MET ZAUBERFLÖTE Jorinde Keesmaat regisseert bij Opera Zuid

14 CIRCUS IN 2019 de Warande kiest voor vernieuwing

16 DE ONUITROEIBARE HEERSZUCHT Interview met Wim Vandekeybus

18 BRUCKNER IS EEN UNIVERSUM Dirigent Hartmut Haenchen doet de Zevende

22 DE LIEFDE IS EEN GELOOF Toneelgroep Maastricht brengt Peachez

37 DE VRIJE VAL Column van Chantal Acda

42 WACHTEN OP EEN ECHO Jonge theatermakers trekken de wijk in

46 DIGITALISERING IN THEATER Hoe de smartphone de schouwburg binnenkwam

9 POPMUZIEK ALS ERFGOED Jan Delvaux over Marina in Genk 20 RAUWER DAN ROUW Silke van Kamp doet het met een trompet 25 ORKESTEN MET EEN MISSIE Philharmonie faciliteert concerten Aken 26 TECHNOLOGIE EN DE KUNSTEN IMPACT Festival loopt op zaken vooruit 29 KUS VAN EEN GELIEFDE Ola Maafalani’s Midzomernachtsdroom 30 UITGELICHT Tips voor het nieuwe seizoen 38 ALSOF HET NET GEBEURD IS Getuigenissen over Wereldoorlog II 41 DANS OP CLUB-SOUNDTRACK L-E-V- opnieuw te gast in Turnhout

Deze uitgave werd mede mogelijk gemaakt door: C-mine Cultuurcentrum Genk, philharmonie zuidnederland, VIA ZUID, CCHA/ cultuurcentrum Hasselt, de Warande Turnhout, Toneelgroep Maastricht, Opera Zuid en Het Zuidelijk Toneel. Concept Bodosz Uitgevers.

Eindredactie/coördinatie: Emile Hollman.

Teksten: Chantal Acda, Eric Alink, Twan van den Brand, Edo Dijkersterhuis, Fons Geraets, Emile Hollman, Laura Mennen, Paul van der Steen, Koos Vaes en Mark van de Voort.

Tekstcorrectie: Pieter Beek Vormgeving: Obidesign, Annebeth Nies

44 HET MYSTERIE IN STAND HOUDEN Mahan Esfahani over het klavecimbel 49 EEN ENORME LOGISTIEKE KLUS Dromen van muzikant Reggy van Bakel 50 ARAB CARTOON FESTIVAL Spotlust met hindernissen 52 THEATER VAN DE VERVALSING Theatrale biografie van Zuidelijk Toneel 54 MUZIEK MET EEN MORAAL Opera naar verhaal van Toon Tellegen 56 DESIGN ALS OPLOSSINGSMACHINE Expo van Istanbul naar Genk

SEPTEMBER 2019

Theatermagazine Jeroen ontleent zijn naam aan acteur en zanger Jeroen Willems (1962 - 2012).

THEATERMAGAZINE JEROEN

5

Team van de Achterkant van... met links Björn van der Doelen. foto’s Bart Grietens

Het Zuidelijk Toneel maakt theater over steden als Eindhoven (boven), Breda, Tilburg, Roosendaal, Venlo, Den Bosch en Heerlen.

Nachtelijke heimwee?

Denk aan Brabant, zingt Guus Meeuwis. Want daar brandt nog licht.

Herkomst: warmtelampen op weedzolders en tl’s in xtc-laboratoria. Het Zuidelijk Toneel wijdt zijn omvangrijke theaterproject De Achterkant van... aan drugscriminaliteit.

DOOR ERIC ALINK

6

THEATERMAGAZINE JEROEN

SEPTEMBER 2019

Fantasio. foto Gwenny Eeckels

Theater

DE GENOTZOEKERS VAN HET ZUIDELIJK TONEEL A

ch, Noord-Brabant. Ooit grootleverancier van maïs, haver en gerst, nu van mdma, hennep en ghb. Lucratieve handel: volgens conservatieve schattingen gaat in de Brabantse drugscriminaliteit jaarlijks drie miljard euro om. Aan die schaduweconomie wijdden Volkskrant-journalist Jan Tromp en hoogleraar bestuurskunde Pieter Tops het boek De achterkant van Nederland [2017]. Het is een onthutsend relaas over ondermijning, geweld en andere collateral damage van de florerende branche.

Na lezing voelde Piet Menu dat drugscriminaliteit ook een artistieke grondstof kan zijn. De kopman van Het Zuidelijk Toneel: “Ik las hallucinante cijfers. Maar wat me vooral opviel, was een misverstand.

Het benoemen van problematiek betekent nog niet dat je al op weg bent naar de oplossing.” Die schijn van beheersing, waarmee ook nieuwe politieke leiders graag koketteren, boeit hem sterk. Zelf mijdt hij elke grootspraak: “Het Zuidelijk Toneel kan en wil met theater geen maatschappelijke problemen oplossen.” Wel wil hij met ‘De Achterkant van...’ tegenwicht aan eendimensionaliteit bieden. “De drugsproblematiek is complex en meerlagig. Omdat de samenleving dat lastig vindt, maakt ze het overzichtelijk: goed en kwaad, onder- en bovenwereld. Zo simpel is het niet.”

Piet wijst op een ander mechaniekje. Van de duizenden die in de ZuidNederlandse drugseconomie de kost verdienen, maken we graag een aparte groep. “Dat stelt blijkbaar gerust. Maar het zijn dezelfde mensen.

Ze doen boodschappen, gaan ook naar de dokter. Zij maken deel uit van dezelfde samenleving.” Een ex-lid van een motorclub, die ooit van zijn bed was gelicht, vertelde voor een toekomstige podcast aan HZT dat hij op het bureau in zijn rats had gezeten. De volgende dag zou hij zijn kind van school moeten halen. “Hij was bang dat z’n zoontje in zijn eentje op het plein zou staan. Herkenbare ouderlijke zorg.”

Langer kijken, niet oordelen. Dat is ook de grondhouding van acteur en singersongwriter Björn van der Doelen. Hij onderzoekt graag het niemandsland tussen goed en kwaad, zowel op zijn jongste album Eerwaarde Vader, zegen mij, want ik heb gezondigd als in de voorstelling. Enthousiast wijst hij op de Netflix-hit Extremely Wicked, Shockingly Evil and Vile over de 42-jarige Ted Bundy. De Amerikaanse seriemoordenaar sleet zijn dagen met dope on death row, binnengesmokkeld door zijn echtgenote. Björn, die de film verslond:

“Mensen met een perfect leven, daar vind ik geen reet aan. De hemel kan nu eenmaal niet zonder de hel bestaan. Dat maakt misdaad – op kindermisbruik na – altijd dubbel: het schrikt af, maar we voelen ons er ook toe aangetrokken. Vooral de romantiek van drugscriminaliteit spreekt aan: spanning, feesten, bergen geld.”

De Achterkant van... raakt ook aan de maatschappelijke tweedeling die zich aftekent. Björn, die ‘Mensen met in Eindhoven mensen uit het een perfect schemermilieu kent: “In hun kringen is de onderlinge zorg leven, daar sterker dan bij mij in de straat, waar we elkaar amper kennen. vind ik geen Ook financieel helpen ze elkaar sneller uit de brand. Hun houding: reet aan. we lossen het zelf wel op, we De hemel worden toch genaaid.”

Statistisch feit: de kan nu geprivilegieerde en veelal hogeropgeleide zuiderling die eenmaal het voor de wind gaat, kan de niet zonder misdaadval behendig ontlopen.

Hij zal minder snel in een de hel laboratorium voor synthetische bestaan.’ drugs staan kokkerellen. Björn over die dubbelzinnigheid: “Wie de keuze voor drugscriminaliteit niet hoeft te maken, kan er gefascineerd naar blijven kijken.” Aan belangstellenden geen tekort, leren The Sopranos en Breaking Bad. Want tragiek triggert. Een veld klaprozen is mooi. Maar voor het stilleven van een >>

SEPTEMBER 2019

THEATERMAGAZINE JEROEN

7

narco-liquidatie – afzetlint, bobbelig laken op straat – rijden we graag een blokje om.

Waarom drugscriminelen zich zo thuisvoelen onder de rivieren?

Volgens Piet Menu is de beweerde zuidelijke volksaard – wantrouwig tegenover gezag en samen de boontjes doppen – niet de belangrijkste reden. Eerder de logistieke ligging, vlakbij de grens en twee grote havensteden. Zulke pragmatische overwegingen passen bij marktdenken, stelt hij. Laconiek, bijna droogpoederig: “De hele maatschappij professionaliseert. Overal zie je optimalisatie van systemen en structuren – van zorgsector tot aan onderwijs of bibliotheekwezen. Het zou vreemd zijn als dat niet voor de drugshandel zou gelden.”

Zowel vraag als aanbod groeit, ziet Björn: “Er wordt zo ontiegelijk veel gebruikt, ook in de advocatuur, ‘Een veld dat de samenleving het systeem zelf in stand houdt.” klaprozen is Een schizoïde situatie, erkent hij. Tegenover brede medeplichtigheid aan de drugseconomie staat mooi. Maar collectieve afkeuring van met name het geweld en de voor het milieuschade.

Met de ogen van de Franse socioloog Durkheim stilleven van bezien heeft de drugseconomie een functie in de samenleving. Piet herinnert aan een gesprek met een narcoPieter Tops. “Hij wees me op de maatschappelijke liquidatie behoefte aan genot. Die is erg groot, bewijzen de vele kookprogramma’s en het toenemend drugsgebruik.

- afzetlint, Ik koppel drugs ook eerder aan genotzucht dan aan bobbelig verlangen naar verdoving of een vlucht uit de realiteit.

Tegelijkertijd zie ik hoe drugs sommigen aan hun laken op ellende helpen ontsnappen. Maar wie zijn wij om te straat zeggen dat iemand in zijn nachtmerrie moet blijven?”

Niet alleen drugscriminaliteit is complex, zegt rijden we Menu. Ook onze relatie met genot: “Enerzijds stellen we er grenzen aan. We nemen deel aan een graag een bootcamp in de Ardennen, sporten doordeweeks. blokje om.‘ Anderzijds vinden we dat we recht hebben op genot, wat vroeger was voorbehouden aan het paradijs. We willen – nee: moeten – nu al gelukkig zijn, want we streven naar het volmaakte. Drugsgebruik past daarbij. Het zijn tegengestelde behoeften: je genotzucht begrenzen en jezelf eraan overgeven. Maar in het hedendaagse woord yogasnuiver zie je ze samenkomen.”

Zelf zou het tweetal de Veroval Drugstest à 19,99 van het Kruidvat lachend aandurven. Hardcore clean. Niet dat ze de ascese omhelzen: soms drinken ze onmatig bier. Björn binnen en vooral buiten Bavariareclames; Piet in thuisstad Antwerpen. Maar geen drugs.

De Achterkant van..., waarin drie generaties voorbijkomen, wordt ook geen ode aan opiaten of andere feestartikelen. “Dat zou veel te eenlagig zijn. Liever tonen we de vele, verwarrende kanten van drugscriminaliteit”, zegt Piet. “Telkens als je straks denkt ‘Ah, nu snap ik het’, word je op het verkeerde been gezet. Sowieso gebruiken

8

THEATERMAGAZINE JEROEN

SEPTEMBER 2019

we verschillende stijlen, van realistisch tot absurdistisch, en gaan we spelen met herkenning en vervreemding.”

Vertrek van het HZT-hoofdkwartier aan Ringbaan Oost in Tilburg. De volgende dag zal het Brabants Dagblad melden dat vlakbij drie garageboxen stampvol attributen voor hennepteelt zijn aangetroffen. Ook zijn motoren, een quad en papieren in beslag genomen. Dat de politie ook een seizoensbrochure van Het Zuidelijk Toneel heeft gevonden, wil zij ontkennen noch bevestigen .

De Achterkant van Heerlen – Cultura Nova, van 19 t/m 31 aug. ‘...Tilburg’ - Tilburg Theaters, 6 t/m 15 sept. ‘...Eindhoven’ - Parktheater, 17 t/m 21 sept. ‘...

Roosendaal’, Theater De Kring, 26 t/m 28 sept. ‘...

Den Bosch’ -Theater aan de Parade, 1 t/m 3 okt. ‘...

Breda’- Chassé Theater 23 t/m 27 okt. ‘...Venlo’ Maaspoort. hzt.nl

DE MAKERS Schrijvers van De Achterkant van... zijn Diederik Stapel en Anton Dautzenberg. Eerstgenoemde is psycholoog en schrijver. In 2011 eindigde zijn wetenschappelijke carrière, na een te vrije omgang met feiten en verzinsels. Dautzenberg is veelgeprezen schrijver van brandnetelteksten die de lezer jeuk bezorgen – vaak van opwinding, soms van ergernis. Hij omarmt graag maatschappelijke controverses. Met Diederik Stapel schreef hij onder meer de brievenroman De Fictiefabriek.

Tot de cast van De Achterkant van... behoren Michiel Kerbosch, Soufiane Moussouli, Erwin Boschmans, Mike Weerts, Huub Smit, Dries Alkemade en Björn van der Doelen. De regie is van Joris van Midde van het Tilburgse theatergezelschap De Kwekerij – nomen est omen. Spelcoach: Willibrord Keesen.

De Achterkant van... omvat meer dan alleen de voorstelling. Er is ook de podcast De Wereld van Jan de Man [medio oktober] van Romanee Rodriguez, een tentoonstelling over drugscriminaliteit met couleur locale – in samenwerking met Young in Prison – en diverse contextprogramma’s.

Muziek

Jan Delvaux kan de Vlaamse equivalent van de Nederlandse muziekprofessor Leo Blokhuis worden genoemd. Ze schrijven en reizen langs de theaters. “Hij is meer van de weetjes, ik van de verhalen.” D O O R E M I L E H O L L M A N

Popmuziek als erfgoed

A

l heel veel jaren reist journalist Jan Delvaux (°1962) samen met DJ Bobby Ewing (geboren Jimmy Dewit) met verhalen over de Belgische popmuziek langs de Vlaamse theaters. Hij vertelt erover op radio en televisie en schreef er al een paar boeken over. In 2017 werd hij gevraagd om een documentaire te maken over de geschiedenis van zijn geboortestad Leuven. Die werd – ook tot zijn eigen verrassing - een groot succes. Dat leidde tot het idee om in meer steden uit te pakken met vertellingen over de plaatselijke popscene. Zoals in Genk.

“De popmuziek in Genk begint natuurlijk met Marina van Rocco Granata”, steekt hij van wal. “De eerste Belgische wereldhit. Net als jullie Nederlanders hebben wij ook geen twintig nummer 1 hits gehad in Amerika.

Hoe kleiner het land, hoe groter de fierheid op de eigen muziek.”

“Marina uit 1959 is ook het verhaal van de mijngeschiedenis. Het was niet alleen de eerste Belgische klepper maar ook de eerste Nederlandse topper. Kort nadat Rocco Granata er succes mee had ging Willy Alberti het ook zingen. Rocco speelde het toe aan een Belgische platenbaas in New York die hij kende, de versie van Alberti ging via een steward van de KLM naar Amerika en zo kwamen beide versies in de top 100 daar.

En opeens maakten ze terplekke promotie voor dezelfde plaat. Alberti verloor de competitie. In Amerika dachten ze dat hij een Italiaan was, maar hij was een jongen uit Mokum die eigenlijk Carel Verbrugge heette. Hij viel door de mand op een Italiaanse avond in Carnegie Hall toen bleek dat hij toen geen woord Italiaans sprak en alleen maar fonetisch Italiaans kon zingen.”

Zijn de Genkse verhalen ook leuk voor mensen uit Eindhoven of Hasselt?

“Je hebt op elke plek mensen die nationaal bekend zijn. En de lokale verhalen over de hoop ooit beroemd te

Singeltje Marina van Rocco Granata.

‘Hoe kleiner het land, hoe groter de fierheid op de eigen muziek.’

worden zijn vaak universeel herkenbaar, dus ook voor mensen van buitenaf. Je hoeft ook maar tien seconden een liedje laten horen of een hoesje laten zien en ze halen de sfeer zo terug. Vroeger had je allemaal van die heemkundegroepjes en haalden mensen herinneringen op aan lokale carnavalstradities. Maar popmuziek is het nieuwe erfgoed geworden. Ze komen ook bij mij aan de deur plaatjes brengen als ze hun zolder hebben opgeruimd. Al ben ik eerder een verzamelaar van verhalen dan van platen. Muziek is toch de soundtrack van je leven hè.”

Voor zijn theateravonden raadpleegt Jan Delvaux zijn eigen archief maar ook gaat hij praten met lokale kenners van de muziek. “Elke stad heeft van die mannen die alles weten en alles verzamelen.”

In Genk brengt Belpop Bonanza al zeker het verhaal van Bono van U2 die – naar verluidt - voor het eerst met een witte vredesvlag zwaaide in de Limburghal. Ook rockgroep Vive la Fête komt voorbij en exotische groepjes als The Hippy’s, The Snakes of R and the R’s.

Bandjes uit de cités waarin Polen, Hongaren, Belgen en Italianen samen rockten. Een unieke combinatie. En dan is Delvaux weer terug bij de mijngeschiedenis.

Belpop Bonanza 3600 van Jan Delvaux en DJ Bobby Ewing.

Op 5 en 6 december in C-mine cultuurcentrum Genk. cminecultuurcentrum.be

SEPTEMBER 2019

THEATERMAGAZINE JEROEN

9

Margaret Hermant en Neil Leiter van Echo Collective brengen tijdens het Hasseltse festival Nordic night(s) een ode aan de IJslandse componist Jóhann Jóhannsson.

Kippenvel op hun armen. Het gevoel te vliegen.

D O O R PA U L VA N D E R S T E E N

Een ander gevoel van tijd Jóhann Jóhannsson. foto Jónatan Grétarsson

10

THEATERMAGAZINE JEROEN

SEPTEMBER 2019

Muziek

“E

igenlijk ongelofelijk hoe zoiets ogenschijnlijk simpels zulke diepe emotionele lagen weet aan te boren,” zegt Neil Leiter. “Jóhansson uitvoeren werkt zelfs therapeutisch. Na anderhalf uur spelen van zijn stukken kan ik helemaal vrede met mezelf en de wereld hebben.”

Jóhannssons werk draagt de sporen van zijn land van herkomst: IJsland. Hermant: “Natuur, landschap, de elementen klinken door in zijn muziek.” Leiter: “Je kunt de hypothese niet bewijzen, maar lange winternachten en eindeloze zomerdagen zorgen voor een ander gevoel van tijd en voor meer ruimte voor het beschouwende.”

Componist en pianist Jóhannsson (19692018) vond bij leven breed gehoor. Hij bracht albums uit bij het gerenommeerde Deutsche Grammophon, werd genomineerd voor Oscars en won een Golden Globe met zijn soundtracks. De oprichters van Echo Collective ontmoetten de IJslander voor het eerst in CCHA/cultuurcentrum Hasselt in 2016. “Hij dacht steeds aan nieuwe stappen vooruit”, zegt Leiter. “Na elke voorstelling wilde hij evalueren, kijken wat nog beter kon. En dan stond hij echt open voor de ideeën van anderen. Zo’n vergaande wil tot samenwerken is zeldzaam bij zulke extreem creatieve geesten.”

Op de komende Nordic Night(s) speelt Echo Collective Jóhannssons 12 conversations with Thilo Heinzmann. Een filantroop zorgde voor het koppelen van de gelijknamige Duitse schilder met de IJslander. “Die liet zich inspireren door één en hetzelfde werk van Heinzmann dat bij hem hing, maar vooral door gesprekken met de Duitser. De twaalf delen van Jóhannssons compositie gaan dus niet over twaalf verschillende creaties van Heinzmann, het is geen moderne versie van Moessorgski’s cyclus Schilderijen van een tentoonstelling.

Sterker zelfs, toen we dit project met Jóhannsson begonnen wisten we niet eens dat kunst de aanleiding vormde.”

Later konden ze er niet meer met hem

over spreken. “Helaas overleed Jóhannsson tussentijds.” De IJslandse componist stierf op 9 februari naar verluidt aan de combinatie van een overdosis cocaïne in combinatie met medicatie. “In 12 conversations with Thilo Heinzmann komt heel veel van Jóhannssons muzikale kracht tot uiting.”

Zijn minimalisme sluit naadloos aan bij de muzikale benadering die Echo Collective voorstaat. Die ontstond toen de in Brussel woonachtige violist Leiter en de Belgische violiste/harpiste Margaret Hermant in 2012 werden benaderd voor een samenwerking met het duo A Winged Victory For The Sullen. Leiter had veel vlieguren gemaakt in grote orkesten, Hermant meer in kamermuziekensembles. Allebei voelden ze zich thuis in de nieuwe wereld waarin ze terechtkwamen: minder noten, meer gevoel. Hermant: “Als bij een nieuwe taal waarmee je onmiddellijk een klik hebt.

Ik ben hem beter gaan leren en voel me nu een soort native speaker.” Leiter: “Het hele virtuoze, het technische sprak me steeds minder aan. Ik zocht naar reflectie en spiritualiteit. Dat vergt trouwens ook veel controle over je instrument. Weinig moeilijker dan een volle noot op viool goed laten klinken.”

De twee lieten het niet bij het project en gingen verder als Echo Collective. Het door hen verkende muzikale terrein krijgt tal van etiketjes: post-klassiek, neo-klassiek, non-klassiek. Zelf houden ze zich buiten het definitief labelen. Wel zijn ze zeker dat het hun weg is. “Tijdens het spelen ontstaat een soort flow, een soort collectieve energie.

Dat springt over op de zaal, die daardoor extra wordt gegrepen door de muziek”, stelt Hermant. Leiter: “Dat trekt nieuwe, jongere toeschouwers aan. Klanken voelen ook zo natuurlijk aan dat een deel van de muren, die rondom meer traditionele klassieke muziek staan, wegvallen. Allerlei codes verdwijnen, zoals hoe je te gedragen en wat van het gespeelde te vinden. Terwijl

SEPTEMBER 2019

het verder toch gewoon een concert in een klassieke setting blijft.”

Eenkennig is Echo Collective allerminst. Ze waren artist in residence van de Ancienne Belgique, een ‘Na van de meest prominente zalen in Brussel. Op die manier anderhalf uur spelen ontstond hun herinterpretatie van het Radiohead-album van zijn Amnesiac. Het concert leidde stukken kan tot een plaat. Een album met ik helemaal eigen repertoire is in de maak.

Het Echo Collective toert en vrede met neemt ook op met anderen, mezelf en variërend van pianist Joep de wereld Beving tot popgroep Erasure.

“Onze agenda is prettig vol.” hebben.’

Festival Nordic night(s). Van 24 t/m 27 oktober in CCHA/cultuurcentrum Hasselt. Joep Beving speelt op 27 september met Maarten Vos en Echo Collective in cultuurcentrum Hasselt. ccha.be

NORDIC NIGHT(S) 2019 Een jaarlijks evenement in Hasselt rond muziek uit het noorden van Europa groeide uit tot een vierdaags multidisciplinair festival rond de kunsten uit Scandinavië. Nordic night werd Nordic night(s). De editie van dit jaar vindt plaats van donderdag 24 tot en met zondag 27 oktober, als de avonden flink korter beginnen te worden, in en rond het cultuurcentrum Hasselt.

Bezoekers kunnen zich behalve op Echo Collective verheugen op onder meer een monoloog gebaseerd op Karl Ove Knausgards Mijn strijd, dans uit Finland, een Noors koor en de IJslandse singer-songwriter Pétur Ben die zijn nieuwe album voorstelt samen met het Antwerpse B.O.X. Kortom: een bont boeket van Scandinavische cultuur.

Volledige programma op: nordicnights.be

THEATERMAGAZINE JEROEN

11

Krachtige vrouwen zingen het hoogste lied in een actuele versie van Die Zauberflöte door Opera Zuid. “Vaak werd deze opera als vrouwonvriendelijk neergezet maar Mozart gaf wel een hoofdrol aan Pamina.” D O O R M A R K VA N D E V O O R T

VROUWENPOWER MET ZAUBERFLÖTE I

ntens starende gezichten vol verwachting en verwondering. Wat gaat er straks plaatsvinden zodra het doek opgaat? De opzwepende ouverture van Mozarts onovertroffen Die Zauberflöte klinkt al. Jong en oud, man en vrouw zijn er helemaal klaar voor om zich over te geven aan een wereld vol magie. Het zijn de acht betoverende openingsminuten uit de film De Toverfluit van de Zweedse regisseur Ingmar Bergman uit 1975. Zijn legendarische registratie van Mozarts geliefde opera weet nog altijd de fantasie te prikkelen.

Opera Zuid brengt in november en december een gloednieuwe productie van Die Zauberflöte in de regie van Jorinde Keesmaat die wereldwijd furore maakt met haar prikkelende voorstellingen. In de orkestbak bevindt zich philharmonie zuidnederland onder leiding van dirigent Benjamin Bayl.

Met Jorinde Keesmaat als regisseur kiest Opera Zuid voor een spannend, actueel opera-avontuur. Het bekende sprookje van prins Tamino die samen met kompaan Papageno de gevangen prinses Pamina wil redden, krijgt bij Keesmaat opeens een hele andere lading. “Ik wil vooral de kracht van de vrouw laten zien. De vrouw als heldin”, vertelt Keesmaat. “Vaak werd deze opera als vrouwonvriendelijk neergezet, maar het is veel genuanceerder. Mozart durfde het bijvoorbeeld aan om Pamina een hoofdrol te geven. In mijn interpretatie staan de schijnwerpers op de drie vrouwen in het stuk, de Koningin van de Nacht, haar dochter Pamina en Papagena.”

Wie zijn deze vrouwen eigenlijk? In eerdere operaregies heeft Keesmaat al vol het licht gezet op de vrouw, zoals in het tweeluik Odysseus’ Women & Anaïs Nin van componist Louis Andriessen en de op Gertrude Steins werk gebaseerde opera To be sung van Fransman Pascal Dusapin. Met haar gewaagde regie-ideeën gooit ze niet alleen in Nederland, maar zeker ook in New York hoge ogen.

12

THEATERMAGAZINE JEROEN

SEPTEMBER 2019

Keesmaat heeft weinig op met de ingesleten clichébeelden die er bestaan tussen man en vrouw.

“In Die Zauberflöte wordt het chemisch huwelijk tussen man en vrouw vanzelfsprekend geacht.

Aan het eind van de opera zijn er twee gelukkige koppels, maar daar geloof ik niet meer zo in. De band met jezelf staat bij mij voorop. Bij mij geen gelukkige paartjes maar zes hoofdpersonages die alleen eindigen. Je kunt het huwelijk in jezelf vinden en van daaruit de verbinding zoeken met de ander. In het leven heb je echt niet de ander nodig om compleet te zijn.”

In de ogen van Keesmaat is er geen sprake van een sprookje bij Die Zauberflöte, zeker als je de vertaalslag maakt naar het heden. “Soms lijkt het wel of het hoogst haalbare voor een vrouw is om ‘Angel’ te worden bij lingeriemerk Victoria’s Secret. Dat we nog steeds zo’n opgelegd vrouwenbeeld hebben, strookt echt niet met wie we werkelijk zijn. Uiteindelijk gaat het erom dat je als vrouw de kracht leert vinden in jezelf.”

Om haar actuele ideeën kracht bij te zetten,

‘Je kunt het huwelijk in jezelf vinden en van daaruit de verbinding zoeken met de ander. In het leven heb je echt niet de ander nodig om compleet te zijn.’

Opera

Regisseur Jorinde Keesmaat over Die Zauberflöte: “Bij mij geen gelukkige paartjes maar zes hoofdpersonages die alleen eindigen.” foto Bjorn Frins

worden verbindende teksten en dialogen in het libretto bewerkt. “De gezongen gedeeltes laten we natuurlijk intact, maar in de andere teksten kunnen we de beproevingen die de vrouwen doorstaan veel meer voelbaar maken.” Samen met dirigent Benjamin Bayl gaat Keesmaat aan de slag. “Hij staat er open en fris tegenover, het wordt heel spannend.”

De Australische dirigent Benjamin Bayl maakt de laatste jaren furore op de wereldpodia. Bayl is zowel thuis in de barok als in de klassieke muziek. Hij werkte al samen met Collegium Vocale Gent, Concerto Köln en het Gabrieli Consort Players. Als operaliefhebber wordt Bayl regelmatig uitgenodigd voor gastdirecties, onder meer door de Wiener Staatsoper, De Nationale Opera en de Staatsoper Berlin. Nu gaat hij in zee met Opera Zuid. “Sowieso een primeur voor me, want het is de eerste keer dat ik samenwerk met een groot Nederlands symfonieorkest, philharmonie zuidnederland”, zegt Bayl verwachtingsvol. Hij is overigens half Nederlands want zijn vader komt

oorspronkelijk uit Zeist.

Voor Bayl wordt het de eerste keer dat hij Die Zauberflöte onder handen gaat nemen. “Alle andere belangrijke Mozart-opera’s heb ik al op mijn cv staan, dit was de missing link voor me.” Op muzikaal gebied valt er veel te genieten. “Mozart schreef deze opera in een koortsachtig tempo aan het eind van zijn leven. Het is een ontwapenend, recht-voor-zijn-raap werk met een grotere symfonische rijkdom dan zijn eerdere opera’s. Houtblazers en trombones krijgen ruim baan. Een heerlijk werk.”

Die Zauberflöte van Mozart door Opera Zuid.

Première 8 november in Theater aan het Vrijthof Maastricht. Daarna tournee t/m 8 december. operazuid.nl

SEPTEMBER 2019

THEATERMAGAZINE JEROEN

13

Cultuurhuis de Warande in Turnhout opent het cultuurseizoen voor het eerst met een circusfestival, genaamd Plein de Cirque . “Dat we de pijn niet meer verbergen, levert meer empathie op van het publiek.” D O O R L A U R A M E N N E N

Het

CIRCUS anno

2019 R

ondreizende gezelschappen die van stad naar stad trekken om zich daar in een reusachtige, gestreepte tent te presenteren. Het circus is een eeuwenoud fenomeen, maar tegenwoordig veel meer dan acrobaten, jongleurs en clowns die afzonderlijk hun acts doen. Kunsten veranderden in theater en verhalen kregen meer diepgang. Het circus trad letterlijk uit zijn tent.

Alexander Vantournhout (1989) uit Roeselare is zo’n zogenaamde bruggenbouwer tussen circus en dans.

Hij deed de internationale dansopleiding P.A.R.T.S. (Performing Arts Research and Training Studios) en studeerde aan de circusschool ESAC (Ecole Supérieure des Arts du Cirque) in Brussel. De Belg is een van de artiesten die tijdens Plein de Cirque die vernieuwde vorm van circus laat zien. Tijdens zijn voorstelling Screws onderzoekt hij met vijf dansers-acrobaten de verhouding tussen een lichaam en een voorwerp. Hoe? Tijdens de show nemen Vantournhout en mede-performers 150 toeschouwers mee langs een parcours.

Onderweg komen ze verschillende kleine

14

THEATERMAGAZINE JEROEN

optredens tegen. Kracht en zwaartekracht spelen een belangrijke rol. Soms gaat het om miniatuurcomposities met objecten, zoals een bowlingbal of ijssteigers, die worden vastgemaakt aan het lichaam om steun of grip te bieden om het evenwicht te bewaren.

Waar zitten de raakvlakken met het circus? “Circus betekent voor mij dat je met behulp van objecten dingen doet die normaal niet mogelijk zijn”, vertelt Vantournhout. “Met twee bowlingballen in mijn handen, spring ik verder dan zonder deze gewichten. Zo verheffen we onszelf tot supermen.”

Het hedendaagse circus is volgens de artiest minder romantisch dan het oude. “In Screws zie je dat de performers bewegen en dansen op ijssteigers op een speciale vloer. Je ziet dat die dingen toch wel erg zwaar en lomp zijn.” Vantournhout vergelijkt het voorbeeld uit zijn show met een act uit een traditionele circusact: de trapeze. “Je ziet bij de artiest niet dat de act oncomfortabel is en het pijn doet wanneer je twee minuten op de trapeze zit. Dat we de pijn niet meer verbergen, levert meer empathie op van het publiek.”

SEPTEMBER 2019

‘Het circus is door Youtube veel toegankelijker geworden.’

Het nieuwe circus kwam eind vorige eeuw op en is volgens Vantournhout nu populairder dan ooit. “Het traditionele circus was een gesloten kennissysteem.

Als je geen familie was dan werd je niet opgeleid tot jongleur. Het ging van vader op zoon. Nu is circus onder meer door Youtube veel toegankelijker geworden. Iedereen die een circusact wil beoefenen, kan dat.”

Zal het hedendaagse circus het traditionele wegdrukken? “Nee”, zegt Vantournhout stellig. “Het circusspectrum is zo groot tegenwoordig: hoe breder, hoe beter. Op die manier vindt iedere toeschouwer de circusvorm die hij of zij mooi vindt.”

Tom Landeloos, theater- en muziekprogrammeur van de Warande, denkt er ook zo over. Tijdens de samenstelling van het programma van Plein de Cirque probeerde hij een zo breed mogelijk aanbod samen te stellen van traditionele en vernieuwende circusvoorstellingen, uitgevoerd door jonge

Circus

Cie des Chaussons Rouges presenteert op een hoge stellage een openluchtvoorstelling.

artiesten. “Zo krijgt het publiek een beeld van hoe het circus vandaag de dag eruit ziet.”

Dansgezelschap Panama Pictures speelt tijdens Plein de Cirque een intieme tentvoorstelling waarin circus en dans in elkaar overvloeien. Circustrio Cie Wurst brengt een act met jongleurs en een flinke portie humor; er is een energieke straattheateract van Compagnie Charlie waarin bokstechnieken zoals de uppercut centraal staan. Cie La Migration presenteert een openluchtvoorstelling waarin circus wordt gecombineerd met beeldende kunst; Cie Les P’tits Bras speelt een show met luchtacrobatiek; en de evenwichtskunstenaars van Cie des Chaussons Rouges presenteren op een hoge stellage een harmonieuze,

rustgevende openluchtvoorstelling.

Landeloos noemt het Zwitserse Zirkusspektakel Fahraway als voorbeeld van een circusgezelschap met veel traditionele kenmerken. In Zwitserland reizen de vier artiesten in een omgebouwde tractor van stad naar stad om bezoekers de magie van het circus te laten beleven. “We komen niet uit een circusfamilie, maar dat nostalgische, saamhorige gevoel nemen we wel mee op tour”, vertelt performer Valentin Steinemann (1987). “Als we die magie kunnen overbrengen op het publiek, geeft dat ons energie.”

Tijdens Plein de Cirque speelt Zirkusspektakel Fahraway voor het eerst een voorstelling in België. De show genaamd Wo Ist Toby vertelt het verhaal van een duo dat een voorstelling maakt.

SEPTEMBER 2019

‘We komen niet uit een circusfamilie, maar dat nostalgische, saamhorige gevoel nemen we wel mee op tour.’

Maar alles gaat mis.

Op een speelse manier en met verschillende evergreens, zoals jongleren, diabolo en stuntfietsen, vertellen de twee performers het verhaal. Humor, poëtische momenten en interactie met het publiek zijn volgens Landeloos elementen die Wo Ist Toby een intieme, feelgoodvoorstelling maken.

Plein de Cirque. Op 14 september (17.00 tot 0.00 uur) en 15 september (11.00 uur tot 19.00 uur) in Turnhout. Meer info: warande.be

THEATERMAGAZINE JEROEN

15

Wim Vandekeybus is op tour met het multimediaspektakel TrapTown, gebaseerd op een zelfverzonnen mythologisch verhaal.

“De heerszucht van de mens is onuitroeibaar.” D O O R F O N S G E R A E T S

De onuitroeibare heerszucht H

et Vlaamse dans- en theatergezelschap Ultima Vez is gehuisvest in een voormalig fabriekspand in hartje Molenbeek, de veelbesproken multiculturele probleemwijk in Brussel. Een aantal daders van de Parijse terreuraanslagen kwam hier vandaan. Artistiek leider Wim Vandekeybus (Herenthout, 1963) zag hoe busladingen Japanners de buurt kwamen bezichtigen, vooral nadat Donald Trump de Belgische hoofdstad had afgezeken als ‘hellhole’.

Ik praat met de Vlaamse choreograaf, filmmaker en regisseur in zijn imposante studioruimte. “Ik wilde een nieuw mythologisch verhaal maken. Dat heb ik gedaan samen met schrijver Pieter De Buysser. Het begon als een universeel onderdrukkingsverhaal dat zich afspeelt in de stad Askeville, oftewel TrapTown. Het was eigenlijk een onderzoek: wat gebeurt er als bevolkingsgroepen moeten samenleven? Hoe functioneert zo’n community?”

In het fictieve TrapTown wonen twee volkeren. De Odinezen hebben de macht en de Mythriciërs worden geknecht. Hoofdpersoon is Marduk, de idealistische zoon van de burgemeester. Hij loopt over naar het volk dat hardhandig onder de duim wordt gehouden. Dit hoogverraad komt hem duur te staan. De Mythriciërs hebben namelijk geen vertrouwen in de nobele bedoelingen van de burgemeesterszoon. Uiteindelijk wordt deze Gutmensch gestenigd – door zijn eigen volk.

Zijn er parallellen te trekken met de huidige tijd? Zit er een moraal in?

“Ik denk het wel. In één zin samengevat: zodra mensen met verschillende achtergronden moeten samenleven krijg je onderdrukking. De heerszucht van de mens is onuitroeibaar. Ook al zijn mensen gelijk – we hebben allemaal twee ogen, twee benen en een hart dat klopt – er ontstaat altijd rivaliteit en hebzucht tussen volkeren.”

“Ik noem mijn voorstelling een hypothetische training voor de

16

THEATERMAGAZINE JEROEN

SEPTEMBER 2019

verbeelding. Kijk naar Brussel. In deze stad wonen maar liefst 169 nationaliteiten. Het is op Dubai na de meest multiculturele stad van de wereld. Dubai is niet eens een stad, dat is ‘n artificieel woestijnmaaksel.

Twee groepen is overzichtelijk, maar met 169 etniciteiten heb je natuurlijk wel een probleem.”

Behalve door het menselijk tekort wordt Askeville geteisterd door natuurrampen: sinkholes verpulveren de stad. “Zo’n zinkgat is een raar fenomeen. Je denkt dat de bodem stabiel is, maar plots wordt een complete woning verzwolgen. In de voorstelling gebruik ik de sinkhole als metafoor.”

Leg eens uit.

“De stad wordt opgeslokt door de natuur. De natuur is onverschillig, voor links en voor rechts, maar is ook onverschillig voor de menselijke passie, hebzucht en empathie. Weet ge: iedereen moet sterven. Trump gaat ook een keer dood. Het gaat over macht.”

Dans

TrapTown van Ultima Vez. foto Danny Willems

In uw werk zit altijd strijd en conflict. Kunt u als kunstenaar niet uit de voeten met peace, love & understanding?

“TrapTown is soms ook om te lachen. Onderdrukking heeft iets grappigs.

Als je de onderdrukker overduidelijk de slechterik laat spelen is dat hilarisch.” Hij begint over politiek. “Extreem-rechtse politiekers roepen: Eigen volk eerst. Maar ze gaan wel allemaal op vakantie in Senegal omdat het goedkoper is en ze goed worden bediend aan de beach. Dat is toch absurde nonsens? We hebben het nog nooit zo goed gehad. Toch zeker in Vlaanderen.”

Waar komt uw fascinatie voor mythologie vandaan?

“Het zijn universele verhalen die door de tijd reizen en altijd hun betekenis behouden. Ik heb een voorstelling gemaakt over urban myths.

Dus broodje aapverhalen. Dat zijn ongelofelijke vertelsels die wel een kern van waarheid hebben. Ze bestaan in Brazilië én in Nieuw Zeeland, maar op een andere manier. Ik ben niet verzot op communicatie via oneliners, ik prefereer het vertellen van verhalen rond het kampvuur zoals de indianen dat vroeger deden. Eigenlijk is theater: verhalen vertellen. Mensen zitten weliswaar passief te kijken en te luisteren maar in hun bewustzijn wordt iets gecreëerd.”

Traptown, een dynamisch multimediaspektakel met dans, muziek, film, tekst, doet twee uur lang een appel op alle zintuigen.

“Programmeurs hebben soms angst voor die vermenging. Het publiek

‘Weet ge: iedereen moet sterven.

Trump gaat ook een keer dood.’

gaat daar echter wel vlot in mee.

Na afloop wordt geroepen: Wauw!

We hebben iets gezien wat we al lang niet meer gezien hebben.”

De recensies waren positief maar ook kritisch: schematische verhaallijn, amper grijstinten, te vol. “Weet ge, als ik alles zou moeten lezen en alles zou moeten aannemen… Er zit veel in, maar ik heb ook iets te vertellen. Als ik dit soort stukken niet maak, wie gaat het dan wel doen?

De tijdgeest is conceptueel, simplistisch, antiheroïsch.

Het publiek moet zich kunnen herkennen in de dansers. Hoe normaler je bent, hoe beter. De critici zijn te verwend, te ongeïnteresseerd en heel hard egocentrisch. Ze moeten zelf maar eens een voorstelling maken met veel grijstinten, dan kunnen we zien waar dat toe leidt.”

TrapTown, Ultima Vez. Op 28 september in C-mine Genk.

Voorstelling TRACES op 10 december in CCHA/ cultuurcentrum Hasselt. C-minecultuurcentrum.be ccha.be

SEPTEMBER 2019

THEATERMAGAZINE JEROEN

17

Sommigen zien het stuk als een berg die bedwongen moet worden.

Voor Bruckners symfonieën haal je alles uit de kast. Dirigent Hartmut Haenchen doet de Zevende met philharmonie zuidnederland.

D O O R M A R K VA N D E V O O R T

BRUCKNER

IS EEN UNIVERSUM

18

THEATERMAGAZINE JEROEN

SEPTEMBER SEPTEMBER 2019 2019

Hartmut Haenchen. foto Riccardo Musacchio

Muziek

E

en majestueuze bergketen die bedwongen moet worden. Een monumentaal landschap waarvan de einder maar niet in zicht komt.

Wanneer muziekliefhebbers het symfonische oeuvre van Anton Bruckner willen tackelen, raakt de voorraad superlatieven snel op. De grandeur van zijn negen symfonieën staat recht overeind, evenals het enigma.

Raadselachtige symfonieën zijn het. Keer op keer dagen deze werken je uit om het pad te volgen, hoe ondoordringbaar en onherbergzaam het in eerste instantie ook mag lijken. De doorzetter wacht een avontuurlijke reis die zijn weerga niet kent. De Duits/Nederlandse dirigent Hartmut Haenchen (Dresden, 1943) heeft zich na een lange, gevarieerde carrière wederom vastgebeten in de Bruckner-symfonieën.

Zo is hij onder meer een Bruckner-cyclus gestart met het Nationaal Orkest van België in Brussel. Voor het eerst gaat Haenchen dit najaar de uitdaging aan met philharmonie zuidnederland: op de lessenaars staat dan de door het publiek zo omarmde Zevende symfonie van Bruckner.

Haenchen is geregeld te gast bij philharmonie zuidnederland. In ons land maakte Haenchen met name furore als bevlogen chef-dirigent van het Nederlands Philharmonisch Orkest/Nederlands Kamerorkest (19862002) en bij De Nederlandse Opera (1986-1999). Bruckner loopt als een rode draad door zijn muzikale leven.

“In deze periode van mijn leven wil ik nog één keer Bruckners symfonieën onder handen nemen. Kijk, dirigent zijn is een ervaringsberoep. Als jonge dirigent pak je gretig alles aan. Je leert de stukken uit je hoofd, maar je kent ze nog niet van binnenuit. Ik ben nu een dirigent die het liefst van binnenuit deze symfonieën wil benaderen.”

Aan de hand van actuele, wetenschappelijk onderlegde edities van Bruckners symfonieën heeft Haenchen een eigen visie op deze ontzagwekkende werken ontwikkeld. “Bruckner is een universum. Alsof je een nieuw zonnestelsel ontdekt en daar achter ligt dan nog een nieuw onontgonnen stelsel, en zo maar door. Muziek met zoveel lagen waar iedere keer weer iets in valt te ontdekken.”

Vaak kreeg Haenchen in het verleden te horen dat Bruckners muziek zo strikt mogelijk gevolgd moest worden. “Niets doen wat niet in de partituur zelf staat, was dan vaak het devies. De Oostenrijkse topdirigent Hans Swarowsky was bijvoorbeeld van het strikte stempel.

Maar ik was nooit helemaal overtuigd.” Haenchen is grondig te werk gegaan. “Ik ben op zoek gegaan naar een grotere flexibiliteit in tempo en temporelatie bij Bruckners symfonieën. Bruckner is heel klassiek en alles is altijd in verhouding bij zijn symfonieën. De stijve stijl die we kennen van Bruckner vraagt tegenwoordig om een meer flexibelere aanpak.”

Haenchen heeft verschillende van zijn eigen recente Bruckneropnames weer eens beluisterd. Ook de Zevende symfonie. “Als orkest speel je het stuk niet in één tempo door, maar kleur je de verschillende thema’s flexibel in met de juiste temporisering. De muziek stroomt nu meer. Critici schrijven ook dat de uitvoeringen vlotter stromen maar niet als snel aanvoelen, wat ik als een compliment beschouw.”

Begin jaren zeventig dirigeerde Haenchen al de eerste twee symfonieën

van Bruckner. “Werken die nog aansluiten bij de klassieke klanktaal van Mendelssohn en Weber. Het was een enorm indrukwekkende klankwereld. Ik geef toe dat ik als jonge dirigent moeite had met de vorm van Bruckners latere symfonieën. Thema’s komen op, eindigen abrupt en beginnen weer. Je moet leren daar grip op te krijgen.”

Om jongeren duidelijk te maken hoe je het beste naar Bruckners symfonische wereld kunt luisteren maakt Haenchen vaak de treffende vergelijking met de stroom aan videoclips op MTV. “Elke paar seconden passeert er wel een nieuw beeld.

Bij Bruckner zie je dat ook terug: hij bouwt een thematisch beeld op, wat weer gevolgd wordt door een ander nieuw beeld. Een stroom van beelden ontwikkelt zich. Zelf ‘In deze ik altijd aan het beklimmen periode van denk van een enorme berg. Als je aan je mijn leven klimtocht begint zie je nog die muur wil ik nog voor je. Maar allengs verandert het één keer perspectief en ontwaar je steeds iets anders tijdens je tocht naar de top.”

Bruckners Samen met philharmonie symfonieën zuidnederland beklimt Haenchen onder dit najaar de Zevende symfonie. handen Haenchen begrijpt de populariteit nemen.’ van juist deze symfonie. “De Zevende is de eerste symfonie waarin Bruckner naar een meer romantisch klankidioom toewerkte, onder meer door het toevoegen van de Wagner-tuba’s. Hij geeft zijn thema’s ook alle ruimte om op te bloeien. Daarnaast is het net als de Vierde symfonie in een hele vriendelijke toonsoort gezet.

Het aan Wagner opgedragen Adagio maakt altijd veel indruk.”

Haenchen is helemaal gelukkig dat philharmonie zuidnederland Bruckners Zevende in de originele bezetting wil doen. Het orkest heeft daarvoor onder meer zeventig strijkers in de gelederen, tien meer dan de gangbare maximale bezetting. “Ik werk prettig met dit orkest want het heeft een gezonde ambitie.

Alle musici spannen zich enorm in. Het is een orkest waarmee je veel kunt bereiken. Ik kom altijd graag terug en plannen voor de toekomst liggen er al.”

Zevende symfonie, Anton Bruckner. Richard Danielpour - Elegies. Philharmonie zuidnederland olv Hartmut Haenchen. Première: 25 oktober 2019 Theater aan het Vrijthof Maastricht, daarna tournee. philharmoniezuidnederland.nl

SEPTEMBER 2019

THEATERMAGAZINE JEROEN

19

Regisseur Silke van Kamp laat graag een rauwe werkelijkheid zien. “Welke gedachten en emoties worden zichtbaar als de buitenste lagen van de mens zijn afgepeld? Toeschouwers moeten geraakt worden op een moment waarop ze dat niet zien aankomen.” D O O R PA U L VA N D E R S T E E N

Rauwer dan rouw I

ets rauwers dan rouw bestaat er nauwelijks. En laat het daar nu precies over gaan in Zusje, de nieuwe voorstelling van Silke van Kamp (Emmeloord, 1991). De tekst is van de hand van Sanne Schuhmacher. Een jonge vrouw verliest haar zus bij een tragisch ongeval dat plaatsvindt in haar huis, terwijl ze zelf slaapt. Het stuk volgt de rouwende en haar partner.

“Na de dood van haar zus is de hoofdpersoon zoals veel rouwenden constant op zoek naar iets waar ze haar pijn aan kan ophangen. Had alles voorkomen kunnen worden, als ze iets anders had gedaan?

Beurtelings geeft ze zichzelf en haar partner de schuld van het gebeurde. In de hoop dat dat verlichting biedt, dat ze los kan komen van het verdriet.”

VIA ZUID, talentontwikkelaar podiumkunsten Limburg, ondersteunt Van Kamp als maker. Die toonde haar talent vorig jaar al met haar afstudeervoorstelling op de regieopleiding van de Maastrichtse Toneelacademie, Chimo Zei Lila, goed ontvangen en genomineerd voor de BNG Theaterprijs. “Een steun in de rug”, noemt de jonge regisseur dat. “Het oorspronkelijke idee bij opleidingen was dat jonge afgestudeerden doorstroomden naar productiehuizen, maar dat automatisme bestaat niet meer. Dan is het fijn als er mensen zijn om mee te sparren over allerlei aspecten van een voorstelling. Er komt qua ondernemerschap ook opeens enorm veel op je af –een regie op zich­. Dan helpt het als een organisatie met ervaring mee alert blijft op wat nodig is en meehelpt bij het schrijven van aanvragen.”

VIA ZUID koppelde Silke van Kamp aan Musica Sacra. Tijdens dat hoog aangeschreven festival voor religieuze muziek in Maastricht gaat Zusje nu op 20 september in première. Van Kamp: “Het thema van

de voorstelling sluit naadloos aan bij het thema van Musica Sacra van dit jaar: Bidden & smeken.

Want dat is wat er gebeurt tijdens een rouwproces: mensen zoeken naar houvast. Daar smeken ze om.

En, als ze meer religieus georiënteerd zijn dan ik, bidden ze ervoor.”

Dat al voorzien was in een trompettist die met de twee acteurs op de planken staat, hielp ook om Musica Sacra enthousiast te krijgen. “Ook bij vorige voorstellingen wilde ik al livemuziek. Maar om uiteenlopende redenen kwam het er steeds niet van. Zusje draait vooral om de binnenwereld van de hoofdpersoon. Met de trompet moet iets van de binnenwereld van haar partner voelbaar worden.”

Waar Van Kamp het bij Chimo Zei Leila met een sober decor deed, gebruikt ze bij Zusje meer decor. “Het moet het beeld van de leegte als gevolg van rouw versterken. De hoofdpersonen gaan erin op zoek naar veiligheid zonder dat ze die kunnen vinden.

De kijker moet er ook een beetje jeuk van krijgen en denken: Dit klopt niet.”

De regisseur hoopt op deze manier nog gelaagdere voorstellingen te maken. Van nature is ze sterk gefocust op tekst. “Tijdens mijn regieopleiding aan de Toneelacademie zei een docent na afloop van een voorstelling eens dat hij bij mij voor het eerst personages met een lichaam had gezien. Dat was een compliment dat ook aangaf waar het eerder aan mankeerde. Ik wil nu eenmaal graag weten wat

‘Met de trompet moet iets van de binnenwereld van haar partner voelbaar worden.’

20

THEATERMAGAZINE JEROEN

SEPTEMBER 2019

Theater

Talent Lab. foto Moon Saris

Silke van Kamp. foto Lindsay Zwaan

er in een hoofd aan de hand is. Nu wil ik de personages nog meer lichaam geven. Dramaturgie en scenografie met elkaar verbinden door een bijna choreografische inslag. Als twee mensen om elkaar heen draaien, moet je dat op een aansprekende manier laten zien.”

Van Kamp ontwikkelt stilaan haar eigen manier van naar een voorstelling toewerken. Het gaat daarbij om meer dan het script alleen. “Aan het begin van de repetities ga ik samen met de acteurs op zoek naar onze gezamenlijke verbinding met het thema. En ik wil met hen de personages verder doorgronden. Bijvoorbeeld weten hoe ze boos worden, ook als er geen woede-uitbarsting in het stuk voorkomt. Dan weet je welke emoties onder iemand schuilgaan.”

Bij Zusje zit daar anders dan eerder nog een proces voor. “Alleen als regisseur de sfeer proberen te vatten: Wat zijn de kleuren? Hoe ruikt het? Welke muziek moet er klinken?”

Van Kamps eerste auditie op de Toneelacademie was er een als acteur. Ze kwam op de wachtlijst terecht, maar werd uiteindelijk niet aangenomen. In het tussenjaar deed ze een regie voor een voorstelling op het Amsterdam Fringe Festival. Toen viel het

kwartje. “Dit was wat ik wilde. Voorheen bemoeide ik me –tot verbazing van sommigen– al volop met de binnenwereld van anderen. Als regisseur is dat gewoon mijn werk.” Bij een volgende auditie, dit keer voor de regieopleiding werd Van Kamp aangenomen.

Het mooist vindt ze projecten als Zusje. “Helemaal autonoom aan de slag met een voorstelling betekent dat je zelf de hele wereld mag creëren.”

Zusje is een coproductie van VIA ZUID, MCEM, Musica Sacra Maastricht en Jonge Harten en is van 19 t/m 22 september te zien tijdens Musica Sacra Maastricht en in november op Jonge Harten Theaterfestival in Groningen.

SEPTEMBER 2019

THEATERMAGAZINE JEROEN

21

22

Maartje van de Wetering en Porgy Franssen in THEATERMAGAZINE JEROEN

SEPTEMBER SEPTEMBER 2019 2019

Peachez. foto Stephan Vanfleteren

Theater

Peachez van Toneelgroep Maastricht gaat over een studeerkamergeleerde die via internet de liefde van zijn leven ontmoet. Wat volgt is een bloedstollende e-mailcorrespondentie. Fons Geraets mailde met regisseur Michel Sluysmans. D O O R F O N S G E R A E T S

De liefde is een geloof F

ons Geraets: Dilemma! Hoe aandacht te besteden aan een boek/toneelstuk zonder het einde weg te geven? Want op spoilers zit niemand te wachten, nietwaar?

Ik denk dat ik wel mag verklappen dat het slecht afloopt met onze hoogleraar latinistiek. Per slot van rekening wordt al in het prille begin gewag gemaakt van het feit dat hij zit opgesloten in een Argentijnse gevangenis en er rekening mee houdt ‘achter de tralies te sterven’.

Bovendien onderschrijf ik de stelling dat goede kunst niet kapot te spoileren valt.

Alle leed dat deze idiosyncratische geleerde zichzelf heeft berokkend vloeit voort uit een e-mailwisseling: eerst aftastend, later passioneel. Wat denk je, zou jij in een dergelijke phishingmail-val kunnen trappen?

Michel Sluysmans: Ik ben de laatste die ooit nooit zegt, maar bij een geval zoals in het boek beschreven zou ik toch wel argwaan krijgen. Iedereen voelt vanaf het begin dat er iets niet deugt aan de internetrelatie die onze hoogleraar aanknoopt met de hem onbekende Sarah Peachez. Maar de man zelf, autoriteit op het gebied van Latijnse liefdespoëzie, loopt verblind door de liefde met open ogen in de val van een stelletje

internetcriminelen. Jouw conclusie dat het slecht met hem afloopt blijft bij me hangen. Is dat wel zo? Zijn stelling is dat hij zich binnen de muren van zijn cel vrijer voelt dan in de echte wereld waar zaken als het huwelijk of een baan – om maar twee trivialiteiten te noemen – net zo benauwend en beklemmend kunnen zijn als een gevangenis. Hij heeft voor het eerst in zijn bestaan de liefde mogen ervaren en het praktische ongemak van een levenslange opsluiting neemt hij graag op de koop toe. De liefde, en in het verlengde zijn gevangenschap, hebben hem de ultieme vrijheid gebracht. Mijn vraag aan jou: kun jij je voorstellen dat iemand zo denkt? Wat betekent liefde voor jou?

FG: Het slot is een aangrijpende catharsis.

De belazerde prof is niet bij machte om het bedrog te erkennen; hij weet dat Sarah een schim is, een imaginaire entiteit, maar blijft desondanks geloven in haar bestaan. “Zij draagt geen schuld”, noteert hij achter de tralies. Kippenvel. Althans in het domein van de literatuur. In de barre realiteit zouden psychiaters hallucinatoire verwardheid diagnosticeren. Daar kan ik goed inkomen. Wie raakt er nu tot in zijn

diepste vezels verliefd op een vrouw wier lichaam je nooit hebt aangeraakt en wier ademhaling je nooit hebt gehoord?

(In dat opzicht is hij de tegenhanger van David Lurie, de promiscue professor uit Coetzee’s In ongenade.) Je tweede vraag is een moerasvraag.

Onmogelijk in kort bestek te beantwoorden. Eén zin uit de sprankelende brief die de apostel Paulus tweeduizend jaar geleden schreef aan de Korintiërs komt dicht in de buurt: “Al had ik de gave om te profeteren en doorgrondde ik alle geheimen, al bezat ik alle kennis en had ik het geloof dat bergen kan verplaatsen – had ik de liefde niet, ik zou niets zijn.”

Ilja Leonard Pfeijffer schrijft in Peachez, een romance dat geven in de liefde geen ander doel kent dan het geven zelf. En in zijn toneeltekst Noem het maar liefde formuleert een personage het zo: “Ware liefde is belangeloos. Zij geeft alleen. Als je

‘Ik denk dat er mensen zijn die wel degelijk liefde voelen voor iemand die ze nog nooit hebben gezien of aangeraakt.’

>> SEPTEMBER 2019

THEATERMAGAZINE JEROEN

23

Toneelgroep Maastricht in repetitie voor Peachez. Rechts regisseur Michel Sluysmans, links dramaturg Paul Slangen, op de rug acteur Porgy Franssen. foto Bjorn Frins.

iemand weet lief te hebben die geen recht heeft op je liefde, is je liefde echt en puur.”

Niks transactie, zuiver altruïsme – ik maak een diepe buiging. Trouwens, de hunkering naar liefde is ook een geliefd thema in de kunst. Ik moet denken aan Van het Groenewouds Je veux de l’amour: “Ik wil geen geld terug van de telefoniste, ik wil dat ze van me houdt, pour toujours.”

MS: Haha, dat zijn mooie referenties. Maar nog even: hallucinatoire verwardheid?!?

Met die diagnose zet je de hoofdpersoon onterecht op veilige afstand. De man leert ons iets heel belangrijks over de liefde, namelijk dat zij bestaat als je er zelf in wil geloven. Dat het concept van de liefde is gebaseerd op fictie, verbeeldingsvermogen en projectie. Dat mogen we niet afdoen als de gedachte van een verwarde man. Ik denk dat er in de ‘barre realiteit’ zoals jij dat noemt, vele weldenkende mensen zijn die wel degelijk liefde voelen voor iemand die ze nog nooit hebben gezien of aangeraakt.

En zelfs ook als het object van die liefde helemaal niet bestaat.

Geloof jij, zoals 85 procent van de wereldbevolking, in een God? God, door de mens geschapen naar Zijn eigen beeld, is slim genoeg om de illusie die we van Hem hebben niet te verstoren door te bestaan. Ons geloof in Hem is helemaal niet van Zijn bestaan afhankelijk.

Integendeel: Zijn bestaan zou ons geloof en onze liefde onmogelijk maken. Het is niet God die vele levens verrijkt, maar het geloof in Hem. Om nog een stap

24

THEATERMAGAZINE JEROEN

verder te gaan: zelfs de liefde tussen personen in de tastbare werkelijkheid is grotendeels een fantasie, waarbij wij de ander scheppen naar ons eigen beeld en hopen dat hij of zij daar een beetje op wil gaan lijken. Het werkelijkheidsgehalte van de zogenaamd werkelijke liefde moet niet worden overschat. Het intreden van de werkelijkheid betekent meestal de dood van de fantasie en het einde van de relatie. De liefde is een geloof.

Dat is niet erg, maar heel mooi. Enkel diegenen die het vermogen ontwikkelen tot verbeelding slagen erin de illusie van de liefde werkelijkheid te laten worden. De hoofdpersoon in Peachez is een ontroerend voorbeeld.

FG: Net als de Inuit, die honderd woorden hebben voor sneeuw (ik hou dit broodje aap graag in stand), zouden wij honderd woorden moeten hebben voor liefde om al haar finesses in kaart te brengen. Enfin, ik blijf zitten met de vraag of hier überhaupt sprake is van liefde. Is het niet veeleer verliefdheid, het embryonale stadium van liefde? Of pure geilheid? Er gebeurt nog iets: verleidster Sarah Peachez zet de prof niet alleen in vuur en vlam, maar bezorgt hem ook levensvreugde. Door de stroom aan mailtjes van zijn Dulcinea krijgt z’n droogkloterige bestaan een boost van jewelste: hij koopt hippe kleding, duikt het café in, verwaarloost zijn werk en neemt, ondanks zijn pathologische vliegangst, het vliegtuig. (Ik snap dat verliefdheid is opgenomen op de WHO-lijst van

SEPTEMBER 2019

psychische stoornissen.) Zijn doffe lethargie wordt ingeruild voor wat de Duitsers Lebensbejahung noemen. Volgens Wikipedia “een filosofische opvatting; ongeveer: ja zeggen tegen het leven.”

Hoe ga jij dit liefdespandemonium als regisseur vormgeven op het toneel? Wordt het zo’n exuberante voorstelling als Noem het maar liefde of kies je voor een soberdere aanpak?

MS: Peachez wordt vormvaster. Daar vraagt het verhaal ook om. Noem het maar liefde bevatte vele personages, tijden en situaties, Peachez focust zich op één verhaallijn tussen twee personages. De voorstelling zal dan ook kleiner, intiemer zijn, het publiek zit dicht op de huid van de acteurs. Wij zullen Sarah Peachez, ‘de vrouw die niet bestaat’, ten tonele brengen. Het publiek moet, met de hoofdpersoon mee, in haar gaan geloven.

Sarah Peachez nestelt zich in het hoofd en het hart van de oude professor, gespeeld door Porgy Franssen, en zal daar nooit meer weggaan. Maartje van de Wetering zal zich als actrice op dezelfde manier gaan nestelen in het hoofd en hart van het publiek.

Peachez, Toneelgroep Maastricht. Première 28 september Theater De Bordenhal Maastricht. Daarna van 25 september t/m 8 december tour door Nederland. toneelgroepmaastricht.nl

Muziek

De philharmonie zuidnederland wil graag een culturele aanjager van formaat zijn in de Euregio. Vandaar dat het orkest optreedt als producent van de bekende Meisterkonzerte in Aken. D O O R E M I L E H O L L M A N

Orkesten met een missie

M

isschien eerst even met de ogen knipperen als je het concert tegenkomt in de brochure van philharmonie zuidnederland. 18 november, 20.00 uur.

Chineke! Orchestra onder leiding van Kevin John Edusei in het Eurogress te Aken. De dirigent kennen we nog toen hij twee jaar geleden het orkest dirigeerde in de Achtste van Beethoven (met Hannes Minnaar). Maar hier geen philharmonie zuidnederland, geen enkele Nederlandse inbreng zelfs. Hoe zit dat?

De philharmonie zuidnederland produceert de Meisterkonzerte in Aken, legt Stefan Rosu, intendant van het orkest uit. “We kregen er lucht van dat de reeks mogelijk zou verdwijnen. Omdat we vinden dat ons orkest een culturele voortrekkersrol moet spelen in de Euregio, hebben we de reeks overgenomen.

Vorig jaar waren dat vijf concerten. Dit jaar zijn ‘In de 35 jaar het er zes waarvan we er zelf drie spelen en dat ik contrabas drie door gastorkesten worden ingevuld. In alle gevallen verzorgen wij de gehele productie tot speel was ik en met de tickets en de marketing.” Het is niet altijd de enige zo dat het orkest de eigen achterban naar Aken musicus met probeert te dirigeren. “De meeste producties een donkere spelen we ook in Maastricht of Eindhoven.”

Dat geldt niet voor Chineke! Orchestra, ook huidskleur.’ een orkest met een missie. Oprichtster en contrabas-speelster Chi-chi Nwanoku (Londen, 1956), Nigeriaanse vader, Ierse moeder, vindt dat de meeste orkesten geen afspiegeling van de maatschappij vormen en dat moet veranderen. “In de 35 jaar dat ik contrabas speel in orkesten was ik altijd de enige musicus met een donkere huidskleur. Dat wist ik natuurlijk maar ik wilde niet de indruk wekken paranoïde te zijn of in de verdediging te gaan.” Totdat ik bij een concert van het Afrikaanse Kinshasa Orchestra zag dat de BBC een documentaire over de muzikanten maakte. “Waarom betaalde Engeland deze documentaire terwijl men niets

Chi-chi Nwanoku. foto Eric Richmond

doet voor zwarte musici? Ik voelde dat ik dan maar iets moest doen.”

Ze richtte twee orkesten op, een voor professionele musici en een jeugdorkest. In 2017 speelde Chineke! al in de BBC Proms. Met 75 musici van verschillende komaf; slechts zeven blanken. “De minister van Cultuur zei: “Waarom maak je er een zwart orkest van maar dat wil ik niet. Ik wil diversiteit en laten zien dat iedereen erbij kan zijn. Dat er in het London Symphony Orchestra geen zwarte musici zijn, komt niet omdat ze niet bestaan of geen talent hebben.”

Ook speelt Chineke! altijd werk van componisten uit een onbekende klassieke wereld. Zoals het Vioolconcert van Samuel Coleridge-Taylor met roots in Sierra Leone uit 1912.

Chi-chi Nwanoku pakte nog maar wat persoonlijke ergernissen aan en wil zaken veranderen. “We leven in de 21ste eeuw. Ik heb me vaak geschaamd hoe orkesten met het publiek omgaan. Vreselijk hoe ze het publiek soms negeren als ze opkomen terwijl deze mensen hebben gereisd om hen te zien en te horen spelen. Geen wonder dat klassieke muziek soms buitenaards lijkt voor veel mensen, voor hen is het te academisch, te elitair en te wit.” Daarom stemt Chineke! backstage voordat het publiek binnen is, komt samen met dirigent en solist op en iedereen maakt contact met het publiek in de zaal. Ook is het orkest minder formeel gekleed en krijgt iedere musicus een paar regels aandacht in het programmaboekje. “Het publiek vindt het geweldig.”

Chineke! Op 18 november in Eurogress Aken. Met dirigent Kevin John Edusei en violiste Elena Uriost. Met muziek van Weber, Coleridge-Taylor en Brahms. philharmoniezuidnederland.nl, chineke.org

SEPTEMBER JANUARI 2019

THEATERMAGAZINE JEROEN

25

Technologische singulariteit, het moment waarop kunstmatige intelligentie de mens voorbijstreeft, komt dichterbij. IMPACT loopt op de zaken vooruit.

Met bijvoorbeeld een voorstelling voor smartphones en de volgende stap in virtual reality. D O O R E D O D I J K S T E R H U I S

WAAR MENS EN MACHINE VERSMELTEN “O

nze telefoon zit altijd maar in onze broekzak en we vragen ons nooit af of die telefoon daar wel blij mee is. Let wel, we hebben het over een snel evoluerende soort. Iedere twee jaar is er een nieuwe generatie die weer mooier en slimmer is. En wij gaan er achteloos mee om. We kijken alleen naar wat die smartphone voor ons doet en geven in ruil een beetje elektriciteit, een update of een nieuw hoesje, wat niet meer is dan poppenkleding.”

Peter Missotten pleit dan ook voor een andere omgang met onze geliefde telefoons – en technologie in het algemeen. Als lector Technology Driven Art aan de Zuyd Hogeschool stimuleert hij het kritische gebruik van technologie binnen de kunsten. In samenwerking met de Toneelacademie Maastricht heeft hij voor het IMPACT festival in cultuurcentrum Hasselt nu de voorstelling Dear Lollipop gemaakt, waarin de smartphone centraal staat in plaats van haar gebruiker. Bezoekers melden zich vooraf online aan met hun apparaat, downloaden een app en wachten als ouders bij de zwemles geduldig in een aparte ruimte terwijl hun elektronische kroost van de voorstelling geniet.

Dear Lollipop is een onderzoek naar de artistieke smaak van kunstmatige intelligentie, stelt Missotten. Want ja, zoiets bestaat wel degelijk. “Randjes van telefoons zijn in de loop van de tijd steeds verder afgerond. Dat zegt iets over hun esthetisch gevoel. En nee, door te onderzoeken wat het apparaat zelf mooi vindt, losgekoppeld van ons, dichten we de telefoon geen menselijke eigenschappen toe.

We accepteren hem juist meer als complex systeem en zelfbewuste entiteit.”

De titel van de voorstelling verwijst naar de roepnaam voor de Android 5, het Google-besturingssysteem dat in 2014 beschikbaar kwam en tegenwoordig geldt als minimaal functioneringsniveau in het

26

THEATERMAGAZINE JEROEN

SEPTEMBER 2019

dagelijks leven. “We wilden geen kindervoorstelling maken, hè”, grapt Missotten.

In weerwil van die titel zijn ook iPhones welkom bij de voorstelling. “Het zou mij niks verbazen als de telefoons van Android en Apple heel verschillende smaken hebben”, stelt Casper Wortmann, oudstudent van de Toneelacademie Maastricht die nu kunstmatige intelligentie studeert in Amsterdam.

“Gestileerd versus ordinaire troep. Dat is voer voor regelrechte culture wars.”

“En wellicht zijn telefoons ook racistisch”, voegt Missotten met zichtbaar plezier toe. “Zo’n Samsungapparaat kun je maar beter niet in de buurt van een Huawei zetten. Dat zou zomaar mis kunnen gaan.”

Dear Lollipop is typerend voor het IMPACT festival.

Het Euregionale project beleeft dit jaar zijn derde en laatste editie als podium voor kunst en technologie.

Er wordt gediscussieerd en kennis uitgewisseld tussen universitaire wetenschappers, het bedrijfsleven, podiumkunstenaars en beleidsmakers.

Economie, innovatie en cultuur komen hier samen.

En de voorstellingen, geïnitieerd en gecoproduceerd onder het kopje IMPACT Lab, vormen zowel het cement als creatief hoogtepunt van die coöperatieve kruisbestuivingen.

Naast Missottens Nederlandse lectoraat en het Duitse D&B Audiotechnik is het experimentele Vlaamse gezelschap CREW de derde partij die op uitnodiging van IMPACT een voorstelling maakte.

CREW geldt als een van de pioniers van het

Dans

Hiroaki Umeda in Median. foto s20

technologische theater, door kunstenaar Eric Joris ook wel ‘scientific fiction’ genoemd. Aan het begin van de eeuw, in de oerdagen van het medium, was CREW al in de weer met virtual reality.

“Er waren toen wel VR-brillen maar de ervaring was zeer primitief, op het ontgoochelende af”, herinnert Joris zich. “Je zag wel 3D, maar je voelde het niet. We introduceerden video als VR en dat was een grote verbetering: plots konden we echte ‘immersieve’ performances maken. Gebruikers hadden echter wel last van zogenaamde ‘simulation sickness’ maar die misselijkheid komt tegenwoordig bijna niet meer voor. De VR-technologie is niet alleen veel beter geworden, onze zintuigen zijn gewend geraakt aan de mediëring via apparaten.

Je smartphone zit bijvoorbeeld vol trackers en sensoren die je op een ‘lijfelijke’ manier met je apparaat en zijn inhoud verbinden. In tegenstelling tot 2004 zet men nu een videobril op zijn neus en is weg.”

“We leerden gaandeweg hoezeer de beweging van de ‘immersant’ cruciaal is. Sterker nog: we konden aantonen dat een ruimtelijk gevoel vanuit lijfelijke beweging ontstaat en dus niet vanuit de stereoscopie van onze beide ogen zoals we het op school geleerd hebben. De huidige voorstelling Straptrack is de volgende stap daarin. De positie van de

‘Het zou mij niks verbazen als de telefoons van Android en Apple heel verschillende smaken hebben.’

bezoeker ten opzichte van de ruimte wordt bepaald via een nieuw ontworpen trackingsysteem dat – anders dan de traditionele systemen – lange afstanden kan overbruggen. De ruimte waar je je in bevindt, ontvouwt en ontsluit zich terwijl je er doorheen loopt. In plaats van dat hij zich voor je bevindt, zit je er middenin.”

De fysieke bouwstenen voor die virtuele ruimte zijn gemaakt door kunstenaar Meryem Bayram. Het gaat om een anderhalf meter grote maquette van geometrische vormen die op verschillende manieren >>

SEPTEMBER 2019

THEATERMAGAZINE JEROEN

27

Phoenix van Shonen. foto Sebastien Lefevre

ten opzichte van elkaar kunnen scharnieren. Dit houten model wordt met behulp van motion capture camera’s, een stel 360° camera’s en een point cloud-techniek tot leven gewekt.

De ervaring blijft overigens niet beperkt tot beweging alleen. “We zijn in staat geluiden toe te voegen die effect hebben op het visuele.

Maar we kunnen ook wind simuleren of zwaartekracht.” Virtual reality, wat tot nu toe een nogal cerebrale aangelegenheid was, een ervaring exclusief voor oog en brein, krijgt er zo een volwaardig zintuiglijke dimensie bij.

De voorstellingen van IMPACT laten nieuwe en vernieuwende toepassingen van technologie zien, waarvan het niet ondenkbaar is dat ze binnen afzienbare tijd in het dagelijks leven opduiken. Impact gaat over vooruitgang en innovatie, en op ethisch gebied zelfs over de emancipatie van technologie. Maar, zo waarschuwt Peter Missotten, dat heeft ook een keerzijde.

“Wij zien onszelf in een meesterpositie. Wij zijn de ontwerpers en hebben de macht. Totdat er iets kapot gaat, de stroom uitvalt en je merkt voor hoeveel dingen we afhankelijk zijn van onze machines. De technologie zit aan het stuurwiel en wij zijn misschien wel meer slaaf dan we denken.”

Missotten vergelijkt de positie van onze smartphones, pc’s en andere gadgets met die van katten. “Daarvan denken mensen altijd dat zij die in huis hebben. Maar een kat ziet ons wellicht als haar butlers, die haar voeren en aanhalen. Stel dat marsmannetjes op onze planeet landen en onbevooroordeeld moeten bepalen wie de dominante partij is - dan zou de kat wel eens kunnen winnen.”

De voorstellingen van Impact en het festival als geheel functioneren dan ook als kritische spiegel, die ons bewuster wil maken van onze omgang met technologie en de mate waarin ons leven er inmiddels door gevormd wordt. “We kunnen het dwingende karakter van technologie accepteren en er het mooiste van maken”, zegt Missotten.

28

THEATERMAGAZINE JEROEN

SEPTEMBER 2019

‘Een kat ziet ons wellicht als haar butlers, die haar voeren en aanhalen.’

“Maar dat kan niet zonder kritische houding. We vertrouwen op netwerken om ons informatie te geven over plaatsen waar we nooit geweest zijn en zaken die we zelf niet hebben meegemaakt. En we laten ons gedrag erdoor beïnvloeden.

Afgaande op social media zou je denken dat migratie het belangrijkste vraagstuk was bij de afgelopen Vlaamse verkiezingen maar als ik om me heen kijk zie ik veel grotere problemen. Technologie creëert een beeld, een spook achter de boom. En nu valt het misschien nog mee. Kunstmatige intelligentie is pas een kleuter, pas maar op als het de puberteit bereikt.”

Uiteindelijk draait het om het omarmen van een diversiteit die veel verder gaat dan gender, ras en klasse. En het theater kan daar volgens de lector een centrale rol in spelen. “Het is een omkering van het idee van theater als arena van drama en fictie. Maar als de dagelijkse werkelijkheid steeds meer virtueel wordt, kan het theater een plek worden waar dingen fysiek, rauw en echt zijn.”

IMPACT Festival van 9 tot en met 23 november in CCHA/cultuurcentrum Hasselt en Forum in Luik - Théâtre de Liège. ccha.be, impact-regio.eu

Opera

Door de jaren heen is regisseur Ola Maafalani steeds meer muziek in haar voorstellingen gaan gebruiken. “Omdat die meteen een weg naar je ziel zoekt.” D O O R PA U L VA N D E R S T E E N

A Midsummer Night’s Dream. foto Bjorn Frins

Opera als kus van een geliefde

N

og voordat Opera Zuid haar benaderde voor A Midsummer Night’s Dream spookte het regisseren van een opera al door haar hoofd. “Een noot kan je direct raken. Bij acteerwerk zitten daar heel veel stadia tussen: overbrengen en overtuigen, luisteren, opnemen, relateren aan de eigen ervaring.”

‘Deze opera maakt duidelijk hoe mooi maar ook hoe gruwelijk liefde kan zijn.’

De in Syrië geboren en in Duitsland opgegroeide Maafalani maakte de afgelopen 27 jaar grote naam als toneelregisseur. Ze zette bij onder meer het Noord Nederlands Toneel even gemakkelijk klassiek repertoire naar haar hand als een tv-serie als Borgen, die ze bewerkte tot een voorstelling van negen uur.

Een eerste keer opera is eng, geeft ze toe. “Het helpt dat de basis een stuk van Shakespeare is. De logica van die man, zijn taal, hoe hij ademt, ken ik van andere voorstellingen die ik in het verleden regisseerde. Dat voelt veilig, als een soort bodem onder de stappen die ik wil maken. Benjamin Britten componeerde er prachtige muziek bij: niks te veel, opsmukloos, heel zuiver en daardoor raak. En hij heeft –heel knap– het komediekarakter in de opera weten te verweven zonder dat het een operette is geworden.”

In het stuk worden met toverij een aantal zaken op het gebied van liefde en begeerte op zijn kop gezet. “Dat lijkt misschien een sprookje, maar het komt heel dicht bij de

waarheid. Het maakt duidelijk hoe mooi maar ook hoe gruwelijk liefde kan zijn.”

De grootste hindernis vindt Maafalani de afstand tot het publiek. “Ik ben gewend om acteurs heel direct met het publiek te laten communiceren. Maar een aria leent zich niet voor een vraag-antwoordspel. En dan zit er ook nog een orkestbak tussen spelers en toeschouwers. Vertolkers moeten daarom alles geven. Als zintuigelijk regisseur heb ik ook nog lagen toegevoegd. Vanaf het begin van de voorstelling wordt de taart voor de bruiloft echt bereid en smelt de chocola. Het publiek kan dat ruiken en mag ervan proeven.”

Maafalani hoopt met A Midsummer Night’s Dream een breder publiek te trekken dan alleen het vaste operapubliek. “Het is zo jammer dat rond opera nog het imago hangt van elitair, kaartjes die een maandsalaris kosten en voorstellingen die eindeloos lang duren. In gimmicks om andere mensen te lokken, geloof ik niet.

Met een houseparty win je niemand voor opera. Met je volle overtuiging zorgen voor de totaalervaring die het genre voor jou zo sexy maakt, is het beste wat je kunt doen. Opera op zijn best raakt je als een hartstochtelijke kus van een geliefde.”

A Midsummer Night’s Dream door Opera Zuid. Première 17 mei 2020 Parktheater Eindhoven, daarna tournee t/m 16 juni 2020. operazuid.nl

SEPTEMBER 2019

THEATERMAGAZINE JEROEN

29

30

Chantal Acda. foto Hanneke Wetzer THEATERMAGAZINE JEROEN

SEPTEMBER 2019

Column

De vrije val I

k ben een sensatiezoeker. Zo vaak op zoek naar spanning buiten mijn comfortzone.

Van achtbanen word ik blij maar vaak denk ik ook net voor het vertrekbelletje: “Is dit nu echt nodig?” Al heel mijn leven stoei en vecht ik hiermee. In mijn leven als muzikant heb ik daar ook mee te maken. Natuurlijk, het schrijven van liedjes begint thuis. Lekker veilig. Thee erbij en een gitaar. Voor ik het weet is het er. De inspiratie. Het moment van een ander bewustzijn. Het zijn zo’n fijne momenten.

Zo rustig en gebalanceerd. Daarna volgen de opnames. Waarbij ik graag werk met zeer uiteenlopende karakters (want muzikaal oh zo tof), maar al deze karakters hebben ook aandacht nodig en daar begint de spanning. En soms de sensatie. Dan komt het moment dat ik het podium opstap. Als kind was ik al erg gevoelig en dat is nooit veranderd. Hoe ziet de zaal eruit? Zijn de mensen die er werken vriendelijk?

Voelt het licht goed? En kan ik zelf genieten van het klankbad waar ik in sta? Voelen de muzikanten zich goed vandaag? Oh jee, het publiek komt binnen. Die gaan dit nooit goed vinden. Het zal wel te emotioneel zijn. Ik ga mijn teksten vergeten. Niet één maar allemaal. Klein voel ik me dan. Dat is het moment net voor het belletje gaat in de achtbaan. We gaan op. Vrije val. Ik zoek oogcontact met de mensen in de zaal. En ik vang een glimlach van een mevrouw vooraan. Dat helpt. We gaan spelen en na twee nummers ben ik in een andere ruimte. Zo bevreemdend en zo thuis op hetzelfde moment.

Dat is het moment dat ik me het meest verbonden voel met de wereld. Met de mensen om me heen. Ik adem en voel de lucht door mijn lichaam stromen. En als het goed zit, dan ademt het publiek met me mee. Wat er precies gebeurt, is zo moeilijk onder woorden te brengen. Woorden zeggen veel maar ook zo weinig. Bij mij schieten ze vaak te kort.

Polarisatie is altijd aanwezig bij mij. De politiek is er niets bij. Ik wil rust en drukte.

Ik ben bang voor directheid maar draag nog steeds de humor van Hans Teeuwen met me mee uit de tijd dat ik in Eindhoven woonde. Ik wil diepgang en kan uren naar Dr Phill turen. Ik zoek naar vrijheid en wil me graag geborgen bij mijn gezin voelen.

Ah ja, want ik ben een vrouw , een mama en een muzikant. Blijkbaar een vreemde combinatie want aan de schoolpoort werd dat in het verleden maar raar bekeken.

En ik ben een vrouw die zelfs niet echt kan spreken van een #metoo-ervaring. Raar hè? Ik voel me gesteund door mannelijke boekers, journalisten, medemuzikanten.

Ik denk wel dat ik mijn muzikanten soms #metoo maar daar zullen we het nu zeker maar niet over hebben?

Ik heb er wel over nagedacht. Vrouw zijn op een podium. Ik denk dat ik mezelf vooral zie als doorgeefluik van een gezamenlijk universum. En ik zou het raar vinden dan bezig te zijn met mijn vrouwzijn. Ik wandel soms het podium op in een kleedje maar het kunnen ook de kleren zijn waarmee ik diezelfde ochtend tussen mijn paarden stond. Op het podium gaat het niet meer over mij. Het moment dat ik dat besefte, kon ik alles loslaten en omarmde ik de vrije val, de loops, het over de kop gaan en de race. Laat maar komen die sensatie.

I am ready.

‘Ik wandel soms het podium op in een kleedje maar het kunnen ook de kleren zijn waarmee ik diezelfde ochtend tussen mijn paarden stond.’

CHANTAL ACDA Chantal Acda (Helmond, 1978) kwam op haar achttiende in Brussel terecht waar ze haar eerste liedjes schreef. Met de Amerikaanse arrangeur Adam Wiltzie vormde ze het duo Sleepingdog. Ze speelt bij de groep Isbells en maakte drie soloalbums. Op 16 november brengt ze haar nieuwe project Puwawar live in CCHA/cultuurcentrum Hasselt. In 2019 heeft ze een artist in residence bij Intro in Maastricht.

SEPTEMBER 2019

THEATERMAGAZINE JEROEN

31

DE JEROEN PARTNERS TIPPEN DÉ VOORSTELLINGEN EN CONCERTEN VAN DIT NAJAAR

foto Aglaë Bory

DANS / CIE 111 (FR) – QUESTCEQUETUDEVIENS?

‘Questcequetudeviens?’ is een openhartige zoektocht naar de ziel van flamenco, waarbij regisseur Aurélien Bory de clichés van het genre flink afstoft. Het resultaat is een krachtige solo die je op een andere manier naar flamenco laat kijken.

Op 2 oktober om 20.15 in cultuurhuis de Warande Turnhout. warande.be

32

THEATERMAGAZINE JEROEN

SEPTEMBER 2019

MUZIEK / PHILHARMONIE

ZUIDNEDERLAND – MET SIMONE LAMSMA NAAR AMERIKA Pure romantiek, het wordt zwijmelen en wegdromen als Simone Lamsma het minder bekende, maar o zo mooie Vioolconcert van Samual Barber speelt, inderdaad, die van het aangrijpende Adagio for strings!

Op donderdag 10 oktober 20.00 uur Theater aan het Vrijthof Maastricht, vrijdag 11 oktober 20.00 uur Theater Heerlen, zaterdag 12 oktober 20.15 uur Muziekgebouw Eindhoven en zondag 13 oktober 14.15 uur Theater aan de Parade ’s-Hertogenbosch. philharmoniezuidnederland.nl

Simone Lamsma. foto Otto van den Toorn

WIM VANDEKEYBUS/ULTIMA VEZ - TRACES – A DANCED CONCERT In TRACES keert Vandekeybus terug naar de energie die de hartslag vormden van zijn eerste voorstellingen: naar energetische dans! TRACES is een zoektocht naar ‘the inner story’, naar het verhaal dat alleen in de pulsies van de dans en de muziek verteld kan worden. Op het podium twaalf dansers en, op een zeer beperkt aantal speelplekken (maar uiteraard wel in CCHA), vijf live muzikanten waaronder Marc Ribot en Trixie Whitley!

Op 10 december om 20.00 uur in cultuurcentrum Hasselt. ccha.be

BELGIAN NATIONAL ORCHESTRA – KHATIA BUNIATISHVILI (PIANO) – NORDIC SYMPHONIC NIGHT De Deense dirigent Michael Schønwandt en het ongelooflijk vurige pianospel van Khatia Buniatishvili zorgen voor een onvergetelijke avond met muziek van Sibelius, Grieg en Nielsen.

Op 19 oktober om 20.00 uur in cultuurcentrum Hasselt. ccha.be

PHILHARMONIE ZUIDNEDERLAND – PINI DI ROMA Rome, de Eeuwige Stad: Respighi, als muzikale reisleider, schetst een kleurrijk portret van zijn lievelingsstad Rome gezien vanuit het perspectief van de, jawel, pijnbomen…!

Op vrijdag 27 september 20.00 uur in Theater aan het Vrijthof Maastricht en zaterdag 28 september 20.15 uur Muziekgebouw Eindhoven. philharmoniezuidnederland.nl

Kalakuta. foto C-mine cultuurcentrum Genk

SERGE AIMÉ COULIBALY – KALAKUTA. Eén van dé choreografen van het moment brengt een wervelend spektakel van dans en muziek, met Fela Kuti als inspiratie.

Op 26 oktober om 20.15 uur in C-mine Genk.

C-minecultuurcentrum.be

Khatia Buniatishvili In CCHA Hasselt. foto Gavin Evans

PHILHARMONIE ZUIDNEDERLAND – HAENCHEN BRENGT BRUCKNERS ZEVENDE Muziek die niemand onberoerd laat.

Van de hartveroverende opening tot het intense Adagio: nog altijd is de Zevende één van Bruckners populairste composities.

Een buitenkans om de visie van Hartmut Haenchen – ‘Opernwelt dirigent van het jaar 2017’ – op dit succeswerk te kunnen beluisteren. Voorafgegaan door de

SEPTEMBER 2019

meeslepende liedcyclus Elegies (1997) van Richard Danielpour over de oorlogsbrieven van een gesneuvelde vader aan zijn nog ongeboren dochter.

Op vrijdag 25 oktober 20.00 uur Theater aan het Vrijthof Maastricht en zaterdag 26 oktober 20.15 uur Muziekgebouw Eindhoven. philharmoniezuidnederland.nl

PHILHARMONIE ZUIDNEDERLAND – BACH MET BRUNELLO I De kracht van klassiek! Een bruisend concert rond Bach, met het flitsende Celloconcert van Boccherini, én, als extra pareltje, een nieuw werk voor een oud instrument: het Klavecimbelconcert van Gorecki, door Mahan Esfahani.

Op donderdag 28 november 20.30 uur Chassé Theater Breda, vrijdag 29 november 20.00 uur Theater Heerlen, zaterdag 30 november 20.15 uur Muziekgebouw Eindhoven en zondag 1 december 14.15 uur Theater aan de Parade ‘s-Hertogenbosch. philharmoniezuidnederland.nl

THEATERMAGAZINE JEROEN

33

MUZIEK / MARK

LANEGAN BAND

Singer-songwriter Mark Lanegan (Screaming Trees, Queens Of The Stone Age, Gutter Twins…) blijft geschiedenis schrijven. Na 10 jaar staat de Amerikaan met de ruwe bariton eindelijk opnieuw in CCHA! Op 5 december in de Warande Turnhout om 20.15 uur. Op 6 december om 20.00 uur in cultuurcentrum Hasselt. ccha.be Mark Lanegan. foto Steve Gullick

MAHALA RAI BANDA (RO) Deze elfkoppige Roemeense fanfare speelt traditionele Balkanmuziek met invloeden van reggae, soul en Arabische muziek.

Wereldwijd spelen ze in concertzalen en op festivals. Elk concert is een bruisend feest. i.s.m. Europalia Roemenië.

Op 19 oktober om 20.15 in concertzaal de Warande Turnhout. warande.be

TOM LANOYE & KOEN DE SUTTER/ NTGENT & THEATERPRODUCTIEHUIS ZEELANDIA – WIE IS BANG Een bijzondere opzet en een veelbelovende samenwerking. Noem immers Tom Lanoye, Koen De Sutter, Els Dottermans en Han Kerckhoffs in één zin en de verwachtingen zijn hooggespannen.

Op 15 oktober om 20.00 uur in cultuurcentrum Hasselt. ccha.be

Black Box Revelation. foto C-mine cultuurcentrum

MUZIEK / BLACK

BOX REVELATION IN CONCERT.

Jan Paternoster & Dries Van Dyck zitten weer helemaal op kruissnelheid. Ze komen voor de eerste keer naar Genk voor ongetwijfeld een bomvolle zaal!

Op 15 november om 20.15 uur in C-mine Genk.

C-minecultuurcentrum.be

34

THEATERMAGAZINE JEROEN

SEPTEMBER 2019

THEATER / HET

ZUIDELIJK TONEEL EN BERLIN – TRUE COPY

“Razend interessant docutheater over Geert Jan Jansen, ‘de grootste meestervervalser van de eeuw.” De standaard **** Op 10 januari in Theater De Bussel in Oosterhout NB. www.hzt.nl

OLYMPIQUE DRAMATIQUE/ TONEELHUIS – ANGELS IN AMERICA Tom Dewispelaere en Stijn Van Opstal zetten hun tanden in de klassieker van Tony Kushner. Het mooie traject van Olympique Dramatique én een cast met o.a. Peter Van den Begin en Evelien Bosmans creëren hooggespannen verwachtingen.

Op 4 december om 19.30 uur in cultuurcentrum Hasselt. Op 19 februari om 20.15 in de Warande Turnhout. warande.be ccha.be

TONEELGROEP MAASTRICHT – PEACHEZ Porgy Franssen en Maartje van de Wetering spelen de hoofdrollen in Peachez, een bloedstollende reconstructie van een fatale liefdesgeschiedenis. De voorstelling is een theaterbewerking van Ilja Leonard Pfeijffers succesroman Peachez, een romance uit 2017 die werd genomineerd voor de Libris Literatuurprijs. In een regie van artistiek leider Michel Sluysmans is Peachez een muzikaal en vurig pleidooi voor een onvoorwaardelijk geloof in de liefde.

Van 25 september t/m 13 oktober in Bordenhal Maastricht, overige data via toneelgroepmaastricht.nl

DE DOMIJNEN EN TONEELGROEP MAASTRICHT – DE LAATSTE GETUIGEN In het kader van het 75-jarige jubileum van de bevrijding van Limburg vertellen acteurs de verhalen van ‘de laatste getuigen’, mannen en vrouwen die de bevrijding hebben meegemaakt. Regie van Michel Sluysmans.

Frans Pollux. foto Bjorn Frins

THEATER / TONEELGROEP

MAASTRICHT – DE VIER

HEEMSKINDEREN 7+ REPRISE Frans Pollux bewerkt en speelt een van de oudste Nederlandse legendes over de vier heemskinderen.

Een spannende eigentijdse familievoorstelling over broederschap en trouw voor iedereen vanaf 7 jaar. In regie van Michel Sluysmans.

Van 13 oktober t/m 24 mei in de Limburgse theaters. toneelgroepmaastricht.nl

Van 23 oktober t/m 24 november in de Limburgse theaters. toneelgroepmaastricht.nl

SEPTEMBER 2019

THEATERMAGAZINE JEROEN

35

Under pressure. print het Zuidelijk Toneel

CIRCUS / RACE

HORSE COMPANY (FI) - SUPER SUNDAY

Knotsgek en helemaal geflipt! Super Sunday van het Finse gezelschap Race Horse Company is geestig, kleurrijk, acrobatisch maar vooral héél spectaculair.

Anderhalf uur zit je op het puntje van je stoel.

Op 26 september om 20.15 in cultuurcentrum de Warande Turnhout. warande.be

36

THEATERMAGAZINE JEROEN

Super Sunday. foto Petter Hellman

SEPTEMBER 2019

STICHTING NIEUWE HELDEN, ARSENAAL EN HET ZUIDELIJK TONEEL – EEN DEMOCRATISCHE AVOND VOOR BIJNA IEDEREEN Live onderzoek naar de geschiedenis, het nu en de toekomst van de democratie.

Op 6 en 7 november in De Nieuwe Vorst te Tilburg, op 26 november in Parkstad Limburg theaters te Heerlen, op 22 december in de Arenbergschouwburg te Antwerpen, op 2 t/m 4 april in de Verkadefabriek te Den Bosch en op 10 april in de ECI te Roermond. www.hzt.nl

S

DE ACHTERKANT VAN ….

Drugscriminaliteit schrikt af maar tegelijkertijd spreekt deze verborgen wereld tot de verbeelding. Het Zuidelijk Toneel duikt in de achterkant van het eigen Zuiden.

De achterkant van Heerlen - Cultura Nova op locatie - 19 augustus t/m 31 augustus De achterkant van Tilburg in Theaters Tilburg van 6 t/m 15 september, De achterkant van Eindhoven in het Parktheater van 17 t/m 21 september, De achterkant van Roosendaal in Theater De Kring op locatie van 26 t/m 28 september, De achterkant van Den Bosch in Theater aan de Parade van 1 t/m 3 oktober, De achterkant van Zeeland in het Scheldetheater (Terneuzen) van 9 t/m 11 oktober, De achterkant van Breda in het Chassé Theater van 23 t/m 27 oktober en De achterkant van Venlo in De Maaspoort op locatie van 31 oktober t/m 3 november. www.hzt.nl

foto Philippe Deprez

THEATER / STUDIO

ORKA / HETPALEIS – CRAQUELÉ.

Een indrukwekkende voorstelling die jong en oud zal beroeren! In een kerk brengen o.a. Dominique van Malder, Titus De Voogdt, Janne Desmet, Tania Van der Sanden, Ilse de Koe, Robrecht Vanden Thoren én een echt koor, een ode aan alle zichtbare en onzichtbare mensen en gebeurtenissen in ons leven. Deze voorstelling werd terecht geselecteerd voor het Theaterfestival 2019. ‘Orka zorgt voor momenten van hartverwarmende schoonheid, theater om van te smullen’ (De Standaard).

Vanaf 25 september tot 6 oktober in de Sint-Lambertuskerk in Oudsbergen.

Studio-orka.be C-minecultuurcentrum.be

HET ZUIDELIJK TONEEL, BOG. EN NINETIES PRODUCTIONS – UNDER PRESSURE Grote zaal-debuut van twee bange jongetjes. Twee theatermakers bezingen de tijdgeest, zochten hiervoor de allerbeste locatie en kwamen uit bij de grote zaal. De ultieme metafoor voor wat zij willen tonen: de (te) grote zaal voor twee gestresste jonge makers die zich groot houden.

SCHWEIGMAN& + CALEFAX – VAL VAL is een muzikale ode aan het vallen.

Het gezelschap van Boukje Schweigman staat bekend om zijn unieke theatertaal: als bezoeker beland je in een woordeloos universum waar de zintuigen op scherp worden gezet.

GROUPE ACROBATIQUE DE TANGER (MAROKKO) – HALKA. Twaalf acrobaten en twee muzikanten toeren al jaren de wereld rond. Met deze voorstelling keert het gezelschap terug naar zijn roots, het strand. Een wondermooi exotisch spektakel!

Op 28 september om 20.15 in de Warande Turnhout. warande.be

Op 8 november om 20.15 uur in C-mine Genk.

C-minecultuurcentrum.be

Op 12 december in het Chassé Theater te Breda en op 29 januari in Theater Tilburg. www.hzt.nl

BONTE ZONDAG Op een Bonte Zondag maak je van je trip naar de Warande een echte familiedag. Je kiest zelf je eigen activiteiten en stelt zo je eigen dag samen! De eerste is in september met Zonzo Compagnie en Theater Speelman.

Op 29 september om 14.00 Theater Speelman en om 16.00 Zonzo Compagnie in de Warande Turnhout. warande.be

EXPO ISTANBUL DESIGN BIËNNALE – A SCHOOL OF SCHOOLS. Nog tot 29 september presenteren C-mine en Z-33 deze expo, gemaakt in 2018 voor de 4e Istanbul Design Biënnale, met als centraal thema de relatie tussen design en onderwijs.

Tot 29 september van 10.00 uur tot 17.00 uur in C-mine Genk. C-minecultuurcentrum.be

Groupe Acrobatique de Tanger. foto C-mine cultuurcentrum

SEPTEMBER 2019

THEATERMAGAZINE JEROEN

37

Het verhaal van Martin Boelen wordt verteld in De laatste getuigen. foto Stephan Vanfleteren

38

THEATERMAGAZINE JEROEN

SEPTEMBER 2019

In De laatste getuigen komen acht Limburgers aan het woord die de bevrijding 75 jaar geleden nog hebben meegemaakt.

Zij vertellen over bedreiging, lastige liefde, psychologische oorlogsvoering, woede en vriendschap. D O O R E D O D I J K S T E R H U I S

Theater

ALSOF HET NET GEBEURD IS D

e vader van journalist Wiel Beijer werd als jongeman uit Kerkrade tijdens de Tweede Wereldoorlog opgeroepen voor de Arbeidseinsatz. “Hij moest werken in de bouw. Daar kreeg hij het aan de stok met een voorman die lelijke dingen zei over koningin Wilhelmina. Hij zei iets terug over Hitler en werd pardoes van de steiger gegooid. Ze dachten dat hij dood was maar zijn maten lapten hem op en smokkelden hem terug over de grens. Via via kwam hij terecht in Engeland en in 1944 stak hij het Kanaal over naar Normandië, achter de Amerikaanse troepen aan, als onderdeel van de Prinses Irenebrigade van prins Bernhard.”

Het liefst had Beijer het verhaal van zijn eigen vader verteld in De laatste getuigen.

Maar die vader is inmiddels overleden en in de voorstelling van Toneelgroep Maastricht draait het om de herinneringen van nog levende oorlogsooggetuigen. Zij geven hun ervaringen rechtstreeks door.

Het zijn acht verhalen van acht mannen en vrouwen uit acht verschillende steden

en dorpen in heel Limburg, van Venray tot Margraten. Ze waren veelal nog kinderen toen de oorlog uitbrak maar maakten bewust het moment mee toen in september 1944 de soldaten van de Amerikaanse 30ste infanteriedivisie bij Mesch de Nederlandse grens overstaken en de bevrijding van de provincie begon.

“Ik heb in mijn veertig jaar als journalist heel veel interviews gedaan maar deze verhalen zijn iedere keer weer opvallend en ontroerend”, zegt Beijer. “Deze mensen zijn nu tussen de tachtig en honderd jaar oud maar hun herinneringen zijn opvallend gedetailleerd. Zo werd de jongste geïnterviewde als zesjarige aangehouden door de Duitse politie, die haar met een pistool op haar hoofd beval te vertellen wat haar vader gezien had. Maar haar ouders hadden haar op het hart gedrukt nooit iets tegen de Duitsers te zeggen. Dat had ze goed begrepen en ze hield haar kaken op elkaar.”

Uit de veelheid aan biografische informatie, deels afkomstig uit het boek De laatste getuigen dat dagblad De

SEPTEMBER 2019

Limbuger in 2015 samenstelde, destilleerde Beijer telkens één onderwerp. “Dat is in een monoloog om te bouwen tot een chronologisch en logisch verhaal dat invoelbaar is. Het is ‘De actief geschreven in de ik-vorm. vingers Alsof het net gebeurd is.” vertellen Het concept van De laatste getuigen is afkomstig van het soms een Burgtheater in Wenen. Daar ander vond in 2013 de eerste editie verhaal plaats die in de jaren daarna dan de navolging kreeg in onder andere ogen.’

Berlijn, Frankfurt en Dresden. In Nederland pikte Het Nationale Theater in Den Haag het getuigenproject op, waar het jaarlijks op 4 mei, op de avond van de Dodenherdenking, wordt opgevoerd.

Michel Sluysmans, artistiek leider van Toneelgroep Maastricht, zag een van die voorstellingen en bedacht dat het heel goed zou passen bij 75 jaar bevrijding Limburg.

“Er komt een generatie aan het woord die er over vijf of tien jaar niet meer is. En met hen verdwijnen ook hun verhalen. Het zijn vaak ontroerende verhalen, over kinderen >>

THEATERMAGAZINE JEROEN

39

die worden gescheiden van hun ouders, die op jonge leeftijd al geconfronteerd worden met geweld. Het zijn de verhalen waar onze opa’s en oma’s iets van hebben meegekregen – en uiteindelijk ook wij.

Want trauma’s worden doorgegeven in families, het duurt vaak twee, drie generaties voordat ze zijn uitgewerkt. Het tweede generatie oorlogstrauma is een officieel erkende aandoening. De oorlog is dichterbij dan je denkt.”

En De laatste getuigen maakt die afstand nog kleiner, de herinneringen bijna fysiek tastbaar, door de keuze voor relatief kleine vlakke vloertheaters. “Dat vergroot de intimiteit”, vindt Sluysmans. “In een grote zaal ziet de acteur op het podium alleen een zwart gat maar in zo’n zaal met tweehonderd stoelen is het publiek zichtbaar, is er een connectie. Je kunt meer vertellen via de acteurs in plaats van de vorm.”

De cast bestaat uit acht acteurs, mannen en vrouwen, jong en oud. “Het enige harde criterium is dat ze uit Limburg komen. Ze moeten ook authentiek klinken als ze een stukje dialect doen. Zij brengen de verhalen van de oorlogskinderen tot leven, vertellen vanuit het perspectief van een acht- of negenjarige. Tegelijkertijd zie je op het videoscherm diezelfde ooggetuige maar dan negentig jaar oud, die luistert naar zijn of haar eigen relaas. Dat is intrigerend, ontroerend en soms ook confronterend.”

De keuze voor dat videoscherm is een praktische. Voor de hoogbejaarde hoofdpersonen is een theatertournee van een maand simpelweg te zwaar. Maar cameraman Rob Hodselmans heeft van de beperking een kracht gemaakt, vindt Sluysmans. “De camera registreert niet

40

THEATERMAGAZINE JEROEN

alleen maar zoomt ook in, waardoor de lichaamstaal een belangrijke rol speelt. De vingers vertellen soms een ander verhaal dan de ogen.”

De laatste getuigen bespeelt alle emotionele registers. Romantiek en verontwaardiging zijn de hoofdingrediënten in de herinneringen van een jonge vrouw getrouwd met een Duitser die de oproep voor de Wehrmacht ontdook, zijn wapens aan het verzet doorspeelde maar na de oorlog toch werd opgepakt en in een kamp gezet. Jongensboekspannend zijn de herinneringen van de zoon van een hotelier in Bemelen. Tijdens de oorlog zijn de Duitsers ingekwartierd bij zijn ouders maar op een dag komt hij terug van school en zit het hotel vol met Amerikanen.

Ze blijken deel uit te maken van de dienst psychologische oorlogsvoering en produceren strooibiljetten om zestig kilometer verderop, boven de Siegfriedlinie, uit vliegtuigen te werpen.

De monoloog van Martin Boelen, de man op het affiche van de voorstelling, is een van Wiel Beijers favorieten. “Ook hij werd opgeroepen voor dwangarbeid in Duitsland.

Bij de Sphinx, waar hij werkte, gaven ze hem een koffer en vijfentwintig gulden zakgeld. Toen de hoogovens van Thyssen in Duisburg werden gebombardeerd moest hij loopgraven graven aan het front. Na de bevrijding keerde hij terug naar huis maar zijn broer herkende hem eerst niet.

Op de tweede dag terug zei zijn vader: zou je niet weer eens aan de slag gaan? En bij de Sphinx vroeg de bedrijfsleider: kom je terug? Maar hij keerde zich resoluut om. Ze hadden hem gewoon gedumpt. Dus nee, hij zou nooit meer voor hen werken.”

“Het zijn acht heel verschillende verhalen

SEPTEMBER 2019

maar samen zijn ze één”, vindt Sluysmans.

“En het gaat veel verder dan de clichés van onderduikers, bommen en koffers.

Het gaat ook over hechte vriendschappen, verliefdheden en familiebanden die door de oorlog juist sterker werden dan ze ooit waren. Er zit een bepaalde lichtheid in de voorstelling.”

In de aanloop naar de première noemt de artistiek leider De laatste ‘Op de tweede getuigen “een stuk zonder klassieke dramaturgie. dag terug zei Het heeft een andere zijn vader: spanningsboog en zou je niet daarom is de afwisseling weer eens zo belangrijk. Het script is een kwestie aan de slag van gevoelsmatig gaan?’ componeren. Ik denk erover om poëzie tussen de monologen te gebruiken. En live muziek, volks- en kinderliedjes uit die tijd, die op hun eigen manier weer herinneringen tot leven wekken.”

Zoals de dodenherdenking van 4 mei allang niet meer gaat over alleen de gevallenen tijdens de Tweede Wereldoorlog maar ook alle andere oorlogsslachtoffers, denkt Sluysmans over een slot met actuele lading. Het moet gaan over het belang van herinneringen en de rol van ooggetuigen.

“Want als er een camera op staat wordt een oorlog gezien en erkend. Als dat niet het geval is, kunnen het geweld en de ellende nog zo erg zijn maar bestaan ze gewoon niet.”

De laatste getuigen - Toneelgroep Maastricht in co-productie met De Domijnen. Première donderdag 24 oktober, De Domijnen. Tournee tot en met 24 november.

Theater

Choreografe Sharon Eyal uit Israël zit met haar gezelschap L-E-V wereldwijd enorm in de lift. Met het overdonderende Love Chapter 2 , de opvolger van wereldhit OCD Love, komt het gezelschap naar Turnhout. D O O R D I E T E R VA N D E N B E R G H

Hypnotische dans op club-soundtrack I

n Tel Aviv is het, als je de juiste plekjes kent, goed feesten. Op een - letterlijk - ondergrondse dansparty liepen danseres en choreografe Sharon Eyal en de roemruchte party-organisator en designer Gai Behar elkaar in 2005 tegen het lijf. Persoonlijk én artistiek klikte het direct. Zij nodigde hem uit bij een dansrepetitie van de beroemde Batsheva Dance Company van Ohad Naharin waar zij sinds 1990 werkte: het begin van een lang en succesvol verbond.

In 2013 richtte Eyal met Behar, beiden geworteld in Jeruzalem, en zeven dansers van Batsheva haar gezelschap L-E-V op, naar het Hebreeuwse woord voor hart. Een dansgroep die faam zou verkrijgen, met wereldwijd een grote schare fans. Jonge fans vaak, niet in de laatste plaats door haar grote ‘Deze inspiratiebron: het wilde clubleven, dat vaak uitputtingsslag terugkomt in de muziek, dans en outfits. wordt gedragen De Warande in Turnhout presenteerde van dit Israëlische topgezelschap eerder door de al het dubbelprogramma Sara (met soundscape Nederlands Dans Theater 2) en Killer pig. van dj Hun Love Chapter 2 - tussen Sint-Petersburg en Shanghai door in Turnhout te zien - is Ori Lichtik.’ een vervolg op de al even donkere en hypnotiserende wereldhit OCD Love. Een groep van dansers - Gon Biran, Rebecca Hytting, Mariko Kakizaki, Keren Lurie Perdes, Darren Davaney en Daniel NorgrenJensen - staat centraal. Ze bewegen zonder ook maar even het podium te verlaten als een uniforme, in elkaar gedoken massa hypnotisch en mechanisch voort op de tenen. Zo nu en dan ontsnapt er een individu aan

Love Chapter 2. foto André Le Corre

de groep. Love Chapter 2 vertoont patronen van macht en onmacht, van onderworpenheid, (onderhuidse) agressie en frustratie, maar ook van gelukzaligheid, zelfs de liefde uit de titel komt nog om de hoek kijken. Een roesvoorstelling, onweerstaanbaar en intens, en een ongekend genot om naar te kijken.

Deze uitputtingsslag wordt voor een groot deel gedragen door de soundscape van dj, drummer en een van de pioniers van de Israëlische techno-scene: Ori Lichtik. Een soundtrack met plek voor vette electro-beats, maar ook voor violen, die de choreografie op uiterst ingenieuze wijze laat transformeren en uiteindelijk de boel flink op z’n kop zet.

Love Chapter 2 van L-E-V. Sharon Eyal & Gai Behar (Israël), donderdag 24 oktober, 20.15 uur, in de Warande in Turnhout. warande.be

SEPTEMBER 2019

THEATERMAGAZINE JEROEN

41

WijkZone heet het project van theatermakers Mayke Roels, Heléne Binder en Ischa den Blanken. Ze zoeken naar persoonlijke verhalen van wijkbewoners en hopen dat ze er iets betekenisvols van achter kunnen laten. “Al is het een muurtekening over het verhaal van Mien op de hoek.”

D O O R KO O S VA E S

Heléne Binder, Mayke Roels en Ischa den Blanken (vlnr) in de voorstelling Het meisje & het water. foto Joost Milde

42

THEATERMAGAZINE JEROEN

SEPTEMBER 2019

‘Herinneringen zijn nooit zuiver, dus fantasie is een belangrijk onderdeel van het proces.’

Theater

WACHTEN OP EEN ECHO D

e pilot van het project speelt zich af in de wijk Lindenheuvel in het Limburgse Geleen. Een wijk met verschillende culturen en diverse verhalen. Het drietal makers duikt intensief de wijk in om inwoners te ontmoeten en hun verhalen op te vissen.

“We zullen zichtbaar worden in de wijk”, zegt Heléne.

Het idee voor WijkZone ontstond nadat Mayke (Roermond, 1990), Heléne (Rotterdam, 1991) en Ischa (Deventer, 1990) hun voorstelling Het Meisje & Het Water hadden gespeeld tijdens WinterZone, een theaterroute door Sittard afgelopen december. De voorstelling gaat over Maykes herinneringen aan het opgroeien met een vader die zeeman was. Ze verloor uiteindelijk het contact met hem.

Het smaakte naar meer en dus gingen ze ermee door. In theater De Garage in Venlo mocht het drietal de voorstelling opvoeren voor een basisschoolklas en had daarna de mogelijkheid om met de kinderen in gesprek te gaan. “We merkten dat kinderen een hoop herkenden uit de voorstelling, zodat ze zelf over hun relatie met hun eigen ouders gingen praten”, blikt Heléne terug.

“Er kwamen allerlei persoonlijke verhalen naar boven.”

Na afloop gaf de lerares van de groep aan dat ze de verschillende verhalen van haar leerlingen globaal kende, maar dat er tijdens lesuren nooit een geschikt moment is om het daar over te hebben met de groep. Het gesprek met de lerares motiveerde het drietal om van de voorstelling een maatschappelijk project te maken. “Het stuk biedt een opening tot een gesprek met elkaar. Vaak kom je er dan pas achter hoeveel je met iemand deelt”, vertelt Mayke.

En zo ontstond WijkZone. Van juni tot en met oktober trekt het gezelschap Lindenheuvel in om met bewoners in contact te komen. “Het mooiste zou zijn als er een echo komt nadat wij er geweest zijn”, vertelt Mayke. “Daarom werken we ook samen met de gemeente Sittard-Geleen die mogelijk kan inspelen op verschillende verhalen.”

Naast de gemeente spelen Jeugdtheatergezelschap Het Laagland en talentontwikkelingsorganisatie VIA ZUID een belangrijke rol. “Vooral voor kunstenaars zoals wij die nog niet zo heel lang geleden zijn afgestudeerd”, vertelt Mayke. “Na je studie begint het pas echt en VIA ZUID biedt daarin ontzettend goede begeleiding. Ook de samenwerking met Het Laagland is fijn.

Zijn thuisbasis is Sittard-Geleen, waardoor we zijn contacten met de stad kunnen gebruiken.”

De voorstelling over Maykes vader is vooral haar eigen verhaal. In WijkZone draait het daar niet meer om, maar verzamelt ze met Heléne en Ischa verhalen van mensen uit de wijk. “Daar moet een soort waaier van presentaties uit ontstaan”, zegt Jackie Smeets van VIA ZUID die nauw betrokken is bij het project. “Dat kan in de vorm van een voorstelling, maar ook door middel van een muurtekening dat het verhaal van een wijkbewoner vertelt”, legt Heléne uit. Zij verzorgt de grafische inbreng.

“Je duikt samen in herinneringen”, vertelt Mayke. “Maar herinneringen zijn nooit zuiver, dus fantasie is een belangrijk onderdeel van het proces.”

Dat het project begon aan de hand van een jeugdvoorstelling, betekent niet dat de theatermakers alleen maar kinderen willen bereiken. “Juist ook hun ouders en grootouders”, vertelt Mayke. “Of je nu een

SEPTEMBER 2019

goede of een slechte jeugd hebt gehad, we zijn allemaal kind geweest. Je ouders hebben je vast een keer pijn gedaan, en iedereen is wel eens teleurgesteld geweest in ze. Of er verschuilen juist mooie verhalen die nog verteld moeten worden door mensen. Dat raken wij in het project aan.”

Volgens Heléne vormen de ontmoetingen tussen de wijkbewoners, verschillende organisaties en drie kunstenaars uit verschillende disciplines de sleutel tot het succes van WijkZone. “Ischa is heel sterk in teksten en muziek. Ik doe veel met abstracte tekeningen en kan die verhalen gaan vormgeven. Mayke zit meer op het spel en het verhaal. We vullen elkaar dus goed aan.”

Mayke kijkt er ook enorm naar uit om wijkbewoners creatief te betrekken bij WijkZone. “Misschien woont er wel iemand in Lindenheuvel die geweldig gitaar kan spelen, hoe mooi zou het zijn om die persoon te laten meedenken en meedoen in het uiteindelijke resultaat?”

WijkZone is (voorlopig) een tweejarig reizend concept dat allereerst steden in Zuid-Limburg gaat aandoen. De pilot wordt mogelijk gemaakt door de Provincie en de gemeente Sittard-Geleen als onderdeel van de Stedelijke Cultuurregio Zuid.

WijkZone is een community-art-project dat gaat leven dankzij verhalen en ontmoetingen van jonge podiumkunstenaars en wijkbewoners. Historie, erfgoed, verhalen en verbeelding gaan (her)leven.

WijkZone behoort tot de proeftuin Ruimte voor Makers – naast dans en film - waarmee Limburg een boost wil geven aan het culturele profiel en klimaat. viazuid.com

THEATERMAGAZINE JEROEN

43

De philharmonie zuidnederland gaat komend najaar op tournee met een van de meest toonaangevende klavecinisten van dit moment: Mahan Esfahani. “Als je een verkeerde toets aanslaat, zit je flink in de nesten.”

D O O R M A R K VA N D E V O O R T

HET MYSTERIE INTACT HOUDEN T

ingeltangel-spijkerbak, ratelende naaimachine of barokke synthesizer. De beledigende krachttermen die over het klavecimbel worden uitgestort, vertellen bitter weinig over de gracieuze klankschoonheid die het instrument na al die eeuwen nog oproept. Het barokinstrument beleefde in de twintigste eeuw een ware renaissance. Nog altijd putten componisten en popmusici inspiratie uit de kraakheldere, energieke klavecimbelklank.

Eén van de belangrijkste klavecimbelapostels van dit moment is het Iraanse/Amerikaanse toetsenwonder Mahan Esfahani (Teheran, 1984). Met de status van een rebelse popster tilt hij zijn favoriete instrument naar de moderne tijd. Niet alleen door flamboyante interpretaties van zijn lievelingscomponist Bach – waaronder een veelgeprezen opname van de Goldbergvariaties- maar ook als vurig pleitbezorger van eigentijdse muziek. Tijdens zijn concerten gaat Esfahani het liefst voor een uitdagende mix van oud en gloednieuw klavecimbelwerk. Op uitnodiging van dirigent Mario Brunello en philharmonie zuidnederland toert Mahan Esfahani eind november door Brabant en Limburg. Bachs Brandenburgse Concerten worden dan gekoppeld aan het bruisende Klavecimbelconcert van de Pool Henryk Górecki, wereldberoemd geworden door zijn wonderschone Derde symfonie uit 1977.

Als negenjarige kwam Esfahani in contact met de karakteristieke klank van het klavecimbel. Op een aantal bandjes die hij van zijn oom kreeg stonden

44

THEATERMAGAZINE JEROEN

Bach-opnames van Karl Richter. Een liefde voor het leven was geboren.

Zoveel jaren later is Esfahani er nog steeds niet uit wat hem zo aantrekt in de klavecimbelklank. “Het is onbeschrijfelijk. Na twintig jaar kruip ik nog steeds achter het klavecimbel en speel. Maar wat het nu precies is, kan ik niet omschrijven. Het is die onzekerheid die me prikkelt. Want als je ergens zeker over bent, dat is alleen maar saai. Ik wil het mysterie zoveel mogelijk intact houden en op onderzoek uitgaan.”

Esfahani kwam ter wereld in Iran maar verhuisde met zijn ouders mee naar de Verenigde Staten. Hij studeerde klavecimbel bij Peter Watchorn in Boston en later bij zijn grote mentor, de Tsjechische klaveciniste Zuzana Ruzicková. Esfahani verhuisde zelfs naar Praag om bij deze legendarische klaveciniste te kunnen studeren, en hij woont er nog steeds. Vol ambitie strijdt hij voor een totale herwaardering van het klavecimbel. In zijn optiek is het barokinstrument absoluut geen ‘oud’ instrument. “Muziekinstrumenten zijn continu in ontwikkeling, kijk maar naar het traject dat de piano in al die eeuwen heeft afgelegd. Alleen de viool is min of meer hetzelfde gebleven, heel bijzonder natuurlijk.

Ook het klavecimbel groeit mee met de tijd.” Zo heeft Esfahani een klavecimbel van de toekomst laten bouwen door de Fin Jukka Ollikka.

“Een klavecimbel met een eigen klankbodem van koolstofvezel en een uitgebreid register met diepe bassen. Een wonder van een instrument.

Het betekent voor mij gewoon meer geluid, meer repertoire en meer diepte. Zo af en toe reis ik met het instrument als een orkest of concertzaal ervoor wil betalen.”

Superinstrument of niet, het bespelen van ieder klavecimbel is geen sinecure, weet Esfahani. “Je moet heel precies te werk gaan. Als je een verkeerde toets aanslaat, zit je flink in de nesten. Dat hoor je meteen.

Je moet als klavecinist continu in contact zijn en blijven met de snaren van je instrument.” Risico’s nemen hoort bij Esfahani’s raison d’être.

Zijn hartstocht voor eigentijdse muziek is bewonderenswaardig. “Ik ben altijd op zoek naar goede muziek. Natuurlijk kun je teruggrijpen

SEPTEMBER 2019

Muziek

‘Bezoek met een ruimdenkende houding mijn concerten; Bach kan schokkend modern zijn.’

op het klassieke werk van Bach, Scarlatti, Rameau, het meeste van François Couperin. Als iets oud is, zou het per definitie meteen goede muziek moeten zijn, wat natuurlijk onzin is. Er is in het verleden ook heel veel middelmatigs gecomponeerd. Ik ben dieper en dieper in het repertoire gaan grasduinen.” Aanvankelijk speelde Esfahani klavecimbelmuziek van twintigsteeeuwse iconen als Ligeti en Martinu, maar zijn repertoire is alsmaar groeiende, vaak ook in combinatie met elektronica. Met philharmonie zuidnederland speelt hij Górecki’s enerverende Klavecimbelconcert. “Dat is zo’n direct, rauw en eerlijk werk. Je kunt het harde leven onder de knoet van het communisme erin terug horen.

Górecki en zijn collega Penderecki zochten een antwoord in het geloof. Górecki gebruikt ook nooit meer noten dan nodig zijn. Ik ben verzot op dat stuk.”

Tijdens zijn optreden met philharmonie zuidnederland staan moderne klanken zij aan zij met Bachs Brandenburgse Concerten. “Bach kan dan ineens schokkend modern zijn, let maar op.

Bezoek met een ruimdenkende houding mijn optredens. Het leven is echt te kort om je alleen maar aan één muziekgenre vast te klampen.”

Philharmonie zuidnederland olv Mario Brunello (directie en cello), met Mahan Esfahani (klavecimbel), tournee van 28 november t/m 1 december. philharmoniezuidnederland.nl

SEPTEMBER 2019

THEATERMAGAZINE JEROEN

45

Cultuurhuis De Warande in Turnhout streamt theatervoorstellingen naar zorgcentra. Bezoekers van philharmonie zuidnederland krijgen achtergrondinformatie via een app. Digitalisering rukt op in de kunsten.

“We dachten vooraf: het kan natuurlijk nooit tippen aan er echt bij zijn.”

D O O R PA U L VA N D E R S T E E N

DIGITALISERING: VEEL

46

THEATERMAGAZINE JEROEN

SEPTEMBER 2019

KAN, NIET ALLES HOEFT D

e magie van theater moet tegenwoordig opboksen tegen de semipermanente betovering van de digitale wereld. Publiek laat zich lastiger meevoeren. De smartphone brandt in de zak, als die al niet tenminste één of twee keer wordt bekeken tijdens een voorstelling.

Maar diezelfde digitalisering biedt gezelschappen en podia ook tal van nieuwe mogelijkheden. Publiek of een deel daarvan kan makkelijker worden bereikt en worden voorzien van extra’s. Voorstellingen kunnen een nieuwe dimensie krijgen.

foto Erin Song

Voor de philharmonie zuidnederland heeft digitalisering een duidelijke grens. “We zijn en blijven een symfonieorkest. Dat betekent dat de live-ervaring te allen tijde voorop staat”, beklemtoont Martijn Versteeg, hoofd communicatie en marketing. Dat betekent niet dat er niets mogelijk is. “De Wolfgangapp is al aan zijn derde seizoen toe. Publiek krijgt tijdens concerten tekst en uitleg, verdiepende achtergrondinformatie. Twintig procent van onze bezoekers maakt er gebruik van. De app voorziet in een behoefte. Mensen laten weten dat het hun concertervaring verrijkt. Het slecht ook drempels.

Klassieke muziek wordt minder moeilijk gevonden omdat we dit bieden.”

Om in en rond het orkest de handen op elkaar te krijgen voor de app moest wel de nodige weerstand worden overwonnen. De smartphoneplaag rukte op in de concertzalen en dan zou de philharmonie zuidnederland zelf mee gaan doen aan iets dat het gebruik van die telefoons stimuleert. “Maar inmiddels ziet iedereen hoe goed het werkt”, zegt Versteeg.

“Bovendien is de app ook zo gemaakt dat de overlast miniem is, alleen al vanwege witte letters op een zwarte achtergrond.”

Een andere digitale vorm is de video-inleiding. “Bij veel van onze uitvoeringen kunnen toeschouwers die dat willen vooraf naar een inleiding. Dat wordt gewaardeerd. Maar voor veel gezinnen is het al lastig genoeg om vlak na het spitsuur van de dag

op tijd voor een concert in een theaterzaal te zijn.

Daarom verspreiden we nu ook ongeveer een week voorafgaand aan uitvoeringen een video-inleiding.

Musici van het orkest vertellen over de werken. We sturen ze actief naar bezoekers en ze staan ook op een vaste, herkenbare plaats op onze website.”

Sinds eind juni is philharmonie zuidnederland ook partner bij een app van Stingray Classics (voorheen Stingray Brava). Naast hun lineaire programmering via tv bieden ze nu een hele catalogus aan concerten aan via smartphone en tablet. “Daar zitten door hen en door ons gemaakte registraties van concerten van de philharmonie zuidnederland bij. Er komen ook livestreams van onze concerten. Het vormt een ‘De app is zo mooie muziekbibliotheek voor de vaste aanhang van gemaakt dat het orkest, maar je bereikt er ook nieuwe mensen mee. En de overlast wellicht houden we er zelfs miniem is, uitnodigingen voor optredens in het buitenland aan over.” alleen al Toneelgroep Maastricht vanwege bekijkt de inzet van digitale middelen per voorstelling. witte letters Directeur/acteur/regisseur op een Servé Hermans: “Wat heeft die nodig? Wat past in dit geval? zwarte Het is maatwerk. Feit is dat het achtergrond.’ publiek door de digitalisering en alle beschikbare middelen veel meer aan beeld gewend is geraakt en ook een beetje verwend is geraakt. Veel entertainment is daardoor visueler aan het worden.

Vanwege de mogelijkheden, soms ook uit nood geboren. Een circus in Duitsland onderving onlangs het verbod op dierenacts met een videoscherm waarop tijdens een voorstelling twee keer een ode aan het klassieke circus mét dieren werd gebracht.”

Schouwburgen kennen hun beperkingen als het om digitale decors gaat. “Het blijft hoe dan ook klassiek >>

SEPTEMBER 2019

THEATERMAGAZINE JEROEN

47

Cultuurhuis de Warande streamt voorstellingen met live muziek in verzorgingscentra. foto Cultuurconnect

lijsttheater op een podium. Je reist van theater naar theater wat ook logistiek problemen geeft. Bij voorstellingen op een en dezelfde locatie is meer mogelijk. Toneel is sowieso in veel gevallen een langzame, uitgebeende theatervorm vergelijkbaar met de slow read en slow tv. Bij een voorstelling als Ich bau dir ein Schloss voldeden Mieneke Bakker en de taal.

Vaak werd er ook gespeeld voor zaaltjes met een stuk of zestig toeschouwers. Dat maakt het wat makkelijker.

The Great Gatsby naar het boek van F. Scott Fitzgerald halen we uit de roaring twenties naar het nu, maar we willen met het decor wel de jetsetsfeer en de feesten tot leven roepen. Dat gaan we doen met wanden van melkglas waarop we digitaal kunnen projecteren.”

De ontwikkelingen gaan hard. Volgens Hermans is het onmogelijk voor een gezelschap als Toneelgroep Maastricht om alles bij te houden, al doen sommige lichttechnici behoorlijk hun best. “Maar je kunt niet alles zelf uitvinden. We huren vaak specialisten in.

Voor de digitale projecties in The Great Gatsby is dat Guy Cassiers, die met dit soort zaken tot in de Scala van Milaan is bezig geweest.”

Voor publieksbereik gebruikt Toneelgroep Maastricht zowel papier als de digitale kanalen. “Soms werkt het om via de social media buzz te creëren. Of om een extra digitale wereld naast de voorstelling te creëren.

Voor de familievoorstelling De vier heemskinderen lijkt me dat wel wat. Maar heel klassieke campagnes kunnen ook werken. Kijk hoe een musicalproductie als Soldaat van Oranje naam heeft gemaakt. Drie weken lang met een poster op een station hangen betekent dat sommige mensen er meermalen per dag mee geconfronteerd worden. Dat is toch anders dan een banner die veel mensen vooral irriteert en die snel wordt weggeklikt. Laatst hebben we een commerciële bijlage in de Volkskrant gehad. Dan bereik je toch zeshonderdduizend lezers. Een krant als het Algemeen Dagblad experimenteert met tussenvormen, advertorials die nauwelijks zijn te onderscheiden van redactionele artikelen.”

Digitalisering biedt ook mogelijkheden voor doelgroepen waarvoor de gang naar de theaters moeilijk is. CCHA/cultuurcentrum Hasselt start dit seizoen met het streamen van twee voorstellingen.

Cultuurhuis de Warande in Turnhout streamt sinds

48

THEATERMAGAZINE JEROEN

februari 2016 voorstellingen naar woonzorgcentra in de regio. “Dat begon met een tehuis. Later werden dat er vijf, vijftien zelfs”, vertelt hoofd communicatie Mieke Mermans. “Vorig jaar juni was een optreden zelfs te zien in 24 verschillende woonzorgcentra in de provincie Antwerpen.”

De Warande zorgt voor een camera in de zaal die de voorstelling registreert en verspreidt het signaal bijvoorbeeld via YouTube of Facebook.

“Van de woonzorgcentra verlangen we dat ze hun gemeenschappelijke ruimtes een beetje theatraal aankleden: verduistering, lichtjes op tafel, affiches in het gebouw, een rode loper.

Veel plekken organiseren nog ‘Soms een muzikale opwarmer voordat er wordt overgegaan naar de werkt het schouwburg. Als de voorstelling om via het toelaat, richten de artiesten zich met een blik in de camera de social ook nog even rechtstreeks tot de media kijkers in de woonzorgcentra.”

De mate van klanttevredenheid buzz te verraste de Warande. Mermans: creëren.’

“We dachten vooraf: het kan natuurlijk nooit tippen aan er echt bij zijn. Maar de bewoners vinden het prachtig. Ze genieten niet alleen van het gebodene, maar ook van de herinneringen aan theaterbezoek in het verleden en soms aan hun overleden partner.”

Sinds 2013 is bij een beperkt deel van de voorstellingen ook audiodescriptie voor blinden en slechtzienden beschikbaar. Mermans: “Via een koptelefoon krijgen zij extra informatie over dat wat te zien is: opkomsten, valpartijen, mimiek dat soort dingen. Via de Vereniging voor Blinden en Slechtzienden (VeBeS) worden aan het begin van het seizoen een tiental voorstellingen uitgezocht, waar blinden en slechtzienden dan naartoe komen. Bij veel daarvan, denk aan monologen of concerten, is de extra informatie niet nodig. Bij die enkele voorstelling of voorstellingen waar het wel wat toevoegt, kost het nog best wat extra voorbereiding. Audiodescriptoren bezoeken repetities en laten zich filmmateriaal van voorstellingen toesturen om te weten wat er gaat komen en waar ze hun rol kunnen spelen.”

SEPTEMBER 2019

Muzikant Reggy van Bakel wil een droomwereld creëren. Muziek, tekst, kostuums en visuals moeten in zijn project DOTT naadloos op elkaar aansluiten. “Ik ben erg bezig met het neerzetten van de juiste sfeer.” D O O R KO O S VA E S

Muziek

Een enorme logistieke klus

Reggy van Bakel. foto Keanu Haumahu

Z

ijn interdisciplinaire voorstelling krijgt het thema Global Warming. Volgens Reggy van Bakel ontkomt hij er bijna niet aan dat hij met deze keuze een activistisch stempel op de band drukt. “Ik wil niemand proberen te overtuigen van mijn ideeën en denk dat de teksten ook niet op die manier geschreven zijn. Wel hoop ik dat ik mensen aan het denken kan zetten. Ik probeer vooral in te spelen op het neerzetten van de juiste sfeer.”

Sinds de jaarwisseling valt Reggy (1989) onder de begeleiding van talentontwikkelingsorganisaties VIA ZUID en Intro in Situ die hem begeleiden in het project.

Het was Tom Swart (artistiek directeur Intro in Situ) die Reggy scoutte tijdens een optreden in Maastricht in december vorig jaar. “Tom zag potentie in mij en stelde voor om het traject in te gaan met VIA ZUID om een interdisciplinaire voorstelling te maken”, vertelt Reggy.

“Wij zijn heel erg blij met Reggy”, laat Jackie Smeets (artistiek directeur VIA ZUID) weten. “Muzikanten op een podium zijn vaak in zichzelf gekeerd. Hij is heel gretig om te leren hoe je jezelf naar buiten toe presenteert. Echt een voorbeeld van een jonge maker die allerlei facetten binnen de podiumkunsten met elkaar wil verbinden.”

DOTT begon als een soloproject van Reggy van Bakel, inmiddels is het uitgegroeid naar een complete muzikale belevingswereld. “Het is wat uit de hand gelopen”, lacht Reggy. Hij werkt samen met een twaalfkoppig ensemble van muzikanten en een actrice van de Toneelacademie Maastricht die toewerkt naar een rol als frontvrouw. Ook

zijn ze druk doende met het ontwerpen van kostuums en visuals op het podium.

Een enorme logistieke klus, waar Reggy alleen nooit uit zou zijn gekomen. Daarvoor had hij de hulp van Jackie Smeets en Tom Swart.

‘De “Ze denken echt met je mee, je opwarming kunt er altijd een vraag neerleggen.

Door VIA ZUID ben ik terecht van de aarde gekomen bij de kunstenaars die nu gaat me zeer actief bij dit project betrokken zijn, aan het hart.’ zoals Wieke van Rosmalen - actrice/ zangeres, Loïc Giepmans - visuals/ grafisch design, en Hanne Pierrot - kostuums. Tom heeft me enorm geholpen op artistiek vlak.

Daardoor heb ik me goed kunnen concentreren op de inhoud, de opwarming van de aarde gaat me zeer aan het hart.”

Voor speeldata: dott-universe.com

SEPTEMBER 2019

THEATERMAGAZINE JEROEN

49

Nu ben ik Medea van Khadija El Kharraz Alami & Theater Rotterdam. foto Casper Koster

D

at België hét stripland van de wereld is, nee, dat wist Syriër Ali Nazir Ali (35) niet voor hij in 2015 hier aankwam. ,,In de etalages zag ik overal boeken van de Smurfen en Kuifje staan. Allemaal boeken die mijn vader in zijn stripcollectie had, bleken gewoon hier gemaakt.”

In 2016 organiseerde hij in samenwerking met cultuurhuis de Warande in Turnhout het eerste Arab Cartoon Festival. Doel: de stem van mensen laten horen die vooral door een gebrek aan vrijheid van meningsuiting - niet gehoord worden.

Er kwamen exposities met spotprenten uit de Arabische wereld. “Natuurlijk”, zegt Ali hanteerde hij bij de selectie een filter.

Geen propaganda, geen geweld, geen afbeeldingen van Mohammed. “Ik wil

50

THEATERMAGAZINE JEROEN

Je bent zoveel meer dan je afkomst.’ zelf ook nog even blijven leven.” Wel was er ander kritisch werk, over politiek en religie. Bijvoorbeeld cartoons die de spot dreven met de hijab. Werk waar hij vaak achterstond. “Ik ben tegen het dragen van een hijab als een sociaal en politiek statement.”

Er kwam ook tegenwind. Bijvoorbeeld uit conservatieve Vlaamse moslimhoek.

Precies waar het pijnpunt zit, zegt Ali. “In de westerse wereld moet je alles en iedereen kunnen bekritiseren. Dat is vrijheid van meningsuiting. Het is een probleem van de islam dat dat bij hen soms niet kan. Dat zou moeten veranderen.”

Lost in Translation is het thema van

SEPTEMBER 2019

de vierde editie. “Veel nieuwkomers, zoals ik, zijn ondertussen ook burgers geworden die deelnemen aan het sociale leven. Maar er zijn wel dingen waar je tegenaan loopt: een gelaagde identiteit, of een gebrek aan identiteit, een taalbarrière, een staat van onbestendigheid soms. Hoe is het om verplaatst te worden uit je natuurlijke habitat naar een compleet nieuwe omgeving?

Maar ook: hoe kun je profiteren van nieuwe culturen? Je bent zoveel meer dan je afkomst.”

NIEUWE OPZET Het drietalige festival (Nederlands, Engels, Arabisch) duurde eerst drie weken, maar wordt vanaf 5 november nu doorheen het hele jaar georganiseerd. Met naast activiteiten in de Warande en Arenberg in Antwerpen, ook in

De vierde editie van het Arab Cartoon Festival is groter en breder dan ooit. Het gaat niet meer over cartoons alleen.

Maar een vrijhaven voor kritische geluiden bleef het. “Geen afbeelding van Mohammed. “Ik wil ook nog even blijven leven.”

Theater

D O O R D I E T E R VA N D E N B E R G H

De gelaagde identiteit Bozar in Brussel. Ali: “De focus ligt nog steeds op cartoonisten, met masterclasses en lezingen, maar we willen een betere mix maken van Arabische en westerse makers.

Ook is er nog meer aandacht voor muziek, dans, theater en beeldende kunst. We gaan ook voor het eerst awards uitreiken, prijzen in verschillende categorieën, denk bijvoorbeeld aan jong talent, vrouwenrechten en milieubewustzijn.”

Er komt dit keer geen grote expo met cartoons, maar wel met hedendaagse kunst. ,,Een grote expositie in onze Expozaal wordt het belangrijkste onderdeel van het festival”, zegt Glenn Geerinck van de Warande, samen met collega Annelies Nagels en Nazir Ali curator van het Arab Cartoon Festival. Daar zal onder meer werk te zien zijn van de Duitse Syriër Manaf Halbouni. “Hij viel op met zijn controversiële barricades van bussen in Dresden, die hij maakte als eerbetoon aan Aleppo, waar mensen beschutting zochten achter gekantelde stadsbussen. Hij komt hier met zijn WhiteFlag-statement. Onder

welke vlag gaat hij zich identificeren?

Duitser, Syriër, atheïst, gelovige, of toch kunstenaar?”

De Duitser Nasan Tur maakt werken over de verschillende perceptie van luchten hier en in het Midden-Oosten. “Wat op het eerste zicht idyllische luchten lijken, zijn eigenlijk uitvergrote krantenknipsels van bombardementen en protesten.”

De Frans-Algerijnse Kader Attia presenteert onder meer een betonmolen met daarin kruidnagel. Geerinck: “Het gaat over hoe bepaalde geuren met een bepaalde plaats en achtergrond verbonden zijn.” Ook zijn er video’s te zien van de Brit William Cobbing en van de Pool Artur Żmijewski die in de video Them een sociaal experiment opzet met verschillende groeperingen zoals een katholieke vrouwenbeweging, een joodse jongerengroep, linkse andersglobalisten en Pools nationalistische jongeren.

Het is een droom van Ali Nazir Ali, die Syrië moest ontvluchten vanwege een te kritische mening, om ooit een dergelijk

SEPTEMBER 2019

festival in eigen land te organiseren. ‘Evil’ werd zijn festival door de overheid daar genoemd.

“Van onze dictator mag je drinken, en grapjes maken over God, over buurlanden, zolang je hem maar op de troon laat zitten en niet bespot of bekritiseert. Buiten Syrië tekent iedereen Assad met een ‘silly face’. Als je dat in Syrië doet, word je opgepakt. Zolang dat soort dingen aan de hand zijn, blijft het Arab Cartoon Festival hard nodig.”

Arab Cartoon Festival, vanaf 5 november. Een greep uit het programma in de Warande: 5/11, ‘8.2’ van fABULEUS, hetpaleis & Moussem Nomadisch Kunstencentrum/ Radouan Mrizig, 13/12 t/m 16/2 expo Lost in Translation in de Warande in Turnhout, met op de openingsavond muziek van Al Manara (B/Palestina), 7/3 ‘Move (on)’ van tg Stan en Kloppend Hert, 25/3 ‘Nu ben ik Medea’ van Khadija El Kharraz Alami & Theater Rotterdam, 21/4 ‘Studio Shehrazade’ van Kloppend Hert & Arsenaal/Lazarus. arabcartoonfestival.eu, warande.be

THEATERMAGAZINE JEROEN

51

True Copy , de theatrale biografie van meestervervalser Geert Jan Jansen, beleefde begin augustus zijn Nederlandse première tijdens festival Boulevard in Den Bosch. “We willen hém zijn verhaal laten doen”.

D O O R T WA N VA N D E N B R A N D

‘Zes maanden cel is natuurlijk niet fijn, maar ik denk altijd: andere mensen krijgen dertig jaar kantoor.’

True Copy van BERLIN. foto Koen Broos

52

THEATERMAGAZINE JEROEN

SEPTEMBER 2019

THEATERMAGAZINE JEROEN

52

Theater

Theater van de vervalsing A

angezien dit een verhaal is over een deugniet en vervalser beginnen we bij de vos, bekend om zijn schelmenstreken en, zie het epos Reynaerde, zijn fabeltjes. Het mannetjesexemplaar heet met reden een rekel.

Terug naar de winter van 2018, naar het zuidoosten van Roemenië, de Donaudelta. In de bossen bij het dorp Greci hangt tegen een boom een hunting-camera, doorgaans bedoeld om stiekem de fauna te filmen. Bij beweging in de buurt schakelt zo’n toestel zichzelf in en stuurt automatisch beelden door naar de ingelogde belangstellende.

Déze camera hangt er weliswaar niet voor de pracht der natuur, het is wél een onvervalste vos die de eerste weken regelmatig in beeld verschijnt. Tot er zaterdag 17 november een wending komt die tot commotie zal leiden, internationaal, maar vooral in Nederland.

Daarover later meer.

De ijverige vos van Greci heeft een bijrolletje in True Copy, een voorstelling van twee Vlamingen in samenwerking met Het Zuidelijk Toneel. Bart Baele en Yves Degryse, die opereren onder de naam BERLIN, ontmoetten elkaar toen ze 14 waren. Inmiddels zijn ze 41. Hun lange jaren tezamen hebben bijzondere voorstellingen opgeleverd, waarmee ze op verschillende manieren grenzen overschrijden. Inhoudelijk, door de combinatie van vertelvormen en geografisch.

“We proberen persoonlijke verhalen te koppelen aan universele thema’s, we willen tot in detail vertellen. Een journalistiek verhaal wordt bij ons op zeker moment een voorstelling. Aanvankelijk werkten we puur documentair.

Op den duur is er ruimte gekomen voor fictie. Bij True Copy hebben we meer ingegrepen in het verhaal dan bij vorige gelegenheden”, vertellen Baele en Degryse.

De twee werken vanuit een studio in het Antwerpse stadsdeel Berchem. Daar kwamen vorig jaar de winterse beelden vanuit het Roemeense bos op de laptop binnen.

Nog even geduld.

True Copy - verluchtigt met een veiling voor het publiek - belicht het levensverhaal van Geert Jan Jansen, de Nederlandse meestervervalser die zijn hand niet omdraaide voor een aanvulling op het oeuvre van Picasso, Matisse, Appel. Geen mens die het merkte tot hij een spelfout maakte in de documentatie van een, uh……, Chagall.

Deze rekel werd in 1994 in Orléans ingerekend. De bewijsvoering bleek lastig. Jansen kwam ervan af met een half jaar gevangenisstraf.

Zijn laconieke commentaar in de krant De Morgen, aan de vooravond van de algehele première van True Copy: “Zes maanden cel is natuurlijk niet fijn, maar ik denk altijd: andere mensen krijgen dertig jaar kantoor.”

Jansen (1943) schildert tegenwoordig onder eigen naam. Hij resideert in kasteel Beverweerd. “We willen hém zijn verhaal laten doen”, aldus Baele en Degryse. “Jansen stelt de vraag waarom het oorspronkelijke zo belangrijk is. Waarom daalt een kunstwerk in waarde als het niet origineel is? Gaat het er niet om of je emotioneel wordt geraakt? Zijn stelling: als de kwaliteit maar goed is. Wij stellen de vraag: wat is de waarde van waarheid.”

Dan toch van rekel Jansen naar die in Greci en vooral naar de beelden van de hunting-camera, op 31 oktober 2018 opgehangen door Baele en Degryse. Ze begroeven diezelfde dinsdag bij een nabije, gemarkeerde boom een vervalste Picasso.

Het ging om Tête d’Arlequin. De pasteltekening verdween in 2012 met zes andere topstukken uit de Rotterdamse Kunsthal, een geruchtmakende roof waarvoor enkele Roemenen werden veroordeeld. De in Roemenië geboren, in Nederland woonachtige Mira Feticu schreef er een roman over, Tascha.

Diezelfde Feticu kreeg begin november vorig jaar een brief, naar het leek van een dader die spijt had en de plek onthulde waar de gestolen Picasso was begraven. Met succesauteur Frank Westerman toog ze naar Greci en vond zaterdag de 17e, tot tranen geroerd, de pastel. De snel gewaarschuwde NOS berichtte, de internationale media pikten het nieuws gretig op, de Roemeense politie onderzocht vondst en vinders.

Zondags volgde de ontnuchtering toen Berlin aan de twee in Boekarest mailde dat het om een nep-Picasso ging en dat de hele expeditie deel van een voorstelling was. Het duo wilde nagaan hoe lang het zou duren voor het werk als vervalsing op de brandstapel terechtkwam, hoe en waar het proces zou stokken. De camerabeelden van de vondst kregen een bescheiden plek in True Copy.

In Nederland etterde de ophef even door. Feticu reageerde na alle vergeefse moeite en emotie nijdig, Westerman glimlachend.

Beiden hebben de productie medio mei in Gent gezien. Na afloop was er, aldus Degryse, tijd om met Westerman te reflecteren. Feticu had daar geen trek in, zegt ze desgevraagd. Wat haar betreft zijn er morele grenzen overschreden. Zij komt met een boek over de affaire.

Het verschijnt in oktober bij Querido. Titel: Picasso’s keerzijde.

True Copy, BERLIN met Festival Boulevard en Het Zuidelijk Toneel. hzt.nl, berlin.be

SEPTEMBER 2019

THEATERMAGAZINE JEROEN

53

54 54

THEATERMAGAZINE JEROEN

SEPTEMBER 2019

illustratie Nele Ellegiers

Opera Zuid werkt samen met de Nationale Opera aan een jeugdopera die in 2020 in première gaat en vervolgens in verschillende talen door Europa gaat reizen. Een lied voor de maan is een bewerking van een verhaal van Toon Tellegen. “We zijn compromisloos in de emoties.” D O O R E M I L E H O L L M A N

Opera

LIED MET EEN MORAAL D

e mol, de krekel, de kikker, de sprinkhaan, ze bewonen vaak de verhalen van schrijver Toon Tellegen. Verhalen met een moraal. In Een lied voor de maan wil de eenzame mol iets doen voor de maan, die daar maar alleen aan de hemel staat. Hij schrijft een lied en gaat daarmee naar de sprinkhaan die dirigent is van een orkest. “Als je je fantasie gebruikt kun je je zelf uit je isolement of eenzaamheid tillen”, zegt Willem Bruls, auteur, librettist en dramaturg (Schinnen, 1963). “Dat is het grote thema van deze jeugdopera.”

Deze co-productie van de Nationale Opera en Opera Zuid, komt tot stand met partners van het European Network of Opera Academy (ENOA). Bruls, die Nederlands studeerde maar uiteindelijk in de operawereld verzeild raakte, werkt vooral achter de schermen mee aan deze nieuwe opera. Aan de tekst bijvoorbeeld. Zelf is hij geen liefhebber van een verteller op het toneel en dus krijgen de personages hun eigen tekst. “In een enkel geval hebben regisseur Mathilde Wantenaar en ik de tekst een beetje uitgebreid. Het verhaal gaat eigenlijk over muziek.

Ergens halverwege geeft de krekel muzikaal advies aan de sprinkhaan.

We wilden daarin sterker later doorklinken wat de kracht en de macht van de muziek is. Die hebben we gevonden in andere teksten van Toon Tellegen, die dan niet over muziek maar over kunst gaan. In die zin hebben we een beetje gesmokkeld.”

Langzaam verdwenen de gesproken teksten uit de opera. In de voorstelling wordt straks alleen maar gezongen of spreekzang gebruikt.

Is opera geen moeilijk genre voor de jeugd? Willem Bruls: “Ik denk dat kinderen het niet als opera ervaren maar als muziek of muziektheater.

We maken wel een paar grappen over opera. Als de kikker voor het eerst een lied voor de maan moet zingen, hebben we van hem een

‘Misschien worden je dromen geen werkelijkheid, maar je wereld wordt er wel een beetje mooier van.’’

stereotype tenor gemaakt, een soort Pavarotti die met grote uithalen zingt, maar het wordt een serieuze opera, we gaan niet op de knieën of ridiculiseren.”

Wel hebben Bruls & Co aandacht voor de emoties. “Daarin zijn we compromisloos. De mol is eenzaam en zo brengen we hem ook. We hebben delen van het stuk al laten zien en horen aan zo’n dertig kinderen in Brussel. Die werden daar heel stil van.”

Natuurlijk hopen de makers aanwas te creëren voor een nieuw jong operapubliek. Maar het belangrijkst vindt Bruls toch de boodschap: “Misschien worden je dromen geen werkelijkheid, maar je wereld wordt er wel een beetje mooier van. Dat is de diepte en de schoonheid van het stuk.”

Een lied voor de maan, door De Nationale Opera, Opera Zuid en ENOA partners. Première 18 maart 2020 in CC Amstel Amsterdam. Daarna tournee. operazuid.nl

SEPTEMBER 2019

THEATERMAGAZINE JEROEN

55

Jan Boelen (boven). foto Veerle Frissen Carlos Monleon, A Colloquy of Vessels Facility Machine (links) G Khan Dossos, Navine. foto Kayhan Kaygusuz (rechts)

56

THEATERMAGAZINE JEROEN

SEPTEMBER 2019

Al geeft hij zelf les aan jonge designers, Jan Boelen is niet te spreken over het kunstonderwijs. In de 4e Istanbul Design Biënnale probeerde hij aan te tonen waarom. De expo is nu in Genk te zien. D O O R E M I L E H O L L M A N

Design

DESIGN ALS

OPLOSSINGSMACHINE D

at hij de tentoonstelling van Istanbul naar Genk haalde mogen we misschien opvatten als een afscheidscadeau. Jan Boelen, artistiek leider van Z33 – Huis voor actuele kunst in Hasselt wordt dit najaar rector van de Universiteit voor Kunst & Design in het Duitse Karlsruhe.

Hij is er fier op dat het perspectief van de tentoonstelling volledig cultureel is. Dat wil zeggen dat er niet alleen de nieuwste ontwerpen getoond worden maar dat er ook belangrijke vragen worden gesteld. Zoals: wat is design eigenlijk, hoe verandert dat en wat betekent dat dan weer voor ons dagelijks leven?

“In eerste instantie wist ik niet wat ik moest doen”, zegt Boelen (Genk, 1967). “Want wat was nu echt dringend genoeg? Ik besloot zo dicht mogelijk bij mezelf te blijven.” Voor de goede orde: Boelen is ook hoofd Social Design aan de Design Academy in Eindhoven. “Design studenten worden op een traditionele manier opgeleid. Ze hebben een zeer eenduidige kijk op de wereld, dat blijkt wel als ik het honderdste portfolio over een oplossing voor een probleem in de derde wereld onder ogen krijg. Ik zie vooral meer oplossingen voor hetzelfde probleem; ze zoeken het allemaal in het creëren. Design als een soort oplossingsmachine. Het gaat om het proces, niet

om het eindproduct. Bijna honderd jaar na Bauhaus constateer ik dat design als kritiek op de samenleving, als speculatie, als sociaal relevant nauwelijks wordt onderwezen. Studenten moeten voldoen aan de checklist van de opleiding en zich conformeren aan de macht. Terwijl niemand weet hoe de macht er over vijf ‘Het gaat jaar uitziet. We leiden op tot om het eenheidsworst.” proces, In drie maanden tijd trok de biënnale in Istanbul 200.000 niet om bezoekers, voor het overgrote het deel Turken. “Vergeet niet dat in groot Istanbul 18 eindproduct.’ miljoen mensen wonen. Het cultuuraanbod is heel traditioneel en er is een nood aan dit soort projecten.”

Bij C-mine in Genk zal zo’n negentig procent van de biënnale uit Istanbul getoond worden. Het gaat om zo’n honderd ontwerpers en kunstenaars die in hun werk reflecteren op de Turkse realiteit. C-mine geeft al tien jaar een podium aan designers. Deze tentoonstelling zoomt sterk in op het onderwijs, vandaar de titel A School of Schools. Of beter gezegd: die bevraagt de rol van het onderwijs. Boelen denkt dat je veel meer kunt leren buiten de school - nieuwe ideeën vind je eerder op straat dan in een klaslokaal. >>

SEPTEMBER SEPTEMBER 2019

THEATERMAGAZINE JEROEN

57

Ana Penalba.

Istanbul TechnoTourism foto: Kayhan Kaygusuz

Wat hij wil over brengen aan het publiek is de attitude waarmee de kunst van binnenuit veranderd kan worden. Om het concreet te maken: hij toont liever een krukje dat ontworpen is door een Turkse straatventer dan een gelikt design meubel. “Die straatventer heeft dat bij gebrek aan middelen en vanwege dagelijkse noodzaak in elkaar geknutseld uit pallethout.” Nog een voorbeeld, er wordt een huis voor katten getoond. “Istanbul is de stad van de katten. De symboliek is duidelijk en het huisje is gemaakt van afvalmateriaal. Het heeft iets grappigs maar tegelijk spiegelt het onze onnodige complexiteit.”

De vraag is natuurlijk hoe vrij Boelen zich kon bewegen als curator in Istanbul. Heel vrij, zegt hij. “We maken geen grote statements tegen een leider die zegt dat er maar één waarheid is. Wij laten meerdere stemmen horen, tonen meerdere waarheden en tonen meerdere mogelijkheden, dat is de impliciete boodschap. En dat kan ook want wij zijn een onafhankelijke culturele organisatie. Ik wilde bruggen bouwen met de mensen daar.” Boelen hield een voorstel voor een workshop tegen. Daar zouden vrouwen kunnen leren omgaan met hun vagina, maar dat vond hij te gortig. Niet omdat hij daarmee last met de autoriteiten zou kunnen krijgen maar omdat het hele project vanuit een mannelijk perspectief was

58

THEATERMAGAZINE JEROEN

SEPTEMBER 2019

bedacht. Het project The Non Stop Classroom noemt hij als voorbeeld van impliciete kritiek op de Turkse politiek. Twee Amerikaanse architecten van Colombia University richtten tien ruimten in waarin mensen ondervraagd kunnen worden. Zoals een politiekamer waar misdadigers doorgezaagd worden of een ground control room bij NASA. “Allemaal ruimten waar informatie op een eenduidige manier wordt overgedragen. De ruimtes zijn zo ingericht dat je de boodschap maar op één manier kunt ontvangen. Het roept de vraag op hoe wij onze ruimtes bedenken.”

Boelen en medecuratoren Vera Sacchetti en Nadine Botha laten een keur aan design zien. Veel ontwerpers kwamen binnen via een open call. Van de 450 aanmeldingen werden 120 designers geselecteerd.

“Meestal komen ze van een nieuwe generatie ontwerpers die kritisch kijken naar wat er om hen heen gebeurt. Ze gaan niet akkoord en komen met alternatieven. Ze laten in elk geval zien dat één idee, één manier van werken niet de oplossing is.”

A School of Schools, 4e Istanbul Design Biënnale in C-mine Genk tot en met 29 september. Met presentaties, randprogramma en events. Elke zondag is er een vaste rondleiding. Op 3 september lezing door scenografe Asli Çiçek. c-mine.be, z33.be

VIA ZU ID, TA L

VIA ZUID

EN TO NT WIK KEL ING PO DIU MK UN STE U IMB N L PAS FESTIVAL MAASTRICHT vrij 6 en za 7 sept 2019 VIA ZUID-makers: o.a. Celine Daemen, Merlijn Huntjens & Roshanak Morrowatian FESTIVAL MUSICA SACRA MAASTRICHT do 19 t/m zo 22 sept 2019: Silke van Kamp | Zusje (première) CULTUREEL LINT WEERT zo 22 sept 2019: met diverse VIA ZUID-makers WIJKZONE#1 aug – nov 2019: theatrale ontmoetingen in Lindenheuvel Geleen Het Laagland & VIA ZUID | Mayke Roels, Heléne Binder & Ischa den Blanken

Beeld: Celine Daemen

RG SNEAK PEEKS 2019 – 2020 Blind dates met jonge makers Parkstad Limburg Theaters Heerlen wo 16 okt | di 11 febr | do 14 mei De Domijnen Sittard di 24 sept | di 19 nov | di 17 maart

DANS LAB sept – dec 2019: openbare presentaties SALLY Dansgezelschap Maastricht & VIA ZUID | Audrey Apers, Luis Pedraza Cédron & Jennifer Romen MUZIEK LAB di 29 okt 2019: première Germaine Sijstermans in Heerlen wo 30 okt 2019: Germaine Sijstermans in Cellebroederskapel Maastricht Intro in Situ & VIA ZUID FASHIONCLASH MAASTRICHT vrij 1 t/m zo 3 nov 2019 VIA ZUID-makers: o.a. Anthony van Gog, Hendrik Kegels & Wieke van Rosmalen FESTIVAL WINTERNIGHTS #4 MAASTRICHT vrij 13 en za 14 dec 2019 Met work in progress van makers C-TAKT, SoAP & VIA ZUID

Kijk voor alle voorstellingen en makers van VIA ZUID op www.viazuid.com en schrijf je in voor onze nieuwsbrief.

Volg ons ook op Facebook en Instagram.

Programma

World of Rhythm

SEP T/M DEC

WO 11 SEP

Niklas Paschburg

Bach kliniek

felt

ZO 27 OKT

DO 12 SEP

Filmconcert: Wad Noordpool orkest

DO 7 NOV

Chazia Mourali & Cora Burggraaf

WO 25 SEP

World of Rhythm music, beats & dance

VR 22 NOV

Staatskapelle Dresden & Rudolf Buchbinder

ZA 28 SEP

Oliver’s Cinema Eric Vloeimans

VR 6 DEC

Angélique Kidjo & Antwerp Symphony Orchestra

VR 4 OKT

Lucas de Man & Asko|Schönberg

ZA 7 DEC

Souad Massi

WO 9 OKT

Ambrose Akinmusere & Brussels Jazz Orchestra

WO 11 DEC

Música Temprana

DO 10 OKT

BBC Philharmonic Orchestra

VR 20 DEC

Özcan Akyol & Nicolas Altstaedt

felt

fado, folk

koormuziek