ZOUT 12

12

zout magazine (voorheen Zuiderlucht)

_ 15e jaargang _ 12/2021

Interviews met Ineke Hans, Tim Van Steenbergen, Koen Broucke, Suzanne Voets en Jan Zeven | Essay van Nicolaas Matsier | Poëzie van Jacques Hamelink

met cultuuragenda

Wilt u dat ZOUT u maandelijks komt verrassen met een eigenzinnige trip door kunst en cultuur?

Laat het grootste en mooiste cultuurmagazine van Nederland en Vlaanderen dan elke maand op uw eigen deurmat landen. Ga naar zoutmagazine.eu/abonnees Iedere nieuwe abonnee ontvangt als welkomstcadeau de bundel Dancing Queen en 26 andere verhalen over mijn moeder van Wido Smeets.

DE VEROVERING VAN DE RUIMTE 3 okt 2021 t/m 23 jan 2022 designmuseum.nl

Bert IN LOVING MEMORY - A TRIBUTE TO

VAN DE KAMP 1947 - 2020

ZONDAGMIDDAG 2 JANUARI 2022 Willem Twee Poppodium

FOTO SIBRAND MEIJER

Boschdijkstraat 100, Den Bosch

Grootmeester van de Popjournalistiek Tentoonstelling met originele interviewfragmenten, uitgewerkte OOR-artikelen, unieke OOR-memorabilia, exclusieve foto’s van onder meer Anton Corbijn en kunst uit Berts eigen collectie in de Spiegelzaal, tot en met 2 januari. Entree Willem gratis.Twee Kunstruimte ‘s -Hertogenbosch Willem Twee Kunstruimte | Boschdijkstraat 100 |

willem-twee.nl ‘s -Hertogenbosch | willem-twee.nl

colofon

zout magazine 12/2021

ZOUT (oplage 20.000) is een uitgave van Bodosz Media, in opdracht van de Stichting Zuiderlucht. De gedrukte versie is gratis verkrijgbaar op meer dan 600 plekken in Zuid-Oost-Nederland en Vlaanderen.

Online: zoutmagazine.eu E-paper: zoutmagazine.eu/e-paper Inschrijven voor het wekelijkse online magazine ZOUTopZATERDAG kan via zoutmagazine.eu/ opzaterdag Abonnees krijgen ZOUT voor 69 euro per

7

jaar thuisbezorgd. Abonnee worden kan via zoutmagazine.eu/abonnees Capucijnenstraat 21 C10

Jazeker, tot ver na hun dood. Het

hebben, is het dat wel: hoop en

0031 433 500591

inspiratie.

info@zoutmagazine.eu

Christiane Gronenberg

Kunnen bomen communiceren?

Als we ergens behoefte aan

6211 RN Maastricht

Bladmanager:

26 Dode bomen

De waarheid van woorden editorial —

probleem is dat we niet luisteren

27

8 interview — Ineke Hans

blendr & filtr — Blauwe

pakken en bruine schoenen

0031 610 661205

bedenkt meubels

c.gronenberg@zoutmagazine.eu

‘Het systeem met al die

klootzak is dat meestal omdat hij breda

designbeurzen, dat moet echt

een klootzak is.’

0031 433 500591

Hoofdredacteur: Wido Smeets 0031 433 500591

vet op de schop, daar moeten we

0031 653 338905

gewoon mee ophouden.’

w.smeets@zoutmagazine.eu Eindredacteur online: Marc Puyol-Hennin 0031 642 279977

Steenbergen op het Parijse toneel

Broucke schildert de Maasvallei

Commercie: Karin Winkelmolen 0031 628 646578 Max Majorana

van de drama’s die zich voor onze

0031 626 789236

ogen afspelen’

m.majorana@zoutmagazine.eu

Christiane Gronenberg 0031 610 661205 c.gronenberg@zoutmagazine.eu Medewerkers: Dieter van den Bergh, Sarah van Binsbergen,

16

interview — Suzanne

Voets schrijft als Hildebrand

‘Er moet in de romans van

Roger Cremers, Yannick Dangre, Marleen

vandaag ook altijd iets

Daniëls, Ludo Diels, Edo Dijksterhuis, Fons

gebeuren.’

Geraets, Jasper Groen, Mars van Grunsven (New York), John van Hamond, Mat van der Heijden, Emile Hollman, Rowland Jones, Pascalle Mansvelders, Nicolaas Matsiers, Griet Menschaert, Cyrille Offermans, An Olaerts, Adrienne Peters, Merlijn Schoonenboom

mechelen

21 perron poëzie — In memoriam Jacques Hamelink

(Berlijn), Paul van der Steen, Kevin Toma, Leon

‘Op zijn laagste punt / stond de

Verdonschot, Joep Vossebeld, Veerle Windels,

zon, op één hoogte met mij’

Anneke van Wolfswinkel, Patrick van IJzendoorn (Londen).

Tekstcorrectie: Pieter Beek

22 essay — Nicolaas

Druk:

Matsier over de Bijbelvertaling

Coldset Printing Partners, Beringen

‘Het lijkt mij dat er aardig wat

Grafisch ontwerp: Andrea Bertus / Buro Bertus

Bankrekening: IBAN NL55SNSB 093 67 79 675

christenen rondlopen die niet

Distributie:

weten dat ze het zijn’

Ursem Koeriers Venlo — ISSN: 1875-7146

4

vier keer per jaar nieuwe kleren op de markt moeten brengen?’

32 in beeld — De tot man

antwerpen

Administratie: ZuiderLeven:

‘Wie heeft er ooit beslist dat we

‘Ik ben een bevoorrechte getuige

k.winkelmolen@zoutmagazine.eu

tilbu

28 interview — Tim Van

12 interview — Koen

m.puyol-hennin@zoutmagazine.eu

administratie@zoutmagazine.eu

‘Als iemand zich gedraagt als een

turnhout

gemaakten

Masculinities is een verademing in een tijd waarin elke zweem van postmoderne relativering met duivelse felheid wordt bestreden.

34 interview — Jan Zeven over Nescio, zijn grootvader

‘Ons Zuiden ziet er uit alsof de menschen er voor hun plezier leven’

38 het is niet niks —

Knelpuntberoep?

‘De kunstenaar hoort in geen van beide categorieën. Dat is te zot voor woorden!!’

zout magazine 12/2021

inhoud

arnhem

2021 een jaar

39 &paper

nijmegen

Het maandelijkse service-

in scherven

en agendakatern met:

den bosch11

40 met oa Meskerem Mees,

joep vossebeld

urg

Limburgs paspoort

Silke van Kamp, Nicolaas

19

Geest & Louis van der Waal

Altstaedt, Joep van der

yannick dangre

Groepsgeluk

25

52 68 kunstenaars voelen de

helmond

vibe van Vincent van Gogh

adrienne peters eindhoven

55 Cultuuragenda

The king is alive

57 column — Timo de Rijk

31

venlo

over onze duistere kant

sofie renap

Nep versus echt

59 column — Stijn Huijts heeft een droom in Tallinn

37 christiane gronenberg

62

Maalstroom

Ondertussen in...

genk hasselt

heerlen maastricht aken

tongeren

Cover: Mikhael Subotzky, Traffic light encounter, 2004 © Courtesy Mikhael Subotzky & Goodman Gallery, London/Cape Town. Zie ook pagina 32/33

luik

5

Expo

BEELD: FRANCQ VOLDERS, ZONDER TITEL, 2020

FRANCQ VOLDERS

LOCATIES BOX, GALERIE OOST, GALERIE XL

REGIONS OF INFLUENCE

TENTOONSTELLINGSPERIODE ZONDAG 28 NOVEMBER 2021 T/M VRIJDAG 21 JANUARI 2022 OPENINGSDAGEN EN -UREN MA T/M VR: VAN 10 TOT 12 UUR EN VAN 13 TOT 17 UUR, ZA VAN 9 TOT 12 UUR GESLOTEN OP ZONDAGEN, VAN 24.12 T/M 02.01 EN OP 08.01 ORGANISATIE & LOCATIE CC MAASMECHELEN KONINGINNELAAN 42, 3630 MAASMECHELEN (B) +32 (O) 89 76 97 97 — INFO@CCMAASMECHELEN.BE WWW.CCMAASMECHELEN.BE — FACEBOOK.COM/CCMAASMECHELEN

ut op

g zo Ontvan

g, ons a d r e t a z azine,

ag online m d gratis ken elk wee lbox. i a m w in u erdag

zat p o t u o z n ikelen e

u art brengt ereld w e d t i su column cultuur n e t s n van ku voor s p i t a d en agen kend. uw wee p is aan o t a r g u Meld e.eu/ n i z a g a zoutm dag opzater

editorial

zout magazine 12/2021

‘T

WIDO SMEETS hoofdredacteur w.smeets@zoutmagazine.eu

cacaofabriek.nl/worldpressphotohelmond

VIEW Roermond

BURO BERTUS . BUREAU VOOR GRAFISCH ONTWERP

IN TE RI ORS

by Guus van den Akker

ot oktober!’, zei mijn huisarts afgelopen voorjaar toen ik mijn tweede prik kreeg. ‘In het najaar krijg je een nieuwe, verbeterde vaccinatie. En zo zal het de komende jaren blijven gaan.’

Dat het virus niet meer weggaat, is intussen duidelijk. Maar hoe zit het met die vervolgvaccinaties? Er komt een boosterprik, belooft Hugo de Jonge. Het zal wel, denk je dan, zoals bij alles wat hij zegt. Niet alleen bij antivaxers en relschoppers nadert het vertrouwen in het landsbestuur het minpunt.

Dit is de vierde versie van dit editorial. Eerdere versies waren in een dag verouderd.

Het virus is meer dan een blijvertje, het is ons leven gaan bepalen. De pandemie trekt, ik leen nu even de trefzekere beeldspraak van columnist Max Pam, als de schaduw van een rondcirkelende gier over het land. Zoals eerdere ingrepen lijkt ook het vernieuwde coronapaspoort, de vermaledijde 2G, te laat.

In de eerste versie van dit stukje ging ik nog in op een brief van een lezer die ons kwalijk neemt dat we ‘een cultuurblad uitbrengen zonder met één woord te reppen over de coronapas, die tienduizenden mensen in jullie verspreidingsgebied Als we ergens behoefte aan de toegang ontzegt tot schouwburgen, concertzalen, bioscopen en musea.’ hebben met zijn allen is het Mijn verweer is intussen achter dat wel: hoop en inspiratie de delete-knop verdwenen, het is net als de kritiek achterhaald door ⏤ de voortjakkerende actualiteit.

Waarschijnlijk brengt 2G noch verlichting voor de gevaccineerden, noch de gevreesde boycot voor de ongevaccineerden. Een nieuwe lockdown zal iedereen treffen. Misschien is die gelijkschakeling wel een geluk bij een ongeluk.

Wat zeker is én blijft: dit is het laatste ZOUT-magazine van dit jaar. Zoals in alle voorgaande jaargangen bevat dit decembernummer vooral interviews. En nu ik alles teruglees, lijkt het wel een themanummer over omdenken. Naast de endemie is er nog een mandje met andere thema’s dat ons eraan herinnert dat de wereld zoals wij die kenden niet meer terug zal keren.

De thema’s zijn een voor een te herleiden tot de desastreuze impact van de economie van de onmatigheid die we ons eigen hebben gemaakt. De gevolgen zijn voelbaar tot in alle uithoeken van de samenleving.

Ik noem twee voorbeelden uit ZOUT 12. In een mooi interview van Veerle Windels vraagt modeontwerper Tim Van Steenbergen zich af ‘wie ooit heeft beslist dat we vier keer per jaar nieuwe kleren op de markt moeten brengen’. Kunstenaar Koen Broucke maakte van dichtbij de overstroming in het Maasdal mee; hij ziet ‘iets gebeuren dat ons aan het ontsnappen is’, en voelt ‘een maatschappelijke verantwoordelijkheid om dat vast te leggen’.

Zelden heb ik de waarheid van woorden zo doorvoeld als hier.

Bij het omdenken ligt de sleutel voor een betere wereld. Restricties zorgen voor teleurstelling, omdenken brengt hoop en inspiratie. Als we ergens behoefte aan hebben met zijn allen is het dat wel: hoop en inspiratie.

burobertus.nl

De waarheid van woorden

JOHN MINCHILLO / ASSOCIATED PRESS

22 jan -13 feb 2022 De Cacaofabriek Helmond

www.guus vanden akker.com

zout magazine 12/2021

Hoeveel meubels kan de wereld dragen?

8

Ineke Hans: ‘Eigenlijk hoef je deze statiegeld-stoel helemaal niet te recyclen, want stiekem gaat die best vijftig jaar mee.’ foto John van Hamond

zout magazine 12/2021

Digitaal vergaderen, dat wilde Ineke Hans al langer. Gelukkig doet de rest van de wereld daar nu ook aan mee. JOEP VOSSEBELD zocht haar op in haar studio in Arnhem. ‘We moeten anders nadenken over hoe we omgaan met onze gewoontes.

Dat klinkt prekerig, maar als ontwerper heb ik daar een rol in.’

kunnen proeven hoe het is als de taxi’s in Milaan niet vol zitten en de hotels niet worden benut. En dat is echt waardeloos en daarbij vallen slachtoffers, maar die slachtoffers gaan in de toekomst sowieso vallen, want die wereld is ook wel zo’n beetje failliet langzamerhand. Ik dacht, nu is er een moment dat de beurs in Milaan, die de toonaangevende beurs in de wereld wil zijn, gaat zeggen: “Wat als we de beurs, om te beginnen, maar één keer in de twee jaar doen?” Dat is nog maar een hele kleine stap, maar zelfs dat gaat niet gebeuren.

We hebben ingewikkelde economische systemen, waardoor alles steeds maar in kleine stapjes verandert. We moeten anders nadenken over hoe we omgaan met onze gewoontes. Dat klinkt heel prekerig, maar als ontwerper heb ik daar een rol in vind ik.’

Voor Ineke Hans houdt die rol in dat ze steeds meer bezig is met de processen rondom meubelontwerp, in plaats van met

W

het ontwerpen van de meubels zelf. Hoe produceer je iets op een duurzame manier en wat gebeurt er met voorwerpen op het

erken doen we

Ineke Hans (Zelhem, 1966) ontwierp

veelal zittend.

talloze stoelen sinds het begin van haar

Net als ontbijten,

carrière, en werkte met vele vormen,

lunchen en

materialen en producenten. Toch stelt ze

met het bedrijf Circuform, de eerste

avondeten.

zich de laatste jaren steeds meer vragen bij

Nederlandse statiegeldstoel. ‘De stoel

Onderweg, in auto,

haar vakgebied. Dat ligt niet aan de stoel, of

is gemaakt uit recyclebare kunststof,

trein of vliegtuig, zitten we. Op de plek

bij uitbreiding de meubels. Want ‘meubels

afkomstig uit visnetten, kantoormeubilair,

van bestemming begeven we ons zo snel

ontwerpen, dat is gewoon leuk!’ Het komt

tie-wraps, afwasborstels en dat soort

mogelijk naar de volgende zitgelegenheid.

vooral door de hoeveelheid: hoeveel

dingen. Dat is altijd heel leuk om te zeggen,

Een vrije dag? Blij dat we een terras vinden

stoelen, tafels en kasten kan deze wereld

maar wat je allemaal achter de schermen

met een vrije zitplaats.

nog dragen?

moet regelen om te zorgen dat deze stoel

Het zitten, kortom, is een nauwelijks te

‘Er is elke week wel ergens ter wereld een

moment dat ze worden afgedankt?

Afgelopen jaar ontwikkelde Hans, samen

nogmaals gerecycled kan worden, is nogal

onderschatten activiteit. Er zijn maar weinig

grote meubelbeurs, maar als ik aan jou

ingewikkeld. Je kan niet zomaar uit alle

voorwerpen waarmee we zo’n intense en

vraag, “hoe vaak in je leven koop jij een

kunststoffen weer een stoel maken. Je moet

langdurige relatie hebben als de stoel - in al

nieuwe tafel?”, dan is dat waarschijnlijk

die afvalstroom controleren, of zorgen

zijn verschijningsvormen.

maar één keer. Dat staat niet in verhouding

dat je de stoel weer terugkrijgt als die niet

met de hoeveelheid ‘nieuwe’ tafels die elk

meer nodig is. In principe is het een stoel

De Arnhemse studio van meubel­

jaar weer wordt gepresenteerd op beurzen,

die heel lang mee kan, maar het komt

ontwerpster en industrieel vormgeefster

de hoeveelheid prima tweedehands tafels

vaak voor dat meubels maar kort gebruikt

Ineke Hans kent een grote variatie aan

die er circuleren en dan nog de klassieke

worden, een paar jaar of zo. We hebben

stoelen. Alleen al op de begane grond tel

ontwerpen van de Eamesen en die Bauhaus-

statiegeld stations door heel Nederland

ik 36 verschillende modellen, prototypes,

spulletjes. Er is van alles voorhanden, maar

kunnen regelen, waar je bij inlevering

en ontwerpen die ze met collega’s ruilde.

eigenlijk zitten we wel vol. Het systeem met

de materiaalwaarde van de kunststof

Vijf totaal verschillende bureaustoelen

al die designbeurzen, dat moet echt vet op

terugkrijgt. De stoel wordt dan nagekeken

met allemaal een oranje zitting. Een

de schop, daar moeten we gewoon mee

en opnieuw verkocht. Als de stoel

armzalige kruk met scheve poten, en een

ophouden. Ik ben nu in september nog één

beschadigd is, gaat ie door de shredder en

houten keukenstoel met een wollen draad

keer op de beurs in Milaan geweest, omdat

dan wordt er een nieuwe van gemaakt.’

die bij wijze van zitting door de spijlen is

ik gewoon heel nieuwsgierig was.’

Het werken aan zo’n systeem betekent ook

gevlochten. Een klapstoel met een hernia en

Omdat de beurs vorig jaar niet door kon gaan?

dat je minder in de werkplaats actief bent en

een felgeel kinderstoeltje.

‘Precies, we hebben daardoor een jaar

steeds meer met de industrie samenwerkt.

q 9

Het Huis van de Literatuur heeft vele kamers.

De roman De boom laat u alle hoeken van al die kamers zien.

— a.f.th. van der heijden Een even adembenemende als zuurstofverschaffende roman die als een schitterende oerdreun in het hoofd van de lezer blijft nagalmen.

— rené ten bos, ex-denker des vaderlands

zout magazine 12/2021

‘Kunststof is gewoon een heel fijn materiaal voor sommige dingen.

Mits het gerecycled wordt, dát is het probleem.’

2021 een jaar in scherven

⏤ ‘Ik ben afgestudeerd in Arnhem en Londen

richten. Veel mensen en bedrijven hebben

met heel vrij werk, maar ik ben altijd heel

geen kantoor meer, maar soms moeten

geïnteresseerd geweest om met industriële

ze toch ergens samen komen. Ik probeer

productie in de weer te zijn. We hebben

dan na te denken over: “Hoe werken we

allemaal de mond vol van duurzaamheid ,

tegenwoordig?”. Dat is heel anders dan

maar als je grote stappen wilt maken dan

vroeger, dus dan heb ik helemaal geen zin

moet je dat industrieel doen. We kunnen

in een vergaderruimte, met alweer een

wel heel gecharmeerd zijn van al die kleine

grote tafel, met alweer tien stoelen er om

designoplages uit de werkplaats, maar

heen. In die ruimte staan nu tien stoelen,

dat is voor de meeste mensen gewoonweg

met allemaal een klein klapbaar tafelblad

niet betaalbaar. En dan kan je wel zeggen:

op de armleuning. Het idee komt van een

“plastic, moeten we dat nog wel willen?”,

foto van Roald Dahl, die zijn boeken schreef

maar kunststof is gewoon een heel fijn

in een piepklein huisje in de tuin. Daar

materiaal voor sommige dingen. Mits het

stond een oude leunstoel die met tape aan

gerecycled wordt, dàt is het probleem.’

elkaar hing. Op de leuningen legde hij dan

Gebeurt dat recyclen dan zo weinig?

een grote plank om op te schrijven. Zó

‘In 1997 maakte ik al tafels van gerecycled

moest hij werken, anders lukte het niet.

kunststof. “Plastic voor buiten, wat handig!”

Wij werken tegenwoordig ook op de meest

zeiden mensen toen. Tegenwoordig

krankzinnige manieren, met een laptop

zeggen ze over dezelfde tafel :“Gerecycled

die balanceert op de hoek van de tafel, of

kunststof, wat ontzettend duurzaam van

staand aan een telefoon die vasthangt aan

je!” Maar het is een mix van kunststof die

de oplader.’

niet meer verder te recyclen is. De tafel is

Is ‘hoe we werken’ dan een

gerecycled, maar niet meer recyclebaar.

verantwoordelijkheid van een ontwerper?

Dat is de hele ellende. Objecten worden

‘Tijdens mijn studietijd was ik in een fabriek

één keer gerecycled, twee keer is al heel

waar ze metalen archiefkastjes maken, van

bijzonder en bij drie keer of meer dan kun

die ladenblokken. Daar stond een grote

je al echt de vlag uit hangen. Eigenlijk hoef

forse kerel naast een manshoge stapel

je deze statiegeld-stoel helemaal niet te

staalplaten van elk een halve millimeter

recyclen, want stiekem gaat die best vijftig

dik. Een gigantische hoeveelheid dus. De

jaar mee. Maar het is een manier om grip

hele dag moest hij platen in de machine

te krijgen op dat hele wegwerpproces, op

leggen, buigen en dan weer de volgende

de vraag hoe je iets ontwerpt dat vaker te

pakken. Ik dacht: “Als ontwerper ben ik

recyclen is.’

dus medeverantwoordelijk voor wat die

Maar het moet natuurlijk wel een goede stoel

man de hele dag moet doen.” Vanuit mijn

zijn.

wereldbeeld leek me dat best zielig, al die

‘Uiteraard, als mensen er niet lekker op

eentonigheid. Bleek die man helemaal

kunnen zitten dan zou het maken van dat

gelukkig! Hij deed zijn werk gewoon

ding helemaal zinloos zijn. Een meubel

als werk, want ’s avonds coachte hij het

zit direct aan je lijf, zoiets moet passen als

jeugdteam voetbal, de avond daarna had

een jas. Maar de context van dat meubel,

hij de kaartclub en zo had hij elke avond

het proces ervoor en erna is minsten zo

in de week een druk programma. Dus hij

interessant. De maatschappij waar zo’n

had daar aan die machine heerlijk de tijd

ding in terechtkomt, daar heb ik ook

om weer tot zichzelf te komen. Dat ‘zielig’

mee te dealen en dat interesseert me de

was dus vooral een aanname van mij. Die

laatste jaren meer en meer. Je probeert de

onverwachte dingen maken het nadenken

wereld waarin je leeft mee te nemen in je

over ontwerp en productie zo ontzettend

ontwerpen.’

interessant. En leuk vooral.’ Z

Limburgs paspoort

A

l 45 jaar woont Rod Summers in Maastricht. Als soldaat in de ultrageheime NAVOlegerbasis Cannerberg rolde hij in de jaren zeventig vanuit het Maastrichtse nachtleven regelrecht de Jan Van Eyck Academie in, om er uiteindelijk als kunstenaar weer naar buiten te lopen.

Al die jaren verbleef de geboren Engelsman met een verblijfsvergunning in Nederland, maar nu was hij het zat. Eerst de Brexit en dan ook nog Boris Johnson eroverheen, dat was de druppel.

Begin oktober meldde hij zich aan de balie van het gemeenteloket: zagen zij mogelijkheid hem van zijn Britishness af te helpen?

‘Jazeker, dan wordt u genaturaliseerd tot Nederlander en krijgt u een Nederlands paspoort.’

‘Maar ik ben een Europeaan’, antwoordde hij. ‘Ik wil geen Nederlander of Brit meer zijn! Hebt u ook Europese paspoorten?’

Die hadden ze niet. Hij besloot de overheid niet langer lastig te vallen met zijn persoonlijke Brexit en koos voor een Limburgs paspoort, dat hij op een regenachtige avond in elkaar knutselde. Inmiddels verleent dhr. R. Summers het Limburgse paspoort en de bijbehorende identiteit ook aan anderen. Helaas is er op dit moment maar plek voor vijftien Limburgers. ‘Ik bepaal zelf wel wanneer het vol is, dat doen de andere landen ook.’

JOEP VOSSEBELD

Je probeert een verbinding te maken tussen productiesystemen en de behoeftes uit de maatschappij.

‘Dat zou je zo kunnen zeggen. Door Capital C, een co-werkplek in Amsterdam werd ik gevraagd om een vergaderruimte in te

11

zout magazine 12/2021

De kracht van de stilte Koen Broucke: ‘Wanneer ik langs de andere kant van de Maas naar de bakker fiets, zie ik bij een gladde Maas hoe de Chamia zich spiegelt in het water, als een symmetrie.’ foto Marleen Daniëls

Koen Broucke verruilde Antwerpen voor Waulsort, een dorpje in de Ardennen dat hij ontdekte tijdens een bedevaart. Het heeft zijn blik op de wereld verruimd en zijn kunstenaarschap verrijkt, vertelt hij aan WIDO SMEETS. ‘Ik ben meer gaan wandelen, de zintuigen staan nu verder open.’

12

zout magazine 12/2021

K

ijk naar zijn werk en je

wit, roze, tot donker-, bijna zwartrood,

weet: Koen Broucke is een

‘met één gemeenschappelijke deler: ze

wandelende schilder. Als

zijn allen hevig geurend’. In de salon staan

kind was er al de fascinatie

twee 19de eeuwse vleugelpiano’s als yin en

voor landschappen, met

yang in elkaar geschoven, er is een op maat

name voor de plekken

ontworpen bibliotheek met een vernuftige,

waar zich historische veldslagen hebben

aan een spiraal verbonden ladder om de

afgespeeld. ‘Met vriendjes manipuleerde

hogere planken te kunnen bereiken, er

ik de uitstapjes met onze ouders. Als we

zijn kamers waar hij met uitzicht op de

mochten kiezen tussen Walibi en Waterloo,

vier windstreken evenzovele plekken heeft

dan werd het Waterloo.’

om het beste licht te vangen voor zijn schilderwerk.

Ook in minder schuldige landschappen

Deze wandelende schilder doet zijn

komt de wandelaar in Broucke aan zijn

penseelwerk aan huis. Hij werkt niet en

trekken. Na zijn verhuizing van Antwerpen

plein air, wat je zou verwachten in zo’n

naar Waulsort, diep in de Ardennen, en de

rijkelijk met licht en lommer bedeelde

lockdowns kort daarop, is wandelen een

omgeving. ‘Alleen al het idee, ook al is

bijna dagelijkse bezigheid geworden. Niet

de kans gering, dat iemand over mijn

ver van zijn huis lonken de flanken van de

schouder zou meekijken, maakt dat ik

Chamia, een uitgeholde, zilverkleurige rots

een andere verhouding krijg tot dat werk.

die tachtig meter boven het Maasdal uitkijkt

Uiteindelijk gaat het over de ervaringen

– Karel van het Reve situeerde er zijn Nacht

van die wandeling. Juist dat stuk

op de kale berg, de titel leende hij van een

herinneringsarbeid is van belang, ik hoef

muziekstuk van Rimski-Korsakov.

dat niet ter plekke te schilderen.’

‘De Chamia is een beklimming die

Liever maakt hij onderweg schetsen en

ik regelmatig doe’, zegt Broucke met

foto’s. Terug thuis gaat hij daarmee aan

fluisterhese stem in een lage fauteuil in zijn

de slag. ‘Wat ik niet kan, is een foto van

Villa des Roses – waar de sfeer van vroegere

internet halen en van daaruit schilderen.

tijden zorgvuldig wordt gekoesterd.

Of, zoals bijvoorbeeld Luc Tuymans het

‘Elke keer als ik thuiskom loop ik in een

doet, aan de hand van krantenfoto’s. Bij mij

kwartiertje naar boven, dan heb ik ook wat

werkt dat niet, zo’n foto is de energie van

beweging na de reis. Eenmaal boven heb je

iemand anders.’ Het woord energie komt

een magnifiek zicht. Wanneer ik langs de

voortdurend bij hem terug, als maatstaf

andere kant van de Maas naar de bakker

voor artistieke kwaliteit. Zijn waardering

fiets, of daar ga wandelen, zie ik bij een

voor Van Gogh, Picasso en Polke is niet

gladde Maas hoe de Chamia zich spiegelt in

academisch, het is vooral de energie die –

het water, als een symmetrie.’

nog steeds, van hun doeken spat.

De Maasvallei onder Dinant is een plaatje.

Waar te beginnen bij een alleseter als

Dat geldt evenzeer voor Waulsort, een belle

Koen Broucke (Sint-Amandsberg, 1965);

époque dorpje aan de Boven-Maas met een

hij is historicus, beeldend kunstenaar,

overdaad aan in eclectische bouwstijlen

hoofdpersoon in de roman Kamer in

opgetrokken villa’s, meer dan een eeuw

Oostende van Koen Peeters - een ode aan

geleden door Belgische industriëlen

de vriendschap en aan Oostende waar

gebouwd als buitenverblijf.

hij ontelbare zeegezichten schilderde,

Met genoegen leidt Broucke ons rond in

vaak met, amper zichtbaar, een kleine,

zijn drie verdiepingen tellende Villa des

menselijke gedaante. Net vandaag liggen

Roses. Een ingrijpende verbouwing staat

op zijn piano’s negen van deze marines

niet op het programma. De sfeer moet

te drogen. Broucke treedt ook op als

blijven zoals die is, de afgebladderde

concertpianist en performer. En in 2017

deuren blijven afgebladderd, het huis is

promoveerde hij in Leuven op de bijdrage

meer dan honderd jaar oud. In de tuin

die de zintuigen kunnen leveren aan de

trof hij rozelaars aan van zestig jaar oud.

cognitieve geschiedschrijving zoals wij

Begin 2019 heeft hij nog eens negen oude

die kennen. Het kunstenaarschap, is zijn

Engelse rozen aangeplant, variërend van

stelling, kan ‘de atmosferische lagen van

q 13

+

–

DEEP SEE BLUE SURROUNDING YOU / VOIS CE BLEu PROFOND TE FONDRE

Afbeelding: Laure Prouvost, They Parlaient Idéale (video still), 2019, HD video. Courtesy de kunstenaar

Laure Prouvost

14.11.2021– 15.05.2022 + BONNEFANTEN www.bonnefanten.nl @bonnefanten

zout magazine 12/2021

‘De bedevaart was een hoogtepunt in mijn leven, in mijn biografie, een fantastische ervaring.’

⏤

de geschiedenis, ofwel de draagsporen,

met het contact dat ik maak met de bodem,

dat de zee ook een zelfportret is, een

de pijnsporen en de kleursporen ervan’

met geuren en geluiden. Wanneer ik wandel

weerspiegeling van je emoties. Tegelijkertijd

toevoegen aan de gangbare methodes van

ben ik me heel erg bewust van het contact

kun je er ook je gevoelens kwijt. Broucke:

de historici.

dat ik maak, of ik op steen loop, op mos, of

‘Als je veel verdriet hebt, kan de zee voor

op bladeren, en van wat ik ruik.’

troost zorgen. Bij rusteloosheid brengt ze je

Hij schrijft ook dagboeken. Aanvankelijk op papier, vaak waren het niet meer dan

De laatste tijd is hij ook bezig met

tot bedaren. Bij een teveel aan rust, bij een neiging naar apathie, geeft ze juist energie.’

losse aantekeningen, daarna digitaal,

klankopnamen, die hij dan tijdens

toen kwam er meer lijn in. Die teksten,

performances afspeelt. ‘Ze raken zo mee

afgewisseld met foto’s, schetsen en

verstopt in de schilderijen. Ik ben ervan

heeft Broucke naar eigen zeggen dichter bij

schilderijen, resulteerden deze zomer in

overtuigd dat de kracht van een schilderij

het hier en nu gebracht. ‘Al het water dat

Het geheugen van sneeuw, een prachtige

de stilte is, dat de stilte de conditie moet

hier passeert, stroomt naar de zee. Ik ben

bloemlezing uit zijn herinneringen, in

zijn om een schilderij goed te kunnen

een bevoorrechte getuige van de drama’s

woord en beeld, uit de periode 2013-2021.

bekijken. Tegelijkertijd kan een schilderij

die zich voor onze ogen aan het afspelen

W

vol muziek zitten; de jazz bij de Cobra-

zijn: de klimatologische opwarming van

aar te beginnen bij iemand

schilders, de muziek van Schumann bij de

de aarde, het stijgen van de zeespiegel, de

als Koen Broucke, een

schilderijen van Caspar David Friedrich.

overstroming van afgelopen zomer, afgezet

artistieke en intellectuele

Hoe meer muzikale kennis en ervaring je

tegen de historische overstromingen

veelvraat die - ook dat nog -

meebrengt, hoe meer je ziet.’

van de Maas. In het verleden zijn ergere

voortdurend herbegint?

In Het geheugen van sneeuw schrijft Broucke

De verhuizing van stad naar platteland

overstromingen geweest, maar er waren

over het tussentijds drogen van de verf,

toen nog geen sluizen en barrages die het

betekenisvol moment ergens halverwege?

dat het langer duurt dan het aanbrengen

niveau van de rivier reguleren. Wat zich

Zoals de bedevaart naar Miavoye, het dorp

ervan. ‘Het is omdat ik in lagen schilder,

deze zomer heeft afgespeeld is absoluut

waar dichter Paul van Ostaijen in 1928 zijn

transparante lagen in hoofdzaak. De meeste

een ramp. Door op beide plekken te zijn

laatste weken doorbracht, die hij ondernam

tijd zit dan in het droogproces, bij aquarel

en het water op beide plekken aandachtig

met schrijver Koen Peeters, journalist Pascal

of acryl is dat soms een half uur tot een

te observeren zie ik echt iets gebeuren

Verbeken en dichter Peter Holvoet-Hanssen.

uur. In die periodes is er veel tijd om na te

dat ons aan het ontsnappen is. Ik voel een

Ze vertrokken als Van Ostaijen-liefhebbers,

denken; het is iets van mediteren, voor me

maatschappelijke verantwoordelijkheid om

ze keerden terug als vrienden. ‘Het was een

uit zitten staren. Het meest fundamentele

dat vast te leggen. Dat zou niet kunnen als

hoogtepunt in mijn leven, in mijn biografie,

gebeurt in de tijd dat ik niet schilder,

ik alleen aan de zee zou zitten of alleen hier

een fantastische ervaring. Vier mannen

dán worden de keuzes gemaakt. Er is een

zou zijn.’

die alles van en over Van Ostaijen hebben

raadselachtig schilderij van Sigmar Polke,

gelezen, vertrekken op een tocht van drie

daar staat ‘diese Ecke schwarz malen’.

impact van de aanslagen in Brussel op zijn

dagen, en ze hebben alleen daarover te

En dat is dan ook, heel geestig, zwart

schilderwerk, over de klimroute tegen

praten. Al de rest valt weg, je kijkt, je maakt

geschilderd. Dat gevoel heb ik ook, dat er

de steile wand van de Chamia die koning

elkaar attent op dingen die met elkaar te

bij wijze van spreken stemmen zijn die

Albert I ooit liet vastleggen (voor hij in 1934

maken hebben, of zelfs niks met elkaar

zeggen hoe ik verder moet. Misschien is het

te pletter viel van een vergelijkbare rots

te maken hebben, je eet samen, je slaapt

een soort van kennis die, in het beste geval,

bij Namen), over de grote tentoonstelling

samen.’

verbonden is met de kennis van Van Gogh,

over het thema water die hij voorbereidt

In medias res wellicht, bij een

We komen nog te spreken over de

Het was tijdens die expeditie dat Broucke,

of Polke of Friedrich, en die maakt dat je op

voor 2024, over de Gesänge der Frühe van

in Antwerpen getuige van de grootstedelijke

zo’n moment weet wat je als schilder moet

Schumann die hij de laatste dagen speelt op

herverkaveling van de ommelanden,

doen. Dat heeft niks te maken met opleiding

zijn piano.

verliefd raakte op het in de tijd gestolde

of rationele kennis, dat is een impuls die je

dorpje Waulsort. Hij keerde ernaar terug,

krijgt. Je moet je er wel voor openstellen;

staat op en zegt: ‘Zullen we nu dan gaan

deed een bod op een herenhuis aan de Maas

als je naar de academische regels schildert,

wandelen?’ Z

en ging er in 2014 wonen.

wordt het zo saai.’

Een cultuurshock moet het zijn geweest,

Hij is dan wel verhuisd, helemaal weg

van het wereldse Antwerpen naar het

uit Vlaanderen is Broucke niet. Hij is een

introverte Wallonië, van de winderige

pendelaar, vaak onderweg, naar een

Schelde naar de beschutte Maasvallei.

optreden, naar zijn lief in Oostende, naar de

Heeft die breuk met zijn verleden zijn

zee – zie de drogende werkjes op de piano’s.

kunstenaarschap verrijkt? ‘Ik ben meer

Hou verhoudt, schilderkunstig gezien, de

gaan wandelen, de zintuigen staan nu

Noordzee zich tot de Maas?

verder open. Ik schilder hier niet alleen met mijn ogen, maar evengoed met mijn tastzin,

Dan dringt de tijd, de Chamia lonkt. Hij

Broucke verwijst naar Koen Peeters, die

Koen Broucke, Het geheugen van sneeuw. Geschilderd dagboek. Met voorwoord van Pascal Verbeken.

Arthabooks, Gent, 2021.

bij een van zijn schilderijen opmerkte

15

zout magazine 12/2021

De hang naar het doodgewone leven

16

zout magazine 12/2021

In De toverlantaarn beschrijft Suzanne Voets dagelijkse beslommeringen in een bijna 19de eeuwse stijl; met haar 20 jaar is ze een van de jongste debutantes ooit in de Nederlandstalige literatuur. YANNICK DANGRE sprak haar in de stations­ restauratie van Eindhoven. ‘In de romans van vandaag moet altijd iets gebeuren.’

Het is precies wat Voets doet in De toverlantaarn, waarin kersttaferelen, familiefeesten, schaatspartijtjes, twistgesprekken en andere dagelijkse beslommeringen beschreven worden in een gulle, plechtstatige stijl. Het duurde jaren voor ze die oude taal beheerste, al was het eerder een kwestie van gevoel dan van rigoureus willen vasthouden aan het idioom van Beets. Bovendien doorbreekt Voets haar negentiende eeuws aandoende bubbel soms met verwijzingen naar vandaag; personages betalen met euro’s en hebben het over tv-presentator Philip Freriks.

‘Die balans was heel belangrijk, en ook moeilijk,’ geeft Voets toe. ‘Ik wilde die oude sfeer oproepen en tegelijkertijd een zekere

‘D

herkenbaarheid behouden voor de lezer. Je wilt de moderniteit binnenbrengen, maar

e literatuur uit

schreef met humor over huiselijke

zonder dat het negentiende-eeuwse gevoel

de negentiende

omstandigheden en betrapt zijn personages

daardoor verpest wordt. Het was dan ook

eeuw wakkert

voortdurend op hun kleine kantjes - maar

makkelijker om van een tijdloos fenomeen

een nostalgisch

altijd met mededogen.’

uit te gaan zoals kerst of de herfst; van daaruit kon ik op beide sporen werken

gevoel in me aan,

Het boek inspireerde Suzanne Voets

en dan vooral de

(Nuenen, 2001) zodanig dat ze zelf ook

zonder dat het oude of het hedendaagse

taal. Die is zoveel veelzijdiger dan die van

zo wilde schrijven. Maar er was meer.

domineert.’

vandaag.’ Suzanne Voets, met haar twintig

‘Wat bij het idee voor dit boek zeker ook

lentes een van de jongste debutantes

meespeelde, is dat mensen geen flauw idee

lectuur oplevert, is er haar ironie. ‘Net

ooit in de Nederlandse literatuur, maakt

hebben hoe Nederland er in die tijd uitzag.

als Beets probeer ik de statige taal en de

meteen duidelijk waarom haar debuut De

In de geschiedenislessen is alleen maar

romantische diepgang te combineren met

toverlantaarn in een lang vervlogen idioom

aandacht voor de grote gebeurtenissen

humor. Ik wil een realistische maar tegelijk

is geschreven. ‘De taal uit die tijd was voor

en maatschappelijke evoluties, maar hoe

ook luchtige blik op de werkelijkheid

mij echt thuiskomen in de literatuur. In

het dagelijkse leven toen voor Jan met

brengen. Het archaïsche taalgebruik

meer hedendaags proza kon ik niet precies

de pet was, daar weet bijna niemand

werkt automatisch een beetje grappig,

uitdrukken wat ik wilde zeggen.’

nog wat van. Natuurlijk vind je daar wel

en ik probeer ook mijn personages

wetenschappelijke publicaties over, maar

te betrappen op hun niet altijd fraaie

Voets’ verhalenbundel De toverlantaarn

ik vind het juist mooi om dat alledaagse

karaktereigenschappen, zonder hen

is een ode aan Camera obscura, de

aspect uit de wetenschap weer naar de

helemaal belachelijk te maken.’

negentiende eeuwse klassieker van

literatuur te tillen.’

Hildebrand waarin de schrijver typische

Geen groots en meeslepend leven

Voor wie vreest dat die inzet loodzware

Toch blijft het opvallend, een fleurige twintiger die zich zo ingraaft in de

Hollandse taferelen en alledaagse situaties

dan voor deze prille twintiger? Voets,

negentiende eeuw. Voelt ze zich dan

uitserveert. De plot is van secundair belang,

lachend: ‘Ik ben niet zo van het wilde

niet echt thuis in deze tijd? Voets: ‘Niet

alles draait om de beschrijvingskunst. Waar

studentenleven, en mijn bestaan is

echt. We leven in een wereld die steeds

komt Voets’ fascinatie voor net dit boek

voorlopig vrij van grote verscheurende

meer vervlakt: in elke grote stad dezelfde

vandaan?

gebeurtenissen. Bovendien gaat het daar

winkels, overal de economie die alles

in de literatuur al zo vaak over. Ik vind het

domineert, het afnemende belang van

raakte ik geboeid door literatuur uit

juist interessant om iets doodgewoons

culturele kennis. Natuurlijk moet je het

vroegere eeuwen. Vooral de negentiende

als uitgangspunt te nemen en dat dan als

verleden niet naïef gaan ophemelen, ook

eeuw trok me, omdat romantiek en

schrijver tot in de puntjes te ontrafelen. Het

in de negentiende eeuw zijn gruwelijke

realisme er mooi samenkomen. Naast de

gaat om beschouwing, om een dagelijks

dingen gebeurd, maar ik heb toch

taal sleepte ook de alledaagsheid van zijn

fenomeen tot in detail te exploreren via de

het idee dat je toen meer vanuit een

verhalen me mee, hij laat heel concreet

taal. Dankzij de woorden kan je die gewone

gemeenschappelijke cultuur vertrok. Dat

zien hoe mensen toen leefden. Hildebrand

dingen kracht geven.’

gesprekken daar ook vaker over gingen,

‘Tijdens de lessen Nederlands op school

q 17

9 NOV. 2021

30 JAN. 2022

Collectietentoonstelling

©Lara Gasparotto, 2019

Natasja Kensmil, The Illusionist, 2008, collectie SCHUNCK gemeente Heerlen, ©Pictoright

Featuring Lara Gasparotto & Paola Basika Lumonga LOOKING FOR VIVI; ville fantôôome du Kongo

zout magazine 12/2021

’Ik wil laten zien hoeveel moois er in onze cultuur zit en dat we daar dus geen oog meer voor hebben.’

⏤

terwijl die gemeenschappelijke bodem weg

minder op omdat het daar steeds minder

lijkt. Schoonheid was ook belangrijker,

om de taal zelf gaat. Er wordt niet meer

en plaatsgebondener. De grote gebouwen

bewust gebruik gemaakt van de taal, het is

die ze nu optrekken, zouden in om het

niet meer ambachtelijk. Vorm is volstrekt

even welk land kunnen staan, terwijl de

ondergeschikt geworden aan inhoud, er

grachtenpanden typisch Nederlands zijn.

moet in de romans van vandaag ook altijd

Je ziet het karakter van Nederland ook niet

“iets gebeuren”. Geef mij dan maar een

meer terug in de kunsten, en dat is jammer.

Couperus met zijn precieze beschrijvingen,

Ik vind het mooi als je dat karakteristiek

of Kees van Kooten, die zich puur op de taal

Nederlandse laat zien. Er zit niet voor niets

richt en ermee speelt.’

een verhaal over schaatsen in mijn boek.

Politieke statements maken of romans

Of neem nou het ontgroeningsritueel van

over thema’s als klimaat of gender

Beets, dat erin bestond om een lofdicht

schrijven, zoals nogal wat collega-

over Bilderdijk te schrijven. Dat is toch

debutanten doen, hoeven we van Voets

prachtig? Als je ziet wat huidige studenten

niet te verwachten. ‘Ik heb geen behoefte

als ontgroeningsritueel doen…’

om te zeggen “ik vind zus of zo, en dit moet

Z

anders”. Wat kan je bovendien doen als

Haar hang naar het verleden begon zelfs

hoe dan ook nogal machteloos, ervaar

nog voor ze kennismaakte met haar grote

ik, en kunst verliest bijna altijd van haar

literaire voorbeelden. ‘Als kind namen mijn

diepgang zodra ze zich met politiek inlaat.

grootouders me mee naar Deventer, waar ik

Dan verkies ik om in stilte mijn verhalen

ademloos luisterde naar de verhalen over

te schrijven waarmee ik de lezer in een

hun jeugd. Daar ergens zit de kiem van mijn

bepaalde nostalgische en tegelijk tijdloze

schrijverschap. Het waren mijn grootouders

sfeer trek.’

e klinkt eerder meewarig dan

mensen nu eenmaal minder belang hechten

veroordelend. Dit is haar manier

aan kunst en literatuur? Dan trek ik me

om het verleden vast te leggen om

liever terug. Waarom zou de schrijver niet

zo de lezer ermee te verbinden.

in zijn ivoren toren mogen zitten? Je bent

die me lieten kennismaken met kunst en

Dat is ook precies wat ze graag de rest

architectuur. Ze leerden me dat als je door

van haar leven wil doen. ‘Ik heb al vele

een stad loopt, je ook naar de historie ervan

ideeën voor nieuwe boeken, maar ik wil

moet kijken. Niemand merkt de gebouwen

ook De toverlantaarn uitbreiden, net zoals

op waar we aan voorbij wandelen, en de

Beets zijn hele leven de Camera obscura

geschiedenis die ze met zich mee dragen.

bleef aanvullen. Ik schrijf ook poëzie,

Met mijn schrijven probeer ik daar iets aan

geïnspireerd op de Tachtigers en hun l’art

te veranderen. Ik wil laten zien hoeveel

pour l’art-principe. Al vind ik twintigste-

moois er in onze cultuur zit en dat we daar

eeuwers zoals Vasalis en Slauerhoff ook

dus geen oog meer voor hebben. Daarom

prachtig. Net als zij probeer ik vormvast

heb ik ook dat verhaal over Deventer erin

te schrijven. Ik vind het mooi dat je van

gestopt, met aandacht voor de tradities van

daaruit kunt vertrekken en dan je gevoel

die stad die ik zo goed ken.’

kunt laten spreken. Iemand als Menno

Suzanne Voets groeide op in Nuenen,

Wigman verzoent bijvoorbeeld prachtig

een dorp bij Eindhoven. We hebben

vorm en gevoel, in tegenstelling tot veel

afgesproken in de stationsrestauratie, waar

andere hedendaagse dichters, waar het

ze me toevertrouwt dat ze, hoewel ze niet

vaak een soort proza is dat in dichtvorm

ver hier vandaan opgroeide, weinig bekend

wordt gebracht. Ik ben nu vooral bezig met

is met Eindhoven. Intussen woont ze in

sonnetten. Ik ga er nog flink aan sleutelen,

Utrecht, en pendelt tussen Amsterdam,

maar ik hoop wel in een van de komende

waar haar uitgever zit, en Nijmegen, waar

jaren een bundel uit te brengen.’ Z

2021 een jaar in scherven

Groepsgeluk

H

et moest het jaar van de grote bevrijding worden, maar dat bleek nogal relatief. Sectoren gingen als klapdeuren open en dicht, er kwamen vaccineerbewijzen. De angst dat het weer misloopt, blijft. Zoals het was lijkt het nooit meer te worden.

Godzijdank lieten veel kunstenaars, ondanks het onvermijdelijke inkomensverlies, het hoofd niet hangen. Zo interviewde ik Martin Michael Driessen, die in de beslotenheid van zijn woonark vrolijk zijn van de pot gerukte personages blijft verzinnen - of buiten nou een virus, een zondvloed of weet ik veel wat woedt. Après moi le corona.

Schrijvers schreven door, beeldhouwers hakten verder, ook zij die het publiek lijfelijk nodig hebben, gingen moedig voorwaarts. Actrice Chris Nietvelt vertelde me dat ze al blij was wanneer ze voor vijf man mocht optreden. Ze leerde dat spelen voor twintig mensen, zeker als ze op 1,5 meter van elkaar zitten, heel anders voelt dan voor vijftig, wat dan weer verschillend is van een nokvolle zaal. Ze merkte hoe mensen hun reacties en emoties eerder de vrije loop lieten naarmate ze met meer waren. Groepsdruk. Groepsgeluk.

Misschien was dat wat we deden: onze hoop heel voorzichtig de ruimte geven, aan de leiband van corona, bang als we waren bruusk teruggetrokken te worden. Maar des te vastberadener om hard vooruit te trekken, in het zog van onze kunstenaars.

YANNICK DANGRE

ze Nederlandse literatuur studeert, en na de afronding van haar studies graag academisch onderzoek wil blijven doen - vooral naar haar lievelingsperiode. ‘Met de hedendaagse literatuur heb ik vooral

19

DO 9 DEC MAASTRICHT

DO 16 DEC EINDHOVEN

ZA 11 DEC BREDA

VR 17 DEC MAASTRICHT

ZO 12 DEC EINDHOVEN

ZA 18 DEC HEERLEN ZO 19 DEC EINDHOVEN DI

21 DEC TILBURG

WO 22 DEC BREDA DO 23 DEC AKEN

Kerst BRUISEND KLASSIEK

KERSTCONCERT

Heerlijk.

Helder.

Haydn.

Simone Lamsma straalt met Tsjaikovski

Haydn | Killmayer | Xenakis

DE NOTENKRAAKSTER

6+

Een muzikale kerstvoorstelling voor het hele gezin

NIEUWJAARSCONCERT

Een feestelijke start van 2022 Nieuwjaarsconcert

VR 17 DEC KERKRADE

DO 6 JAN MAASTRICHT

ZO 19 DEC MAASTRICHT

VR 7 JAN EINDHOVEN

DI

ZA 8 JAN EINDHOVEN

21 DEC SITTARD

DO 23 DEC VENLO

DI

11 JAN HEERLEN

DO 13 JAN TILBURG VR 14 JAN BREDA

Tickets en meer informatie: philharmoniezuidnederland.nl/feestdagen

zout magazine 12/2021

perron poëzie

In memoriam

Deze kernenergieke zon kwam niet gerezen.

De doemsdags opgezwollen op exploderen staande roodgloeiende bal groef zich

ongenadig in tegen de misvormde humusrichel horizon. Op zijn laagste punt stond de zon, op één hoogte met mij.

Tussen hem en mij leunde alleen een rij kale zwart hooggaande slungelbomen alle kanten op. Het alles verheerlijkt tonend

stationaire licht illumineerde de grietenij.

Het oudgoud en zwart schilderij verscheen op de achterwand van mijn gewitkalkte cel.

Bij dat statie-illuminatielicht zat ik aan mijn schrijftafel, gebogen aspirant dodeman met zijn zichzelf opbrandend enthousiasme.

Met dat imago aan de wand. Met mijn lege papier.

JACQUES HAMELINK

Op 17 november overleed dichter/schrijver Jacques Hamelink (1939-2021).

uit: Jacques Hamelink, Oden voor de komende nacht Amsterdam, Uitgeverij Querido, 2016

21

zout magazine 12/2021

22

Jacob Jordaens, Job © Detroit Institute of Arts

zout magazine 12/2021

De Bijbel in de volle breedte Superieure dundruk, leeslinten, kloeke gebonden boeken in een stevige cassette. Schrijver en Bijbelkenner NICOLAAS MATSIER nam de nieuwe Bijbelvertaling tot zich. ‘Wat een prestatie, van het interkerkelijk geredekavel, van de vertalers, van de uitgevers.’

E

bijbellezers. Die kritiek is na ampele

r is een Standaardeditie.

Het klinkt bijna geruststellend nietwaar.

Er is een Huisbijbel. Er is

Als het geen belofte is. Hier in Nederland en

overweging verworpen of alsnog ter harte

er een die DeLuxe heet.

Vlaanderen hoeven we ons in de komende

genomen. Zo zijn er een heleboel in 2004

Deze drie heten allemaal

eeuw, of wat daar nog van over is, dus geen

verdwenen hoofdletters in ere hersteld.

eenvoudigweg Bijbel. Er

zorgen meer te maken over nóg weer eens

Het betreft hier de talrijke hoofdletters die

is ook een zogeheten

een nieuwe editie van deze Bijbelvertaling.

eerbied uitdrukken. God en Jezus waren in

literaire die geheimzinnig genoeg voorzien

We zijn immers nog maar nauwelijks

2004 gewoon ‘hij’ geworden, met een kleine

wordt van het bepalend lidwoord: De

bekomen van de vorige, de NBV tout court,

letter.

Bijbel. En alsof het niet op kan, is er een

zonder cijfers; terwijl ook die Nieuwe

‘met kunstwerken uit de Lage Landen’.

Bijbelvertaling van koud zeventien jaar

hoofdletters, bij alle persoonlijke en

Rembrandt en Rubens, onder vele anderen.

geleden al een daverend succes was – een

bezittelijke voornaamwoorden (Hij en Hem

ware bestseller.

en Zijn, Ik en Mij en Mijn) die verwijzen naar

Deze vijf bijbels zijn verschenen door

Maar deze NBV21, in de Haagse Grote Kerk

Ze staan er nu weer als vanouds, die

de personen van de Drie-Enige. Terug van

toedoen van het Nederlands-Vlaams

overhandigd aan de Koning, is nou ook

weggeweest. Het mag een concessie heten

Bijbelgenootschap, bij meerdere uitgevers.

weer niet zó radicaal anders. De nieuwste

aan een toch wel invloedrijke categorie van

En het was een publicitaire vondst van

komt alles welbeschouwd neer op een niet

gelovige lezers. Het is ook een terugkeer

allure om deze keer aan te komen zetten

meer dan marginale aanpassing aan de

naar de traditie, die strikt genomen niets

met de benaming NBV21.

opvattingen en de smaken van een ik weet

te maken heeft met vertalen, maar met een

niet precies hoe groot aantal lezers, men

conventionele eerbied, een eeuwenlange

zo verschrikkelijk lang geleden – de NBV

spreekt van duizenden, die van zich hebben

gang van zaken die laat zien hoe het heilige

zonder verdere toevoeging, de Nieuwe

laten horen bij het Nederlands-Vlaamse

tegemoet getreden dient te worden waar

Bijbelvertaling? Destijds verwelkomd

Bijbelgenootschap.

het om spellen gaat.

Hadden we niet al – vanaf 2004, niet

met minstens evenveel overweldigend

Want na 2004 is er allerlei kritiek

Maar het gaat natuurlijk niet alleen om

trompetgeschal? Hoe zit dat dan: eerst die

gekomen, misschien ook wel herhaald,

spelling, het gaat ook om de godsnamen

NBV en nu weer die NBV21?

van onder anderen de meer traditionele

zelf, en het enorme gewicht dat daaraan

q 23

zout magazine 12/2021

Het lijkt mij dat er aardig wat christenen rondlopen die niet weten dat ze het zijn – in elk geval beschouwd naar de herkomst van hun belangrijkste opvattingen.

⏤ wordt gehecht. Het staat als een paal boven water dat de God van het Oude – dus joodse – Testament qua benaming een heel moeilijk zo niet onmogelijk geval is. Als daar in het Hebreeuws het vierletterwoord staat, JHWH, mag dat door oefenende joodse voorlezertjes – op straffe van een mep – niet uitgesproken worden.

Wat wel mag is Adonai zeggen. Dat is in het Grieks Kurios en in het Latijn Dominus geworden. Sinds en dankzij de Statenvertaling, die na 1637 voor protestants Nederland gezaghebbend werd, is JHWH, vertaald vanuit het Hebreeuws, ingeburgerd als HEER. De vier kapitalen verwezen, zo goed en zo kwaad als dat ging, óók terug naar het tetragrammaton: het Hebreeuwse onuitspreekbare letterviertal.

Het is in ditzelfde verband dat de Nieuwe Bijbelvertaling (zowel die van 2004 als die van 2021) een zogenoemde ‘leeswijzer’ bevat. Die neemt de lezer, voorop de voorlezer, bij de hand om er beleefd op te attenderen dat de lezer overal waar

Hendrick ter Brugghen, De ongelovige Thomas © Rijksmuseum, Amsterdam

HEER staat desgewenst ook kan lezen – en dan volgt er een keur aan alternatieven: Aanwezige, Eeuwige, En(ig)e, God, HEERE,

Ik doel nu op de nieuwe mens voor wie

Levende, De Naam, Onnoembare.

zelfs het woord lezer(es) al uit den boze is.

Uit deze leeswijzer laat zich ook opmaken

Hoe te zorgen voor degenen die zich thuis

hoezeer het de ambitie van de Nieuwe

voelen in een of meer van die andere letters

Bijbelvertaling is om de Bijbel voor alle

– LHBTIQ+? Nogal wat gelovigen hebben

gezindten te zijn, niet alleen in Noord

graag een God naar hun eigen beeld.

en Zuid, ook voor mannelijke zowel als

De ambitie van de beide NBV’s om zowel

vrouwelijke lezers. De laatste categorie

religieus als vertalenderwijs zo inclusief

heeft zoals bekend wel eens moeite met die

mogelijk te zijn is paradoxaal terug te

HEER.

zien in al die verschillende uitgaven. Die

In hoeverre een lezende – ik roep hier

in hoofdzaak toch echt niet heel erg van

veiligheidshalve een nieuw woord in het

elkaar verschillen: het gaat wel degelijk om

leven –, in hoeverre een lezende van de

één en dezelfde vertaling, al kan die vooral

meest recente snit ook uit de voeten kan

typografisch verschillend uitpakken. Zo

met de geopperde alternatieven, geen idee.

worden de literaire en de cultuurhistorische lezers in de voor hen bedoelde edities

Nicolaas Matsier is auteur van een omvangrijk oeuvre, met de roman De Advocaat van Holland (2019), over Johan van Oldenbarnevelt, als meest recente boek.

Eerder verschenen De bijbel volgens Nicolaas Matsier (2003) en Het evangelie volgens Nicolaas Matsier (2011), essayistische boeken over de literaire kenmerken van de Bijbel.

Komend jaar verschijnen de twee boeken bij Uitgeverij Toth in één bundel met honderd afbeeldingen in kleur.

nauwelijks lastig gevallen met allerlei

Hoe te zorgen voor degenen die zich thuis voelen in een of meer van die andere letters –

Zoals daar zijn: de in kerkbijbels niet ongebruikelijke tussenkopjes (zo zal ik ze hier maar even noemen), de indeling in hoofdstukken, en vooral ook in wat verzen

vergeleken met een hoop andere, gewone

plegen te heten. Het gaat dan meestal over

boeken veroorzaken de cijfers typografisch

hebben graag een God naar

verzen – ook in het proza van de bijbel –

een hoop drukte. Iets dergelijks geldt voor

hun eigen beeld.

die niet echt verzen zijn, maar kleinere

de twee kolommen en de notenletter die zo

eenheden, soms alinea’s, soms zinnen.

kenmerkend zijn voor het zo klein mogelijk

Zulke cijfermatige aanduidingen maken

gedrukte kerkbijbeltje en ook voor een

de bijbel tot een goed opzoekboek. Maar

heleboel huisbijbels. De bijbel is de oudste

LHBTIQ+? Nogal wat gelovigen

⏤ 24

traditionele druktechnische voorzieningen.

zout magazine 12/2021

2021 een jaar in scherven

Genesis, als het eind van het Nieuwe, het

pocket.

Voor de goede orde: ik ben zelf een beetje betrokken geweest bij die eerdere

bizarre boek Openbaring.

Ik was, ik kan niet anders zeggen,

NBV. Con amore overigens. Ik heb deel

onder de indruk van de enorme

mogen uitmaken van een op den duur

machinerie die het Nederlands

behoorlijk groot geworden gezelschap van

Bijbelgenootschap in Haarlem had

zogenoemde literaire meelezers. Ik ben

opgetuigd. Er moet op verschrikkelijk

daarvan zelfs de eerste geweest, zo heeft

veel plaatsen en door heel veel mensen

Sybolt Noorda me een keer verteld. Noorda

in vele hoedanigheden vergaderd en

was de voorzitter – nu komt er een hele

gepraat zijn, overreed en overtuigd

mondvol – van de begeleidingscommissie

en overgehaald. En vooral – dus – van

die de supervisie had over de

mening verschild.

totstandkoming van de NBV.

A

Het doel was immers, hierboven had ik het er al over, niets minder dan een

an die eerste NBV is ruim tien

Bijbel voor zowat alle gezindten. Voor

jaar gewerkt door teams of

Noord en Zuid: de Bijbel moest een

liever duo’s van steeds één

algemeen Nederlands karakter krijgen.

zogenoemde brontekstkenner

Ook moest en zou het een uitgave

(het oudtestamentische Hebreeuws, het

worden voor gelovigen en ongelovigen.

Grieks van het Nieuwe Testament) en

Voor kerkgangers en literaire lezers.

één neerlandicus. Die moesten er in goed

Een Bijbel niet uitsluitend bestemd

overleg uit zien te komen wat er precies

voor protestanten én katholieken, op

stond en hoe dat dan vertaald moest

zich al nieuw, maar zelfs voor het meer

worden – al naar gelang het genre, de stijl,

liberale deel van het jodendom. Voor

en wat vertalers het register noemen.

kerkelijk gebruik en in een leunstoel

Er is poëzie, en dan niet alleen de

thuis. Mensen die de Bijbel wel eens een

Psalmen, maar ook in heel wat passages

keer wilden lezen uit nieuwsgierigheid.

die voorkomen in teksten die voor het

Of als de voor de Europese

overige uit proza bestaan. Er is een

cultuurgeschiedenis misschien wel

scheppingsverhaal (of eigenlijk twee). Er

belangrijkste bron die de Bijbel domweg

zijn geschiedenissen. Er zijn priesterlijke

was en is en nog wel even blijven zal.

boeken. Er zijn spreuken, er zijn – een

Of men daar nu nog veel weet van

apart bijbels genre – profetieën, er zijn

heeft of niet. Het lijkt mij dat er aardig

apocalyptische geschriften. Er is de

wat christenen rondlopen die niet

schitterende dialoog die Job heet. Er zijn

weten dat ze het zijn – in elk geval

evangeliën. Er zijn brieven. Al die meer of

beschouwd naar de herkomst van

minder afzonderlijke bijbelboeken – soms

hun belangrijkste opvattingen, hoe

van forse omvang, soms slechts één of twee

geseculariseerd ook. Dat de Bijbel

bladzijden lang – moeten op hun eigen

daarnaast op heel wat plaatsen – nu ja,

literaire merites worden beoordeeld en

niet overal – ook tot de grote literatuur

vertaald. De enigszins hulpeloze totaaltitel

behoort, daarvan ben ik overtuigd.

die de Bijbel gekregen heeft – vanuit

Misschien kost het enige inspanning

het Griekse meervoud Biblia, Boeken – is

om die te lezen; dat moet dan maar.

eigenlijk alleen maar een aanduiding

Iedereen zal er van alles op kunnen

voor deze wonderlijke verzameling van

aanmerken – als het de Bijbel zelf niet

heterogene teksten. Ze vormen in feite een

is, dan de vertaling wel. Maar intussen:

kleine bibliotheek.

wat een prestatie, van het interkerkelijk

Enfin, als meelezer heb ik – vers voor vers, regel voor regel, soms zelfs woord

The king is alive

W

e staan in een schaars verlichte ruimte, hij en ik. Zijn huid is glad, een egaal canvas zonder enige oneffenheid, en bijna zilverkleurig wit.

Traag maar beheerst beweegt hij naar mij toe. Ik laat mijn blik van zijn rug naar zijn schouder glijden, en verder, over de lichte welving van zijn borstkas. Zijn poriën rijgen zich voor mijn ogen aaneen; ik kan het zweet onder zijn oksels bijna ruiken.

Hoe is het mogelijk dat ik nu zo huid aan huid met hem hier sta? Ik wil hem aanraken, voelen en strek in een opwelling mijn arm uit. Mijn hand zweeft boven zijn borst, tintelend en warm, met alleen nog een dunne laag die ons scheidt.

Dan hoor ik gestommel achter mij, een kuch. Met eenzelfde reflex trek ik mijn hand terug en frunnik ongemakkelijk aan mijn haar.

Mijn hart gaat tekeer. Vanuit mijn ooghoeken gluur ik naar wie dit intieme moment verstoort. Een man op leeftijd kijkt mij verdwaasd aan voordat zijn ogen naar hem gaan.

Ik zie dat hij niet ziet wat ik zie. Hij draait zich om en schuifelt weer naar buiten.

Na maanden die eindeloos leken te duren, zijn de musea weer open.

In De Pont kijk ik naar de 3D videoinstallatie A Young Man Named Elvis van David Claerbout. Dat was het dan, mijn moment met The King. Voor even was hij springlevend.

ADRIENNE PETERS

geredekavel, van de vertalers, van de uitgevers. Z

voor woord – commentaar geleverd op een aantal van die bijbelboeken in vertaling.

In totaal een stuk of vijftien, denk ik, waaronder, toevallig, zowel het begin van het Oude Testament, het verhalenrijke

25

zout magazine 12/2021

paviljoen is opengesteld voor publiek - maar er is geen tentoonstelling. Het gedichtenpaviljoen is leeg, het is er stil. Het gebouw is de boodschap.

Hoe zou het eraan toe gaan, binnenin een boom? Sinds Peter Wohlleben weten we dat bomen kunnen voelen en communiceren, en dat ze er daarvoor ingewikkelde, door mensen niet te doorgronden systemen op nahouden. Net als dieren dus, en mensen. Wetenschappers wuiven dat inzicht weg. Toch is er sprake van een toenemende empathie voor bomen, en dan doel ik niet op het opgelegd pandoer foto’s EPA/ZOUTmagazine

van het Glasgow-akkoord waarin is afgesproken dat de wereldwijde ontbossing vóór 2030 moet stoppen.

Belanghebbenden zoals planten en dieren - wat te zeggen van kinderen, trouwens - zijn in Glasgow niet gecontacteerd.

Of bomen kunnen communiceren?

Nou en of. Als bruggen, als huizen, als

Dode bomen

Z

e zijn bedoeld om

op. Tot lang na de kap spreken ze ons toe. Hun boodschap is met de jaren ernstiger geworden; het ligt aan ons dat we die niet horen.

Toch is er (een teken van zwakte, ik weet het) hoop. Op 4 juni 2019 liet moeder natuur een storm over

Op uit de gevel stekende planken staan

Eindhoven razen waarbij zo’n 2000

te imponeren, de

met LED-licht woorden geprojecteerd,

bomen het loodje legden. Ze werden

landenpaviljoens op de Wereld

in het Engels en het Arabisch. Het zijn

compleet verrast, aldus de verklaring

Expo in Dubai. En dat doen ze,

gedichten, zo lees ik uit een toelichting door

van een bomendeskundige, de wind

elk op hun eigen manier. De

architecte Es Devlin. Niet geschreven door

kwam uit een andere richting. Hoge

voorgevel van het Britse paviljoen is een

mensen, maar ontsproten aan kunstmatige

bomen vangen veel wind, dat zei hij

blow up van een partij gestapelde planken.

intelligentie.

ook nog. En dat de gemeentelijke

Het is niet wat het lijkt, maar toch ook weer

De digitale gevelpoëzie wil, aldus Devlin,

groendienst er nu een nieuwe

wel: het kegelvormige gebouw is tot achter

de aandacht vestigen op de groeiende rol

functie bij had gekregen: die van

de komma opgetrokken uit kruiselings

van algoritmes in de samenleving – een

begrafenisondernemer.

gelamineerd hout.

verschijnsel dat ons niet was ontgaan.

Daar dachten ontwerpers Lonny

De LEDS zijn ontwikkeld in België en

van Ryswyck en Nadine Sterk van

verschillende getallen tegen, ze gaan tot

geproduceerd in China. De dichterlijke

Atelier NL heel anders over. Ze lieten

twintig meter. Daar moet ik het mee doen,

algoritmes komen, even vanzelfsprekend,

de gesneuvelde bomen in de lengte

ik kijk met geleende ogen, thuis, achter

uit California. Het hout is afkomstig uit

doorzagen en stapelden de planken

mijn laptop, waar ik de foto’s, veelal in

Oostenrijkse en Italiaanse bossen. Bij de

tot zitbanken. Vier maanden later,

kikkerperspectief, voorbij laat komen. Ze

opening sprak Devlin grote worden over

tijdens de Dutch Design Week in

gaan van hup hosanna hoera, net als de

de betekenis van die digitale dichtkunst. Ik

Eindhoven, stalen ze er de show mee.

teksten die ik over het paviljoen lees. Hup

snapte er geen biet van.

Over de diameter van de gevel kom ik

hosanna hoera, zo is het idioom in deze donkere tijd.

26

meubels, als kranten, als noem-maar-

Het interieur van de kegel wekt de indruk dat je je binnenin een boom bevindt. Het

Intussen staat een gestileerde versie van hun boombank in musea in Venlo en Nijmegen. Ik bel Lonny met de

zout magazine 12/2021

Blendr & Filtr IGOR, JOERI, ANNA, STAS, ANASTASIA, NATASJA _ ‘Igor Domnikov, Joeri Tstsjekotsjichin, Anna Politkovskaja, Stas Markelov, Anastasia Barboerava, Nastasja Estimirova, dit zijn de mensen die vandaag de Nobelprijs ontvangen’.

Nobelprijswinnaar Dmitri Moeratov eert zijn zes vermoorde collega’s bij Novaja Gazeta

STORYTELLING ALS GREENWASHING _ ‘Ik vind storytelling vaak een soort greenwashing, ik houd niet van die term. Er is niets mis met verhalen vertellen, maar je moet wel het echte verhaal vertellen. Storytelling is gekaapt door marketeers om producten aan de man te brengen. Dat is juist wat ik niet wil.’

Christien Meindertsma hecht nog waarde aan oorspronkelijkheid

DOKTER IK BEN ZO BANG _ ‘Boerend na dit bord lauwe pap met amper krenten sloeg ik het boek dicht en klikte Dokter Bernhard op YouTube aan. ‘Zeg me alleen de waarheid maar/is hij nu niet meer in gevaat/Dokter, ik ben zo bang/ is hij nu niet meer in gevaar/Dokter, ik ben zo bang.’ Heerlijk. Verrukkelijk. Wat een stem. Wie zo kan zingen hoeft toch geen boek te schrijven?’

Sylvia Witteman over de autobiografie Kwam een vrouw bij de slijterij van Bonnie St. Claire. vraag hoe dat zit. Ze vertelt dat de

IN DE EFTELING _ ‘Elke dag dat ik hier ben, doe ik iets voor de eerste keer. Naar

adoptie van hun eerste boombanken,

de bibliotheek, naar het museum, naar het zwembad, ik kan dansen en zingen op een

na de storm van twee jaar geleden, een

podium met weinig kans dat een terrorist binnenvalt. (…) De meeste mensen hebben

succes was, en dat uit de opbrengst

niet door hoe bijzonder dat is. We waren eens in de Efteling, en ik verbaasde me erover:

daarvan voor elke gesneefde boom een

waarom moet je naar zo’n park? Jullie wonen al in de Efteling.’

nieuwe kon worden geplant.

De Afghaanse vluchteling en theatermaker Qadir Nadery woont sinds 2015 in België.

De gladgeschuurde versie die nu in de musea staat is de blikvanger van

COLLAGE VAN HEBZUCHT _ ‘Het verzameld werk van John de Mol is een collage

hun nog steeds uitdijend project.

van hebzucht. Als geen ander weet hij de tijdgeest te vangen. Hij houdt ons een spiegel

Op plaatsen waar bomen moeten

voor: de meeste mensen, uitzonderingen daargelaten, doen alles voor geld. Alles.’

wijken voor wegen en stoepen komen

Marcel van Roosmalen keek naar De dansmarathon.

boombanken, zegt Lonny. Zo kan het debat over rol en functie van bomen

ANGSTAANJAGEND _ ‘De pathologisch robotische ceo wenst de wereld net zo

tot in de wijken worden gevoerd. Er is

robotisch te maken als hijzelf, en dat is, naast grappig, ongelooflijk angstaanjagend.’

de site wildhout.com voor bomen en

Columnist Loes Reijmer over het metaversum, het nieuwe speeltje van Marc Zuckerberg

hun verhalen. Er is een kaart, er zijn wandelroutes en podcasts. En er is een

OP ZICHZELF AANGEWEZEN _ ‘Of het nu gaat om de obsessie met het bereiken

samenwerking met een coöperatie die

van de ‘top’, het hip maken van de hijab of het door ingewikkelde lettercombinaties

zich bezighoudt met bosbeheer.

uitdragen van identiteit, alles lijken vrouwen er tegenwoordig voor over te hebben om

Ze moesten maar een boombank plaatsen, ginder in Dubai, pal

níét, zoals Oosting, op zichzelf aangewezen te hoeven zijn.’

Daniela Hooghiemstra las de biografie van Jeanne Bieruma Oosting (1898-1994).

tegenover het Britse paviljoen. Er een paar dichtbundels bijleggen. En

BLAUWE PAKKEN EN BRUINE SCHOENEN

na de Expo, als het gebouw wordt

met de hoofddoek, de combinatie blauwe pakken en bruine schoenen moeten gaan

afgebroken om elders te worden

verbieden, want dat lijkt stilaan toch ook de uiting van een of ander geloof?’

heropgebouwd, is een tweede leven

Josse De Pauw verdiepte zich in de uniformiteit van kleding

_ ‘Zullen we niet, naar analogie

als bibliotheek misschien wel een idee.

Dode bomen ontmoeten dode bomen.

LIEFDE, KRACHT, BEVESTIGING _ ‘Het lijkt

Laat die woorden op de gevels dan

ding is. Het lijkt erop dat mensen kracht geven een goed iets is. Het lijkt erop dat

gerust weg. Een goed gebouw spreekt

bevestiging, geven en krijgen, cruciaal is. Het lijkt erop dat aardig zijn een groots iets is.

voor zichzelf.

Als iemand zich gedraagt als een klootzak dan is dat meestal omdat hij een klootzak is.’

er wel op dat liefde een belangrijk

Warren Ellis, violist in The Bad Seeds, over de vraag of hij iets van het leven begrijpt.

WIDO SMEETS

27

zout magazine 12/2021

De voorbije zomer bracht modeontwerper Tim Van Steenbergen vooral in Parijs door. Hij werkte er samen met theatermaker Guy Cassiers aan een productie voor de Comédie Française. VEERLE WINDELS zocht hem op in zijn atelier in Antwerpen. ‘Ik ben van het maakproces, niet van de statements.’

Er zijn te veel kleren, nog steeds 28

Tim Van Steenbergen: ‘Kijken en mouleren. Op de pop zetten. Afstand nemen. Daar geniet ik van.’ foto Marleen Daniëls

zout magazine 12/2021

D

e verf aan de voordeur

verbazen. ‘Guy vraagt me voor moeilijke

operahuizen eigen kledingateliers met

is nog niet droog,

producties’, zegt Tim, terwijl hij ons in een

couturiers die alles nog met de hand maken.

wanneer we bij Tim Van

ruime kamer op de eerste verdieping een

Sta je daar van te kijken?

Steenbergen aankloppen.

glas water voorzet. ‘Intussen weet ik dat.

‘Zeker. Het is bijzonder om te zien hoe

In zijn statige woonst

Daarom heb ik hem nu al gezegd dat hij me

artisanaal dames- en herenkostuums daar

in Antwerpen, waar hij

volgend jaar niks moet vragen, maar het

gemaakt worden. Dat gebeurt trouwens in

woont met man Jeoffrey en zoontje Bas, zijn

jaar daarop misschien weer wel.’(Lacht)

aparte ateliers, omdat de techniek danig

werken aan de gang. Voor- en achtergevel

Intussen werken jullie samen in De duivels,

verschilt. In totaal werkt in beide ateliers

worden in hun originele staat hersteld, het

een bewerking van Erwin Mortier van een

samen een tiental vaste mensen en dan zijn

heeft ertoe geleid dat Tim zowat zijn hele

verhaal van Dostojevski. Voor de Comédie

er nog extra medewerkers voor de hoeden

modearchief in één kamer heeft moeten

Française nog wel.

en de accessoires. Ze hebben iemand

onderbrengen.

‘Klopt. Het is een project dat me al twee

in dienst voor het verven, bijkleuren

jaar bezig houdt, want ik realiseerde niet

en patineren en er is zelfs een aparte

Voor ons gesprek heeft hij enkele

alleen de kostuums maar mocht ook de

pruikenafdeling. Dat moet wel, want de

staalstoffen van zijn project in de Comédie

scenografie voor mijn rekening nemen. Op

Comédie Française is ooit gestart met het

Française in Parijs klaargelegd. Op tafel

die manier maak je er echt één geheel van.

theater van Molière. Zeventiende eeuw dus.’

ligt vloeiende zijde, in een print die hij

Evident werken was het niet, want de eerste

Lachend: ‘Veel pruiken.’

zelf heeft ontworpen door de stof in water

fittings voor de kostuums gebeurden via

Kan je daar dan als Belgische ontwerper

onder te dompelen, dan in de diepvries te

Zoom en pas in mei van dit jaar mocht ik

binnen een toch wel erg Frans bastion jouw

steken en van het resultaat vervolgens foto’s

terplekke gaan. Van 20 juni tot 20 juli zat ik

verhaal van maken?

te maken. Het resultaat was niet alleen te

fulltime in Parijs. De première dateert van

‘Toch wel. Zo is alles gedrukt op biologisch

zien op het toneel, maar is ook verwerkt in

22 september, maar het stuk loopt nog tot

afbreekbare stoffen die ik zelf heb laten

drie modellen van zijden sjaals – te koop in

januari en zoals gebruikelijk bij de Comédie

ontwikkelen, in België nog wel. Toen ik

de cadeauwinkel van de Comédie Française.

Française worden repertoires zowat

aan de schoenen begon, dacht ik: eerst

overal herhaald, dus het zal zeker worden

kijken in de stock om te zien wat er nog ligt.

hernomen.’

Resultaat: we hebben geen enkel nieuw paar

Tim Van Steenbergen (Turnhout, 1977) is niet de bekendste Belg in internationale modemiddens, wat zowat

‘Het is een tijdschets van het conflict

schoenen moeten kopen. Ook zo kan je het

alles te maken heeft met zijn grillige

tussen generaties. We hebben het verhaal

verschil maken: geen honderden meters

parcours. Hij studeerde na een jaartje

laten plaats vinden in een lege serre, waarin

stof bestellen, zaken recycleren. Ze gingen

theaterkostuumontwerp wel aan de

geschiedenisfragmenten getoond worden.

er helemaal in mee.’

modeafdeling van de Antwerpse academie,

Personages spreken nooit rechtstreeks met

Je bent gewend van in operahuizen als

maar na heel wat incognito freelancewerk

elkaar maar doen dat tegen het videobeeld.

de Scala te werken, waar het publiek erg

bracht hij een eigen collectie uit die hij

Guy sprak van bij het begin over een koude

veeleisend is. Was dat in de Comédie

nu eens wel, maar meestal niet in Parijs

en kille omgeving en tegelijk over een hitte

Française anders?

toonde. Zijn eigen collectie is de laatste

die de dingen verzengt. Dat contrast was

‘We zijn er heel goed onthaald. Het leuke is

jaren een goed draaiend maar bescheiden

de basis van alles. De serre hield de koude

dat ze de pers pas na tien dagen toelaten,

project geworden: hij verkoopt zijn

buiten maar tegelijk bleek het een erg kille

dan staat zo’n stuk er helemaal. Ze geven

modelijn aan de betere winkels in België

ruimte. Een kilte die er dus ook was tussen

het publiek de voorrang, en meteen leverde

en daarbuiten. Met vooral basisstukken in

generaties.’

dat, ook op sociale media, goeie reacties

mooie materialen, en de afspraak dat er

Hoe pak je zoiets aan?

op. Uiteindelijk doe je het voor het publiek,

geen kortingen op worden gegeven.

‘Ik vertrek echt van de personages. In

niet voor de pers. Toen de kranten kwamen

dit theaterstuk doen veertien acteurs

kijken, waren wij alweer weg.’

zijn Studio Tim Van Steenbergen tekende hij

en actrices mee en daarbovenop komen

Geeft dit soort theaterwerk je weer ideeën

jarenlang schoenen voor herenmodelabel

nog eens zes figuranten. Ik bouw voor

voor je kledingcollectie?

Ambiorix, bedacht nieuwe uniformen voor

elk van hen een kleerkast. Die komt in

‘Het is een onophoudelijke stream of

het personeel van het Openluchtmuseum

een persoonlijk mapje met prints voor

consciousness, je zet dat niet zomaar

Bokrijk, creëerde brillen voor het avant-

onderkleding en bovenkleding. Mijn

af. Toen ik onderzoek deed voor het

garde brillenlabel Theo en ontwierp

kostuums moeten er historisch uitzien

project, kwam ik toevallig een boek over

verlichting voor Deltalight - check model

maar ze zijn een citaat, een interpretatie

teruggevonden kleding uit Hiroshima tegen.

Metronome. Maar zijn grootste passie gaat

van wat het zou kunnen geweest zijn, geen

Dan gaat zoiets in je hoofd leven en haal je

uit naar theater en opera. Dat hij intussen

historisch kostuum. Voor sommigen moest

daar van alles uit. Op die manier rol je van

zeventien jaar samenwerkt met Guy

ik dubbele kostuums maken, wat het extra

het ene project in het andere, gevoed door

Cassiers, sinds 2006 artistiek directeur van

complex maakte.’

het onderzoek dat continu verder loopt.

het Toneelhuis in Antwerpen, mag niemand

Dat soort theaters heeft net als vermaarde

Maar of ik nu voor volgend seizoen ijsprints

Een artistieke veelvraat was hij altijd al. In

q 29

Hét museum voor nieuwsgierige mensen van alle leeftijden.

Zien we je snel? www.discoverymuseum.nl

zout magazine 12/2021

‘Wie heeft er ooit beslist dat we twee keer of vier keer per jaar nieuwe kleren op de markt moeten brengen?’

⏤

ga maken, daar ben ik nog niet uit.’

moeten brengen? Ik vind dat het allemaal

Kun je dit soort opdrachten makkelijk tussen

best wat trager kan lopen. Misschien

je andere werk in doen?

overromantiseer ik het allemaal, maar het

‘Zo werkt het al jaren en het lukt me

is gewoon een feit: er zijn te veel kleren.

aardig. Maar dat we gingen schuiven met

Nog steeds. Iedereen brengt tegenwoordig

afspraken, zorgde wel voor extra stress. Ik

collecties op de markt en overal zijn er

weet dat ik in september zeer druk bezig

modeweken. Ik snap waar dat allemaal

ben met de modecollectie en dan moeilijk

vandaan komt maar ik vind het niet logisch.

andere dingen kan aanpakken. Gelukkig

Ik ben ook op het punt gekomen dat ik de

hielpen ze me vanuit hun structuur in Parijs

dingen doe die ik echt wil doen. En dan doe

waardoor ik makkelijk kon schakelen.’

ik ze ook. Op het moment dat het mij goed

Je brengt nog steeds een modelijn uit maar

uitkomt.’

werkt in relatieve stilte. Ben je nog even

Kan je eigenlijk van je succes genieten?

actief betrokken bij de Antwerpse modescène

‘Nee dus. Mijn partner wordt er gek van.

als voorheen?

Ik evalueer elk project meteen en sta er te

‘Ik word nog wel eens gevraagd bij een

weinig bij stil zodat er van genieten maar

panelgesprek van Flanders DC (het

weinig in huis komt.’

kenniscentrum van de creatieve industrie in

Al een nieuw project in aantocht?

Vlaanderen, red) maar met de mensen van

‘Ik ben met een boek over Guy Cassiers

het Modemuseum heb ik minder contact.

bezig, hij stopt bij het Toneelhuis. Heerlijk

Het zou toch fantastisch zijn als we eens

is het om daarmee bezig te zijn. Die man

een expo konden maken rond de vele

is van niks begonnen. Hij speelde in de

modeontwerpers die voor dans, theater en

huiskamer. En wie het ook zou denken: hij

opera kostuums maken. Ik ben lang niet

stopt bij Het Toneelhuis maar hij gaat verder

de enige, denk maar aan Dries Van Noten,

met wat hij graag doet. Ik zie die man nooit

Jean Paul Gaultier, Christian Lacroix. Zoveel

stoppen.’

designers zoeken graag eens andere scènes

Dat ga jij toch ook nooit doen?

op. Helaas is dat voor het Modemuseum

‘Ik wil blijven studeren. Blijven groeien.

geen mode, dus komen we er op die manier

Kijken en mouleren. Op de pop zetten.

niet in. Jammer.’

Afstand nemen. Daar geniet ik van. Ik

Je durft ook eens een seizoen te skippen met

moet ook zeggen dat de coronaperiode me

je modelijn.

anders heeft doen kijken naar het leven.

‘Deze winter en komende zomer ligt er van

In 2019 is ons zoontje Bas geboren. Door

mij niks in de winkel, nee. We zijn in de

corona was ik meer thuis en dat kwam

archieven aan het duiken en dat voedt me

goed uit. Van Bas heb ik het voorbije jaar zo

enorm, maar ik voel ook dat de esthetiek

genoten. Samen uit wandelen gaan. Samen

vandaag niet zozeer aansluit bij mijn manier

eitjes rapen op het groene dak van het Pact,

van werken. Ik moet het altijd hebben

waar ze biologisch tuinieren. Bas is twee

van ambacht en van métier, maar dat is

en een half. Een wereld is voor ons open

nu niet echt hip. Ik ben toch echt de man

gegaan. Voor het eerst in mijn leven gaat het

van het maakproces, niet de man van de

niet langer om mij.’ Z

2021 een jaar in scherven

Nep vs echt

H

et afgelopen coronajaar was niet alleen kommer en kwel zoals het goede yin en yang betuigt. De stilstand die de maatregelen in mijn dagelijkse leven brachten, maakte tijd vrij om te reflecteren over wat, volgens mij, echt belangrijk is: menselijkheid.

Empathie is een begrip waarvan we de betekenis soms lijken te vergeten; het vermogen ons in te leven in een situatie van iemand anders.

Uiteindelijk hebben we alleen elkaar, delen we deze aarde ongeacht onze afkomst, uiterlijke kenmerken of innerlijke gevoelens.

Reflecteren gaat ook om wat dingen écht betekenen, achter hun ideologisch gelaat. Wat ik geleerd heb, is dat ik precies dát het moeilijkste vind. Nep versus echt, is empathie nu een menselijke eigenschap of een morele verplichting?

Wat ik ook heb geleerd, is wat kunst als verbinding tussen die twee polen kan doen. We weten pas wat we missen als iets er niet meer is – hoeveel we aan kunst hebben als de musea en de cultuurcentra dicht blijven. De essentie van kunst gaat veel verder dan slechts het tonen van het esthetische object. Hedendaagse kunst bevindt zich midden in de samenleving, tussen de mensen, voor de mensen, en de de kunstenaar is één van die mensen. De eerste stap naar empathie?

statements. Erg vind ik dat hoegenaamd niet. Ik heb met mijn werk in Opera Garnier

SOFIE RENAP

gestaan. Voor mij is het goed zo.’

Klagen modewinkels dan niet dat je er even mee stopt?

‘Ze lieten me wel weten dat ik moet bellen, van zodra ik weer iets heb. Het Belgische modelandschap is ook niet meer wat het geweest is: er zijn veel goede winkels verdwenen. Ik heb heel bewust voor deze bescheiden aanpak gekozen. Wie heeft er trouwens ooit beslist dat we twee keer of vier keer per jaar nieuwe kleren op de markt

31

zout magazine 12/2021

De tot man gemaakte

Kiluanji Kia Henda, The Last Journey of the Dictator Mussunda N’zombo Before the Great Extinction (Act I) © courtesy of the artist and Goodman Gallery

W

ord je als man geboren? Of word je tot man gemaakt?

Over deze variant op de beroemde

uitspraak van Simone de Beauvoir over de vrouw gaat de goed getimede tentoonstelling Masculinities: Liberation through Photography in het FotoMuseum in Antwerpen. Wat betekent het om anno 2021 man te zijn?

Hoewel het concept van mannelijkheid door de jaren heen regelmatig veranderde, is in de meeste samenlevingen nog steeds sprake van een mannelijke heerschappij. De laatste vijftig jaar wordt die dominantie, net als de machtsverhoudingen die erop zijn gebaseerd, steeds heftiger ter discussie gesteld. Eerst was er de seksuele revolutie en de homorechtenbeweging, nu wordt het genderdebat grotendeels gekleurd door #MeToo en de lgtqia-emancipatie.

De breed opgezette Masculinities-expositie gaat in op tal van (historische) perspectieven op de man - inclusief dat van de vrouw, de female gaze. De kracht van de presentatie zit in het over elkaar heen buitelen van tegenstrijdigheden - een verademing in een tijd waarin elke zweem van postmoderne relativering met duivelse felheid wordt bestreden. (WS)

32

Adi Nes, Untitled, uit de serie Soldiers, 1999

Larry Sultan, Fixing the Vacuum, 1991, uit de serie Pictures from Home, 1992 © Estate of Larry Sultan, Casemore Kirkeby

zout magazine 12/2021

in beeld

en

Bodybuilders, gedrukt van een beschadigd negatief met daarop Mahmoud El Dimassy in Saida, 1948 (2011) uit het archief van Studio Shehrazade/Hashem el Madani © Akram Zaatari

33

zout magazine 12/2021

Hij trad nooit op de voorgrond

34

Jan Zeven: ‘Door de strenge discipline van gezin, kinderen en geld verdienen wilde mijn grootvader niets liever dan de vrije natuur intrekken. Daar genoot hij enorm van.’ foto Roger Cremers

zout magazine 12/2021

‘Hij was er wel, maar daar merkte je weinig van’, zegt Jan Zeven over zijn opa Frits Grönloh (Nescio). FONS GERAETS sprak met hem over de nieuwe Nesciobiografie. ‘Ons Zuiden ziet er uit alsof de menschen er voor hun plezier leven.’

M

oma die graag in het middelpunt van de belangstelling stond. Opa Frits was toen bedlegerig, herstellende van een herseninfarct.’

Zeven herinnert zich dat hij zijn lief Paula, met wie hij later zou trouwen, bij zijn grootouders wilde introduceren. ‘Opa Frits, liggend in een bed dat tussen de schuifdeuren was neergezet, zag iemand binnenkomen die hij niet kende en maakte in plat Amsterdams de opmerking: “Zeg Jantje, waar heb jij dat meissie vandaan gehaald?” Ik diende hem op nesciaanse manier van repliek: “Die heb ik in een

eer dan veertig

De kinderen, vooral Miep en Nel, hebben

vuilnisemmer gevonden.” Oma, die zich

jaar is neerlandica

zich altijd verzet tegen een biografie van

regelmatig geneerde om zijn opmerkingen,

Lieneke Frerichs

hun vader. Nooit hebben ze brieven,

zei toen: “Hé pappie, dat moet je nou niet

hartstochtelijk

manuscripten, dagboeken en foto’s aan

zo vragen!’” Paula heeft zich daar niks van

toegewijd aan Nescio,

welke biograaf dan ook ter beschikking

aangetrokken, ze kwam graag bij ze over de

willen stellen.

vloer.”

de schrijver van pareltjes als De uitvreter, Titaantjes en Dichtertje. Onlangs verscheen

Waarom hielden ze zo hardnekkig de boot

Het beeld dat uit Nescio’s biografie oprijst

haar levenswerk, de biografie met de

af? ‘Ik denk uit respect voor hun vader’,

is dat van een emotionele, in zichzelf

eenvoudige titel Nescio, leven en werk van

zegt kleinzoon Jan Zeven. ‘Die wilde daar

gekeerde man die werd gekweld door

J.H.F. Grönloh.

ook niets mee te maken hebben. Zit in de

depressies, stress en nervositeit. Al op

aard van het beestje. Het was een stille,

zijn achttiende stelden artsen de diagnose

Een baksteen van 655 bladzijden, is dat niet

teruggetrokken man, die alles observeerde

‘nerveuze prikkelbaarheid’. Hij liep bij

wat royaal voor iemand die zijn arbeidzame

met zijn priemende ogen, maar nooit en

een psychiater, ging drie keer lange tijd

leven op kantoor doorbracht en zichzelf

nergens op de voorgrond trad.’

met ziekteverlof en kwam zelfs enkele

Ook als schrijver wilde Frits Grönloh

maanden in een rusthuis terecht. Kortom,

(1882-1961), zijn pseudoniem Nescio is

een moeilijke man met een overgevoelige

Jan Zeven. Lange gestalte, slank postuur,

Latijn voor ‘ik weet niet’, anoniem blijven.

natuur. Zijn hele leven werkte hij op

kwajongensachtig uiterlijk. Hij trekt lichtjes

Hij haalde alles uit de kast om zijn ware

kantoor, het langst – van 1904 tot 1948 – bij

zijn schouders op en zegt: ‘Het is inderdaad

identiteit verborgen te houden. Zeven:

de Holland-Bombay Trading Company, een

een lijvig boekwerk, maar je kunt er wel

‘In onze familie spraken we nooit over

firma die katoen exporteerde naar India.

alles in vinden wat je over die man zou

zijn schrijverschap, hij was gewoon onze

Toch gruwde hij van het kantoorleven,

willen weten. En toegankelijk voor Jan en

grootvader. Mijn oma Ossi, een opgewekte,

voelde zich gekooid; hij sprak van een

alleman, het leest als een trein. Lieneke, die

vrolijke vrouw, stal altijd de show. Eigenlijk

‘godvergeten plicht’.

ik goed ken, kreeg toch lovende kritieken?’

gingen we bij háár op bezoek. Opa zat stil in

omschreef als een ‘eenvoudig mannetje’?

Ik stel de vraag aan Nescio’s kleinzoon

Dat verklaart wellicht de thematiek

een stoel. Hij was er wel, maar daar merkte

in zijn veel gelauwerde novellen:

appartement in Amsterdam. Jan Zeven

je weinig van. Al zijn vier dochters hadden

jonge hemelbestormers die in opstand

(81), binnenhuisarchitect van professie,

kinderen. Mijn grootmoeder vond het enig

komen tegen het burgermansbestaan,

moet schoorvoetend bekennen dat hij de

als die op bezoek kwamen. Frits niet. En

maar uiteindelijk nog vaster in het

biografie nog niet heeft uitgelezen. ‘Mijn

als hij hoofdpijn kreeg, vertrok hij naar een

maatschappelijk gareel komen te zitten.

jongere zus Nele wel, die heeft het boek van

andere kamer.’

Fijnzinnige verhalen over verloren idealen

We zitten in de woonkamer van zijn ruime

a tot z verslonden. Ik lees fragmentarisch,

Frits Grönloh woonde in Amsterdam,

en onvervulde verlangens, gedrenkt in een

hapsnap. Vroeger las ik wel boeken van

kleinzoon Jan in Groningen waar zijn

weemoedige, melancholische en ironische

begin tot eind, maar naarmate ik ouder

vader een tandartspraktijk runde. In de

stijl. Wie kent niet de beginregel van het in

word, ben ik meer aan het grasduinen.

naoorlogse jaren was reizen een heel gedoe;

1915 verschenen Titaantjes: Jongens waren

Ik ben een soort grabbelaar. Dat geldt

wederzijdse bezoekjes waren vanwege de

we – maar aardige jongens. ‘Misschien

ook voor tijdschriften en bladen. Ik knip,

afstand zeldzaam. Dat veranderde toen

was ie zelf wel die Koekebakker of Japi, de

knutsel, rommel en knoei.’

Jan eind jaren vijftig in de hoofdstad ging

uitvreter’, suggereert Zeven meer dan een

studeren. ‘Natuurlijk ging ik toen wat vaker

eeuw later.

Zevens moeder was Bob, de jongste van de vier dochters van Frits Grönloh, de

bij mijn grootouders op bezoek. Nogmaals,

naam die Nescio bij geboorte meekreeg.

vooral vanwege die schalkse, goedlachse

Grönlohs werk bij Holland-Bombay, waar hij opklom tot directeur, slokte veel tijd

q 35

‘Ik vind de vrijheid een groot voordeel.’

3 oktober 2021 t/m 3 april 2022

BOEK NU VIA LIMBURGSMUSEUM.NL

zout magazine 12/2021

’Telkens keert hij terug naar plaatsen waarvan hij weet dat hij weer zal zien wat hij zien wil. Hij zoekt de onveranderlijkheid.’

⏤

op. Vrije dagen en vakanties bracht hij

kind, met wie opa Frits een sterke band

bij voorkeur door in de natuur. Te voet,

had. ‘Marius was een bijzonder ventje,

per fiets, bus en trein maakte hij talloze

maar ik had geen enkele affiniteit met

zwerftochtjes. Zeven: ‘Door die strenge

hem. Hij was gek op auto’s en mocht altijd

discipline van gezin, kinderen en geld

het stuur bedienen van mijn vaders auto.

verdienen, wilde die rusteloze man niets

Een gemeenteambtenaar, cliënt van mijn

liever dan de vrije natuur intrekken. Daar

vader, gaf hem een keer een petje van het

genoot hij enorm van.’

Groninger vervoersbedrijf. Toen liep hij

Vlak na de oorlog begon Nescio zijn

de hele dag vroemvroem roepend met

Wanderlust te noteren: eerst korte, zakelijke

dat petje rond. Ik vond dat volkomen

notities, later uitgebreid met lyrische

idioot, maar opa Frits was zeer onder de

en persoonlijke ontboezemingen. De

indruk van hem. Dat aparte gedrag vormde

aantekeningen werden in 1996 gebundeld

waarschijnlijk de aantrekkingskracht. In

in Natuurdagboek. Wanneer hij logeerde bij

april 1953 is Marius op zijn fietsje vlakbij ons

zijn dochter Nel in Eindhoven, dwaalde hij

huis doodgereden door een auto. Hij was

door het zuiden des lands. Hij was verrukt

acht jaar oud.’

over de glinsterende Maas, de blauwige

Eerder die middag had Frits Grönloh, op

heuvels, de bloeiende appelbomen, de

bezoek bij zijn dochter en schoonzoon in

prachtige panorama’s en de rijstevlaai. ‘Ons

Groningen, hem nog het sprookje Het lelijke

Zuiden ziet er uit alsof de menschen er voor

jonge eendje van Andersen voorgelezen.

hun plezier leven, ons Noorden alsof ze

Lieneke Frerichs schrijft in haar biografie

leven om geld te verdienen.’ Maar ondanks

dat ‘de traumatische gebeurtenis de jeugd

het bucolische decor spaart Nescio de roede

van de beide andere kinderen Zeven heeft

niet. Hij beklaagt zich over ‘onverstaanbare

gekleurd’.

inboorlingen’ in Maastricht. Maaseik ‘is op

Toen Jan Zeven, vele jaren later, docent

zijn aardigst als je er niet bent, maar het uit

was aan de Gerrit Rietveld Academie

de verte ziet liggen’. Blerick is ‘miserabel’,

organiseerde hij excursies naar het

Venlo een ‘banale flikkerij’, Sittard

buitenland. ‘Ik wilde met mijn studenten op

‘afgrijselijk’ en een ‘heel leelijk, eindeloos

zoek naar de plek als bron van de mythe.’

lang oord waar we doorkwamen is Geleen.

Nooit heen gaan!’

G

in scherven

Maalstroom

M

isschien is het de theatervoorstelling die we vanavond zagen.

Misschien is het het donker van de nacht.

Misschien zijn het de 130 kilometer per uur waarmee je door dat donker rijdt, die je gedachten losrukken en meesleuren als stukjes tomaat die zich onvermijdelijk naar de pureerstaaf bewegen.

In de levensrode maalstroom van je woorden komt dat ene thema naar boven.

De vader.

Voor wie het nooit goed genoeg was.

Voor wie jij nooit goed genoeg was.

Die nog steeds achter je staat wanneer je vingers over de toetsen schuiven, op jacht naar kernachtige zinnen.

Voor wie je nóg twee-zeven-twaalf maal gaat schaven en polijsten tot elk werkstuk langer glimt dan vandaags applaus.

Nog steeds is hij gefascineerd door voetnoten van historische en mythische gebeurtenissen. Met zijn vrienden van het

rönloh/Nescio was mordicus

Kunstgeografisch Genootschap gaat hij

tegen aantasting van natuur,

regelmatig op zoek naar de ontbrekende

landschap en stedeschoon.

stukjes van de puzzel. Ze stellen zich

Sterker nog: elke ingreep in

opdrachten als: welke route heeft de

de publieke ruimte – de kap van een rij

beroemde treinwagon afgelegd voordat in

iepen of de sanering van het Maastrichtse

dit rijtuig op 11 november 1918 in het bos

Stokstraatkwartier – vond hij een gruwel.

van Compiègne de wapenstilstand na de

Nescio-kenner Maurits Verhoeff vat het

Eerste Wereldoorlog werd getekend? Waar

kernachtig samen in zijn boek Verlangen

staat de plataan waaronder wielrenner

zonder te weten waarnaar: ‘Telkens keert hij

Abdel Kader Zaaf, koploper in de dertiende

terug naar plaatsen waarvan hij weet dat

etappe van de Tour de France van 1950, in

hij weer zal zien wat hij zien wil. Hij zoekt

kennelijke staat in slaap viel? Is grenspaal

de onveranderlijkheid.’ In 1948 werd hij

12 bij Kuttingen wel de meest zuidelijke

lid van de Bond Heemschut en bestookte

grenspaal van Nederland? De bevindingen

het bestuur met brieven-op-poten. ‘Alles

van hun speurtochten staan beschreven op

moest blijven zoals het was’, stelt ook zijn

de website kunstgeografie.nl. Zeven: ‘Ik denk

kleinzoon vast. ‘Ja, je kunt wel stellen dat

dat mijn grootvader Frits de queeste naar

mijn grootvader een romanticus pur sang

mythische verschijnselen en de genius loci

was.’

wel kon waarderen en onze stukjes met een

Jan Zeven wil nog iets kwijt. Over zijn

2021 een jaar

Aan het einde van de voorstelling zit je in je vaders auto, op de achterbank.

Waar je zat als kind, ’s zaterdags gingen jullie samen naar de vismarkt.

Nog één keer zoek je zijn ogen in de spiegel, dan sta je op, ontvouwt jezelf tot volle lengte. Dat kan, want vaders auto is een open wrak.

Boven zet de technicus de ventilator aan: krullen waaien, tranen drogen, 130 km/u en we zwaaien voor de zoveelste keer adieu.

CHRISTIANE GRONENBERG

milde glimlach zou lezen. In ieder geval heb

vijf jaar jongere broertje Marius, volgens

ik de lust om reisjes te maken niet van een

de biografe een dromerig en eenzelvig

vreemde.’ Z

37

het is niet niks

zout magazine 12/2021

38

berichten uit de sector

68 KUNSTENAARS VOELEN DE VIBE VAN VINCENT | 52 Meskerem Mees. foto Kaat Pype

KERAMIEKMARKT IN HET SPHINX­ KWARTIER | 54 EEN TIJDREIS LANGS 550 JAAR DIAMANT, JUWELEN EN ZILVER | 61 CULTUURAGENDA | 55 ONDERTUSSEN IN... DE REST VAN EUROPA | 62

MESKEREM MEES EN HAAR GEHEIM VAN EEN GOED LIED / 42

columns

TIMO DE RIJK OVER ONZE DUISTERE KANT | 57 STIJN HUIJTS HEEFT EEN DROOM IN TALLINN | 59

OOK IN DEZE THEATERSPECIAL: JOEP VAN DER GEEST EN LOUIS VAN DER WAAL OVER VERVREEMDING DIE JE NIET MET EEN SIXPACK VERHELPT 40 / KIKI VAN AUBEL MET TUTU EN WANDELSCHOENEN 43 / SILKE VAN KAMP STAPT UIT DE MALLEMOLEN VAN HET REGISSEURSLEVEN 44 / FC BERGMAN WIL ZO DICHT MOGELIJK BIJ EEN SCHAAP KOMEN 46 / PRINCESS ISATU HASSAN BANGURA MAAKT THEATER MET EEN BOVENNATUURLIJK TINTJE 48 / THEATERGEZELSCHAP BOG. KNUTSELT AAN EEN ZELFPORTRET 49 / HAYDN EEN AVANT GARDE COMPONIST? NICOLAS ALTSTAEDT LEGT UIT WAAROM 50 > 39

& paper 12/2021

TheaterSpecial

Leg calqueerpapier op de werkelijkheid. Trek haar met zwarte inkt over. Verschuif alles enkele millimeters.

Daar ergens spelen What Ever Happened To Mr. Pete en Rijgen zich af. Vervreemding is hierin een belangrijk thema, vertellen acteurs Joep van der Geest en Louis van der Waal van Het Zuidelijk Toneel. ‘Het kan je overal gebeuren.’ DOOR ERIC ALINK

Joep van der Geest. foto Cathatina Gerritsen

Verschuif de werkelijkheid

G

estommel, wegvallend geluid, een rechteroor dat plotseling het beeldscherm vult. Voor een Zoominterview over vervreemding zijn de omstandigheden verrukkelijk: Joep van der Geest duelleert met haperende wifi in Leiden, Louis van der Waal rijdt over een Belgische snelweg, de redacteur in Den Bosch hoopt met een halsoverkop aangestoken waxinelichtje verder onheil te bezweren. Maar het lukt!

What Ever Happened To Mr. Pete van Het Zuidelijk Toneel. Van 12/2 t/m 12/5. Rijgen van 19/1 t/m 19/6. hzt.nl

40

What Ever Happened To Mr. Pete van regisseur Sarah Moeremans gaat over een onopvallende, witte veertiger. Allenigheid, sociale angst en afwezigheid van initiatief kenmerken Pete. Hij bevindt zich in een wellness hotel, maar hoe hij daar is beland?

In 24 scènes, die met mathematische precisie zijn gerangschikt, speelt vervreemding zwaan-kleef-

aan: in alle ontmoetingen van Pete – met familie, personeel, een notaris – ontbreekt doorleefde verbinding met de ander. ‘Heel herkenbaar,’ zegt Van der Geest die de titelrol met Gillis Biesheuvel deelt. ‘Het gevoel buiten-de-werkelijkheid te staan kan ik op feestjes of premières hebben. Maar ook in een wachtkamer. Het is niet verontrustend, iedereen kent het. Het zegt vooral iets over de fragiliteit van de mens.’

De makers doken in het werk van David Lynch, Harold Pinter en Samuel Beckett, meesters van het sociale ongemak en galgenhumor. Van der Geest: ‘Hun stijl maakt zowel de dreiging als de onbegrijpelijkheid van het alledaagse zichtbaar.

Ook in tekeningen van Escher of in films als The Lobster van Yorgos Lanthimos kom je dat tegen.

Van die vervreemdende stijl gaan we zeker gebruikmaken, inclusief manipulaties.’

& paper 12/2021

TheaterSpecial

‘In Rijgen wordt je tolerantie tot het uiterste gedreven, maar perverse gedachten bestáán.’

Geen grootspraak, belooft de mise-en-scène: een muur in What Ever Happened To Mr. Pete deelt de speelvloer en tribune in tweeën. ‘Het zijn de parallelle werelden van Pete, die beseft dat hij zijn identiteit kwijt is – of op z’n minst het zicht erop.’

Dat geheim drijft Pete in de dunne armpjes van de eenzaamheid. Toch eindigt het bemoedigend: ‘Pete gaat in gesprek met zichzelf. Simpel: een sixpack nastreven helpt niet tegen vervreemding.

Een ontmoeting met jezelf wel.’ Zeker in deze eeuw kan dat geen kwaad, ziet Joep van der Geest. ‘Of zoals de Vlaamse psychiater Dirk De Wachter zei: ‘Onze tijdgeest is een speedboot.’ Er wordt meer geschreeuwd, vanuit de eigen bubbel en eigen gelijk. Er zijn minder gesprekken, met anderen en met onszelf. Dat maakt de kans op vervreemding groter dan ooit.’

Ook Rijgen van Sarah Moeremans en haar vaste theaterpartner Joachim Robbrecht is niet is niet wars van vervreemding. Het duo maakte deze

bejubelde grotezaalproductie in 2019 onder de vlag van NTGent; de herneming is begin 2022 bij Het Zuidelijk Toneel. In deze lichtvoetige reidans over liefde en intimiteit geven Louis van der Waal, Ariane van Vliet en Peter Seynaeve hun onderzoeksdrift en lusten vrij spel. Met succes, bewijzen scènes waarin onder meer incest, pedofilie, intimiteit met een paard en finale liefde op een sterfbed aan bod komen. Rijgen knipoogt verleidelijk naar het spraakmakende Reigen (1897) van de Oostenrijkse schrijver Arthur Schnitzler, die lak had aan de korsetterie van het burgerfatsoen. Teugels en touwtjes gingen los in zijn controversiële stuk, dat 125 jaar later opnieuw inspireert.

Actualiteit en noodzaak van Rijgen zijn glashelder voor Louis van der Waal, die met zijn spel een nominatie voor de theaterprijs Arlecchino in de wacht sleepte. Vanachter het dashboard op een Belgische snelweg wijst hij op een paradox:

‘Terwijl we onze liefdesdriften grenzeloos kunnen volgen – mede dankzij digitalisering – groeit de nieuwe bravigheid. Dat is een extra reden om na te blijven denken over seksualiteit en erotiek in het schemergebied: het terrein tussen wat we verlangen en wat juridische en morele regels verbieden.’

Van der Geest, die in Leiden onverstoorbaar naar sterker wifi-signaal blijft zoeken: ‘De kracht van Sarah Moeremans is dat haar voorstellingen gedachte-experimenten zijn. Motto: ‘Kunt u denken, denk dan in vrijheid mee.’ Dat geldt zeker voor Rijgen. Neem pedofilie, dat erin voorkomt. Ik heb zelf kinderen. Kun je de liefde van een pedofiel begrijpen? In Rijgen wordt je tolerantie tot het uiterste gedreven, maar perverse gedachten bestáán.’ Met bijval van Van der Waal: ‘Het veroordelen ervan is heel gemakkelijk. Te gemakkelijk. Wat ik briljant vind aan Rijgen is dat de structuur van Schnitzlers klassieker is behouden, maar de inhoud aanspoort tot nadenken over relaties in het nu.’

Zowel What Ever Happened To Mr. Pete als het hernomen Rijgen raakt aan identiteit en eenzaamheid. Of ze troost bieden? Nee, de stukken van Sarah Moeremans zijn niet in jodium gedrenkt.

Troost is collateral happiness in haar werk. Van der Waal, laconiek: ‘Met troost is alles ook voorbij.

Wij willen dat het doorgaat.’ Beide voorstellingen dagen je vooral uit om jezelf tegen te komen in the haunted house called life. Ga het keldertrapje maar af, je bent er niet alleen.

Louis van der Waal in de voorstelling Rijgen. foto Michiel Devijver

41

& paper 12/2021

TheaterSpecial

Meskerem Mees: ‘Komt er iemand naar me toe die zegt dat mijn muziek de soundtrack van haar zwangerschap is geweest. Dan denk ik: wààààt?’. foto Kaat Pype

Het geheim van Meskerem Mees Afgelopen zomer won ze de Montreux Jazz Talent Award. Nu staat ze voor een grote Europese tour. ‘Ik word ’s morgens niet wakker met het idee van: ik ben Ethiopisch en ik ben een vrouw.’ DOOR EMILE HOLLMAN

N

iet dat het voor de hand ligt om Meskerem Mees (Addis Abeba, 1999) onder te brengen in de jazz. De ontwapenende liedjes van deze jonge singer-songwriter behoren tot het domein van de pop en zijn breekbaar en intiem.

Meskerem Mees speelt op 10 december in de Warande Turnhout. warande.be

42

De songs die ze bijeen heeft gebracht op haar debuutalbum Julius schreef Meskerem Mees toen ze een jaar of achttien was. ‘In die periode was ik heel hard aan het worstelen. Ik had er veel last van. Die nummers komen uit een gevoel van eenzaamheid of je niet begrepen voelen.’ Ze won Humo’s Rock Rally en groeide langzaam naar bekendheid. Soms fronst ze haar wenkbrauwen over de reacties. ‘Komt er iemand naar me toe die zegt dat mijn muziek de soundtrack van haar zwangerschap is geweest. Dan denk ik: wààààt?

Wel grappig dat je veel kunt betekenen. En mooi om een connectie te maken met mensen die hetzelfde gevoel ervaren.’

Meskerem Mees schrijft vooral over wat ze zelf voelt of meemaakt. ‘Ik schrijf alleen maar als ik emoties of gevoelens heb die ik niet kan plaatsen.

Dan pak ik mijn instrument en probeer ik die te materialiseren door er een melodie op te plakken.

En als ik die melodie heb, zoek ik een tekst die dezelfde sfeer oproept.’ Voilà het geheim van de liedjessmid.

Wat wel opvalt is dat ze niet over haar geboorteland Ethiopië schrijft? ‘Ik ben geadopteerd toen ik tien maanden was. Ik heb geen contact met mijn biologische ouders dus in theorie heb ik weinig tot geen connectie met het land, of het hele continent tout court. Ik ben er wel op vakantie geweest maar er is weinig in mijn leefwereld dat mij bindt met mijn roots. Wat zou ik op zoek gaan naar familie als ik die in België heb?’

Ook geen Ethiopische muziek? ‘Ik luister soms wel eens naar Ethio Jazz maar dat hoor je in elk café in Gent. Dat is niet echt een groot deel van mijn leven of identiteit. Ik word ’s morgens ook niet wakker met het idee van: ik ben Ethiopisch en ik ben een vrouw. Dat zijn geen dingen die bepalen wat ik doe en houden ook geen dingen tegen die ik doe. Ik doe waar ik zin in heb.’

& paper 12/2021

TheaterSpecial

Notenkraakster als notenkraker Ze komt op in een balletpakje met een briefje in de hand. ‘Hallo Kiki, we spelen de Notenkraker, doe je met ons mee?’ En daarmee is niet Clara Stahlbaum maar Kiki van Aubel hoofdpersonage in de Notenkraker, de Notenkraakster dus. DOOR EMILE HOLLMAN

Kiki van Aubel met musici van de philharmonie zuidnederland. foto Focuss22

V

oor deze familievoorstelling schreef kinderboekenschrijver Benny Lindelauf een nieuwe tekst voor een vertelster en dat is namens theatergezelschap Het Laagland Kiki van Aubel. De muziek, de suite van Pjotr Iljits Tsjaikovski uit 1892, is gearrangeerd door Roger Niese, basklarinettist bij de philharmonie.

‘Maar de magie is overeind gebleven’, haast actrice Van Aubel (Geleen, 1978) te zeggen nog voordat de eerste repetities met het orkest plaatsvinden. Het stuk behoort tot de kerstklassiekers vanwege de sprookjessfeer, het sneeuwlandschap met naaldwouden, de peperkoeken soldaten, de muizenkoning, de speelgoedmaker en zijn notenkrakerpop.

Daar heeft de veel vertaalde Lindelauf, tevens huisschrijver van Het Laagland, dus zijn eigen draai aan gegeven. Een ‘Benny Lindelaufsausje’ noemt Kiki van Aubel dat, die voor de derde keer een tekst van hem speelt: het leest lekker, het spreekt lekker, het is grappig, heeft iets levendigs en smeuïgs, belooft ze.

‘De magie zit hem niet in decor of kostuums of andere pracht en praal die je gewend bent van de Notenkraker. Je moet het visuele spektakel gaan maken in je eigen hoofd.’ Soms heeft ze het gevoel dat de auteur het stuk op haar huid heeft geschreven. ‘Ik kom op in een roze balletpak met een tutu maar wel met bergschoenen aan. Dat is het openingsbeeld. Omdat mijn voeten te groot zijn voor spitzen - wat niet waar is want ik ben een klein vrouwtje en ik heb ook hele kleine schoentjes – draag ik bergschoenen. Die combinatie, dat ben ik helemaal. Mensen die me kennen denken: ‘Tuurlijk staat zij daar in een balletpakje met bergschoenen. Dat snappen we.’’

In de voorstelling heeft Kiki van Aubel contact met musici uit het orkest. Maar ook zelf zit ze niet in haar comfortzone omdat ze geen noot kan lezen. ‘Mijn tekst is opgenomen tussen de partituren dus het wordt nog wel een kluifje qua timing.

Normaal gesproken heb ik wiebelruimte in een voorstelling. Dan weet ik dat ik de tekst net even losser kan brengen. Dat kan nu niet. En dat is zowel een avontuur als mijn grootste nachtmerrie. Ik loop nu heel vaak door het huis met een nieuwe koptelefoon op om de muziek te herkennen.’

Philharmonie zuidnederland olv Arjan Tien, Het Laagland, en de Limburgse Koorschool vertolken De Notenkraakster van Benny Lindelauf. Regie Annelies van Wieringen. Voor De Notenkraakster brengt het orkest een aantal kerstklassiekers. Van 17 t/m 23/12. philharmoniezuidnederland.nl

43

& paper 12/2021

TheaterSpecial

Vissen als David Lynch Silke van Kamp dreigde haar plezier in haar theaterwerk te verliezen. Ze besloot een jaar niet te produceren en te schrijven. ‘Een idee dat mij vastgrijpt, dat is wat ik zoek.’

DOOR RENÉ VAN PEER

44

Silke van Kamp: ‘Ik had het gevoel dat ik liever boswachter wilde worden.’ foto Derk Stenvers

& paper 12/2021

TheaterSpecial

H

aar afstudeervoorstelling Chimo Zei Lila werd in 2019 nog genomineerd voor de BNG-bank Theaterprijs voor jong talent. ‘Al op de Toneelacademie in Maastricht wilde ik vooral veel producties maken en terecht komen op plekken waar ik kon creëren wat ik wilde. Daarin liep ik vast.

Theater werd meer een business dan iets waarin ik me echt kon verdiepen. Er wordt constante output gevraagd. Ik had het gevoel dat ik liever boswachter wilde worden.’

De time out doet de regisseur goed. Nu schrijft ze een essay over de rol van het publiek in de kunst.

Van Kamp (Emmeloord, 1991) verdiepte zich in kunstenaars als Marcel Duchamp, Joseph Beuys en Maurizio Cattelan en hun onderwerpen. ‘Hun conceptuele kunst kan een gedachte zijn die zich ook nestelt in de hoofden van het publiek. In een

tentoonstelling van Cattelan in Parijs zag ik La Nona Ora, een wassen beeld van een paus die, getroffen door een meteoriet, op de grond ligt. Ik ging steeds meer naar het publiek kijken. Mensen waren aan het appen en fotograferen. Niemand hielp die machtige man, die nu hulpeloos was. Zo bepaalden ze zijn nieuwe status. Ik realiseerde me dat het publiek op die manier onderdeel werd van het werk. Zelf ben ik dan weer getuige van hun reactie.

Cattelan schept ruimte voor interactie.’

Van Kamp wil onderzoeken hoe kunst gebruik kan maken van reacties van het publiek. ‘Er zijn iconische beelden waarvan je weet dat ze een reactie uitlokken’, zegt ze. Ze geeft het voorbeeld van een performance van Marina Abramović waarbij bezoekers van een tentoonstelling zich langs twee naakte mensen moeten wringen om binnen te komen. ‘Hoe kun je publiek elementair laten reageren, welke rol geef ik het publiek? Dat

Dode en levende kunst Je zou denken dat we als mensen verlangen naar ultieme vrijheid, maar gemiddeld genomen blijkt het tegenovergestelde waar. De meesten van ons verlangen naar kaders en grenzen waar we ons toe kunnen verhouden.

Grenzen bieden overzicht, en overzicht geeft een gevoel van veiligheid. Het mooiste voorbeeld hiervan is de schilderijlijst: de lijst van een schilderij vertelt ons duidelijk tot waar een kunstwerk strekt. Binnen welke grenzen we onze ogen de opdracht geven om mogelijk betoverd te raken. De expositieruimte zet ons op gespannen voet met alle objecten in een ruimte en een lijst scheidt duidelijk de

geldt voor elk werk. Als je zo de mimiek en het lichaam van mensen bestuurt, kan dat eindeloos ontroerend werken.’

Ze zegt nieuwsgierig te zijn of het mogelijk is om meer tijd te hebben en minder te produceren.

Dit jaar levert ook iets op, op de langere termijn.

‘Zoals David Lynch twee weken op een stoel heeft gezeten voor hij met zijn studie aan de kunstacademie begon. Blijkbaar had ik dat ook nodig. Lynch vergeleek het met vissen. Je zit heel lang stil bij een vijver tot er iets komt bovendrijven. Een idee dat jou vastgrijpt. Dat is wat ik zoek.’

kunsten van de voorwerpen.

De kunst die zich binnen een lijst bevindt en niets anders van mij wil dan mooi geworden vonden, noem ik binnen mijn onderzoek dode kunst. Dit is geen waardeoordeel maar een term die benadrukt dat het werk mij als toeschouwer niet nodig heeft om tot zeggingskracht te komen.

Marcel Duchamp gebruikte de term ‘netvlieskunst’ voor kunst die alleen bestemd is om mooi te zijn.

En zijn eigen werk is een treffend voorbeeld van ‘levende kunst’.

Op vijftigjarige leeftijd besloot Duchamp zijn leven te weiden aan schaak, en zijn werk is daar ook mee te vergelijken. Schaak gaat over twee partijen die een gevecht met elkaar aangaan. Maar dat gevecht is tegelijkertijd een dans, een contact in perfecte balans met elkaar. ‘Ik doe jou dit voorstel, wat is jouw antwoord?’ En in dat voorstel zit al een anticipatie op elke mogelijke reactie verborgen.

Schaak is een intiem verstrengeld contact zoals Duchamps werk een intiem verstrengeld contact is met de mogelijke gedachtes van de toeschouwer. Het werk komt pas tot leven door de rol die zij erin

innemen. Dode kunst beperkt zich niet tot schilderijen. Het bestaat net zo goed in de theaterzaal, daar wordt het een vierde wand genoemd: de onzichtbare muur die het publiek van de vloer scheidt. De onzichtbare muur die de niet-noodzakelijke aanwezigheid van het publiek bevestigt.

‘Levende kunst’ heeft vele elementen om mee te spelen.

Een titel, een gezamenlijk kennisarchief, de plaatsing in de ruimte, de plaatsing van het publiek in de ruimte, de grootte van de (denkbeeldige) lijst, de expositieruimte en dan is er nog het werk zelf. Al die spelregels breng ik in kaart.

Welke elementen kun je allemaal inzetten om de aanwezigheid van het publiek noodzakelijk en het meest betekenisvol te maken?

Dit is een voorpublicatie van het essay van Silke van Kamp. De volledige tekst wordt in februari gepubliceerd. viazuid.com

45

& paper 12/2021

TheaterSpecial

Scènes uit The Sheep Song. foto's Kurt van der Elst

Zo dicht mogelijk bij een schaap komen Het Vlaamse theatergezelschap FC Bergman brengt een stuk over een schaap dat mens wordt. ‘Je moet samen een verbond sluiten voor de duur van deze voorstelling. We spreken af dat dit allemaal echt is.’ DOOR EMILE HOLLMAN

46

I

n de voorstelling Het Land Nod uit 2015 kopieerde theatergroep FC Bergman de Rubens-zaal van het Antwerpse Museum voor Schone Kunsten. Ze bedachten dat het mooi zou zijn om een schaap tussen de monumentale schilderijen te laten ronddartelen.

‘Even afgezien van de symboliek (onschuld) en de religieuze connotatie’, legt theatermaker en acteur Thomas Verstraeten (Antwerpen, 1986) uit, ‘is een schaap ook een kuddedier. Dus als je een schaap isoleert van de kudde, is dat een heel sterk beeld. Maar het bleek zo hartverscheurend en allesomvattend, dat we het tenslotte uit die voorstelling hebben moeten halen. Het was te goed, te echt, te waar.’

Dat FC Bergman ooit nog iets met een schaap zou gaan doen, dat stond vanaf toen wel vast. In The Sheep Song gaat het over een schaap dat op twee poten staat en mens wordt. Een Odyssee richting menswording. Er is geen tekst, alleen maar beeld.

Thomas Verstraeten: ‘We hebben ons de vraag gesteld: hoe kun je als publiek zo dicht mogelijk bij het schaap komen? Door alle menselijke trekken te laten vervagen want er is weinig zo fascinerend als een menselijk gezicht. Vandaar dat we heel fel geïnvesteerd hebben in het robotpak van onze acteur Jonas Vermeulen. Hij zit in een kostuum met schapenhelm met animatronica. Dus de ogen van het schaap kunnen knipperen, zijn mond kan bewegen zijn oren kunnen plat liggen. Hij kan mechanisch zijn pootjes bewegen en lopen op

& paper 12/2021

TheaterSpecial

Thomas Verstraeten: ‘Niet alles hoeft meteen verklaard te worden.’ foto Kelly Fober

hakjes; dat pak is zo ingenieus geconstrueerd dat het publiek helemaal mee kan gaan in zijn queeste.

Je kunt je ermee identificeren.’

Voor deze voorstelling heeft FC Bergman zich stevig ingelezen. Niet alleen fabels (Jean de la Fontaine) en parabels, maar ook literatuur die raakt aan het thema verandering of metamorfose.

Verstraeten noemt Frankenstein van Mary Shelley, Faust van Goethe en Metamorfosen van Ovidius.

‘Je kunt naar verandering kijken als iets dat je overkomt, zoals bij Ovidius waarin de mens een speelbal is van zijn lot, en in Faustiaanse zin zou je kunnen zeggen dat de mens eeuwig en altijd op zoek is naar kennis of verandering. Tussen die twee polen speelt ons verhaal zich af. En daarnaast kwamen we via het Lam Gods van Van Eyck ook uit in de Middeleeuwse manier om het verhaal uit te beelden. Evengoed hebben we ook naar films van David Lynch zitten kijken. Er komt veel op onze brainstorm tafel voorbij. Daaruit komen nieuwe verbindingen die eindigen in scenes en personages.

Zo componeren we. We laten die voorbereiding uiteindelijk los en gaan dan heel intuïtief te werk.’

Dat er geen tekst is, noemt Verstraeten een voordeel. ‘Wij spreken als theatermensen al heel lang in beelden, je kunt intuïtiever werken en je hart laten spreken. Niet alles hoeft meteen verklaard te worden. Met woorden moet je heel precies zijn. Beelden geven meer vrijheid, je kunt een opener kunstwerk maken en voor ons voelt dat als een warm bad om in te gedijen.

Bovendien emancipeer je het publiek door ze de

verantwoordelijkheid over de betekenis van het verhaal te geven. De voorstelling ontstaat in de ruimte tussen ons en toeschouwer. Wij zeggen niet op voorhand: dit is het en hier gaat het over.’

Is het geloofwaardig om een avond lang naar een rechtop lopend schaap te kijken? Verstraeten vindt van wel. ‘Je moet samen met het publiek een verbond sluiten voor de duur van deze voorstelling.

We spreken af dat dit allemaal echt is. Sommige mensen zeggen dat ze naar een poppentheater zitten te kijken en in zekere zin is dat natuurlijk ook zo.’

Verstraeten maakte eerder een voorstelling met mensen uit zijn eigen straat in Antwerpen.

Hij bouwde die na en liet de bewoners zelf hun dagelijks leven acteren. Beide voorstellingen liggen dichter bijeen dan je zou denken. ‘In beide gevallen gaat het over kleine figuren die zich verhouden tot een gigantische werkelijkheid. Het gaat erover je staande te houden en je verbonden weten met alles. Dat alles met alles in verband staat.’

The Sheep Song werd uiteindelijk gecomponeerd in coronatijd. Vooral de naargeestigheid van het tijdsgewricht is in de voorstelling doorgesijpeld. Ze speelden in Antwerpen, op het festival van Avignon en tijdens het Holland Festival. ‘Het was moeilijk reacties te krijgen, er was nauwelijks gelegenheid om achteraf na te kunnen kaarten,’ treurt Verstraeten. Maar al kleurt de kaart weer rood, The Sheep Song speelt nog anderhalf jaar, binnenkort in Turnhout.

The Sheep Song door FC Bergman. Op 7/12 in de Warande Turnhout. warande.be

47

& paper 12/2021

TheaterSpecial

Performancekunstenares Princess Isatu Hassan Bangura onderzoekt samen met actrice Ezra Koppejan haar eigen regiestijl.

‘Na uren bewegen komt Ezra los van haar lichaam’. DOOR RENÉ VAN PEER

Theater met een bovennatuurlijk tintje

Princess Isatu Hassan Bangura: ‘We gingen ’s nachts naar buiten om onder de maan avonturen te spelen die we ter plekke bedachten.’ foto Ies Kaczmarek

Winternights, georganiseerd door VIA ZUID, SoAP Maastricht en C-TAKT, op 10/12 en 11/12 in Maastricht. winternights.nl

48

M

et haar onderzoek begon Princess Isatu Hassan Bangura (Sierra Leone, 1996) vorig jaar tijdens het afstuderen aan de Toneelacademie in Maastricht. Ze zegt haar eigen stijl nog niet te hebben gevonden. ‘Het is onaf. Ik ben geen regisseur die een tekst schrijft en bewegingen bedenkt en die vervolgens op een actrice projecteert. Wat ik wil laten zien is agressie. Samen met Ezra zoek ik haar grenzen op.’

Dat moet uiteindelijk uitmonden in een work-in-progress-presentatie voor Winternights, een event van onder meer VIA ZUID, talentonwikkelaars voor de podiumkunsten in Limburg.

Op aanwijzing van Bangura herhaalt actrice Ezra Koppejan eindeloos bewegingen, zoals headbangen, waarbij haar haren rondzwieren.’ Als ze in een staat tussen bewustzijn en niet-bewustzijn komt, vraag ik haar wie ze is, wat ze wil.

Op haar antwoorden schrijf ik een tekst.

Ik werk niet vanuit een narratief, maar vanuit intuïtie. Ik wil achterhalen wat haar intuïties zijn. Onze intuïties moeten voor ons allebei even belangrijk zijn. Ik wil niet opleggen, maar iets uit haar halen.’

Tijdens de repetities kwamen ze erachter dat agressie zich niet hoeft te uiten in schreeuwen of schelden. Die kan ook in beweging zitten. ‘Dat eindeloze headbangen kan uitmonden in een explosie. Dat drukt agressie uit, zonder dat het gezegd wordt. Ik zet Ezra vast in die beweging. Na uren van bewegen komt ze los van haar eigen lichaam. Ze wordt een wezen op zichzelf. Ze wordt overgenomen door chaos.’

Deze benadering heeft zijn wortels in Sierra Leone waar ze opgroeide en tot haar twaalfde woonde. ‘Ik ervaar het als een voorsprong dat ik mijn herinneringen kan gebruiken als een oneindige bron van inspiratie. Ik ben bekend met voodoorituelen van bezetenheid. Mijn moeder liet me de bijbel lezen. Naast spectaculaire verhalen, las ik over de manier waarop mensen zich verhouden tot iets wat ze niet kunnen zien. We gingen ’s nachts naar buiten om onder de maan avonturen te spelen die we ter plekke bedachten.’

‘Ik zoek spiritualiteit’, zegt Bangura. ‘Dat je een actrice ziet die geen tekst opzegt of een beweging uitvoert, geeft het een bovennatuurlijk tintje. Mijn opleiding hier heeft me de middelen gegeven om wat ik van dáár heb meegenomen om te zetten in een vorm die mensen hier kunnen volgen. Ik ben niet opgevoed met logica. Je hoeft mijn werk niet van voor tot achter te begrijpen. Het gaat om de beleving.’

& paper 12/2021

TheaterSpecial

Wie ben ik? Die existentiële vraag kan uitmonden in een badkamerspiegelgesprek, kampvuurbekentenis, dranklust of hoofdpijn. Maar je kunt er ook een lichtvoetige, filosofische voorstelling over maken. Zoals het speelse BEN. DOOR ERIC ALINK

Theatergezelschap BOG. maakte met BEN. een voorstelling ‘als een ruwe handdoek’: je wordt er wel warm van. foto Taatske Pieterson

Knutselen aan een zelfportret

A

l jaren ontregelt theatergezelschap BOG. met dompelbadtheater. Je begint met één teen, voelt verkwikking, sluit je ogen en plonst er dan vol overgave in. Wakker verlaat je de zaal: bij dit schrijvers- en theatercollectief gebeurt iets, dankzij ongekend spelplezier. Dat geldt ook voor BEN., een voorstelling als een ruwe handdoek – maar je wordt er wel warm van.

BEN. van BOG en Het Zuidelijk Toneel. Première op 3/12 in De Nieuwe Vorst, Tilburg. Tournee tot 12/2. hzt.nl

Een veelkantig woord, BEN: hit van Michael Jackson, voormalig telecombedrijf, synoniem voor vismand en ‘ik’ in het Turks. Die laatste betekenis schurkt tegen de voorstelling aan. ‘BEN. gaat over identiteit’, zegt theatermaker Benjamin Moen. ‘Het is een zelfportret, mijn vrienden noemen me Ben. Tegelijkertijd is het ook een portret van het zelf. In die zin is het voor iedereen herkenbaar.’

Identiteit. Oef, hoort BOG. lezers denken. Een geruststelling op voorhand: ‘Filosofische thema’s en humor kunnen uitstekend samengaan, wist Wittgenstein al: ‘A serious and good philosophical work could be written consisting entirely of jokes.’

We pakken grote existentiële thema’s aan, maar humor en relativering zijn bij ons vaak dichtbij.’

Identiteit is een groenezepig begrip. Toch weten de spelers – Lisa Verbelen, Sanne Vanderbruggen, Judith de Joode en Benjamin Moen – de vraag ‘Wie ben ik?’ meesterlijk te omsingelen. ‘Als vooronderzoek hebben we elkaar geïnterviewd, zijn steeds dieper gaan graven. Wie ben je in je eigen ogen en die van de ander? Ook zijn we te rade gegaan bij de Brits-Ghanese filosoof Kwame Anthony Appiah. Hij is de schrijver van De leugens die ons binden – een nieuwe kijk op identiteit uit 2019.

Strekking van zijn boek: naast een diepgevoeld ‘zelf’ zijn we een verzameling labels. Maar die kunnen benauwen en beperken, doen geen recht aan wie je verder nog bent. “I contain multitudes” schrijft dichter Walt Whitman.’

Nog een nachtkastjetip: Wat identiteit niet is uit 2019 van Nathalie Heinich. Net als BOG. ontstijgt deze Franse sociologe de eendimensionaliteit van het begrip identiteit. ‘Identiteit is een taalspel. Je vertelt jezelf verhalen over wie je bent. Zo bouw je een identiteit. Maar wat is ervan waar? En wie precies vertelt die verhalen?’

Benjamin Moen lacht. De vraag was: welke labels bungelen aan jou? ‘Onder andere man, wit, jonge vader. Maar BEN. gaat stukken verder, want ‘zijn’ is vooral ‘ervaren’. Vanochtend fietste ik met m’n dochtertje langs het Noorderpark in Amsterdam.

Zonnestralen door de bomen, ochtenddauw, schoonheid. Dat ontstijgt elk label.’

49

& paper 12/2021

TheaterSpecial

Vol vuur voor Haydn

50

Nicolas Altstaedt: ‘Haydn pakt je iedere keer weer bij de lurven.’ foto Marco Borggreve

& paper 12/2021

TheaterSpecial

Cellist en dirigent Nicolas Altstaedt is te gast bij philharmonie zuidnederland voor een grensverleggend concertprogramma rondom Joseph Haydn. Aan revolutionair klassiek voegt hij baanbrekend eigentijds toe: ‘We leven in het hier en nu.’

DOOR MARK VAN DE VOORT

D

e hartstocht voor muziek­ revolutionair Joseph Haydn zit diep. De Duits-Franse cellist Nicolas Altstaedt (Heidelberg, 1982) raakt niet over Haydn uitgepraat. Met een aanstekelijke geestdrift breekt hij een lans voor de oude Oostenrijkse meester. Zowel als cellist en als dirigent. Want Altstaedt behoort tot de zeldzame creatieve dubbeltalenten die tegenwoordig de klassieke muziekpodia sieren. Op uitnodiging van philharmonie zuidnederland heeft hij een intrigerend concertprogramma samengesteld rondom Joseph Haydn.

Er is al een tijdje een klik tussen Altstaedt en het orkest. In 2019 was hij voor het eerst te gast en blonk hij uit als solist tijdens Elgars Celloconcert. Nu komt hij terug voor drie concerten in december. Zo vervult hij niet alleen een hoofdrol in onder meer het Celloconcert nr. 1 van Haydn, maar dirigeert hij ook het orkest. ‘Geweldig dat philharmonie zuidnederland in zo’n korte tijd in zoveel verschillende zalen optreedt. In die periode leer je elkaar goed kennen’, benadrukt Altstaedt. Hij is nog geen veertig maar zijn palmares kun je gerust indrukwekkend noemen. Hij heeft al opgetreden met toporkesten als de Wiener Philharmoniker, Tonhalle Orchester Zürich, NHK Symphony en het Rotterdam Philharmonisch Orkest. Als geliefd kamermusicus deelde hij het podium met violiste Janine Jansen, klarinettist Martin Fröst en pianist/ componist Fazil Say. Dat Altstaedt ooit de dirigentenbok zou beklimmen, stond in de sterren geschreven. ‘Als

jong musicus bestudeerde ik al het symfonisch repertoire en allerlei partituren. De Zevende van Bruckner of de Vierde van Brahms. Ik wilde er meer van weten.’ In 2014 kreeg hij een gouden kans. Oprichter van de Haydn Philharmonie, dirigent Ádám Fischer, vroeg hem als opvolger.

De Haydn Philharmonie speelt onder meer in het Schloss Esterházy in Eisenstadt, dezelfde plek waar Haydn ooit gewerkt heeft. Van daar uit reist het Oostenrijks-Hongaarse orkest de wereld over.

Voor Altstaedt is het een droombaan. ‘Daar heb ik vele vlieguren gemaakt als dirigent’, klinkt hij enthousiast.

Over het belang van Haydn is hij stellig. Een componist van grote inventiviteit, die de symfonie en het strijkkwartet definitief op de kaart zette. ‘Hij was een absolute revolutionaire componist. Met zijn muziek openbaarde Haydn een laboratorium aan experimenten op het vlak van harmonie, ritme en vorm. Dirigent Nikolaus Harnoncourt noemde Haydn niet voor niets de grootste avant-garde componist die er is geweest.’ Naast het Celloconcert nr. 1 van Haydn speelt philharmonie zuidnederland zijn Symfonie nr. 90. ‘Voor iedere symfonie bedacht Haydn weer iets nieuws, en vergat hij wat hij daarvoor had gedaan. Haydn pakt je iedere keer weer bij de lurven.’ Zo klinkt er in de finale van Symfonie nr. 90 een wel heel spannende stilte van vier maten. Maar schijn bedriegt. Het speelse karakter van Haydns verkwikkende muziek houdt de luisteraar voortdurend alert.

Waar hij kan, houdt Altstaedt een bezield pleidooi voor de innovatieve zeggingskracht van Haydn.

‘Haydn was een genie maar hij liep er niet mee te

koop. Hij was een man van het geloof en goede deugden. Zelfpromotie had hij weinig mee. Door componisten wordt hij alom bewonderd. Mozart liep met hem weg en Brahms zou later sterk door hem beïnvloed worden.’

Voor Altstaedt was het meer dan logisch om muziek van Haydn met eigentijdse werken te combineren op één concertavond. ‘Haydn denkt als een architect. Hij was zijn tijd ver vooruit. De band met een eigentijdse toondichter als Iannis Xenakis is dan snel gelegd. Hij was niet alleen componist maar ook architect, onder meer voor Le Corbusier.

Experimenteren met wiskundige verhoudingen en structuur zie je zowel bij Haydn als Xenakis.’ Van Iannis Xenakis (1922-2001) klinkt zijn hallucinante strijkerswerk Voile uit 1995.

Dichter bij de klankwereld van Haydn blijft de Duitse componist Wilhelm Killmayer (1927-2017).

In zijn kamerorkestwerk La joie de vivre gebruikte Killmayer dezelfde bezetting als in de vroege Haydn symfonieën. Altstaedt werkte nog met Killmayer samen. ‘Hij begon als een modernist maar later is zijn klanktaal meer tonaal geworden.

Een componist die ontzettend pure muziek schreef. In zijn muziek hoor je de onschuld van een kind. Killmayer kan de luisteraar ook op het verkeerde been zetten en verrassen. Hij had de spitsvondigheid van een wijze oude man. Net als Haydn.’

Altstaedt werkt nauw samen met hedendaagse componisten. Sebastian Fagerlund, Wolfgang Rihm en Erkki-Sven Tüür schrijven werk voor Altstaedt.

‘Je leeft in het hier en nu. Het scheppen van nieuwe kunst is daar een essentieel onderdeel van.

Om vooruit te komen als mensheid, moeten we creatief blijven. We schrijven, we schilderen en we componeren. Dat is ons dagelijks voedsel.’

Nicolas Altstaedt (cello, dirigent) met philharmonie zuidnederland, 9/12 in Theater a/h Vrijthof; 11/12 in Chassé Theater Breda, 12/12 in Muziekgebouw Eindhoven. philharmoniezuidnederland.nl

51

& paper 12/2021

Arnulf Rainer, Van Gogh in Wolke, voll ohne Groll, 1977

Carmen Schabracq, Zelfportret met Vincents pijp, 2020

VOEL DE VIBE VAN VINCENT Rond zijn geboorteplek waart de geest van Vincent van Gogh. De tentoonstelling Vanwege Vincent - De geboortestreek van Van Gogh als inspiratie in Stedelijk Museum Breda laat zien hoe het gastatelier in Zundert hedendaagse kunstenaars inspireert.

52

‘V

incent van Gogh is zeker geen dode kunstenaar’, stelt Ron Dirven. ‘Het werk van zijn tijdgenoten oogt nu hopeloos ouderwets, maar Van Gogh is nog steeds actueel. Hij groeit met de tijd mee en hedendaagse kunstenaars, ook veel jonge, laten zich door hem inspireren.’

Dat blijkt wel uit het programma van het Vincent van GoghHuis in Zundert, waar Dirven directeur-conservator is.

Deze tentoonstellingsplek met gastatelier ontstond tien jaar geleden. De kosterswoning waar de beroemdste schilder van Nederland op 30 maart 1853 ter wereld kwam, stond op de nominatie voor de sloop. Een reddingsactie hield niet alleen het gebouw overeind maar voedde ook het idee om dit bijzondere erfgoed op eigentijdse wijze te activeren. Het werd een artist-in-residency, waar inmiddels tientallen kunstenaars uit binnen- en buitenland een maandlang hebben gewoond en gewerkt. Het gastatelier is ongekend populair: vorig jaar meldden zich tweehonderd gegadigden voor twintig plekken.

‘Wij vragen kunstenaars te reageren op het werk van Van Gogh en op zijn geboorteplek’, zegt Dirven. ‘We zijn beslist niet uit op navolgers. Maar we willen wel dat kunstenaars hier

& paper 12/2021

iets ondernemen dat ze niet in hun eigen atelier doen. We hebben uiteraard schilders gehad maar ook kunstenaars die werken met video, fotografie of sculptuur. We krijgen aanvragen uit de meest onverwachte hoeken.’

Zoals van Loek Grootjans, die bekend staat als conceptueel kunstenaar en aan wiens werk niet direct een diepe verbondenheid met de 19de-eeuwse impressionist is af te lezen. ‘Ik ben bij Van Gogh terechtgekomen via Mondriaan, mijn grote inspiratiebron.

Hij was idolaat van Van Gogh en zo ben ik het ook geworden. Tijdens mijn verblijf in het Vincent van GoghHuis heb ik Vincents brieven gelezen en ben ik dieper in zijn leven gedoken. Wat is die man een onrecht aangedaan! Om dat een beetje te compenseren heb ik een asiel voor hem gebouwd. Dat is tentoongesteld in onder andere De Pont in Tilburg en het SMAK in Gent.’

‘In Van Goghs tijd was dit al een pioniersplek. Tot op de dag van vandaag is het een beetje het wilde westen.’

De ‘Van Gogh-vibe’ laat zich op zijn geboortegrond op verschillende manieren voelen. Zo tilde kunstenaarsduo Heringa/Van Kalsbeek zijn ideaal van gemeenschapskunst naar een hoger plan.

‘Tijdens ons verblijf in Zundert zijn we de relatie aangegaan met de bloemencorso cultuur die al sinds 1936 bestaat. Samen met de corsobouwers hebben we nieuw werk gemaakt.’

Grootjans en Heringa/Van Kalsbeek zijn samen met 65 andere kunstenaars opgenomen in de tentoonstelling Vanwege Vincent. Ze hebben allemaal deelgenomen aan het artist-in-residence programma of hebben ooit tentoongesteld in Zundert.

Van Gogh is zelf aanwezig in de vorm van een audiotour waarin fragmenten van zijn brieven worden voorgelezen. In de vormgeving van de tentoonstelling is de typische architectuur van het gastatelier te herkennen: hoge verticale balken met ramen ertussen die uitkijken op het platteland waar Van Gogh opgroeide.

‘In de eerste zaal is een belangrijke rol weggelegd voor de natuur, voor Van Gogh een bijna religieus fenomeen en tegenwoordig weer een bijzonder actueel thema in de kunst’, vertelt Masha van Vliet, gastcurator van de tentoonstelling in Stedelijk Museum Breda. ‘Bettie van Haaster schilderde de moestuin en Ian Skirvin gebruikte verrotte groenten uit die tuin om

Ruud van Empel, Van Gogh#7, 2020

een grafteken te bouwen. Het is een weergave van de natuur die je in Zundert heel anders en intenser ervaart dan in de steden waar de meeste kunstenaars wonen en werken.’

Het werk in de eerste zaal gaat ook over Van Goghs stijl: zijn gebruik van felle kleuren, impressionistische schilderstoets en bijna koortsachtige energie die door nogal wat gebruikers van het gastatelier wordt gevoeld.

In de tweede zaal staan de persoon Van Gogh en zijn biografie centraal. Fotograaf Ruud van Empel reconstrueerde met digitale middelen het gezicht van de kunstenaar op een manier die waarschijnlijk levensechter is dan zijn eigen zelfportretten. Carmen Schabracq nam juist die beroemde beeltenissen als uitgangspunt en kroop in Van Goghs huid door zichzelf af te beelden met pijp en afgesneden oor.

‘Tijdens mijn residency heb ik ook portretten gemaakt van vijf vrienden en mijn zus’, vertelt Schabracq. ‘Ik was al heel lang van plan naar levend model te schilderen maar het was er tot dan toe nog niet van gekomen. Mijn maand in Zundert heeft tien schilderijen opgeleverd, ik was in tijden niet zo productief

geweest en heb me in korte tijd enorm ontwikkeld. Tijdens mijn verblijf ontdekte ik het portret als een soort masker, een afbeelding met een ziel en een innerlijke wereld erachter.’

Dat hoort Dirven vaker: het Vincent van GoghHuis werkt als een artistieke snelkookpan. ‘Je bent hier weg van de Randstaddrukte. In Van Goghs tijd was dit al een pioniersplek, een grensgebied dat na de afscheiding van België bij Nederland kwam.

Tot op de dag van vandaag is het een beetje het wilde westen. Hier kan heel veel. Het is niet voor niets dat veel residents na een maand liefst langer willen blijven.’

Vanwege Vincent - De geboortestreek van Van Gogh als inspiratie. Van 18 december t/m 1 mei in Stedelijk Museum Breda. stedelijkmuseumbreda.nl

53

& paper 12/2021

Ω

VRIJTHOF

MARKT

ONTDEK EEN ANDER MAASTRICHT

Gelegen tussen de Noorderbrug en de monumentale binnenstad, is het Sphinxkwartier letterlijk en figuurlijk de grens tussen oud en nieuw Maastricht.

De wijk is dankzij haar ‘buurtbewoners’ zoals poppodium Muziekgieterij, Lumière Cinema, toonzaal Bureau Europa, The Student Hotel en broedplaats Landbouwbelang een culturele en creatieve plek. Een ander Maastricht, dat nog volop in ontwikkeling is!

Uitzicht vanaf filmhuis Lumière op binnenhaventje het Bassin. foto Fred Berghmans

SPHINX, STAP, SPRONG In het Sphinxkwartier ontdek je een ander stukje Maastricht. Eigenwijs, ongepolijst én de plek waar jouw winter in Maastricht begint. Parkeer op kruipafstand van het centrum en volg de lichtjes door het gebied.

In de studio/winkel van Vormstof.

DE IDEALE MAAND VOOR ACTIE Met twee bioscopen én Olround zit je in het Sphinxkwartier lekker warm onder de pannen. Zo geniet je van de nieuwste blockbuster in 4D bij Pathé of de volgende cultklassieker bij filmhuis Lumière Cinema. Misschien ben je liever zelf de held in jouw verhaal en veeg je jouw vrienden en familie van de bowlingbaan of werk je juist samen met hen om andere teams te verslaan tijdens Prison Island.

KERAMIEK- & GLASVERKOOP December is een drukke maand. Het Sphinxkwartier houdt je geïnspireerd met de leukste en creatiefste cadeautjes van keramiek! Van 17 december tot en met 6 februari presenteert Bureau Europa een bijzonder tweeluik. In de voormalige Toonzaal kun je terecht voor een Maastrichtse keramiek- & glasverkoop. Daarbij zal ook het prentenalbum dédié à mes enfants et mes amis (1868) te bezichtigen zijn. Dit album geeft een inkijkje in het leven van Petrus Regout, de oprichter van de Sphinxfabrieken. Verder loop je natuurlijk te allen tijde binnen bij Loods 5 voor de laatste wooninspiratie. Of klop eens aan in de studio van Vormstof en vraag eens naar Bruno.

Deze lamp is volledig vervaardigd in het Sphinxkwartier en gemaakt van gerecycled eikenhout en porselein.

sphinxkwartier.nl

54

De oplettende bezoeker zal tijdens een wandeling door het Sphinxkwartier enkele overblijfselen van de oude Sphinxfabrieken ontdekken.

WANDELEN EN OPWARMEN Houd je van een goede winterse wandeling? Dan ben je bij het Frontenpark op de juiste plek. Het ruwe, ruige park dat over de oude verdedigingslinie loopt, geeft een bijzonder plaatje van natuur en industrie.

Geen zin in die wandeling? Geen probleem! De sfeerverlichting hangt weer en in aanvulling van deze verlichting, wordt er op het Sphinxcour, bij Pathé, een kunstwerk geïnstalleerd dat zeker bijdraagt aan de gezelligheid van het gebied.

sphinxkwartier.maastricht

sphinxkwartier

& paper 12/2021

Architectuur, design&mode

dramatische verbeeldingen, onheilspellend design en zwartgallige kunst. T/m 18 april in Design Museum.

tijdens een rondleiding door het monumentale Glaspaleis. T/m 31 december in Schunck. schunck.nl

designmuseum.nl

KERKRADE

ANTWERPEN > E/MOTION. Mode in transitie. Over de politieke en psychologische omwentelingen van de voorbije drie decennia en de impact die ze hadden op mode. T/m 21 januari in MoMu.

momu.be DEN BOSCH > De verovering van de ruimte. Keramiek, schilderijen, lichtobjecten en interieurs van Lucio Fontana (1899-1968). T/m 23 januari. GOTH - Designing Darkness. Verkenning van de goth-subcultuur met

HEERLEN > Jan Stuyt, architect en stedenbouwer. Tentoonstelling over de grote invloed die architect Jan Stuyt op Heerlen heeft gehad. T/m 1 januari in De Vondst. iba-parkstad.nl > The end of sitting - art x workspace. Interface van gezondheids- en sociale diensten, werk, design, architectuur en beeldende kunst. T/m 13 december.

Gebouwenrondleiding. Ontdek bijzondere wetens­waardigheden

Moresnet. T/m 12 december in Bureau Europa. Rondleiding op 12 december om 13.00 uur.

bureau-europa.nl > Showroom Limburg.

Eigentijdse, innovatieve ontwerpen uit de provincie Limburg. Stad in de steigers.

Kinderen leren aan de hand van bijzondere (bouw)projecten van IBA Parkstad spelenderwijs wat er komt kijken bij het bouwen van een stad. T/m 31 december in Discovery Museum.

discoverymuseum.nl MAASTRICHT > Macht, wellust en zink. De betekenis van zink voor de vorming van het industriële landschap en de mythe van



Beeldende kunst AKEN > Lovely Creatures. Tiere, Monster, Menschen in der Kunst. Kunstenaars benaderen het onderwerp dieren op zeer verschillende manieren. T/m 9 december in Ludwig Forum.

ludwigforum.de.

ANTWERPEN > Rechts, averechts. Marianne Berenhaut (Brussel, 1934) maakt poëtische sculpturen, samengesteld met ‘achter­ gebleven’ voorwerpen. T/m 9 januari. Een non-u-mentale geschiedenis van het M HKA. Het museum kijkt terug op zijn voorganger, het Internationaal Cultureel Centrum. T/m 9 januari. Eurazië.

Groepstentoonstelling over het continent dat driekwart van de wereld­bevolking herbergt. T/m 21 februari in M HKA. muhka.be > The Bark and the Bite.

Diverse etsenreeksen van de Nederlandse kunstenares Marcelle Hanselaar. T/m 7 februari in Museum De Reede.

museum-dereede.com Fotografie van Irmel Kamp uit de expositie Macht, wellust en zink in Bureau Europa in Maastricht.

55

& paper 12/2021

in het trappenhuis waarin droombeelden de boventoon voeren. T/m 10 juli. Curator voor één keer. Vrie-Art kiest uit de collectie. T/m 1 september in Schunck. schunck.nl

groot formaat van Nancy Slangen. T/m 11 december.

Regions of Influence. Francq Volders zoekt opnieuw het grensgebied op tussen fotografie, schilderkunst en taal. T/m 21 januari in het Cultuurcentrum.

HELMOND > Ongewoon alledaags.

Expositie ingericht door Fotograaf des Vaderlands Jan Dirk van der Burg. T/m 13 maart in Museum Helmond, locatie Kunsthal. museumhelmond.nl

ccmaasmechelen.be

> Emilie Wesselman - Van Helmond. Tentoonstelling over het leven van de dochter van de laatste kasteelheer. T/m 30 oktober in Kasteel Helmond.

De handgeborduurde Mappa (Mettere al mondo il mondo, 1971-1973) van Alighiero Boetti is te zien in de expositie Eurazië in M HKA in Antwerpen. Courtesy MAXXI, Rome. foto M3Studio

museumhelmond.nl LEUDAL

BERG AAN DE MAAS > Presently! Werk van Sarah Walker (VS), Nelleke Beltjens (NL) en Thomas Kemper (D).

Van 12 december t/m 20 februari Tuinkamer. Objecten van Frank Asnes, beelden van Marti de Greef. T/m 12 december in Galerie JoLi. galeriejoli.nl

BREDA > Evenwicht in cortenstaal.

Abstracte sculpturen van Helen Vergouwen op de binnenplaats van het museum.

T/m 31 december. (R)OMA. Een (familie)geschiedenis.

Project over ‘Oma Hajrija’ die in voormalig Joegoslavië opgroeide, door de Academie voor Beeldvorming en de Bredase familie Hopic. T/m 9 januari. Marenne Welten – House of Men. Het Brabant van de 18e tot de vroege 20e eeuw is de inspiratie voor Marenne Weltens levensgrote fictieve portretten en collages. T/m 1 mei.

Vanwege Vincent. Vincent van Gogh en diens geboortegrond als inspiratie voor 68 deelnemende kunstenaars. Van 18 december t/m 1 mei in Stedelijk Museum.

stedelijkmuseumbreda.nl > Ansuya Blom. Solotentoon­ stelling met films, tekeningen, collages en installaties van de kunstenares. T/m 19 december in Club Solo. Op 2 december om 20.00 uur toont Blom een verrassingsfilm. clubsolo.nl

DEN BOSCH > Touching Worlds. Collectie­

56

tentoonstelling met keramiek van onder meer Pablo Picasso.

T/m 6 september in het Design Museum. designmuseum.nl

EINDHOVEN > Parallel Lives, Parallel Aesthetics. In twee solotentoon­ stellingen reageren Léon Ferrari (Argentinië) en Gülsün Karamustafa (Turkije) op de veranderingen en conflicten in hun land. T/m 13 maart.

1525. Honderd­tweeënvijftig kunstwerken, zes films en tweeën­vijftig prints van Victor Sonna. T/m 9 januari.

Dwarsverbanden. Nieuwe, doorlopende collectiepresentatie die alle zintuigen prikkelt.

In het Van Abbemuseum.

Beeldend kunstenaar Mike Moonen (1990, Heerlen) vervreemdt op een swingende manier. T/m 13 februari. Zhu en Nobel. Wandschildering van Dan Zhu en Astrid Nobel

18 DECEMBER T/M 6 FEBRUARI

> Papoea’s. Keramisch werk van Jac Linssen. T/m 27 februari in de Missiekapel in Heythuysen.

kunstencultuurleudal.nl MAASMECHELEN > Image Waste. Collages op

MAASTRICHT >That’s Where The Beauty Is. Eerste grote retrospectief van de Amerikaanse kunstenares Margaret Kilgallen. T/m 5 december. Huid. Expositie speciaal voor kinderen (8-12 jaar). T/m 23 januari. The Studio #5. Solopresentatie van Antoine Berghs. Grayson Perry. We Shall Catch It On The Beaches. Met onder andere zeven werken die Perry creëerde tijdens de corona pandemie. T/m 19 maart in Bonnefantenmuseum. bonnefanten.nl > Lichtkunst Stang Gubbels.

Lichtprojectie op het gebouw met beelden van Stang Gubbels.

T/m 3 december. Maastricht /

agendatip

vanabbemuseum.nl GENK > Mine de rien. Sculpturen, installaties en collages uit het rijke ouvre van Marianne Berenhaut. Can You Hear Me? Grote videokunst installatie van Nalini Malani. T/m 16 januari in C-mine. c-mine.be

HEERLEN > Dreaming Out Loud. Quinn Zeljak maakt vluchtige online spam-advertenties en clickbait, verwerkt in gehaakte kleding en wandkleden. T/m 16 januari.

Smoke & Mirrors. Nieuwe aanwinsten en reeds aanwezige werken die droombeelden van actuele kwesties en fantomen uit het verleden oproepen. T/m 30 januari.

Schwellmann Ambiance.

Muziek is opgebouwd uit verborgen codes, teksten en contexten. Het maakt zichtbaar wat niet te zien is. De muzikanten in de tentoonstelling Codex Subpartum, bij Marres, Huis voor Hedendaagse Cultuur in Maastricht, zetten met een verfijnde geluidsinstallatie de onzichtbare inhoud van acht kunstwerken om in acht verschillende composities. Iedere week wisselt een nieuw geluidsstuk het vorige af.

Codex Subpartum. Van 18 december t/m 6 februari bij Marres, Huis voor Hedendaagse Cultuur in Maastricht. marres.org

& paper 12/2021

NOORBEEK > Als de bladeren vallen. Met werk van o.a. Hans Keuls, Wim Steins, Bert Lemmens, Wim Mestriner, Gerrie Severens en Irene Levy. Op zondagen van 14.00 uur tot 17.00 uur in Beeldentuin Galerie Mestriner.

TIMO DE RIJK, DIRECTEUR VAN HET DESIGN MUSEUM DEN BOSCH, EN HANS GUBBELS, DIRECTEUR VAN DISCOVERY MUSEUM KERKRADE, SCHRIJVEN BIJ TOERBEURT OVER DESIGN EN ANDERE ZAKEN.

column

beeldentuingaleriemestriner.nl TEGELEN > Liefde, lijden, lust. Passie in de keramiekkunst. T/m 16 januari in de Tiendschuur. tiendschuur.net TILBURG > Is Pas D’Espace. Maud van den Beuken, Loek Grootjans en Margo Zweers maken ruimte tastbaar. T/m 5 december in PARK. park013.nl

TURNHOUT

Werk van Antoine Berghs in de expositie The Studio #5 in Bonnefanten in Maastricht. foto Peter Cox

Japan. Aardewerk, prenten en Geisha fotografie van Paul van der Veer. T/m 23 april in Centre Céramique. centreceramique.nl > Lijnen in het landschap.

Beeldend kunstenaar Stefan Cools doet een greep uit de natuur. T/m 12 december in Bureau Europa. bureau-europa.nl > Htein Lin, The Cycle of Life. Tentoonstelling van de activistische Myanmarese kunstenaar Htein Lin. Van 3 december t/m 11 januari in PontArte. pontarte.com

> Codex Subpartum. Muzikanten zetten acht kunstwerken uit de collectie van Muzeum Sztuki in Łódź om in een geluidsinstallatie.

Van 18 december t/m 6 februari in Marres. marres.org

NIJMEGEN > Red het bos! Hoe hedendaagse kunstenaars zich inzetten voor de bedreigde natuur. T/m 5 december. Horizon. Moonshot part one. De expositie brengt kunst en wetenschap bij elkaar, met als aanleiding de ‘foto’ van een zwart gat uit 2019. T/m 2 januari in Museum het Valkhof.

> Nadia Naveau. Als waren het driedimensionale collages, versmelt Naveau referenties uit de klassieke oudheid, de barok en/of het modernisme met populaire cultuur. Van 12 december tot 4 april in de Warande. warande.be

URMOND > Beweging & Balans. Expositie van Stance van der Meer, Guus van Rooy en Irene Levy. Van 10 t/m 12 december in de Terpkerk.

irenelevy.nl VELDHOVEN > In de voetsporen van Henk Scheepens. Werken van Mariëtte van Erp, Paul Isphording en Ruth van de Pol. T/m 31 december in De Kunstpraktijk.

dekunstpraktijk.nl

museumhetvalkhof.nl

Foto van Nicole Segers uit het boek Bloed en Honing dat zij met Irene van der Linde over de Balkan maakte. De gelijknamige expositie is te zien in Museum het Valkhof in Nijmegen.

Verdoemd

J

e hoeft geen Sigmund Freud te heten om te weten dat veel beslissingen in je leven zijn ingegeven door je jeugd. Ik groeide op in het Zeeuws-Vlaamse industriestadje Terneuzen; het ogenschijnlijke gemis aan cultuur en geschiedenis van die plaats zorgde voor een levenslange interesse in de kunstgeschiedenis.

Dat gebrek aan interessante cultuur en geschiedenis bleek overigens later nogal mee te vallen. Terneuzen kent het mooiste moderne stadhuis van Nederland, met een impact gelijk aan In elke Britse het door mij bewonderde detective zit provinciehuis van een spook uit Noord-Brabant. De het verleden geschiedenis betreft er dan wel niet een Anton Pieckachtige sprookjeswereld, maar toch niets minder dan de oudste industriezone met een glas- en cementfabrieken langs het beroemde kanaal naar Gent.

Meer Tilburg of Eindhoven dan Den Bosch of Maastricht zogezegd.

Maar Terneuzen kent ook een historische figuur die wereldberoemd is en die zo goed als zeker nooit heeft bestaan. Het is de Vliegende Hollander, gemodelleerd naar een Terneuzense schipper waarvan de legende vertelt dat hij verdoemd is om voor altijd met zijn spookschip over de wereldzeeën te blijven dolen. Een Zeeuws Faustverhaal waar vermoedelijk Britse zeelui nog een beslissende draai aan hebben gegeven.

Van mijn Vlissingse vriend Eric Smulders leerde ik dat het gevoel van voortdurende achtervolging in Engeland bij iedereen bekend staat als ‘haunted’. De permanente en soms dreigende aanwezigheid voelen van iets dat er niet is. In Britse detectives komt altijd wel zo’n situatie voor, een spook uit het verleden of een door geesten behekst huis.

Samen met Eric maakte ik het boek Goth bij de gelijknamige tentoonstelling in het Design Musuem.

Boek en tentoonstelling presenteren een betoverde en mysterieuze wereld, met een duistere kant van ons leven die we allemaal bezitten of begeren. Een nacht die hoort bij de dag. In vrijwel alles dat we Goth noemen manifesteert zich dat ‘haunted’. Als een fantoom uit het verleden, of een jeugd die je nooit verlaat.

TIMO DE RIJK

57

& paper 12/2021

fotografie door Paul van der Veer.

T/m 23 april in Centre Céramique.

centreceramique.nl

NIJMEGEN > Bloed en Honing. Expositie bij het boek dat documentair fotograaf Nicole Segers en journalistiek schrijver Irene van der Linde maakten over hun reis door de Balkan. T/m 16 januari in Museum het Valkhof.

museumhetvalkhof.nl WEERT > Curiosity. The Compass to Our Passions. Openlucht expositie met fotografie over de LGBTQ+-gemeenschap. T/m 13 december in het stadscentrum.

museumw.nl 

Literatuur Country Club, Bunia (Congo), 2008 van Carl De Keyzer is t/m 26 februari te zien in de expositie Congo Connecting in Pennings Foundation in Eindhoven.

VENRAY > between a rock and a hard place. Een tentoonstelling over beweging en stilstand met werken van Charlotte Koenen, Nobuo Shimose, Mariko Kuwahara en Thomas Hütten.

T/m 20 februari in Odapark. odapark.nl 

verhalen en romans maar ook met de camera observeerde. T/m 31 december in het Letterenhuis.

letterenhuis.be BREDA > Sacha! Vijftig jaar mode­ fotografie van Sacha van Dorssen. T/m 5 december in het Stedelijk Museum. stedelijkmuseumbreda.nl DEN BOSCH

Fotografie &film ANTWERPEN > Horse. Een fotografieproject van Heleen Peeters die zich in de paarden(vlees)cultuur wereldwijd verdiept. T/m 27 februari in het MAS. mas.be > Masculinities. Groepstentoon­ stelling met films en fotografie over mannelijkheid. T/m 13 maart. Max Pinckers. Overzicht van de laatste vijf jaar van Pinckers’ documentaire­ fotografie T/m 13 maart in het Fotomuseum. fomu.be > Oogen die kijken. Foto’s van schrijver Stijn Streuvels, die het alledaagse niet alleen in

58

> World Press Photo Exhibition 2021. Overzicht van de beste persfoto’s van 2020, 150 foto’s door 45 fotografen. T/m 12 december in Willem Twee kunstruimte. willem-twee.nl

HEERLEN > Toen de mijnen verdwenen.

Foto-expositie van Wouter Zaalberg, ism het Nederlands Mijnmuseum. Van 1 december t/m 13 februari in een voormalig winkelpand, Geleenstraat 16.

toendemijnenverdwenen.nl

HELMOND > There is always something to find. Fotoseries van Alec Soth die het Amerikaanse leven verslaat, bij voorkeur op het platteland en ver van de metropolen.

T/m 13 maart in Museum Helmond, locatie Kunsthal. museumhelmond.nl

> De woonkamers van Heerlerheide. Fotografieproject van Bram Tackenberg in de wijk Heerlerheide. Van 19 december t/m 18 maart in Gen Coel, Groeet Genhei 16-18. iba-parkstad.nl

MAASTRICHT > Reframed by Loraine Bodewes.

Fotografie-expositie over 15 jaar TEFAF Maastricht. T/m 27 maart.

Expo Maastricht / Japan. Geisha

EINDHOVEN > Congo Connecting - Carl De Keyzer. De foto’s tonen sporen die herinneren aan de periode van de Belgische kolonisatie. T/m 26 februari. Congo Connecting - Tante José. Expositie van Astrid Huis over ‘Tante José’ die vanaf de jaren vijftig in Congo als verpleegkundige werkte.

T/m 26 februari. Masterclass Carl De Keyzer. Op 10 en 24 januari van 10.00 tot 16.00 uur. Lezing Carl De Keyzer.

Op 24 januari om 20.00 uur in Pennings Foundation.

penningsfoundation.com

De Lovie Kwagala, Anna. Te zien in een openluchtexpositie in Weert.

ANTWERPEN > Twee zielen in hun borst.

Piet Piryns gaat met dichterschrijvers Peter Verhelst, Jens Meijen en Gerda Blees in gesprek over hun poëzie en proza. Op 2 december om 20.00 uur in Bibliotheek Permeke. begeerte.be > Maurice Gilliams-avond. Een avond met gedichten, verhalen en bespiegelingen overen van de Vlaamse schrijver Maurice Gilliams (1900-1982). Op 7 december om 19.00 uur in het Letterenhuis. letterenhuis.be 

& paper 12/2021

STIJN HUIJTS, DIRECTEUR BONNEFANTENMUSEUM MAASTRICHT, EN DINGEMAN KUILMAN, DIRECTEUR STEDELIJK MUSEUM BREDA, SCHRIJVEN BIJ TOERBEURT OVER BEELDENDE KUNSTEN EN ANDERE ZAKEN.

Dans, muziek &toneel

column

foto Robin de Puy

ANTWERPEN > Jubileumconcert. Concert n.a.v. het vijfjarige bestaan van de (nieuwe) Koningin Elisabethzaal. Op 5 december om 11.00 uur. De Schilderijententoonstelling.

Naast het werk van Maurice Ravel dirigeert Krzysztof Urbanski ook het Vioolconcerto van Samuel Barber en werk van John Adams. Op 10 december om 20.00 uur. Lalo en Moesorgski op zondagochtend. Celloconcerto met Maurice Ravels orkestratie van Moesorgski’s Schilderijententoonstelling. Op 12 december om 11.00 uur in de Koningin Elisabethzaal.

Op 9 december geeft pianist Anthony Romaniuk een concert bij AMUZ in Antwerpen. foto Virginie Schreyen

Op 14 december om 19.00 uur in de Muziekstudio van ASO.

antwerpsymphonyorchestra.be

antwerpsymphonyorchestra.be > Instrument in de kijker Altviool met Bart Vanistendael.

De Antwerp Symphony Orchestra-muzikant vertelt over zijn instrument, de rol van de altviool in het orkest.

> Kerstconcerten in Carolus Borromeus. De traditionele kerstconcerten staan dit jaar in het teken van Antonio Vivaldi.

Van 16 t/m 18 december in de Carolus Borromeuskerk.

antwerpsymphonyorchestra.be

> Svenja, het meisje met de viool. Muziektheater voor het hele gezin. Op 5 december om 11.00 uur. Anthony Romaniuk.

Romaniuks focus op klankkleur verbindt uiteenlopende stijlen en componisten, van Purcell tot Chick Corea. Op 9 december om 20.00 uur.

Vrijdagmiddagconcerten.

Concerten op vrijdagmiddag,

agendatip

COLOUR YOUR LIFE IN DE WINTER MET KUMULUS

Kleur je leven met het Winterdoeboekje van Kumulus in Maastricht! Wat dacht je van een familiespeurtocht? Lekker op pad in de frisse lucht in de Maastrichtse binnenstad. Maar je kunt ook kiezen voor een kinderwandeling of wandeling langs Romeins cultureel erfgoed. Voor de binnenblijvers zijn er talrijke cursussen en een kerstkijkdoos met DIY knutselbladen. Voor diegenen die niet stil kunnen zitten: kom naar de Kerst Kijk Klassen van Kumulus Dans en Theater of volg een workshop dans Groove to stillness.

Haal het gratis boekje boordevol tips om de wintermaanden goed door te komen bij onze vestiging Herbenusstraat 89, bij Centre Céramique of Natuurhistorisch Museum of download het vanaf kumulus.nl/colouryourlife

Hopen en dromen in Tallinn

d

e uit Heerlen afkomstige kunstenaar Melanie Bonajo zal Nederland vertegenwoordigen tijdens de Biënnale van Venetië in 2022. Niet zoals gebruikelijk in het door Gerrit Rietveld ontworpen Nederlandse paviljoen, maar in de Chiesetta della Misericordia in de wijk Cannareggio.

Het Mondriaan Fonds, organisator van de Nederlandse Biënnale presentaties, heeft namelijk voor één keer het Rietveldpaviljoen beschikbaar gesteld aan Estland. Het is een interessant statement omdat er in de Giardini – het hoofdpodium van de biënnale- geen nieuwe paviljoens meer mogen worden gebouwd, waardoor ‘jonge’ naties zoals Estland gedwongen zijn om voor elke editie opnieuw een Een mix van tentoonstellingslocatie een eau de vie elders in Venetië te uit Georgië en zoeken. een Peruaanse Die ongelijkheid wordt grappa het komend jaar dus voor één keer doorbroken, en in dat kader vond afgelopen maand in Tallinn de officiële overdracht plaats van het Rietveldpaviljoen aan het Centre for Contemporary Art (CCA) dat verantwoordelijk is voor de Estlandse presentatie in Venetië. Omdat ik zelf in de jury zat die eind 2019 de Nederlandse inzending selecteerde, had ik de eer om deel uit te maken van de Nederlandse delegatie die in Tallinn aanwezig was voor de overdrachtsceremonie.

De bijeenkomst was ook een kennismaking met Kristina Norman en Bita Razavi, de kunstenaars die Estland zullen vertegenwoordigen tijdens de biënnale, en met hun curator Corina Apostol. Al met al heerste er een sfeer van verbroedering en goede voornemens, en leek het voor even dat het weer helemaal goed zou komen met de wereld.

Om dat gevoel te bezegelen werd ons ten afscheid nog een drankje aangeboden - in een etablissement voor insiders, want er was aan de buitenkant niets dat erop wees dat zich achter de façade een cocktailbar bevond. Geheel in stijl serveerde men een cocktail genaamd Hopes and Dreams, een mix van een eau de vie uit Georgië, een Peruaanse grappa, een Duitse likeur, afgetopt met gekonfijte rabarber. Na een korte maar droomrijke nachtrust kon ik de volgende dag hoopvol gestemd weer de thuisreis aanvaarden.

STIJN HUIJTS

59

& paper 12/2021

21 december om 19.00 uur in Schouwburg De Domijnen.

philharmoniezuidnederland.nl

Strijkkwartet Quatuor Ébène speelt op 10 december in de Sint-Pieterskerk in Maasmechelen. foto Julien Mignot

TILBURG > BEN van Het Zuidelijk Toneel.

Voor het eerst maakt BOG., de collectie van schrijvende spelers, een voorstelling waarin één persoon centraal staat: BEN. Op 1, 2 en 3 december om 20.30 uur in De Nieuwe Vorst. hzt.nl

> Roméo et Juliette. Regisseur Julien Chavaz en dirigent Philipp Pointner zorgen voor een hedendaagse vertolking van dit klassieke verhaal. Op 2 december om 20.15 uur in Theaters Tilburg. operazuid.nl TURNHOUT

deze maand o.a. met Nicolas Dupont. Op 10 en 17 december, telkens om 12.00 uur. Didier François, Michel Bisceglia & Utopia. Ensemble Utopia, jazzpianist Michel Bisceglia en nyckelharpa-expert Didier François zorgen voor een symbiose van Vlaamse polyfonie, jazz en improvisatie. Op 16 december om 20.00 uur. Vox Luminis - Kerst vóór Bach. Vox Luminis opent in dit kerstconcert de schatkist van de Duitse barokmuziek van voor J.S. Bach.

Op 21 december om 20.00 uur in AMUZ. amuz.be

BREDA > Roméo et Juliette. Regisseur Julien Chavaz en dirigent Philipp Pointner zorgen voor een heden­daagse vertolking van dit klassieke verhaal. Op 4 december om 20.00 uur in Chassé Theater.

operazuid.nl > Heerlijk. Helder. Haydn. Cellist en dirigent Nicolas Altstaedt vertolkt met philharmonie zuidnederland Haydn’s Celloconcert. Op 11 december om 20.30 uur in Chassé Theater.

philharmoniezuidnederland.nl EINDHOVEN > Heerlijk. Helder. Haydn.

Cellist en dirigent Nicolas Altstaedt vertolkt met philharmonie zuidnederland Haydn’s Celloconcert. Op 12 december om 14.15 uur in Muziekgebouw Eindhoven.

philharmoniezuidnederland.nl HASSELT > BEN. van Het Zuidelijk Toneel.

60

Voor het eerst maakt BOG., de collectie van schrijvende spelers, een voorstelling waarin één persoon centraal staat: BEN. Op 15 december in CC Hasselt. hzt.nl

HEERLEN > Kerstconcerten. Kom in kerststemming tijdens de Schunck Kerstconcerten. Op 12 december in SCHUNCK.

schunck.nl KERKRADE > De Notenkraakster. Een muzikale kerstvoorstelling van philharmonie zuidnederland voor het hele gezin (6+).

Op 17 december om 19.00 uur in Theater Kerkrade.

philharmoniezuidnederland.nl MAASMECHELEN > Hitler is dood. Het Nederlandse vaktijdschrift De Theatermaker riep dit stuk van Het Nieuwstedelijk uit tot ‘Beste Muziektheatervoorstelling van het jaar’. Op 2 december. Nomad Dansvoorstelling van Eastman / Sidi Larbi Cherkaoui, gedanst op muziek van Felix Burton en geïnspireerd op het leven in de woestijn. Op 5 december om 20.15 uur in het Cultuurcentrum.

Op 17 december om 20.15 uur in de Sint-Pieterskerk Leut.

ccmaasmechelen.be MAASTRICHT > Roméo et Juliette. Regisseur Julien Chavaz en dirigent Philipp Pointner zorgen voor een hedendaagse vertolking van dit klassieke verhaal. Op 11 december in Theater aan het Vrijthof. operazuid.nl > Winternights 2021. Jaarlijks multidisciplinair podium­ kunsten­event voor jonge makers.

Op 10 en 11 december op diverse locaties. winternights.nl > Heerlijk. Helder. Haydn.

Cellist en dirigent Nicolas Altstaedt vertolkt met philharmonie zuidnederland Haydn’s Celloconcert. Op 9 december om 20.00 uur in Theater aan het Vrijthof.

philharmoniezuidnederland.nl

> De Notenkraakster. Een muzikale kerstvoorstelling van philharmonie zuidnederland voor het hele gezin (6+). Op 19 december om 14.30 uur in Theater aan het Vrijthof .

philharmoniezuidnederland.nl

ccmaasmechelen.be > Quatuor Ébène. Eén van de grootste strijkkwartetten van het moment speelt werken van Haydn, Janácek en Schumann.

Op 10 december om 20.15 uur.

Nun singet... und seid froh!

O.l.v. Wouter Dekoninck vertolkt dit ensemble de universele boodschap van licht, vrede en harmonie, het kerstverhaal.

> Kerstconcert. Door cursisten en docenten van de Kumulus Muziekschool. Op 17 december om 19.30 uur in Centre Céramique. kumulus.nl

SITTARD > De Notenkraakster. Een muzikale kerstvoorstelling van philharmonie zuidnederland voor het hele gezin (6+). Op

> COMP. Marius - de Sunshine Boys. Een verhaal over (een poging tot) verzoening van twee comedians aan het einde van hun carrière. Op 2 december om 13.45 uur. The Sheep Song. Een moderne parabel van Toneelhuis / FC Bergman over de angst voor en aantrekkingskracht van verandering in een mensenleven.

Op 7 december om 20.15 uur.

Meskerem Mees. Een van de meest getalenteerde Belpopsinger-songwriters. Op 10 december om 20.15 uur. Holy Shit. Relaas van De Nwe Tijd / Suzanne Grotenhuis over iemand die overeind krabbelt in een wereld die steeds sneller lijkt te gaan. Op 22 december om 20.15 uur in de Warande. warande.be

Expositie over popjournalist Bert van de Kamp (1947-2020) met interviewfragmenten, OORmemorabilia en exclusieve foto’s van onder meer Anton Corbijn.

T/m 2 januari in Willem Twee.

willem-twee.nl HEERLEN > Villa Voerendaal. Presentatie van de eerste resultaten uit onderzoek rondom de Romeinse villa. T/m 9 januari. devondst.nl > Expeditie Euregio met de Romeinen. TV-presentator Jeroen Kramer neemt als virtuele Romeinse gids de bezoeker mee door de verschillende aspecten van het Romeinse leven. T/m 31 december in het Thermenmuseum.

iba-parkstad.nl HORST > Jubileumexpositie. Weefsels uit Zuid-Amerika, bijeengebracht door Banden van de Andes Kring en de Nederlandse IKAT Kring. T/m 23 december in Museum de Kantfabriek. museumdekantfabriek.nl KERKRADE > Expeditie. Themawerelden over gezondheid, voeding, wonen, werken en leren.

Earth Theatre. Spectaculaire bioscopen met een uniek zicht op onze planeet. Doorlopende exposities in Discovery Museum.

discoverymuseum.nl LUIK

VENLO > De Notenkraakster. Een muzikale kerstvoorstelling van philharmonie zuidnederland voor het hele gezin (6+).

Op 23 december om 19.00 uur in De Maaspoort.

philharmoniezuidnederland.nl 

Diversen

> De mythe voorbij. Het leven van Napoleon in originele collectiestukken, ensceneringen en films. T/m 9 januari in Europa Expo. europaexpo.be

MAASMECHELEN > Matthias Dobbelaere. Lezing van de privacy-activistische waakhond Ministry of Privacy over privacy schending en databescherming. Op 10 december om 20.15 uur in het Cultuurcentrum.

ccmaasmechelen.be

ANTWERPEN > Rondleiding DIVA, a Brilliant Story. Rondleiding in de vaste collectie van DIVA over 550 jaar diamant, juwelen en zilver. Op 12 december om 14.00 uur in DIVA.

divaantwerp.be DEN BOSCH > Tribute to Bert van de Kamp.

MAASTRICHT > Schatgraven. Kindertentoon­ stelling rondom graven en aanraken van de meest fantastische vondsten.

T/m 31 december in het Natuurhistorisch Museum.

nhmmaastricht.nl

& paper 12/2021

colofon &paper &PAPER is het service- en agendakatern van ZOUT. &PAPER bevat sponsored content en valt buiten de verantwoordelijkheid van de ZOUT-redactie.

Coördinatie en eindredactie Christiane Gronenberg Eindredactie Theaterspecial Emile Hollman Wilt u advertorials of agendatips plaatsen? Kijk op zout.eu/adverteren Wilt u agenda-items aanleveren? Kijk voor de voorwaarden op zoutmagazine.eu/zout-agenda Impressie van de Romeinse villa Voerendaal in de 2de eeuw, te zien in De Vondst in Heerlen. tekening Mikko Kriek

> Vraag het de wetenschap.

Lezing. Op 2 december om 20.00 uur. Diversity with a Bite. Lezing door Halleh Ghorashi. Op 8 december om 20.00 uur in de Aula, Minderbroedersberg 4-6.

> Feels Good Man. Engelstalige documentaire & talk over het opeisen van je eigen persoonlijkheid. Op 6 december om 19.30 uur in Lumière Cinema.

maastrichtuniversity.nl

maastrichtuniversity.nl

12 DECEMBER

TEGELEN

VENLO

> Demonstratie 3D-printer. De keramist legt uit hoe hij van een ontwerp op het computerscherm komt tot een object in klei. Op 1 december om 14.00 uur in de Tiendschuur. tiendschuur.net

> De vergeten prinsessen van Thorn. Inkijk in het leven van de vrouwelijke Europese adel in de achttiende eeuw. T/m 3 april in het Limburgs Museum.

limburgsmuseum.nl

agendatip

DIVA DELUXE

Kluizenruimte. foto Sigrid Spinnox

Rondleiding door DIVA, a Brilliant Story, elke tweede zondag van de maand (eerstvolgende op 12 december) in DIVA in Antwerpen. divaantwerp.be

DIVA is hét museum voor diamant, juwelen en zilver in Antwerpen. Tijdens een rondleiding maak je kennis met de rijke geschiedenis van diamant en edelsmeedkunst in Antwerpen en ontdekt van alles over de handel, het vakmanschap en het gebruik van de ultieme luxegoederen. Elke tweede zondag van de maand neemt een DIVA gids je mee door de vaste collectie DIVA, a Brilliant Story. Sluit aan bij de instaprondleiding en ontdek de schitterende verhalen en objecten uit de DIVA collectie.

De rondleiding wordt in het Nederlands gegeven.

De vaste collectie van DIVA neemt je mee op tijdreis langs 550 jaar diamant, juwelen en zilver. De verschillende zalen brengen steeds een ander element naar voren.

Ontdek het exotische karakter van luxeartikelen, de makers en het ambacht achter deze objecten, de positie van Antwerpen als diamanthoofstad van de wereld, ethische vraagstukken rond diamant, hoe je echt van nep kan onderscheiden en dompel je bovenal onder in de schoonheid van de stukken.

61

& paper 12/2021

ondertussen in...

Berthe Morisot, Der Hafen von Nizza, 1881/82, te zien in Wallraf-Richartz-Museum in Keulen. © Wallraf-Richartz-Museum & Fondation Corboud, foto RBA Köln

AMSTERDAM

Neu. T/m 6 februari in KINDL.

volgens Roger Ballen. T/m 6

focus op de buiten-Europese

FLORENCE

Een ‘razend actuele groeps­ tentoonstelling’ noemde Anna van Leeuwen in de Volkskrant de Prix de Rome presentatie van dit jaar. De vier finalisten voor deze beeldende kunst prijs, Mercedes Azpilicueta, Alexis Blake, Silvia Martes en Coralie Vogelaar, hebben voor deze expositie nieuw werk gemaakt. Prix de Rome 2021. T/m 20 maart in het Stedelijk Museum. stedelijk.nl

kindl-berlin.de

maart in het Fotomuseum.

invloeden op deze grotendeels West-Europese collectie. Ten voorschijn komen ‘mooie, maar ook pijnlijke verhalen’, schrijven de tentoonstellingsmakers.

Global Wardrobe. T/m 16 januari in Kunstmuseum Den Haag.

De schilderstijl van Giotto di Bondone, bekend als Giotto, verspreidde zich in de veertiende eeuw niet alleen door zijn eigen werk, maar ook door kunstenaars en leerlingen die bij zijn werkplaats betrokken waren. Een tentoon­stelling in het Palazzo

BERLIJN Zanele Muholi legt al sinds meer dan twintig jaar het leven van de zwarte LGBTQ community van Zuid-Afrika vast. De fotograaf ziet zichzelf als ‘visuele activist’ en daagt in zijn series zwartwit portretten onze kijkgewoontes uit die vaak door heteroseksuele normen zijn bepaald. Zanele Muholi. T/m 13 maart in Gropius Bau. berlinerfestspiele.de Veiligheidsmaatregelen en gevarenpreventie horen bij ons dagelijks leven, ook buiten corona. Als maar niets kapotgaat! In kunst, literatuur en filosofie betekent vernietiging echter niet altijd het einde, maar de opmaat naar iets nieuws. De tentoonstelling Ende Neu met het werk van acht internationale kunstenaars richt de focus op het productieve potentieel van destructieve krachten. Ende

62

fotomuseumdenhaag.nl BRUSSEL Twee keer David Hockney in Bozar: een selectie van meer dan tachtig werken uit de Tatecollectie die de hele carrière van de kunstenaar overspant, én een reeks recente werken die Hockney in Normandië op zijn IPad ‘schilderde’. De Britse pop art kunstenaar hield hierin het verloop van de lente tijdens de eerste lockdown vast, onder het motto ‘Do remember they can’t cancel the spring.’ David Hockney, Werken uit de Tate Collectie 19542017 & De komst van de Lente, Normandië, 2020. T/m 23 januari in Bozar. bozar.be

Aan de hand van drie fasen (18de, 19de, en 20ste eeuw) vertelt Kunstmuseum Den Haag de geschiedenis van zijn modecollectie, nu met de

kunstmuseum.nl

DEN HAAG Bekendheid verwierf Roger Ballen met Platteland, een serie zwartwit fotografie die hij in Zuid-Afrika maakte. Hij toonde hierin een groep witte Zuid-Afrikanen die ondanks hun privileges gedurende de Apartheid in erbarmelijk omstandigheden leefden. In de loop van zijn carrière maakte zijn documentaire werkwijze plaats voor enscenering, binnen de fotografie en ook in de vorm van installaties, geïnspireerd op interieurs en mensen die hij tegenkomt tijdens zijn reizen in Zuid-Afrika. De wereld

Roger Ballen, Discussion, 2018, te zien in Fotomuseum Den Haag. © Roger Ballen. Courtesy Reflex Gallery Amsterdam

& paper 12/2021

Foto van een tijdelijk tentenkamp voor daklozen in Fulton St., San Francisco 2020, te zien in het Architekturmuseum Munchen. © Christopher Michel

degli Uffizi onderzoekt hoe zich Giotto’s stijl uitbreidde in de Valdelsa, een gebied bij Florence dat rijk is aan werken van Taddeo Gaddi en andere meesters die hebben geprofiteerd van Giotto’s onderwijs. Seguaci di Giotto in Valdelsa. T/m 6 januari in het Uffizi. uffizi.it

FRANKFURT Voor haar tentoonstelling in museum Schirn opent de Amerikaanse kunstenares Kara Walker voor het eerst haar uitgebreide archief met tekeningen en toont ze meer dan 650 werken en een selectie van haar films. Centraal staat het feit dat Walker op papier werkt dat met een verscheidenheid aan stijlen, technieken en referenties bewerkt. Met radicale openheid en een drastische beeldtaal schudt ze historische beelden door elkaar en thematiseert ​​ racisme en seksueel geweld. Kara Walker. A Black Hole Is Everything a Star Longs to Be. T/m 16 januari in Schirn. schirn.de

HAMBURG Deze solo-expositie viert één van de pioniers van het surrealisme, de Tsjechische kunstenares Marie Čermínová (1902-1980).

Ze werd bekend onder haar zelfgekozen pseudoniem Toyen, een afgeleide van het Franse ‘citoyen’ (burger). Toyen

werkte eerst vanuit Praag, en na de communistische machtsgreep in 1948 vanuit Parijs. Toyen. T/m 13 februari in Hamburger Kunsthalle.

hamburger-kunsthalle.de KEULEN Wie kickt op weetjes over schildertechnieken komt momenteel in het Wallraf-Richartz-Museum aan zijn trekken. De tentoonstellingsmakers trokken al hun vakkennis en apparatuur uit de kast om de bezoeker in te wijden in de veelvuldige technieken en tricks van de grote meesters. Minder kan hierbij ook meer zijn, zo wordt aan de hand van een werk van Berthe Morisot uitgelegd (zie afbeelding). Zij maakte slim gebruik van de fundering door deze op grote delen niet over te schilderen; een techniek die in de expositie aan de hand van doorlicht-fotografieën wordt gevisualiseerd. Entdeckt!

Maltechniken von Martini bis Monet. T/m 13 februari in Wallraf-Richartz-Museum.

wallraf.museum LONDEN ‘De vrolijkste kunsttentoonstelling ter wereld is terug’, schrijft de Royal Academy over haar eigen expositie. Yinka Shonibare

selecteerde samen met enkele kunstenaars meer dan duizend objecten onder het thema ‹Reclaiming Magic›. Voor deze jaarlijkse presentatie van hedendaagse kunst en architectuur kan iedereen werk insturen, van nieuwkomer tot gevestigd kunstenaar.

Summer Exhibition 2021. T/m 2 januari in Royal Academy.

royalacademy.org MUNCHEN Dat de dakloze die je op straat passeert vanavond niet in zijn/haar eigen bed zal kruipen, lijkt een individueel noodlot. Een expositie in het Architekturmuseum benadert dit lot als een maatschappelijk probleem waarvoor de oplossingen bij gevolg ook uit de maatschappij moeten komen. De expositie presenteert enkele hoopgevende projecten.

Who’s Next? T/m 6 februari in Architekturmuseum.

architekturmuseum.de PARIJS Toen na haar dood het fotoarchief van de Amerikaanse kinderjuffrouw Vivian Maier (1926-2009) werd ontdekt, bleek dat ze op grandioze manier een stuk Amerikaanse geschiedenis had vastgelegd.

Haar werk maakte snel furore.

Haar opnames uit New York

en Chicago weerspiegelen een periode van grote sociale en economische veranderingen.

Vivian Maier. T/m 16 januari in Musée du Luxembourg.

museeduluxembourg.fr Alweer heeft Parijs er een museum bijgekregen, en opnieuw heeft een privé collectioneur de beurs getrokken. François Pinault, de man achter luxemerken als Yves Saint Laurent en Gucci, zocht een onderkomen voor zijn meer dan 3.500 werken tellende kunstcollectie.

Het werd het imposante beursgebouw uit de achttiende eeuw, vlakbij Les Halles in het eerste arrondissement.

Na een grondige verbouwing gingen hier in het najaar de deuren open voor de eerste bezoekers. De openingsexpositie toont het werk van een dertigtal kunstenaars en zoekt nadrukkelijk een evenwicht tussen kunstpraktijken, culturen, afkomst en genres. Ouverture.

De openingsexpositie van de Pinault Collection bestaat uit diverse presentaties met verschillende looptijden.

bezichtigen. In dertig jaar toverde Giacomo Balla (18711958) het hele familiehuis om tot een waar kunstwerk, met beschilderde muren en meubels, versierde gebruiksvoorwerpen en talloze schilderijen en sculpturen. In museum MAXXI is een begeleidende expositie over Balla te zien. Casa Balla.

Verlengd tot eind 2022, in Casa Balla en in MAXXI. maxxi.art 

pinaultcollection.com ROME Voor het eerst is het buiten­ gewone huis van futurist Giacomo Balla in Rome te

63

iba parkstad

Stad in de Steigers Discovery Museum tot 30 sep 2022 Discovery Museum, Museumplein 2, Kerkrade

programma

architect en stedenbouwer in parkst ad

Jan Stuyt

Toen de Mijnen verdwenen Wouter Zaalberg en het Nederlands Mijnmuseum 1 dec 2021 t/m13 feb 2022 Geleenstraat 16, Heerlen

Jan Stuyt, architect en stedenbouwer in Parkstad Buro Marcel van der Heyden 30 okt 2021 t/m 16 jan 2022 De Vondst, Raadhuisplein 20, Heerlen

De Woonkamers van Heerlerheide Bram Tackenberg 19 dec 2021 t/m 18 mrt 2022 Gen Coel, Groeet Genhei16-18, Heerlen

Expoditie Euregio met de Romeinen Thermenmuseum tot 31 dec 2022 Thermenmuseum, Coriovallumstraat 9, Heerlen

jaar Voor lezingen, rondleidingen en méér kijk op: www.iba-parkstad.nl