Η ΑΓΙΟΤΗΤΑ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

3Ο ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΝΕΑΣ ΦΙΛΑΔΕΛΦΕΙΑΣ «ΜΙΛΤΟΣ ΚΟΥΝΤΟΥΡΑΣ»

Η ΠΑΝΑΓΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Α΄ ΛΥΚΕΙΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ 2015-2016 ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΑΘΗΝΑ ΛΕΛΗ ΠΕ 01

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Ευχαριστούμε θερμά την υπεύθυνη καθηγήτρια της ερευνητικής εργασίας, κ. Λέλη, που μας καθοδήγησε να ανακαλύψουμε τη στενή σχέση που έχει η μορφή της Παναγίας με το λαό μας, την ιστορία του, τα βιώματά του, τις χαρές και τους πόνους του. Το πρόσωπό της είναι ιδιαίτερα αγαπητό σε όλες τις ηλικίες. Επίσης θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τους συμμαθητές μας με τους οποίους συνεργαστήκαμε και όλους όσους μας βοήθησαν στη συλλογή των πληροφοριών και των γεγονότων που έχουν αναφορά την Παναγία.

ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΝΤΕΣ 1. ΔΙΚΑΙΟΠΟΥΛΟΣ ΜΙΧΑΛΗΣ 2. ΚΑΒΑΛΛΑΡΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ 3. ΛΑΜΠΡΟΓΙΩΡΓΟΥ ΜΑΡΙΝΑ 4. ΛΟΥΤΣΑ ΤΖΟΪ 5. ΝΙΝΙΔΑΚΗ ΧΡΙΣΤΙΝΑ 6. ΝΤΟΤΣΙΑ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 7. ΠΙΤΛΙΓΓΕΡ ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ 8. ΣΑΡΟΓΛΟΥ ΙΩΑΝΝΗΣ 9. ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΣ ΑΓΓΕΛΟΣ 10. ΤΑΣΛΑΚΙΔΗΣ ΕΥΘΥΜΙΟΣ 11. ΤΡΟΥΦΑΝΤΟΓΛΟΥ ΕΥΣΤΡΑΤΙΑ 12. ΤΣΑΟΥΣΑΪ ΣΤΕΛΛΑ 13. ΤΣΕΚΟΥΡΑΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ 14. ΧΑΜΗΛΑΚΗ ΕΛΕΝΗ 15. ΧΟΤΖΑΛΙ ΣΟΦΙΑ 16. ΧΡΥΣΙΚΟΥ ΣΤΑΜΑΤΙΑ

2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ...................................................................................................................................................................... 4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ..................................................................................................................................................... 6 Η ΖΩΗ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ........................................................................................................................................ 6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ............................................................................................................................................... 16 ΟΙ ΓΙΟΡΤΕΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ .............................................................................................................................. 16 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ ...................................................................................................................................................... 21 ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΟΙ ΤΥΠΟΙ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ .................................................................................................. 21 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ............................................................................................................................................... 25 ΕΙΚΟΝΕΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ - ΘΕΟΤΟΚΩΝΥΜΙΑ......................................................................................... 25 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ ............................................................................................................................................... 43 ΥΜΝΟΙ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΠΑΝΑΓΙΑ ........................................................................................................................... 43 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ ....................................................................................................................................................... 53 Η ΠΑΝΑΓΙΑ ΣΤΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΙ ΠΟΙΗΣΗ ............................................................. 53 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ ................................................................................................................................................ 72 Η ΠΑΝΑΓΙΑ ΣΤΗ ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΚΑΙ ΛΑΪΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ............................................................................ 72 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ ................................................................................................................................................... 76 Η ΠΑΝΑΓΙΑ ΣΕ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ............................................................................. 76 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ............................................................................................................................................................ 86 ΙΣΤΟΤΟΠΟΙ.................................................................................................................................................................. 86 ΠΙΝΑΚΑΣ ΕΙΚΟΝΩΝ ................................................................................................................................................ 88

3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ερευνητική εργασία που εκπονήσαμε στο πρώτο τετράμηνο του σχολικού έτους 20152016 έχει τίτλο ‘Η Παναγία στην Ελλάδα’. Όλες οι δραστηριότητες ολοκληρώθηκαν σε 11 δίωρες συναντήσεις, οι οποίες πραγματοποιήθηκαν στην τάξη καθώς και στη βιβλιοθήκη του σχολείου μας. Αφετηρία του Προβληματισμού Το πρόσωπο της Παναγίας κατέχει δεσπόζουσα θέση στην όλη ζωή της Ορθόδοξης Εκκλησίας και της ελληνικής παράδοσης. Η Θεοτόκος είναι το σπουδαιότερο και αγιότερο πρόσωπο που παρουσίασε η γη. Ξεπέρασε στην αγιότητα τους Αγίους, τους Προφήτες, τους Πατέρες, τους Μάρτυρες, τους Αποστόλους. Είναι σύμφωνα με τον άγιο Γρηγόριο τον Θεολόγο «η μετά Θεόν, Θεός». Ευεργέτησε όλο το ανθρώπινο γένος, αλλά και κάθε Ορθόδοξο χριστιανό προσωπικά. Ιδιαίτερα ο λαός μας προστρέχει σε κάθε δυσκολία και δυσχέρεια στη βοήθειά της. Στην ώρα του κινδύνου, της δυσκολίας, στην ώρα που οι ανθρώπινες ελπίδες εξανεμίζονται, η επίκληση « Παναγία μου!» είναι πολύ πιο άμεση και πηγαία, διότι είναι η Μάνα όλων και συμπαραστέκεται σε όλους. Αυτή η αγάπη και η τιμή προς την Παναγία αποδεικνύεται, τουλάχιστον στον ελλαδικό χώρο από το πλήθος των ναών και των μονών που της έχουν αφιερωθεί καθώς και τον εξαιρετικά μεγάλο αριθμό Θεοτοκωνυμίων που της έχουν δοθεί.

Επιλέξαμε να ασχοληθούμε με αυτό το θέμα για να

γνωρίσουμε περισσότερο τη μορφή της Παναγίας τόσο μέσα από τη λατρεία της Εκκλησίας, όσο και μέσα από την πολιτιστική κληρονομιά του ελληνικού λαού. Σκοπός Σκοπός της ερευνητικής εργασίας μας ήταν να αναζητήσουμε πληροφορίες για τη ζωή της Παναγίας, τις γιορτές της στη διάρκεια του έτους, την αγιογράφησή της, θαυματουργές και γνωστές εικόνες της καθώς και την υμνολογία της. Παράλληλα αναζητήσαμε μέσα από τους νεοέλληνες λογοτέχνες κείμενα που αναφέρονται στο πρόσωπο της Παναγίας και περιγράφουν βιώματα του λαού. Επιπλέον ασχοληθήκαμε και με λαϊκά και δημοτικά τραγούδια από διάφορες περιοχές της Ελλάδας που αποτυπώνουν τις χαρές και τις λύπες των ανθρώπων στις διάφορες στιγμές της ζωής και επικαλούνται την Παναγία. Τέλος

4

αναφερθήκαμε σε σημαντικά γεγονότα της ιστορίας της Ελλάδας στα οποία η παρουσία της Παναγίας ήταν καταλυτική για την έκβαση των γεγονότων. Ερευνητικά ερωτήματα Πού έζησε η Παναγία; Πώς μεγάλωσε; Γιατί η Ορθόδοξη Εκκλησία την τιμά πάνω από όλους του αγίους; Ποιες γιορτές γιορτάζουν οι πιστοί προς τιμήν της; Πώς εικονογραφείται στην Ορθόδοξη αγιογραφία; Ποια είναι η ιστορία γνωστών εικόνων της; Γιατί της αποδίδονται τόσα Θεοτοκωνύμια; Ποιους ύμνους ψέλνουν οι πιστοί προς τιμήν της; Πώς αποτυπώνουν τη μορφή της οι λογοτέχνες; Πώς τραγουδάει ο λαός την Παναγία; Ποια ιστορικά γεγονότα της Ελλάδας είναι άρρηκτα δεμένα με επεμβάσεις της Παναγίας;

Εικόνα 1: Ιερά Μονή Παναγίας Χοζοβιώτισσας στην Αμοργό 5

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Η ΖΩΗ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ Βιογραφία της Παναγίας Για τη ζωή της Παναγίας δεν βρίσκουμε πολλά στοιχεία στην Αγία Γραφή. Οι Ευαγγελιστές, αναφέρουν μόνο εκείνα τα γεγονότα που έχουν σχέση με το μεγάλο μυστήριο της σωτηρίας του κόσμου και παραλείπουν να μας ενημερώσουν για τις διάφορες πτυχές της ζωής της. Για το λόγο αυτό η Εκκλησία, προκειμένου να ενημερώσει τους πιστούς της για τη ζωής της Παρθένου Μαρίας, έστρεψε την προσοχή της στις διάφορες παραδόσεις της εποχής που έζησε η Παναγία. Έτσι, στα ευαγγέλια διαβάζουμε λίγα γεγονότα από τη ζωή της Παναγίας, ενώ τα περισσότερα είναι γραμμένα σε άλλα πρωτοχριστιανικά βιβλία, που δεν περιλαμβάνονται στην Αγία Γραφή, αλλά διασώζουν πληροφορίες από την αρχαία παράδοση και την ιστορική μνήμη των πρώτων χριστιανών. Τέτοια βιβλία είναι το λεγόμενο «Πρωτευαγγέλιο του Ιακώβου», που μιλάει για την οικογένεια, τη γέννηση και τα παιδικά χρόνια της Παναγίας, και ο «Λόγος του αγίου Ιωάννου του Θεολόγου περί της κοιμήσεως της Υπεραγίας Θεοτόκου», που αναφέρει τα γεγονότα της κοίμησής Της. Για το λεγόμενο

Απόκρυφο

Ευαγγέλιο ή Πρωτευαγγέλιο του Ιακώβου του Αδελφοθέου, η χριστιανικὴ Γραμματολογία παραδέχεται ότι είναι έργο του 2ου αιώνα μ.Χ., ενώ ο Αδελφόθεος Ιάκωβος έζησε τον 1ο αιώνα μ.Χ., και ότι το έγραψε κάποιος ευσεβὴς χριστιανός, για να επισημοπoιήσει την παράδοση για την Παναγία. Για να γίνει ο σκοπός του πιστευτός, έβαλε το όνομα του Ιακώβου του Αδελφοθέου. Αυτά τα βιβλία οι φιλόλογοι τα κατατάσσουν στα λεγόμενα «απόκρυφα κείμενα», αλλά στην πραγματικότητα δεν είναι απόκρυφα, αλλά ορθόδοξα πρωτοχριστιανικά κείμενα. Απόκρυφα κείμενα ή απόκρυφα ευαγγέλια ονομάζονται τα βιβλία που έγραψαν διάφορες αιρετικές ομάδες κατά μίμηση των χριστιανικών τεσσάρων ευαγγελίων, αλλά τα κρατούσαν κρυφά και τα διάβαζαν μόνο οι οπαδοί τους. Αυτό δεν ισχύει για τα κείμενα που αναφέρονται στην Παναγία, που ανήκαν στους χριστιανούς, δεν περιέχουν αιρετικές διδασκαλίες, κυκλοφορούσαν φανερά και επιτρεπόταν να τα διαβάσουν όλοι.

6

Οι Πρόγονοι της Παναγίας Γονείς της Παναγίας είναι οι άγιοι Ιωακείμ και Άννα. Γονείς της αγίας Άννας ήταν ένα άλλο άγιο ζευγάρι, ο ιερέας Ματθάν και η Μαριάμ (παππούς και γιαγιά της Θεοτόκου). Ο δίκαιος Ματθάν ήταν ιερέας του Θεού και ανήκε στη θρησκεία της Παλαιάς Διαθήκης, τη θρησκεία που είχε τις 10 εντολές και τους προφήτες και περίμενε τον ερχομό του Χριστού. Ο Ματθάν ήταν απόγονος του αρχαίου βασιλιά, προφήτη και ποιητή Δαβίδ, που είχε ζήσει χίλια χρόνια πριν. Γι’ αυτό οι προφήτες έλεγαν πως ο Χριστός θα είναι «υιός του Δαβίδ», δηλαδή απόγονος του Δαβίδ. Γι’ αυτό επίσης ο Χριστός γεννήθηκε στη Βηθλεέμ, γιατί ήταν η πατρίδα του Δαβίδ. Ακόμη, οι προφήτες είχαν πει συμβολικά πως «από τη ρίζα του Ιεσσαί» (του πατέρα του Δαβίδ) θα βγει μια «ράβδος» (μια βέργα) που θα ανθίσει και το άνθος της θα είναι ο Χριστός. Η ράβδος αυτή είναι η Παναγία. Ο Ματθάν και η Μαριάμ απέκτησαν τρεις κόρες, τη Μαρία, τη Σωβή και την Άννα. Η Σωβή μεγαλώνοντας έγινε η μητέρα της αγίας Ελισάβετ, μητέρας του αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, ενώ η Άννα μητέρα της Παναγίας. Άρα Παναγία και Ελισάβετ ήταν πρώτες ξαδέρφες, Ιησούς και Ιωάννης δεύτερα ξαδέρφια – όμως δεν είχαν συναντηθεί ποτέ μέχρι τη βάπτιση του Ιησού από τον Ιωάννη στον Ιορδάνη, δεδομένου ότι ο Ιωάννης είχε φύγει στην έρημο από παιδί.

Εικόνα 2: Η αγία Θεοπρομήτωρ Μαριάμ (γιαγιά της Παναγίας) Εικόνα από την ιστορική μονή Παναγίας Σεϊδανάγιας στα Ιεροσόλυμα

7

Γέννηση και Εισόδια Ο Ιωακείμ και η Άννα, που ζούσαν στη Ναζαρέτ, για χρόνια δε μπορούσαν να κάνουν παιδιά. Προσεύχονταν με λύπη και υποσχέθηκαν πως, αν ο Θεός τους στείλει ένα παιδί, όταν γίνει τριών ετών θα το αφιερώσουν στο Θεό, πηγαίνοντάς το στο Ναό του Σολομώντα, στα Ιεροσόλυμα. Ο Θεός άκουγε τις προσευχές τους, αλλά ανταποκρίθηκε όταν ήταν η κατάλληλη ώρα κι έτσι, σε μεγάλη ηλικία, λύθηκε η στειρότητα της αγίας Άννας και το ζευγάρι απέκτησε ένα κοριτσάκι, τη Μαριάμ. Το όνομα είναι Μαριάμ, ενώ εμείς οι Έλληνες το λέμε «Μαρία». Στην Καινή Διαθήκη, που είναι γραμμένη στα ελληνικά, η Παναγία ονομάζεται με την ελληνική μορφή του ονόματός της, Μαρία. Στο κάτω μέρος της επόμενης εικόνας εικονίζεται ο δίκαιος Ιεσσαί, πατέρας του προφήτη Δαβίδ και πρόγονος της Παναγίας. Συνδέονται με την Παναγία με ένα συμβολικό «δέντρο», επειδή ο προφήτης Ησαΐας στην Παλαιά Διαθήκη ονομάζει την Παναγία «ράβδο» (=κλαδί) από τη ρίζα του Ιεσσαί και το Χριστό άνθος απ’ αυτή τη ράβδο.

Εικόνα 3: Η Παναγία με τους γονείς της.

Εικόνα 4: Η Θεοτόκος επταβηματίζουσα

Σε ηλικία τριών ετών, οι άγιοι πήγαν τη μικρή Μαρία στο Ναό και την παρέδωσαν στα χέρια ενός άλλου αγίου ιερέα, του Ζαχαρία. Ο Ζαχαρίας ήταν ο σύζυγος της Ελισάβετ και μετά από χρόνια έγινε ο πατέρας του αγίου Ιωάννη του Προδρόμου. Ο Ζαχαρίας και οι άλλοι ιερείς έφεραν τη Μαρία στα Άγια των Αγίων, εκεί όπου μόνο ο αρχιερέας έμπαινε, επειδή γνώριζαν από το προφητικό τους χάρισμα ότι θα γίνει ο «αχειροποίητος ναός» που μέσα του θα σαρκωθεί ο Θεός. Το γεγονός αυτό ονομάζεται Εισόδια (είσοδος) της Θεοτόκου. Είχε 8

προφητευθεί στην Παλαιά Διαθήκη με τον Ψαλμό 44, που λέει «άκουσον, θύγατερ, και ίδε και κλίνον το ους σου και επιλάθου του λαού σου και του οίκου του πατρός σου· και επιθυμήσει ο βασιλεύς του κάλλους σου, ότι αυτός εστί Κύριός σου, και προσκυνήσεις αυτώ». Ο στίχος αυτός, και άλλοι του ίδιου Ψαλμού, διαβάζονται στην εκκλησία κατά τις γιορτές της Παναγίας.

Εικόνα 5: Τα Εισόδια της Θεοτόκου

Αρραβώνας, Ευαγγελισμός, Εγκυμοσύνη Όταν η Μαρία έγινε περίπου 13 χρονών, ήρθε η ώρα να φύγει από το Ναό. Οι γονείς της είχαν κοιμηθεί (πεθάνει) και οι ιερείς του ναού την αρραβώνιασαν με έναν άλλο άγιο και δίκαιο άντρα, τον Ιωσήφ, που ήταν μεγαλύτερός της σε ηλικία και ήδη χήρος από την πρώτη του σύζυγο, τη Σαλώμη, με την οποία είχε αποκτήσει 7 παιδιά, τέσσερις γιους (Ιάκωβο, Ιούδα – όχι τον προδότη του Χριστού – Σίμωνα και Ιωσή) και τρεις κόρες, την Εσθήρ, τη Θάμαρ ή Μάρθα και τη Σαλώμη. Κατά μία άποψη, ήταν από την αρχή προγραμματισμένο ο Ιωσήφ να είναι μόνο προστάτης της Παναγίας και να μη γίνει ποτέ αληθινός Της σύζυγος. Ο αρραβώνας έγινε, επειδή, αιώνες πριν, ο προφήτης Ησαΐας και άλλοι προφήτες είχαν πει ότι ο Χριστός θα γεννηθεί από μια παρθένο. Οι ιερείς λοιπόν, που είχαν προφητικό χάρισμα, την αρραβώνιασαν για να ξεγελάσουν το διάβολο, ο οποίος γνώριζε τις προφητείες, αλλά δε θα υποπτευόταν ότι ο Χριστός θα γεννηθεί από μια παντρεμένη. Ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός (ένας μεγάλος άγιος διδάσκαλος της εποχής της Τουρκοκρατίας) συμπληρώνει ότι ο Χριστός «γεννήθηκε από γυναίκα, για να ευλογήσει τη γυναίκα· γεννήθηκε από παρθένο, για να ευλογήσει την παρθενία· και γεννήθηκε από αρραβωνιασμένη, για να ευλογήσει το γάμο». Μόλις που είχε γίνει ο αρραβώνας, επισκέφτηκε τη Μαρία ο αρχάγγελος Γαβριήλ. Η επίσκεψή του εξιστορείται στο 1ο κεφάλαιο του κατά Λουκάν ευαγγελίου και, όπως φαίνεται, 9

ο ευαγγελιστής Λουκάς την άκουσε από την ίδια την Παναγία (την οποία γνώρισε προσωπικά και τη ζωγράφισε). Ο άγγελος τη χαιρέτησε και της ανακοίνωσε ότι ο Θεός τη διάλεξε για να γεννήσει τον Υιό Του και Σωτήρα των ανθρώπων. Ο άγγελος δεν έδωσε κανένα κρίνο ή τίποτε άλλο στην Παναγία. Η παράδοση για τον κρίνο είναι ένας μύθος, που προέκυψε από τους ζωγραφικούς πίνακες, που απεικόνιζαν τον Ευαγγελισμό στη δυτική Ευρώπη από την εποχή του Μεσαίωνα. Μόνο της μίλησε. Η Μαρία απόρησε και ρώτησε «πώς θα γίνει αυτό, αφού δε γνωρίζω άντρα;» και ο άγγελος της εξήγησε πως το Άγιο Πνεύμα θα έρθει σ’ αυτήν και η δύναμη του Θεού θα τη σκεπάσει. Τότε η Παναγία απάντησε: «Εδώ είμαι, η δούλη του Κυρίου, ας γίνει σε μένα όπως είπες». Είναι σημαντικό ότι ο άγγελος περίμενε μέχρι να δεχτεί η Παναγία και μόνο τότε έφυγε. Ο Θεός δεν της επέβαλε το θέλημά Του, αλλά μόνο όταν εκείνη απάντησε καταφατικά, τότε έμεινε έγκυος στον Ιησού. Είναι γνωστό ότι ο Ιωσήφ λυπήθηκε πολύ, γιατί νόμιζε πως η Μαρία έμεινε έγκυος από κάποιον άντρα. Σκεφτόταν μάλιστα να τη διώξει κρυφά, για να μη γίνει γνωστό και καταδικαστεί σε θάνατο για μοιχεία, κατά το νόμο της εποχής. Τότε του εμφανίστηκε άγγελος και του είπε την αλήθεια. Αυτό αναφέρεται στο κατά Ματθαίον ευαγγέλιο, κεφάλαιο 1.

Εικόνα 6: Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου

Η Παναγία, έγκυος, πήγε στην ξαδέρφη της, την αγία Ελισάβετ, που ήταν κι εκείνη έγκυος στον Ιωάννη τον Πρόδρομο. Τα δύο έμβρυα είχαν τη μόνη πρώιμη συνάντησή τους μέσα στις μήτρες των αγίων μητέρων τους. Η Ελισάβετ ένιωσε τη χαρά του εμβρύου μέσα της και κατάλαβε την αλήθεια για την Παναγία. Το γεγονός το διηγείται ο ευαγγελιστής Λουκάς στο 1ο κεφάλαιο, και είναι ιδιαίτερα συγκινητικό. Από εκεί προέρχεται και η προσευχή της Παναγίας «Μεγαλύνει η ψυχή μου τον Κύριον και ηγαλλίασε το πνεύμα μου επί τω Θεώ τω 10

σωτήρι μου», που λέγεται στίχο στίχο στον όρθρο (λίγο πριν χτυπήσει η καμπάνα της Θείας λειτουργίας, δηλ. η 2η ή 3η καμπάνα) μαζί με το τροπάριο «Την τιμιωτέραν των Χερουβίμ».

Η Παναγία και ο Χριστός Ο Χριστός γεννήθηκε στη Βηθλεέμ, όπου ο Ιωσήφ με την οικογένειά του – απόγονος επίσης του Δαβίδ – είχε πάει να απογραφεί. Οι λεπτομέρειες είναι γνωστές. Μετά το τέλος της απογραφής, η αγία οικογένεια έμεινε στη Βηθλεέμ τουλάχιστον ένα δυο μήνες, ίσως και δύο χρόνια, κι έτσι βλέπουμε, 40 μέρες μετά τη γέννησή Του, να φέρνουν τον Ιησού στα Ιεροσόλυμα (κοντά στη Βηθλεέμ) για να «σαραντίσει» η Παναγία στο Ναό, κατά τους θρησκευτικούς κανόνες της Παλαιάς Διαθήκης (από αυτή την πράξη της Παναγίας προέρχεται το σαράντισμα των σημερινών μητέρων, που ακολουθούν το παράδειγμά της).

Εικόνα 7: Η Υπαπαντή του Κυρίου

Εικόνα 8: Τα πρώτα βήματα του Χριστού

Εκεί συνάντησε τον προφήτη Συμεών, που προφήτεψε το μέλλον του μικρού Χριστού και τον πόνο που θα νιώσει η Μητέρα του, όταν θα Τον δει να σταυρώνεται (κατά Λουκάν, κεφάλαιο 2). Αυτό το γεγονός, η Υπαπαντή, είναι η ορθόδοξη Γιορτή της Μητέρας. Στη συνέχεια, λόγω της προσκύνησης των Μάγων (που ίσως έγινε δύο χρόνια μετά τη γέννηση του Χριστού, γιατί οι Μάγοι είπαν στο βασιλιά Ηρώδη πως έβλεπαν δύο χρόνια το άστρο στην Ανατολή), ο Ηρώδης προσπάθησε να σκοτώσει το Χριστό και η αγία οικογένεια κατέφυγε στην Αίγυπτο. Επέστρεψε όταν πέθανε ο Ηρώδης και εγκαταστάθηκαν στη

11

Ναζαρέτ, επειδή στην επαρχία της Ιουδαίας (όπου βρισκόταν η Βηθλεέμ) βασίλευε ο γιος του, ο Αρχέλαος, που ήταν σκληρός και επικίνδυνος.

Εικόνα 9: Τα άγια νήπια της Βηθλεέμ

Εικόνα 10: Ο Ιησούς έφηβος βοηθά τον άγιο Ιωσήφ

Ο Ιησούς, όταν μεγάλωσε και άρχισε να διδάσκει, άκουγε τη μητέρα Του. Αυτό φαίνεται από το πρώτο Του θαύμα, στο γνωστό γάμο της Κανά, όπου η Παναγία Τον ενημέρωσε ότι το ζευγάρι δεν είχε κρασί, ελπίζοντας να κάνει κάτι. Ο Ιησούς φάνηκε ότι δεν ήθελε ν’ ανακατευτεί. Όμως αμέσως μετά, υπακούοντας στη μητέρα Του, μετέτρεψε διακριτικά το νερό σε κρασί και μάλιστα τόσο καλό, που ο υπεύθυνος για το κρασί φώναξε το γαμπρό και τον ρώτησε πώς και φύλαξε το καλύτερο κρασί για το τέλος του γλεντιού! Πέρασε ο καιρός και η Παναγία ήταν εκεί όταν σταυρώθηκε ο Χριστός. Στάθηκε θρηνώντας κάτω απ’ το σταυρό Του, μαζί με τον Ιωάννη, το μόνο μαθητή που δε φοβήθηκε και δεν κρύφτηκε εκείνη την ώρα. Και ο Ιησούς της είπε «να ο γιος σου» και στον Ιωάννη «να η μητέρα σου» (κατά Ιωάννην, 19, 26-27). Από τότε ο άγιος Ιωάννης πήρε υπό την προστασία του την Παναγία, σα να ήταν μητέρα του. (Αυτός ο άγιος Ιωάννης δεν είναι ο Πρόδρομος, που είχε ήδη σκοτωθεί, αλλά ο λεγόμενος «Ιωάννης ο Θεολόγος», που έγραψε το κατά Ιωάννην ευαγγέλιο, την Αποκάλυψη και τρεις επιστολές και γιορτάζει 8 Μαΐου και 26 Σεπτεμβρίου).

Στην ανάσταση του Χριστού και την Πεντηκοστή Κατά τους αγίους διδασκάλους του χριστιανισμού, η Παναγία ήταν ο πρώτος άνθρωπος που είδε την ανάσταση του Χριστού. Είναι η «άλλη Μαρία», που, μαζί με την αγία Μαρία τη Μαγδαληνή, καθόταν «απέναντι στον τάφο» κατά την ταφή του και την άλλη μέρα 12

(ξημερώματα Κυριακής) ήρθαν να αλείψουν το σώμα Του με μύρα (αρώματα). Είδαν τον τάφο άδειο και συνάντησαν τον αναστημένο Ιησού. Έτσι, στις εικόνες απεικονίζεται η Παναγία ως μία από τις μυροφόρες.

Εικόνα 11: Η Παναγία στην Πεντηκοστή

Επίσης, η Παναγία βρισκόταν μαζί με τους αποστόλους στο σπίτι μιας άλλης αγίας Μαρίας, της μητέρας του ευαγγελιστή Μάρκου, όπου περίμεναν το Άγιο Πνεύμα, κατά την υπόσχεση του Χριστού. Δέκα μέρες μετά την ανάληψη του Ιησού (δηλ. την αποχώρησή Του για τον ουρανό) ήρθε το Άγιο Πνεύμα και φώτισε τους αποστόλους, που έλαβαν σοφία και θάρρος, αλλά και το χάρισμα να κάνουν θαύματα, έκαναν το πρώτο δημόσιο κήρυγμά τους κι έτσι ξεκίνησε ο χριστιανισμός στην ανθρωπότητα. Μετά την Πεντηκοστή, κατά την παράδοση (που δεν αναφέρεται στην Καινή Διαθήκη), οι απόστολοι προσευχήθηκαν και έριξαν κλήρο, για να καθορίσει ο Θεός σε ποια χώρα θα πάει ο καθένας να διδάξει τους ανθρώπους για το Χριστό. Η Παναγία ζήτησε να συμμετάσχει σ’ αυτή την πράξη. Ο κλήρος της έδειξε τη χερσόνησο του Άθωνα και η Παναγία την επισκέφτηκε μ’ ένα πλοίο. Περίπου χίλια χρόνια αργότερα (το 963 μ.Χ.) χτίστηκε εκεί το πρώτο από 20 μοναστήρια και ολόκληρος ο Άθως αφιερώθηκε στην Παναγία: είναι το «Περιβόλι της Παναγίας», δηλαδή το Άγιο Όρος.

Εικόνα 12: Η Έφορος του Αγίου Όρους 13

Τα τελευταία επίγεια χρόνια και η κοίμησή Της Λέγεται ότι η Παναγία έζησε 15 χρόνια μετά την Ανάσταση του Χριστού. Τα τελευταία γήινα χρόνια της έζησε στη Γεθσημανή, ένα χωριό έξω από τα Ιεροσόλυμα (εκεί που είχε συλληφθεί ο Χριστός τη νύχτα του μαρτυρίου Του). Είχε μερικές φίλες, χριστιανές, που την αντιμετώπιζαν σαν πνευματική τους Μητέρα. Μια μέρα ένας άγγελος την πληροφόρησε πως ήρθε η ώρα να πάει ξανά στο Γιο Της. Η Παναγία δώρισε στις φίλες της δύο ενδύματά της [το χιτώνα και το μαφόριο, δηλ. το κάλυμμα της κεφαλής, αυτά που εικονίζεται να φοράει στις εικόνες της] και όταν ήταν η ώρα, ξάπλωσε στο κρεβάτι της και παρέδωσε το πνεύμα. Ο Χριστός κατέβηκε αυτοπροσώπως και Την πήρε, όπως βλέπουμε στις εικόνες της κοίμησης.

Εικόνα 13: Η κοίμηση της Παναγίας

Όταν κοιμήθηκε η Παναγία, μεταφέρθηκαν θαυματουργικά στη Γεθσημανή οι απόστολοι απ’ όποιο μέρος του κόσμου κι αν βρισκόταν ο καθένας και τέλεσαν την κηδεία της. Τότε όμως κάποιοι φανατικοί Εβραίοι, που μισούσαν τους χριστιανούς, προσπάθησαν να γκρεμίσουν το άγιο σώμα της από το φέρετρό της. Ένας απ’ αυτούς, ο Ιεφωνίας, το έσπρωξε κι αμέσως ένας άγγελος του έκοψε τα χέρια. Ο απόστολος Πέτρος όμως του τα έβαλε στη θέση τους και τα θεράπευσε και τότε ο νέος αυτός έγινε χριστιανός. Ο απόστολος Θωμάς ήρθε τρεις ημέρες μετά την κοίμηση και τον ενταφιασμό της Παναγίας και ζήτησε από τους άλλους ν’ ανοίξουν τον τάφο της για να την προσκυνήσει. Όταν όμως άνοιξαν τον τάφο (που είναι σπήλαιο, όπως ο τάφος του Χριστού – σώζεται ακόμη και σήμερα), η Παναγία είχε αναστηθεί και την είδαν να υψώνεται στους ουρανούς (αναλήφθηκε). Καθώς έφευγε, έλυσε τη ζώνη της και την έδωσε στον άγιο Θωμά. Αυτή είναι η περίφημη και θαυματουργή Αγία Ζώνη. Έτσι η 14

Παναγία αναλήφθηκε στον ουρανό και εκεί βρίσκεται και σήμερα με το σώμα Της. Γι’ αυτό δεν υπάρχουν λείψανα της Παναγίας, ούτε σώζεται το σώμα Της, αλλά ο τάφος της είναι κενός.

Εικόνα 14: Η Μετάσταση της Παναγίας

Εικόνα 15: Η Αγία Ζώνη της Παναγίας

15

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΟΙ ΓΙΟΡΤΕΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Μεγάλες Θεομητορικές Εορτές Γενέθλιο της Θεοτόκου ( 8 Σεπτεμβρίου) Είναι χρονολογικά η πρώτη Θεομητορική εορτή του εκκλησιαστικού έτους (που αρχίζει την 1η Σεπτεμβρίου). Όσο για την καθιέρωση της 8ης Σεπτεμβρίου ως της ημέρας εορτασμού της Γένεσης, υποστηρίζονται διάφορες απόψεις, μεταξύ των οποίων είναι και αυτή, ότι ένας αναχωρητής άκουγε, επί συνεχή έτη (στις 8 Σεπτεμβρίου), αγγέλους να ψάλλουν ύμνους για την Παναγία και έλαβε θεία διαβεβαίωση, ότι η Θεοτόκος γεννήθηκε τη νύχτα της ημερομηνίας αυτής. Μεγάλο μέρος επωνύμων προσκυνημάτων της Θεοτόκου γιορτάζει την 8η Σεπτεμβρίου.

Εικόνα 16: Η Γέννηση της Θεοτόκου

Εισόδια της Θεοτόκου ( 21 Νοεμβρίου) Η γιορτή των Εισοδίων καθιερώθηκε αρχικά κατά τον 6ο αιώνα στην Εκκλησία των Ιεροσολύμων. Υποστηρίζεται ότι η ο καθορισμός της γιορτής έγινε ως επέτειος των εγκαινίων του ναού που ανεγέρθηκε στο χώρο του Ναού του Σολομώντα το 542 από τον Ιουστινιανό. Ο 16

ναός ήταν αφιερωμένος στη Θεοτόκο και αποκαλούνταν «Νέα Εκκλησία» ή «Αγία Μαρία η Νέα». Πολλοί ναοί της Παναγίας είναι αφιερωμένοι στα Εισόδια, φέρουν και την επωνυμία Παναγία Μεσοσπορίτισσα, διότι η γιορτή έχει συνδυασθεί με την σπορά των σιτηρών που συμπίπτει εκείνη την περίοδο.

Εικόνα 17: Τα Εισόδια της Θεοτόκου

Εικόνα 18: Ιερός Ναός Παναγίας Μεσοσπορίτισσας Καλυβίων Αττικής

Υπαπαντή ( 2 Φεβρουαρίου) Θεωρείται κατά το ήμισυ Θεομητορική και κατά το ήμισυ Δεσποτική γιορτή, αφιερωμένη στο Χριστό. Πολλά σεβάσματα της Παναγίας τιμώνται στην Υπαπαντή, μερικά από τα οποία φέρουν και την ονομασία Φλεβαριώτισσα ή Φλεβαριανή. Σε μερικές περιοχές όπως

στα

Χανιά

της

Κρήτης

έχει

θεσπισθεί

και

εορτή

της

Μεσοϋπαπαντής

(Μεσοπαντίτισσα), του μέσου δηλαδή των 40 ημερών από του τοκετού.

Εικόνα 19: Ιερός Ναός Παναγίας Φλεβαριώτισσας στην Αστυπάλαια

17

Ευαγγελισμός της Θεοτόκου ( 25 Μαρτίου) Για τους Έλληνες η γιορτή του Ευαγγελισμού έχει διπλή σημασία, διότι συνδέθηκε με το γεγονός της παλιγγενεσίας (1821). Γιορτάζεται με ιδιαίτερη λαμπρότητα στον ελληνικό χώρο. Αναρίθμητοι είναι οι ναοί , οι μονές, οι εικόνες που κοσμούν πόλεις και χωριάκαι φέρουν την επωνυμία Ευαγγελισμός, Ευαγγελίστρια, Βαγγελίστρα, κ.λ.π.

Εικόνα 20: Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου και η Έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης

Κοίμηση της Θεοτόκου ( 15 Αυγούστου) Η Κοίμηση της Θεοτόκου, ως γνωστόν, γιορτάζεται στις 15 Αυγούστου και είναι από τις μεγαλύτερες γιορτές της Ορθοδοξίας (λέγεται «Πάσχα του καλοκαιριού»), αφού η Παναγία δεν πέθανε, αλλά πέρασε μέσα από το θάνατο στην αιώνια ζωή. Η υπεροχή της γιορτής της Κοίμησης έναντι των υπόλοιπων θεομητορικών εορτών, μπορεί να αποδοθεί αρχικά στις καλές κλιματολογικές συνθήκες του Αυγούστου, καθώς και στη θρησκευτική αντίληψη στην Ορθόδοξη Παράδοση, ότι τιμούμε περισσότερο την επέτειο του θανάτου και λιγώτερο της γέννησης του ατόμου, σε αντίθεση με τη Δύση όπου τιμάται περισσότερο η γιορτή των Χριστουγέννων και η επέτειος της γέννησης (τα γενέθλια).

18

Στις 23 Αυγούστου γιορτάζεται η «απόδοση της κοιμήσεως», δηλαδή η λήξη του εορτασμού, που ο λαός μας την έχει κάνει ιδιαίτερη γιορτή με την ονομασία «τα εννιάμερα της Παναγίας». Αποκαλείται και Μετάσταση της Παναγίας και συμβολίζει την άνοδο της Παναγίας στους ουρανούς.

Εικόνα 21: Η κοίμηση της Θεοτόκου

Μικρές Θεομητορικές Εορτές Σύναξη της Θεοτόκου ( 26 Δεκεμβρίου) Μετά τη γιορτή των Χριστουγέννων γίνεται σύναξη (συγκέντρωση) των πιστών προς τιμή της Παναγίας, η οποία υπήρξε το κύριο πρόσωπο της μεγάλης γιορτής της γέννησης του Χριστού. Κατάθεση Τιμίας Εσθήτος ( 2 Ιουλίου) Από το Πρωτευαγγέλιο του Ιακώβου είναι γνωστό ότι η Παναγία πριν την κοίμησή της δώρισε την εσθήτα (ωμοφόριο ή μαφόριο) της σε μία φτωχή χήρα. Αυτή η εσθήτα διαζωζόταν ως ιερό κειμήλιο και τοποθετήθηκε σε ειδική «Σορό» στο Ναό των Βλαχερνών στην Κωνσταντινούπολη, ο οποίος ανεγέρθηκε γι΄ αυτό τον σκοπό από τον Λέοντα τον Α΄ τον Μεγάλο (457-474).

Εικόνα 22: Κατάθεση Τιμίας Εσθήτος 19

Κατάθεση Τιμίας Ζώνης ( 31 Αυγούστου) Η Τιμία Ζώνη της Παναγίας μετά την παραλαβή της από τον Απόστολο Θωμά κατά την ώρα της Μετάστασης, φυλασσόταν στα Ιεροσόλυμα και από εκεί μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη από τον αυτοκράτορα Αρκάδιο και τοποθετήθηκε μέσα σε θήκη, που ονομάστηκε «Αγία Σορός». Ο εικονομάχος αυτοκράτορας Λέων ο Γ΄ ο Ίσαυρος (680-741), εξαιτίας της συζύγου του Ζωής που έπασχε από δαιμονοληψία, αναγκάσθηκε να ανοίξει την Αγία Σορό και να απλώσει πάνω στη

σύζυγό του το ιερό κειμήλιο. Η αυτοκράτειρα

θεραπεύτηκε θαυματουργικά και η θεραπεία της αποτέλεσε την αφορμή για να καθιερωθεί η γιορτή της Τιμίας Ζώνης. Τμήμα του κειμηλίου φυλάσσεται σήμερα στην Ιερά Μονή Βατοπεδίου του Αγίου Όρους, όπου συνεχίζει να επιτελεί πολλά θαύματα.

Εικόνα 23: Η κατάθεση της Τιμίας Ζώνης

Εικόνα 24: Το τμήμα της Αγίας Ζώνης που φυλάσσεται στην Ιερά Μονή Βατοπεδίου

Αγία Σκέπη ( 28 Οκτωβρίου) Η γιορτή της Αγίας Σκέπης είχε καθοριστεί από τον 12ο αιώνα να τελείται στην Ελλάδα την 1η Οκτωβρίου. Από το 1940 και μετά καθορίστηκε, ύστερα από απόφαση της Ιεράς Συνόδου της εκκλησίας μας , την 28η Οκτωβρίου, μαζί με την επέτειο της εποποιϊας του 1940-41, κατά την οποία η Παναγία άπλωσε την σκέπη και την προστασία της, εμψύχωσε και οδήγησε τις ελληνικές δυνάμεις σε νίκη. Επίσης στην Αθήνα υπάρχει ένας ναό , της Αγίας Σκέπης , που γιορτάζει την 28η Οκτωβρίου.

20

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΟΙ ΤΥΠΟΙ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ Δεομένη Θεωρείται ίσως ο αρχαιότερος τύπος που αναπτύχθηκε στις κατακόμβες. Παριστάνει την Παναγία όρθια να υψώνει πλάγια τα χέρια της σε δέηση.

Εικόνα 25: Παναγία Δεομένη

Πλατυτέρα Ο εικονογραφικός αυτός τύπος συναντάται κυρίως στην κόγχη του Ιερού Βήματος των ιερών ναών. Η Παναγία εικονίζεται ολόσωμη και καθήμενη επί θρόνου, κρατώντας τον Χριστό ως παιδί στα γόνατά της.

Εικόνα 26: Παναγία Πλατυτέρα

21

Οδηγήτρια Είναι ο πλέον διαδεδομένος τύπος. Η Παναγία εικονίζεται όρθια, βρεφοκρατούσα και ελαφρώς στραμμένη αριστερά, κρατώντας τον Χριστό με το αριστερό της χέρι, ενώ υψώνει το δεξί της χέρι μπροστά από το στήθος. Προέρχεται από τη σχετική εικόνα της Μονής των Οδηγών στην Κωνσταντινούπολη, την οποία είχε αποστείλει γύρω στο 440 από τα Ιεροσόλυμα η αυτοκράτειρα Ευδοκία προς την αδελφή του συζύγου της Πουλχερία. Παραλλαγή της αποτελεί ο τύπος της Δεξιοκρατούσας.

Εικόνα 27: Παναγία Οδηγήτρια

Γαλακτοτροφούσα Η Παναγία κρατάει τον Χριστό ως βρέφος, τον οποίο θηλάζει .

Εικόνα 28: Παναγία Γαλακτοτροφούσα

Γλυκοφιλούσα Η Παναγία αγκαλιάζει φιλόστοργα τον Χριστό και το πρόσωπό της ακουμπά στο πρόσωπο του Χριστού, ο οποίος φέρεο το ένα χέρι του στο σαγόνι της μητέρας Του.

22

Εικόνα 29: Παναγία Γλυκοφιλούσα

Παναγία του Πάθους Αποκαλείται και Αμόλυντος και Φοβερά Προστασία. Στο συγκεκριμένο τύπο η Παναγία κρατά με το αριστερό της χέρι τον Χριστό ως παιδί κα με το δεξί της χέρι κρατεί τα χέρια του Χριστού, ενώ εκείνος στρέφει την κεφαλή αριστερά, ατενίζει τον αρχάγγελο Γαβριήλ που κρατά τον Σταυρό και δεξιά εικονίζεται ο αρχάγγελος Μιχαήλ που κρατά τα σύμβολα του Πάθους, δηλαδή τη λόγχη και τον σπόγγο.

Εικόνα 30: Παναγία του Πάθους

Ζωοδόχος Πηγή – Φλεγόμενη Βάτος Στα γνωστά εικονογραφικά πρότυπα με ελάχιστες διαφορές κινούνται και τα άλλα εικονογραφικά έργα, που έχουν ως θέμα τους την Κυρία Θεοτόκο. Αυτές είναι οι παραστάσεις της Ζωοδόχου Πηγής και της Φλεγομένης Βάτου.

23

Εικόνα 31: Ζωοδόχος Πηγή

Εικόνα 32: Φλεγόμενη Βάτος

24

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΕΙΚΟΝΕΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ - ΘΕΟΤΟΚΩΝΥΜΙΑ

Προσκυνήματα και σεβάσματα απειράριθμα, αφιερωμένα στην Παναγία και τιμώμενα σε όλες τις καθιερωμένες θεομητορικές γιορτές, υψώθηκαν σε όλο τον χριστιανικό κόσμο και στην Ελλάδα, από τον επιβλητικό καθεδρικό ναό μέχρι το απομακρυσμένο εξωκκλήσι, στις πόλεις, τα χωριά, τους λόφους και τις πεδιάδες, τις χαράδρες και τα απόκρημνα και δύσβατα μέρη. Ακόμη και ολόκληρες εκτάσεις γης της έχουν παραχωρηθεί, όπως το Άγιο Όρος, όπου ιδιαίτερα υμνείται και δοξάζεται το όνομα της Παναγίας. Εικόνες, αφιερώματα, παρακλητικοί κανόνες, ικεσίες, ύμνοι, και τροπάρια, χιλιάδες επίθετα έχουν δοθεί στην Θεοτόκο, για να εκφραστεί η πίστη και η αφοσίωση στο πρόσωπό της και μέσω αυτής στον Υιό της. Τα Θεοτοκωνύμια, τα ονόματα δηλαδή της Παναγίας ξεπερνούν τα 500 και θα μπορούσαν να καταταγούν στις επόμενες κατηγορίες προέλευσής τους: 1. Από τη στάση της Θεοτόκου στην εικόνα π.χ. Βρεφοκρατούσα, Γαλακτοτροφούσα, Γλυκοφιλούσα κ.αλ. ή από τον εικονογραφικό τύπο π.χ. Δεομένη, Ζωοδόχος Πηγή, Οδηγήτρια, Πλατυτέρα κ.αλ. ή από τη μορφή της Παναγίας π.χ. Γοργόνα, Γουρλομάτα, Μαύρη, Μεγαλομάτα, κ.αλ.

2. Από τον τόπο της. Ετσι υπάρχει η Παναγία η Αθηνιώτισσα, η Βουρλιώτισσα, η Καστριώτισσα, η Κάμπου, η Πυργιανή, η Σπηλιανή, η Μεγαλοσπηλαιώτισσα, η Τουρλιανή, η Θαλασσινή, η Καλαμού, η Καμινιώτισσα, η Βλαχερνίτισσα, η Ολυμπιώτισσα, η Σουμελιώτισσα, η Πλατανιώτισσα, η Καταπολιανή, η Χοζοβιώτισσα (στην Αμοργό από τη Μονή Χοζεβά των Αγίων Τόπων), η Νεαμονήτισσα της Χίου, η Παμμακάριστος

(από

τη

Μονή

της

Κωνσταντινούπολης),

η

Αγία

Σιών,

η

Μακεδονίτισσα στη Λευκωσία, η Έλωνη, η Μαλεβή ( από το όρος Πάρνων, που λέγεται και Μαλεβός), η Αμπελακιώτισσα στη Θεσσαλία.

3. Από την τεχνοτροπία του Ναού της π.χ. Θολοσκέπαστη,

Μολυβδοσκέπαστη,

Πελεκητή, Κρεμαστή, Μαρμαριώτισσα, Κόκκινη, Κοκκινοχωματούσα, Υψηλή, Χωστή, κ.αλ.

4. Από το όνομα του κτίτορα, κατόχου ή ανακαινιστού του Ναού ή της Μονής της ή της συντεχνίας επαγγελματιών (του ναού ή της μονής) π.χ. Παναγία η Παχειά, η 25

Γλυκειά (από το επίθετο Γλυκύς), η Περλιγκού, η Λυκοδήμου, η Κοροβιλιά, η Καπνικαρέα,

Αρβανιτών,

Βελλιανιτών,

Γεράκαινα,

Κονόμου,

Βαφούσαινα,

Κρασοπωλήτισσα, Μαγαζιώτισσα, κ. αλ.

5. Από τον μήνα που εορτάζεται η Παναγία π.χ.

Σοτομπριανή, Βρεχούσα,

Αυγουστιανή και Δεκαπεντούσα, Τριτιανή, Μεσοσπορίτισσα, Βροντού, Ακαθή (από τον Ακάθιστο

Ύμνο),

Αυγουστιανή,

Εννιαμερίτισσα,

Μαρτιάτισσα,

Σεπτεμβριανή,

Φλεριανή, κ.αλ.

6. Από τη θαυματουργική ιδιότητα της εικόνας π.χ. Γαλατιανή, Γιάτρισσα, Διασώζουσα, Ιαματικού, Σώτειρα, Γοργοϋπήκοος, Ελεούσα, Ελεήστρα, Θεραπεία, Υγεία, Υπακοή, Ψυχοσώστρα, Παραμυθία, Παρηγορήτρα, Παυσολύπη, Φανερωμένη, Μυροβλύτισσα.

7. Από τη θέση που βρέθηκε η εικόνα ή από τον τόπο καταγωγής ή προέλευσής της π.χ. Κανάλα, Γιαλιώτισσα, Λαμποβίτισσα, Μοσχοβίτισσα, Σουμελά, Χοζοβιώτισσα, Ατταλειώτισσα, κ.αλ.

8. Από το ναό που βρίσκεται η εικόνα π.χ. Αγιολαζαριώτισσα, Αηλιώτισσα, Μετοχιώτισσα, Μοναστηριώτισσα κ.αλ.

9. Από το όνομα ζώου, πτηνού, ερπετού ή εντόμου π.χ. Αρκουδιώτισσα, Πέρδικα, Λαγουδιανή, κ.αλ. ή δέντρου, φυτού ή άνθους π.χ. Πλατανιώτισσα, Μυρτιδιώτισσα, Σχινιώτισσα, Κρίνα, κ.αλ.

10. Από τη συμμετοχή της στους εθνικούς αγώνες της Ελλάδας π.χ. Υπέρμαχος Στρατηγός, Πολέμισσα, Θαλασομάχισσα, Ελευθερώτρια, Νικοποιός, κ.αλ.

11. Αυτά που τις έδωσαν οι Υμνογράφοι της Εκκλησίας. Κυρίως προέρχονται από τον Ακάθιστο Ύμνο: Αμόλυντος, Υψηλοτέρα, Καθέδρα, Κλίμαξ, Σκέπη, Πόλη, Παράκλησις, Επίσκεψις, Καταφυγή, Κεχαριτωμένη, Χώρα του Αχώρητου, Όρος Αλατόμητον, Ρόδο το Αμάραντον, Αρουρα Βλαστάνουσα και άλλα. Στην εργασία μας θα αναφερθούμε στην ιστορία γνωστών και συγκεκριμένων εικόνων της Παναγίας, οι οποίες είναι ιδιαίτερα αγαπητές και έχουν γίνει μεγάλα προσκυνήματα του λαού, καθώς και στη θαυματουργή εικόνα της περιοχής μας, της Παναγίας της Βουρλιώτισσας, που βρίσκεται στον Ιερό Καθεδρικό Ναό Κοιμήσεως της Θεοτόκου Νέας Φιλαδέλφειας.

26

ΠΟΡΤΑΪΤΙΣΣΑ

Στην Ιερά Μονή των Ιβήρων στο Άγιο Όρος βρίσκεται η θαυματουργή εικόνα της Πορταΐτισσας, η οποία κατά την παράδοση είναι έργο του Ευαγγελιστή Λουκά. Δόθηκε το προσωνύμιο τούτο στην Παναγία, επειδή είναι τοποθετημένη η ιερά εικόνα στο παρεκκλήσιο της μονής Ιβήρων που βρίσκεται αριστερά της κεντρικής Πύλης. Αυτή η εικόνα ήταν κτήμα μιας ευλαβούς χήρας στη Νίκαια, όταν εικονομάχοι στρατιώτες την ανακάλυψαν στο σπίτι της, μπροστά απ' την οποία έκαιγε ακοίμητη καντήλα. Με την υπόσχεση χρημάτων η πλούσια χήρα πήρε μια μέρα παράταση και τη νύχτα έριξε, με το γιό της μαζί, την Εικόνα στη θάλασσα, η οποία ξαφνικά στάθηκε όρθια και έπλεε προς την Ελλάδα. Εκείνος ο γιος, για να μη τον συλλάβουν, ήρθε στη Θεσσαλονίκη και μετά στο Άγιο Όρος. Κανείς δεν ξέρει που βρισκόταν 170 χρόνια η Εικόνα, απ' το 829 που έπεσε στη θάλασσα ως το 1004 που βγήκε στην Ιβήρων. Κάθονταν οι παλαιοί άγιοι Γέροντες της Ιβήρων και μιλούσαν περί σωτηρίας ψυχής, όταν ξαφνικά βλέπουν μέσα στη θάλασσα μια λάμψη. Μαζεύτηκαν όλοι οι Μοναχοί του Όρους, και με βάρκες θέλησαν να πάνε στο περίεργο και θαυμαστό σημείο. Μπόρεσαν μόνο να διακρίνουν ότι ήταν μία εικόνα της 27

Θεοτόκου,

διότι

όσο

πλησίαζαν

τόσο

η

εικόνα

απομακρυνόταν. Οι Πατέρες

συγκεντρώθηκαν στην Εκκλησία και ικέτευαν θερμά τον Θεό να τους επιτρέψει να πάρουν την αγία Εικόνα. Πράγματι ο Θεός άκουσε τη δέηση τους και απάντησε ως εξής: Έξω απ' το Μοναστήρι ασκήτευε κάποιος Μοναχός Γαβριήλ από την Ιβηρία που είδε την Παναγία στο ύπνο του με ιδιαίτερη λαμπρότητα και του λέει «πήγαινε στο Μοναστήρι σου και πες στον ηγούμενο ότι ήρθα για να τους δώσω την εικόνα μου» μετά βάδισε στη θάλασσα, για να γνωρίσουν όλοι την αγάπη και πρόνοια που έχω στο Μοναστήρι σας. Μετά πήγε στο

Μοναστήρι, είπε το νέο και οι Πατέρες με πομπή και

Θεομητορικούς ύμνους πήγαν προς την παραλία. Ο Γέρων Γαβριήλ περπάτησε λίγο στη θάλασσα και αμέσως η εικόνα ήρθε στην αγκαλιά του. Οι Πατέρες με πολλή ευλάβεια και χαρά την υποδέχτηκαν και έκαμαν ολονύκτιες αγρυπνίες και δεήσεις και Λειτουργίες επί

τρία

μερόνυχτα,

για

να ευχαριστήσουν τον Θεό και την Παναγία. Την έβαλαν στο

ναό της Μονής, αλλά εκείνη

έφευγε

και στεκόταν πάνω

από

την

πύλη

του

Μοναστηριού. Αυτό επαναλήφθηκε πολλές φορές, ώσπου ξαναπαρουσιάστηκε η Παναγία στον Γέροντα Γαβριήλ και του λέει: «Πες στον ηγούμενο να παύσετε να με πειράζετε, διότι

δεν

ήρθα

στο Μοναστήρι για να με φυλάτε σεις, αλλά ήρθα για να γίνω εγώ

φύλακας και φρουρός σας και σ' αυτήν και στην μέλλουσα ζωή και όσοι θα ζήσουν με ευλάβεια και φόβο Θεού και δεν αμελούν στην απόκτηση των αρετών, και τελειώσουν την πρόσκαιρη ζωή τους σ' αυτόν τον τόπο, ας έχουν θάρρος και να μη φοβούνται την κόλαση διότι αυτή τη χάρη ζήτησα από τον Θεό και Υιό μου και την πήρα. Ως επιβεβαίωση των λόγων μου σας δίνω αυτό το σημείο, όσο βλέπετε την εικόνα μου στο Μοναστήρι σας, δεν θα λείψει απ' το Όρος τούτο η χάρις και το έλεος του Υιού μου και Θεού». Όταν τα άκουσε αυτά ο ασκητικός και θεοφόρος πατήρ Γαβριήλ έρχεται βιαστικά στο

Μοναστήρι και

τα αναφέρει

συνάθροισε την αδελφότητα και

στον

ηγούμενο ο όποιος χάρηκε πολύ,

διατάζει να κτισθεί στην είσοδο της Μονής ειδικό

παρεκκλήσιο για τη φύλακα της Μονής θαυματουργή Εικόνα. Λέγεται, μάλιστα, ότι εάν χαθεί η εικόνα από την θέση της, τότε θ' αρχίσει ηαντίστροφη μέτρηση για την δευτέρα παρουσία του Κυρίου μας. Η Αγία αυτή εικόνα φέρει στο κάτω μέρος της σιαγόνος της Θεοτόκου μία ουλή από το μαχαίρι ενός πειρατή. Από την ουλή αυτή έρρευσε αίμα, το οποίο πηγμένο διακρίνεται και σήμερα επάνω στην εικόνα.

28

ΠΑΝΤΑΝΑΣΣΑ

Η θαυματουργός εικόνα της Υπεραγίας Θεοτόκου της Παντανάσσης είναι φορητή του 17ου αιώνα. Βρί σκε ται στο αριστερό προσκυνητάριο του βορειανατολικού κίονα του Καθολικού της Ιεράς Μεγίστης Μονής του Βατοπαιδίου στο Άγιο Όρος. Μια ημέρα ένας νέος, που ήταν από την Κύπρο, μπήκε στο ναό και πήγε να προσκυνήσει την εικόνα. Ο Γέροντας Ιωσήφ ο Βατοπαιδινός είδε να αστράφτει ξαφνικά το πρόσωπο της Παναγίας, και μια αόρατη δύναμη έριξε τον νεαρό κατα γής. Μόλις συνήλθε εξομολογήθηκε με δάκρυα στους πατέρες ότι ζούσε με απιστία καταφρονώντας τις εντολές του Θεού και επιδιδόταν στη μαγεία. Έτσι η θαυματουργική επέμβαση της Θεοτόκου έπεισε το νέο να αλλάξει ζωή και να γίνει πιστός άνθρωπος. Η εικόνα αυτή έχει επίσης την ειδική χάρη από το Θεό να θεραπεύει την ασθένεια του καρκίνου. Είναι γνωστές πάρα πολλές περιπτώσεις καρκινοπαθών, που έχουν θεραπευθεί στις ημέρες μας, μετά από ανάγνωση του Παρακλητικού Κανόνα της Παναγίας της Παντάνασσας. Πολλά επίσης θαύματα γίνονται τα τελευταία χρόνια στη Ρωσία αφότου έχουν μεταφερθεί εκεί μετά από παράκληση του Πατριαρχείου Μόσχας δύο αντίγραφα της εικόνας της Παντανάσσης· ένα στο ναό των Αγίων Πάντων στο Κράσνοε Σελό της Μόσχας και το δεύτερο στη μονή Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στο Νοβοσπάσκι. Ιδιαίτερα αξιοσημείωτες είναι οι θεραπείες καρκινοπαθών παιδιών που νοσηλεύονται στο Παιδικό Ογκολογικό Κέντρο Μόσχας.

29

ΓΕΡΟΝΤΙΣΣΑ

Στην Ιερά μονή Παντοκράτορος του Αγίου Όρους φυλάσσεται η Ιερά εικόνα της Παναγίας της «Γερόντισσας». Έλαβε την ονομασία αυτή από ένα θαύμα κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας του θανάτου ενός γέροντος ορθοδόξου ηγουμένου. Η ιστορία έχει ως εξής: σε έναν ασθενή ευσεβέστατο ηγούμενο ο Θεός αποκάλυψε την ημέρα του θανάτου του. Αυτός θέλησε πριν πεθάνει να κοινωνήσει τα Άχραντα μυστήρια. Ζήτησε λοιπόν από τον εφημέριο ιερομόναχο να βιαστεί για να προλάβει να τον κοινωνήσει. Εκείνος, όμως, καθυστερούσε και ο Γέροντας κινδύνευε να πεθάνει χωρίς να κοινωνήσει. Τότε από την εικόνα της Θεοτόκου ακούσθηκε μια οργισμένη φωνή να ερωτά τον ιερομόναχο γιατί αργούσε και δεν συμμορφωνόταν με την παράκληση του Γέροντα. Όπως ήταν φυσικό ο ιερομόναχος συμμορφώθηκε και τρέμοντας σύγκορμος έκανε το λειτούργημά του. Έκτοτε η εικόνα αυτή ονομάσθηκε «Παναγία η Γερόντισσα», επειδή υποστήριξε την παράκληση του Γέροντα. Η Παναγία Γερόντισσα είναι θαυματουργή εικόνα. Στην εικόνα, που βρίσκεται στον κίονα του αριστερού χορού του καθολικού της Μονής, η Παναγία παριστάνεται σε όρθια στάση δέησης χωρίς τον Χριστό. Στην ασημένια επένδυση της εικόνας φαίνεται και ένα πιθάρι που ξεχειλίζει θυμίζοντας μας ένα θαύμα της Παναγίας, η οποία εισακούοντας τις προσευχές του Γέροντα γέμισε με λάδι τα άδεια πιθάρια της Μονής.

30

ΓΛΥΚΟΦΙΛΟΥΣΑ

Όπως η Πορταΐτισσα έτσι και η Γλυκοφιλούσα είναι από τις εικόνες εκείνες που διασώθηκαν από την εικονομαχία και μεταφέρθηκαν θαυματουργικά στον Άθω. Ήταν κτήμα της Βικτωρίας, ευσεβούς συζύγου του εικονομάχου συγκλητικού Συμεών, η οποία, για να μην την παραδώσει, την έριξε στη θάλασσα. Η εικόνα πλέοντας όρθια στα κύματα έφθασε στον αρσανά της Μονής Φιλοθέου, όπου παρελήφθη με πολλή τιμή και χαρά από τον ηγούμενο και τους πατέρες της Μονής, που είχαν ειδοποιηθεί με αποκάλυψη της Θεοτόκου. Στο σημείο της ακτής, όπου απέθεσαν την εικόνα ανέβλυσε αγίασμα. Εκεί κάθε χρόνο την Δευτέρα της Διακαινησίμου γίνεται λιτανεία και αγιασμός.

.

31

ΣΟΥΜΕΛΑ

Η Ιερά Μονή Παναγίας Σουμελά ή Μονή Σουμελά (ποντιακά: σου Μελά, από το όρος Μελά),

είναι

ένα

πασίγνωστο

χριστιανικό

ορθόδοξο

μοναστήρι

κοντά

στην Τραπεζούντα, σύμβολο επί 16 αιώνες του Ποντιακού Ελληνισμού. Σύμφωνα με την παράδοση, το 386 οι Aθηναίοι μοναχοί Bαρνάβας και Σωφρόνιος οδηγήθηκαν στις απάτητες βουνοκορφές του Πόντου μετά από αποκάλυψη της Παναγίας, με σκοπό να ιδρύσουν το μοναχικό της κατάλυμα. Eκεί, σε σπήλαιο της απόκρημνης κατωφέρειας του όρους, σε υψόμετρο 1063 μέτρα, είχε μεταφερθεί από αγγέλους η ιερή εικόνα της Παναγίας της Aθηνιώτισσας, την οποία, πάντα κατά την παράδοση, εικονογράφησε ο Eυαγγελιστής Λουκάς.

Εικόνα 33: Ιερά Μονή Παναγίας Σουμελά στον Πόντο

Tη μονή προίκισαν με μεγάλη περιουσία και πολλά προνόμια, κτήματα, αναθήματα και κειμήλια οι αυτοκράτορες. Mεγάλοι ευεργέτες της μονής ήσαν ο Mανουήλ Γ΄ Kομνηνός (1390 - 1417 μ.Χ.), και ο Aλέξιος Γ΄ (1349 - 1390 μ.Χ.). O Aλέξιος Γ΄ (1349 - 1390 μ.Χ.), τον οποίο έσωσε η Mεγαλόχαρη από μεγάλη τρικυμία και τον βοήθησε να νικήσει τους εχθρούς της, σε ένδειξη ευγνωμοσύνης την οχύρωσε καλά, έχτισε πύργους, νέα κελιά και ανακαίνισε τα 32

παλαιά της κτίσματα. H εύνοια την οποία σε πολύ μεγάλο βαθμό έδειξαν οι αυτοκράτορες προς τη μονή δεν είναι απόρροια μόνον θρησκευτικότητας, αλλά και προσωπικής αντίληψης της θείας επέμβασης. Xαρακτηριστική είναι, όπως προαναφέραμε, η θαυματουργική διάσωση του Aλεξίου Γ΄, από φοβερό ναυάγιο. Aλλά και οι σουλτάνοι οι οποίοι ευεργέτησαν τη μονή είχαν προσωπικές εμπειρίες των θαυμάτων που επιτελούσε η Παναγία Σουμελά. Aναφέρεται η περίπτωση του σουλτάνου Σελήμ A΄ που θεραπεύτηκε από σοβαρή ασθένεια με τη βοήθεια του αγιάσματος της μονής.

Tο 1922 μ.Χ. οι Tούρκοι κατέστρεψαν ολοσχερώς το μοναστήρι. Aφού πρώτα λήστεψαν όλα τα πολύτιμα αντικείμενα που υπήρχαν μέσα στη μονή, μετά έβαλαν φωτιά, για να σβήσουν τα ίχνη των εγκλημάτων τους Oι μοναχοί πριν την αναγκαστική έξοδο το 1923 μ.Χ. έκρυψαν μέσα στο παρεκκλήσι της Aγίας Bαρβάρας την εικόνα της Παναγίας, το ευαγγέλιο του Oσίου Xριστοφόρου και τον σταυρό του αυτοκράτορα της Tραπεζούντας Mανουήλ Kομνηνού. Mε ενέργειες του πρωθυπουργού της Eλλάδας Eλευθερίου Bενιζέλου, το 1930, όταν στα πλαίσια της προωθούμενης τότε ελληνοτουρκικής φιλίας ο Tούρκος πρωθυπουργός Ισμέτ Ινονού επισκέφτηκε την Αθήνα, δέχτηκε μια αντιπροσωπεία να πάει στον Πόντο και να παραλάβει τα σύμβολα της ορθοδοξίας και του ελληνισμού. Tο 1930 ζούσαν μόνο δύο καλόγεροι του πανάρχαιου ιστορικού μοναστηριού. O υπέργηρος Iερεμίας και ο Aμβρόσιος Σουμελιώτη. Aπό τον μοναχό Iερεμία έμαθε ο Aμβρόσιος την κρύπτη των ανεκτίμητων κειμηλίων. Στις 14 Οκτωβρίου έφυγε ο Aμβρόσιος, εφοδιασμένος με ένα κολακευτικό συστατικό έγγραφο της τουρκικής πρεσβείας για την Kωνσταντινούπολη και από εκεί για την Tραπεζούντα, με προορισμό την Παναγία Σουμελά. Λίγες μέρες αργότερα επέστρεφε στην Aθήνα όχι μόνο με τα σύμβολά μας, αλλά και με τον Πόντο, όπως είχε γράψει τότε ο υπουργός Προνοίας της κυβέρνησης του Eλευθερίου Bενιζέλου Λεωνίδας Iασωνίδης: «Eν Eλλάδι υπήρχαν οι Πόντιοι, αλλά δεν υπήρχεν ο Πόντος. Mε την εικόνα της Παναγίας Σουμελά ήλθε και ο Πόντος».

H εικόνα φιλοξενήθηκε για 20 χρόνια στο Bυζαντινό Mουσείο της Aθήνας. Πρώτος ο Λεωνίδας Iασωνίδης πρότεινε το 1951 τον επανενθρονισμό της Παναγίας Σουμελά σε κάποια περιοχή της Eλλάδας. Πράγματι, το 1951 ο Kρωμναίος οραματιστής και κτήτωρ Φίλων Kτενίδης έκανε πράξη την επιθυμία όλων των Ποντίων, με τη θεμελίωση της Νέας Παναγίας Σουμελά στις πλαγιές του Βερμίου στην Καστανιά της Βέροιας.

33

ΠΡΟΥΣΙΩΤΙΣΣΑ

Στα νοτιοδυτικά της Ευρυτανίας, στις απολήξεις των βουνών Καλιακούδα και Χελιδώνα βρίσκεται από τον 9ο αιώνα η εικόνα της Παναγίας της Προυσιώτισσας, η οποία ήρθε στην Ελλάδα ως εξής: Τον καιρό που βασίλευε ο εικονομάχος Θεόφιλος στην Κωνσταντινούπολη, άρχισε μεγάλο διωγμό κατά των Αγίων εικόνων. Εκείνη την εποχή το 829 μ.Χ η σεβάσμια εικόνα της Παναγίας βρισκόταν σε μια πόλη της Τουρκίας, στην Προύσα της Μικράς Ασίας. Ο γιος ενός άρχοντα της βασιλικής αυλής, πήρε την εικόνα αυτή για να τη σώσει και κατέφυγε στα μέρη της Ελλάδας. Ενώ ο νέος αυτός είχε κατέβει με την ιερή εικόνα ως την Καλλίπολη της Θράκης άγνωστο πώς η εικόνα χάθηκε. Το αρχοντόπουλο, αναστενάζοντας συνεχώς έκλαιγε πιστεύοντας ότι η εικόνα εξαφανίστηκε λόγω της αμαρτωλότητάς του. Με αυτούς τους λογισμούς ήρθε και κατοίκησε στην Υπάτη κοντά στη σημερινή Λαμία και έκτισε ένα μικρό εκκλησάκι για να παρηγορηθεί για την ξενιτιά του. Ένα παιδί από τους βοσκούς, φύλαγε τα γίδια του πατέρα του και μια νύχτα εκεί που κοιμόταν εκεί περίπου που είναι το σημερινό κοιμητήριο της Μονής, δίπλα από το κρυφό σχολειό, ακούει ξαφνικά πίσω του γλυκούς και απαλούς ύμνους. Από το φόβο του ξύπνησε και ενώ σκεφτόταν να βρει από πού έρχονται οι ύμνοι αυτοί βλέπει ξαφνικά ένα πύρινο στύλο, μια φωτεινή δέσμη που ξεκινούσε από μια σπηλιά και έφτανε ως τον ουρανό. Φεύγει κατατρομαγμένο στον πατέρα του και του αναφέρει το παράδοξο αυτό γεγονός. Ο πατέρας 34

του αρχικά δεν το πίστεψε, αλλά παρ όλες τις επιμονές του παιδιού του, την άλλη νύχτα πηγαίνουν μαζί και οι γλυκειές μελωδίες συνεχιζόταν και ο πυρσός ξεκινούσε πάλι από το σπήλαιο και έφτανε σον ουρανό. Την άλλη μέρα το παιδί μαζί με τον πατέρα και μερικούς άλλους βοσκούς εξερευνούν το σπήλαιο και βρίσκουν την Αγία εικόνα να φεγγοβολά και να αστράφτει. Μετά από λίγες ημέρες το γεγονός αυτό μαθεύτηκε στις γύρω πόλεις και περιοχές και έφτασε στα αυτιά του αρχοντόπουλου που την μετέφερε από την Προύσα. Χωρίς να χάσει καιρό πήρε μαζί του τους δούλους του και έτρεξε σε εκείνα τα μέρη αναζητώντας αυτό που επιζητούσε. Μετά από δυο μέρες έφτασε και μόλις την αντίκρισε, την αναγνώρισε αμέσως και έπεσε κάτω προσκυνώντας Την. Έπειτα αφού φιλοδώρησε τους χωρικούς που την βρήκαν πήρε την εικόνα για να επιστρέψει στην Υπάτη. Με αυτά τα λόγια άφησε λυπημένους τους βοσκούς και αυτός πήρε την Αγία εικόνα και αναχώρησε. Καθώς έφτασαν σε κάποιο ύψωμα του δρόμου κουράστηκαν και έβαλαν την εικόνα σε ένα ερειπωμένο εκκλησάκι για να ξαποστάσουν. Ενώ αποκοιμήθηκαν, όταν ξύπνησαν δε βρήκαν την εικόνα και ο άρχοντας σκέφτηκε ότι τους παρακολουθούσαν οι βοσκοί και ήρθαν κρυφά και την έκλεψαν. Καθώς επέστρεφαν πίσω, το αρχοντόπουλο άκουσε μια γυναικεία φωνή λέγοντάς του : « Ω νέε σώσου και πήγαινε στο καλό, διότι εγώ αναπαύομαι καλύτερα σε αυτούς τους άγριους και ορεινούς τόπους με απλοϊκούς βοσκούς παρά σε μεγαλουπόλεις με πλούσιους άρχοντες. Αν θέλεις να μείνεις μαζί μου έλα και θα ναι και για καλό σου» και ξαφνικά πάνω στο βουνό δημιουργήθηκε το τύπωμα της Παναγίας μια τρύπα στην κορυφή του βουνού σε μέγεθος ίση με την εικόνα και κατά ύψος του βουνού εμφανίστηκαν αποτυπώματα ανθρωπίνου πέλματος. Περπάτησε δηλαδή η Παναγία προς την κορυφή του βουνού διαπερνώντας το για να φτάσει και πάλι στην θέση όπου αυτή διάλεξε να γίνει το μόνιμο κατοικητήριό της εδώ και χίλια περίπου έτη. Αυτά τα άκουσε το αρχοντόπουλο με προσοχή και ελευθέρωσε τους δούλους του και γύρισε πάλι στο σημείο ευρέσεως της εικόνας και εγκατέλειψε τα εγκόσμια και αφοσιώθηκε στην υπηρεσία της Παναγίας. Έτσι έχουμε τους πρώτους μοναχούς που εγκαταστάθηκαν στον ιερό αυτό τόπο, που διάλεξε η Κυρά της Ρούμελης να χτίσει το αιώνιο σπίτι της, το αρχοντόπουλο που πήρε το μοναχικό όνομα Διονύσιος και ο δούλος του που πήρε το όνομα Τιμόθεος.

35

ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΡΙΑ ΤΗΝΟΥ

Ο Ναός της Ευαγγελίστριας στην Τήνο με τη θαυματουργή Εικόνα του αποτελεί καταφύγιο

χιλιάδων

προσκυνητών,

που

εναποθέτουν

εκεί

τις

ελπίδες

τους

για

ψυχοσωματική υγεία. Η ιστορία της εικόνας ξεκινά από το 1821. Λίγες μέρες πριν την εορτή του Ευαγγελισμού ένας ηλικιωμένος ογδόντα χρόνων, που ονομαζόταν Μιχαήλ Πολυζώης και έμενε στην Τήνο είδε την Παναγία στον ύπνο του που που τον πρόσταζε να να κτίσουν εκκλησία στον αγρό του Αντωνίου Δοξαρά. Ο γέροντας διηγήθηκε το όνειρό του σε ιερέα αλλά δεν έγινε πιστευτός. Κάποιες προσπάθειες εκσκαφής στο συγκεκριμένο χωράφι δεν έφεραν το επιθυμητό αποτέλεσμα. Στις 9 Ιουλίου του 1822, ενώ το όραμα του Πολυζώη είχε ξεχαστεί, παρουσιάστηκε στον ύπνο της μοναχής Πελαγίας, στη μονή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Κεχροβούνι της Τήνου, η Παναγία, που πρόσταζε να σκάψουν στο ίδιο χωράφι και να κτίσουν ναό. Την 1η Ιανουαρίου 1823 θεμελιώθηκε ο Ναός της Ζωοδόχου Πηγής, στα ερείπια του παλαιού μεγαλοπρεπούς Ναού στο όνομα του Αγίου Ιωάννου. Όλοι οι κάτοικοι του νησιού συμμετείχαν στις απαραίτητες εργασίες για τη θεμελίωση και αργότερα για την πλακόστρωση του Ναού και του περιβάλλοντος χώρου. Την 30η Ιανουαρίου 1823 οι κάτοικοι του χωριού Φαλατάδο ανέλαβαν τη συνέχιση των εργασιών. Ενώ ίσιωναν από τα χώματα το δάπεδο του Ναού και έσκαβαν μεταφέροντάς έξω το χώμα, ξαφνικά η αξίνα του Φαλαταδιανού Εμμ. Μάτσα ή Σπανού κτύπησε πάνω σε ένα 36

ξύλο. Ο χωρικός πήρε το κομμάτι ξύλο και καθαρίζοντάς το έμεινε έκπληκτος μπροστά στο θέαμα: πάνω του ήταν ζωγραφισμένος ένας Άγγελος με κρίνο. Με χαρά και τρεμάμενη φωνή ειδοποίησε τους συγχωριανούς του, οι οποίοι άρχισαν να σκάβουν για το άλλο μισό που γρήγορα βρέθηκε. Πάνω στο ξύλο εικονιζόταν η Θεοτόκος καθισμένη σε θρόνο. Συναρμολόγησαν τα δυο ξύλα και αντίκρισαν με δέος τον Ευαγγελισμό. «Ευαγγελίζου γη χαράν μεγάλην...». Με δάκρυα στα μάτια έστειλαν απεσταλμένους να ειδοποιήσουν όλο το νησί. Η είδηση έδωσε μεγάλη χαρά στους ντόπιους, αλλά και στους ξένους που άρχισαν να συρρέουν για να ασπαστούν την Αγία Εικόνα Της. Πλήθη κατέβαιναν από όλα τα χωριά ακόμα και τη νύχτα με λαδοφάναρα. Με υπομονή και πίστη ανέμεναν ώρες πολλές για να προσκυνήσουν και να δοξάσουν το Θεό. Τη 2η Φεβρουαρίου 1823 για πρώτη φορά έγινε η περιφορά της Αγίας Εικόνας στα στενά δρομάκια της Τήνου. Το Άγιο Εικόνισμα, ήταν ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, το οποίο με τις εργασίες του χωρικού με την αξίνα σχίστηκε στη μέση, όμως οι μορφές της Θεοτόκου και του Γαβριήλ έμειναν αλώβητες. Το πίσω μέρος της Εικόνας ήταν καμένο, καθώς ο Ναός του Αγίου Ιωάννου, μέσα στον οποίο βρισκόταν από τους πρώτους βυζαντινούς χρόνους η Αγία Εικόνα, πυρπολήθηκε τον 12ο αιώνα από τους Σαρακηνούς. Και όμως το Εικόνισμα είχε διατηρηθεί, παρά τις αντίξοες συνθήκες της υγρασίας και της πολυκαιρίας. Η τεχνοτροπία της δεν ανήκει στους βυζαντινούς χρόνους, αλλά είναι των πρώτων χριστιανικών χρόνων. Οι μελέτες αποδεικνύουν ότι αποτελεί έργο του Ευαγγελιστή Λουκά και μάλιστα ότι είναι μια από τις τρεις πρώτες εικόνες του, διαβεβαιώνοντας ότι η θαυματουργική ιδιότητά Της προέρχεται από την ευλογία της ίδιας της Θεοτόκου, που ευλόγησε το έργο του Λουκά, με τα λόγια «η χάρις του εξ εμού τεχθέντος είη δι' εμού μετ' αυτής». Ο χρυσός και τα πολύτιμα πετράδια, αφιερώματα των πιστών, δεν αφήνουν να φανεί το σκίσιμο της σκαπάνης. Στο αντίγραφο, που υπάρχει στο σκευοφυλάκιο του Ιερού Ιδρύματος Ευαγγελιστρίας Τήνου, βλέπουμε ότι εικονίζεται η Μεγαλόχαρη γονατιστή με σκυμμένο το κεφάλι μπροστά σε ένα χαμηλό αναλόγιο. Στο ανοικτό βιβλίο που είναι πάνω του είναι χαραγμένα τα λόγια: «γένοιτό μοι κατά το ρήμα σου». Το κάλυμμα της κεφαλής είναι ριγμένο προς τα πίσω, όπως ακριβώς έδεναν τα μαντήλια τους οι κόρες της Ναζαρέτ.

37

Στο βάθος της μικρής αίθουσας διακρίνονται χωρίσματα παραθύρων και από το κέντρο ψηλά κατεβαίνει το Άγιο Πνεύμα «εν είδει περιστεράς». Απέναντι στραμμένος προς τη Θεοτόκο στέκεται ολόσωμος ο Αρχάγγελος Γαβριήλ φωτολουσμένος κρατώντας στο αριστερό του χέρι το συμβολικό κρίνο της αγνότητας. Από τη στιγμή που βρέθηκε το εικόνισμα, αποφασίστηκε να κτιστεί νέος μεγαλύτερος Ναός, για να εκτελεστεί η διαταγή της Θεοτόκου, στο όνομα του Ευαγγελισμού. Τότε ο αρχιτέκτονας Ευστράτιος από τη Σμύρνη ανέλαβε το δύσκολο έργο, που όμως με τη βοήθεια των κατοίκων του νησιού και της Παναγίας ευοδώθηκε και σε ένα μόλις χρόνο έγιναν τα εγκαίνια.

Εικόνα 34: Ναός Ευαγγελίστριας - Προσκυνητές

38

ΦΙΔΟΥΣΑ

Πήρε το όνομα Φιδιώτισσα από ένα θαύμα της, το οποίο θυμίζει κάθε χρόνο στους προσκυνητές της με ένα άλλο θαύμα της. Ψηλά στην πλαγιά του χωριού Μαρκόπουλο στη νότια Κεφαλλονιά, πριν χρόνια οι χωρικοί είδαν ένα δέντρο (σχίνο) να καίγεται και οι φλόγες να ανεβαίνουν πολλά μέτρα ψηλά. Το δάσος πήρε φωτιά σκέφτηκαν. Ανησύχησαν και έτρεξαν να σβήσουν τη φωτιά για να μην καεί το δάσος και το χωριό. Όταν έφθασαν οι χωρικοί είδαν το δέντρο εντελώς καμένο και στην καμένη ρίζα του ήταν ακουμπισμένη μια πολύ όμορφη εικόνα της Παναγίας, που η φωτιά δεν την άγγιξε. Οι χωρικοί συγκινημένοι πήραν την εικόνα στα χέρια τους, την προσκύνησαν και χαρούμενοι την κατέβασαν στο χωριό και την τοποθέτησαν στην εκκλησία του χωριού τους, που ήταν στην πλατεία. Το επόμενο πρωί πήγαν και οι άλλοι χωρικοί στην εκκλησία για να προσκυνήσουν την εικόνα της Παναγίας. Όμως η εικόνα έλειπε και δεν βρισκόταν πουθενά. Κάποιος πήγε στο βουνό και βρήκε την εικόνα στο καμένο δέντρο, την κατέβασε στο χωριό και ρωτούσε ποιος την πήγε εκεί. Έτσι οι κάτοικοι αποφάσισαν να κλειδώσουν την εκκλησία. Όμως τρεις φορές η εικόνα έλειπε και την ξανάβρισκαν στο καμένο δέντρο. Τότε οι χωρικοί πίστεψαν πως η επιθυμία της Παναγίας είναι να βρίσκεται εκεί και γι' αυτό έχτισαν μία εκκλησία και έβαλαν μέσα σε ένα ωραίο εικονοστάσι την Παναγία. Μετά από λίγο καρό χτίστηκε μοναστήρι γυναικών. Οι μοναχές προσεύχονταν καθημερινά στην Παναγία. Ένα πρωί είδαν να πλησιάζουν πειρατικά καράβια και να ανηφορίζουν πειρατές στο μοναστήρι με σκοπό να το λεηλατήσουν. Τότε οι μοναχές φοβήθηκαν και ζήτησαν την προστασία της Παναγίας. Κι 39

αυτή έκανε το θαύμα της. Φίδια κύκλωσαν το μοναστήρι κι όταν πήγαν οι πειρατές φοβήθηκαν κι έφυγαν. Οι μοναχές σώθηκαν και ευχαρίστησαν την Παναγία. Από τότε κάθε χρόνο εμφανίζονται φίδια.Φεύγοντας η 15η Αυγούστου, αναχωρούν και τα φίδια. Γερμανοί φυσιοδίφες τα εξέτασαν, αλλά δεν μπόρεσαν να τα κατατάξουν σε κανένα από τα γνωστά είδη. Είναι γκρίζα, λεπτά, και δεν περνούν το μέτρο.Όταν τα χαϊδεύεις, νιώθεις το δέρμα τους βελούδινο και βλέπεις δυο ματάκια σπινθηροβόλα. Στο πλατύ τους κεφάλι σχηματίζεται ένας μικρός σταυρός, καθώς επίσης και στην άκρη της λεπτής γλώσσας τους. Αν κάποια χρονιά τα φίδια δεν παρουσιασθούν, είναι κακό σημάδι. Αυτό συνέβη το 1940, καθώς και το 1953, οπότε δοκιμάσθηκε το νησί από τους σεισμούς.

ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΜΕΓΑΛΟΣΠΗΛΑΙΩΤΙΣΣΑ

Η εικόνα της Παναγίας του Μεγάλου Σπηλαίου είναι εκείνη που με κερί και μαστίχη απεικόνισε ο απόστολος και Ευαγγελιστής Λουκάς. Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων στο Κτιτορικό της Μονής του Μεγάλου Σπηλαίου σημειώνει ότι ο Λουκάς, όταν παρέδωσε στον Θεόφιλο το Ευαγγέλιο του, προσέφερε σ’ αυτόν και την εικόνα της Θεοτόκου, που διασώζεται σήμερα στο μοναστήρι αυτό. Η εικόνα αυτή, η οποία παριστά την Θεοτόκο Βρεφοκρατούσα και είναι ζωγραφισμένη πάνω σε σανίδα, ανήκει στα Ιστορικά κειμήλια της Μονής. Μετά την κοίμηση του Ευαγγελιστού Λουκά έμεινε στο Μεγάλο Σπήλαιο περίπου δύο αιώνες.

40

Το 333 έως 335 μ.Χ. δύο κατά σάρκα αδέλφια και μοναχοί, ο Θεόδωρος και ο Συμεών καταγόμενοι από τη Θεσσαλονίκη, βρίσκονται στα Ιεροσόλυμα ως προσκυνητές των Αγίων Τόπων. Βλέπουν συγχρόνως και οι δύο το ίδιο όραμα: την Παναγία και τρεις αγίους, τους αποστόλους Παύλο, Ανδρέα και τον ευαγγελιστή Λουκά που τους προτρέπει να μεταβούν στο Μέγα Σπήλαιο, στα Καλάβρυτα της Αχαϊας, να ακολουθήσουν το δρόμο των τριών αποστόλων και να βρουν την εικόνα της Παναγίας. Προχωρώντας έφθασαν στο Βουραϊκό ποταμό, όπου συνάντησαν τη δούλη του Θεού Ευφροσύνη, που τους εξιστόρησε τις οπτασίες της και το πώς βρήκε την εικόνα της Θεοτόκου με τη βοήθεια ενός τράγου από το κοπάδι της που έφευγε, γύριζε με βρεγμένα γένεια και βέλαζε σα να ήθελε κάτι να της δείξει. Αφού οδηγήθηκαν στο σπήλαιο, προσκύνησαν την εικόνα που αστραποβολούσε και όλη τη νύχτα προσεύχονταν. Την άλλη μέρα θέλησαν να καθαρίσουν το σπήλαιο και έβαλαν φωτιά για να καούν τα βάτα και οι θάμνοι και τότε συνέβη ένα παράξενο θαύμα. Ένα τεράστιο φίδι που φώλιαζε εκεί όρμησε να βγει έξω για να γλυτώσει. Τότε μία λάμψη από την Ιερή εικόνα το κατέκαψε. Μέχρι το 1640, που πυρκαγιά έκαψε το μοναστήρι σωζόταν η ραχοκοκκαλιά του φιδιού. Όταν οι πατέρες καθάρισαν το σπήλαιο, φάνηκε η Αγία τράπεζα όπου κατά την παράδοση ιερουργούσε ο ευαγγελιστής Λουκάς. Λέγεται ότι σ΄ αυτό το σπήλαιο έγραψε το Ευαγγέλιο του. ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΒΟΥΡΛΙΩΤΙΣΣΑ

Η Εικόνα της Παναγίας της Βουρλιώτισσας, που βρίσκεται στον Ιερό Καθεδρικό Ναό Κοιμήσεως της Θεοτόκου Νέας Φιλαδέλφειας στην Αθήνα, σύμφωνα με την παράδοση που 41

διασώθηκε ως τις μέρες μας, βρέθηκε από κάποιο βοσκό στα τέλη του 19ου αιώνα, σε μία περιοχή όπου υπήρχαν πολλά βούρλα. Ο βοσκός πήγαινε τα γίδια του στην περιοχή που ήταν βοσκότοπος και αντιλήφθηκε ότι ένα γίδι αποκόπηκε από το κοπάδι. Μετά από λίγη ώρα επέστρεψε και ο βοσκός παρατήρησε ότι είχε βρεγμένα γένεια. Την επόμενη μέρα ο βοσκός πήγε να βρή το μέρος με το νερό, για να το ανοίξη και να πίνουν από εκεί τα ζώα του. Ψάχνοντας με υπομονή και μη μπορώντας να βρη την πηγή του νερού, ανακάλυψε με τη θεία χάρη της Παναγίας την χαριτόβρυτη εικόνα της. Ευσεβής χριστιανός ο βοσκός, τρελός από τη χαρά του, φανερώνει το πολύτιμο εύρημα του στον παπά του χωριού Βουρλά της Μικράς Ασίας. Ευσεβείς χριστιανοί κάτοικοι, έκτισαν στο σημείο ανεύρεσης της Εικόνας ένα μικρό εκκλησάκι, ενώ σε λίγα χρόνια φτιάχτηκε κοντά εκεί μία μεγάλη Εκκλησία και μέσα εκεί φυλασσόταν η πολύτιμη Εικόνα της Παναγίας η οποία είχε την προσφώνηση Παναγία η Οδηγήτρια. Ήλθαν οι μαύρες μέρες της Μικρασιατικής καταστροφής. Λίγες μέρες μετά τις 15 Αυγούστου, οι Τούρκοι μπήκαν στα Βουρλά και τα κατέστρεψαν. Βεβήλωσαν, έκλεψαν και στο τέλος έκαψαν το εκκλησάκι. Την εικόνα ανέλαβε πιστός χριστιανός με κίνδυνο της ζωής του και όπως λέει η παράδοση την έφερε στη Νέα Φιλαδέλφεια, όπου τοποθετήθηκε στον Ιερό ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, όπου και αποτελεί πολύτιμο και μεγαλειώδες θησαύρισμα του Ιερού Ναού, της πόλεως της Νέας Φιλαδέλφειας. Όταν τοποθετήθηκε στην Παναγίτσα όπως την ονομάζει ο πιστός λαός της νέας Φιλαδέλφειας την εκκλησία του, σώζεται ένα περιστατικό που συνέβη με κάποιο Βουρλιώτη πιστό με το όνομα Παναγιώτης. Αυτός είχε αμφιβολίες για το αν αυτή είναι η εικόνα η πραγματική. Το βράδυ στον ύπνο του φανερώθηκε η Παναγία και του λέει "Παναγιώτη παιδί μου, γιατί δεν με πιστεύεις, είμαι η Βουρλιώτισσα". Η σεπτή εικόνα της Παναγίας της Βουρλιώτισσας υπέστη φθορές από μια φωτιά η οποία συνέβη την παραμονή της εισβολής των Τούρκων στην Κύπρο και ανήμερα της επετείου των εγκαινίων της Εκκλησίας.

42

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ ΥΜΝΟΙ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΠΑΝΑΓΙΑ

ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ Μεγαλυνάριο της Θεοτόκου «Ἄξιόν ἐστιν ὡς ἀληθῶς, μακαρίζειν σε τὴν Θεοτόκον, τὴν ἀειμακάριστον καὶ παναμώμητον, καὶ Μητέρα τοῦ Θεοῦ ἡμῶν. Τὴν τιμιωτέραν τῶν Χερουβείμ, καὶ ἐνδοξοτέραν ἀσυγκρίτως τῶν Σεραφείμ, τὴν ἀδιαφθόρως Θεὸν Λόγον τεκοῦσαν, τὴν ὄντως Θεοτόκον, σὲ μεγαλύνομεν». Αξίζει στ΄αλήθεια να σε μακαρίζουμε (=να σε ονομάζουμε «μακάρια», δηλαδή ευτυχισμένη και ευλογημένη) Θεοτόκε εσένα που είσαι πάντα ευλογημένη και χωρίς καμμιά αμαρτία, τη μητέρα του Θεού μας. Την πολυτιμότερη από τα χερουβίμ και πιο δοξασμένη από τα σεραφείμ, που γέννησες το Θεό Λόγο χωρίς φθορά και πράγματι είσαι Θεοτόκος (=μητέρα του Θεού) σε μεγαλύνουμε (= σε υμνούμε, διακηρύσσουμε το μεγαλείο σου). Κάπου στα τέλη του 10ου αιώνα σε ένα κελί στις Καρυές του Αγίου Όρους ασκήτευαν δύο μοναχοί. Ο ένας από τους δύο τελούσε την προσευχή του όρθρου της Κυριακής ενώ ο άλλος έλειπε από το κελί. Δέχτηκε τότε την επίσκεψη ενός άγνωστου μοναχού και συνέχισαν μαζί τον όρθρο. Όταν έφτασαν στο σημείο που έπρεπε να ψάλλουν στην Παναγία «Την Τιμιωτέραν των Χερουβείμ» ο φιλοξενούμενος μοναχός άρχισε να ψέλνει το «Άξιον εστίν ως αληθώς μακαρίζειν σε την Θεοτόκον, την αειμακάριστον, και παναμώμητον, και μητέρα του Θεού ημών». Ο ύμνος αυτός άρεσε τόσο πολύ στο μοναχό του κελιού που τον άκουγε για πρώτη φορά ώστε ζήτησε από τον άγνωστο μοναχό να του τον γράψει για να τον έχει και να τον ψέλνει κι αυτός. Αλλά δε βρέθηκε μελάνι και χαρτί στο κελί. Ζήτησε τότε ο φιλοξενούμενος μοναχός μια πλάκα από μάρμαρο και όταν την πήρε στα χέρια του άρχισε με το δάχτυλό του να χαράζει την πλάκα γράφοντας τον ύμνο όπως του ζήτησε ο μοναχός. Τόσο εύκολα έγραφε πάνω στην πλάκα σαν να έγραφε πάνω σε πηλό! Έπειτα είπε στον ντόπιο μοναχό στο εξής να ψέλνουν όλοι οι Ορθόδοξοι αυτό τον ύμνο. Αφού τελείωσε, ο ξένος μοναχός εξαφανίστηκε. Ήταν Άγγελος Κυρίου -πιθανόν ο αρχάγγελος Γαβριήλ- για να αποκαλύψει τον Αγγελικό ύμνο.

43

Από τότε ο Αγγελικός αυτός ύμνος διαδόθηκε σε όλη την οικουμένη για να ψάλλεται εις την Θεομήτορα. Η Αγία εικόνα της Θεοτόκου, η οποία βρισκόταν στην Εκκλησία του κελιού εκείνου, όπου έγινε το θαύμα, μεταφέρθηκε από τους πατέρες του Αγίου Όρους, στην Εκκλησία του Πρωτάτου. Εκεί βρίσκεται μέχρι σήμερα, μέσα στο Άγιο Βήμα, επειδή μπροστά στην εικόνα ο Άγγελος έψαλλε τον ύμνο. Το κελί εκείνο, ονομάζεται Άξιον εστί ενώ η περιοχή που βρισκόταν το κελί πίσω από τη Σκήτη του Αγίου Ανδρέα που έγινε το θαύμα ονομάστηκε «κοιλάδα του Άδειν» από το ρήμα άδω που σημαίνει υμνώ, ψάλλω.

Εικόνα 35: Το θαύμα εν τω άδειν

ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ Τη Μεγάλη Σαρακοστή, στις 4 πρώτες εβδομάδες, κάθε Παρασκευή βράδυ, στο μέσο του Μικρού Αποδείπνου, αντηχούν οι θαυμάσιοι και προσφιλέστατοι στο λαό μας Χαιρετισμοί της Παναγίας («Άγγελος πρωτοστάτης...» - «Χαίρε Νύμφη ανύμφευτε»). Ψάλλονται τμηματικά, κάθε φορά και μία «Στάση» από τον Ακάθιστο Ύμνο, μαζί με τον εξαίρετο «Κανόνα» του (τα Τροπάρια των Χαιρετισμών), που περιέχει οκτώ ωδές και αρχίζει με το Τροπάριο: «Ανοίξω το στόμα μου και πληρωθήσεται πνεύματος...». Ολόκληρος ο Ακάθιστος Ύμνος ψάλλεται στον Όρθρο του Σαββάτου της Ε' Κυριακής των Νηστειών, άλλα για ευκολία των πιστών τον ψάλλουμε αποβραδίς (την 5η Παρασκευή της Τεσσαρακοστής). Το υμνολογικό αυτό κείμενο χρησιμοποιείται στην Εκκλησία μας περισσότερο από κάθε άλλο. Εκτός από τα Μοναστήρια και τους Ναούς στους οποίους γίνεται Απόδειπνο,

44

πολλοί λαϊκοί συνηθίζουν να διαβάζουν τους Χαιρετισμούς της Παναγίας κάθε βράδυ μαζί με το Μικρό Απόδειπνο. Ο Ακάθιστος Ύμνος είναι «Κοντάκιο». Είναι δηλ. ύμνος ανάλογος προς τους «Κανόνες». Η ονομασία του οφείλεται μάλλον στο κοντό ξύλο στο οποίο η μεμβράνη με τον ύμνο ήταν τυλιγμένη. Το πρώτο τροπάριο του Ύμνου λέγεται «Προοίμιον»: «Το προσταχθέν μυστικώς λαβών εν γνώσει...» το οποίο αργότερα αντικαταστάθηκε με το πασίγνωστο: «Τη Υπερμάχω Στρατηγώ τα νικητήρια...». Ακολουθούν οι 24 «Oίκoι» από το Α μέχρι το Ω. Κάθε έξι γράμματα (κάθε έξι «Οίκους») έχουμε μία «Στάση». Η τελευταία λέξη κάθε «Οίκου» που επαναλαμβάνει ο λαός, σαν σύντομη ικεσία, λέγεται «Εφύμνιον» και υπάρχουν δύο: το «Χαίρε, Νύμφη Ανύμφευτε» και το «Αλληλούια». Το πρώτο «Εφύμνιον» για τους περιττούς «Οίκους» που περιλαμβάνουν 156 Χαίρε (12 Χαίρε x 12 και 12 τών «Χαίρε Νύμφη Ανύμφευτε») και το δεύτερο, για τους άρτιους.

Εικόνα 36: Ο Ακάθιστος Ύμνος

Θέμα του Ακάθιστου Ύμνου Στο πρώτο μέρος (Α-Μ, στις δύο πρώτες «Στάσεις»), υμνείται η ενανθρώπιση του Κυρίου. Αρχίζει με τον Ευαγγελισμό της Παρθένου («Άγγελος πρωτοστάτης, ουρανόθεν επέμφθη, ειπείν τη Θεοτόκο τω Χαίρε...»), συνεχίζει με τη σύλληψη του Χριστού από την Παναγία, την επίσκεψή της στην Ελισάβετ, τους Λογισμούς του Ιωσήφ, την προσκύνηση των Ποιμένων και των Μάγων, τη φυγή στην Αίγυπτο και την Υπαπαντή του Κυρίου. Στο δεύτερο μέρος (Ν-Ω) υμνείται η δυνατότητα θεώσεως του ανθρώπου χάρη στη σάρκωση του Κυρίου και η θεομητορική αξία της Παναγίας. Ο «Ακάθιστος Ύμνος», σύμφωνα με την παράδοση, ονομάστηκε έτσι για τον εξής λόγο: το έτος 626 η Κωνσταντινούπολη πολιορκήθηκε συγχρόνως από τους Αβάρους (ξηρά) και τους Πέρσες (ξηρά και θάλασσα) για μήνες. Ο Αυτοκράτορας Ηράκλειος απουσίαζε στην 45

Ασία. Ο κίνδυνος πτώσης της Πόλης ήταν πολύ μεγάλος. Στην άμυνα πρωτοστάτησε ο Πατριάρχης Σέργιος. Έτσι οι λίγοι μαχητές μαζί με τον Κλήρο και το λαό ζητώντας τη βοήθεια του Θεού (με προσευχές και παρακλήσεις) και στηρίζοντας τις ελπίδες τους στην Προστάτριά τους, την «Υπέρμαχο Στρατηγό», την Υπεραγία Θεοτόκο, αντιστέκονταν απεγνωσμένα. Και, ένας φοβερός ανεμοστρόβιλος κατέστρεψε τα πλοία των Περσών, με αποτέλεσμα να λυθεί η πολιορκία. Η Βασιλεύουσα σώθηκε (ήταν 8 Αυγούστου). Τότε «ορθοστάδην όλος ο λαός» έψαλλε τον Ύμνο αυτό, ο οποίος από τότε ονομάστηκε Ακάθιστος. Τα νικητήρια αποδόθηκαν στην Προστάτριά της Κωνσταντινούπολης, την Υπεραγία Θεοτόκο, που πάντα σκέπει και προστατεύει το Έθνος μας.

Εικόνα 37: Η πολιορκία της Πόλης από τους Αβάρους Τῇ ὑπερμάχῳ στρατηγῷ τὰ νικητήρια, ὡς λυτρωθεῖσα τῶν δεινῶν, εὐχαριστήρια, ἀναγράφω σοι ἡ Πόλις σου, Θεοτόκε· ἀλλ' ὡς ἔχουσα τὸ κράτος ἀπροσμάχητον, ἐκ παντοίων με κινδύνων ἐλευθέρωσον ἵνα κράζω σοι· Χαῖρε, Νύμφη ἀνύμφευτε.

Σε εσένα, ω Θεοτόκε, την Υπέρμαχο Στρατηγό, αποδίδω με ευγνωμοσύνη την ένδοξο νίκη, εγώ η πόλη σου, επειδή με την δική σου βοήθεια. απαλλάχτηκα από τις φοβερές συμφορές που ερχόντουσαν εναντίον μου. Συ δε, που η δύναμη σου είναι ακατανίκητη, ελευθέρωσε με από κάθε μορφής κινδύνους, ώστε να αναφωνώ προς Εσένα Χαίρε, Νύμφη ανύμφευτε.

Ἀνοίξω τὸ στόμα μου, καὶ πληρωθήσεται πνεύματος, καὶ λόγον ἐρεύξομαι, τῇ βασιλίδι Μητρί, καὶ ὀφθήσομαι, φαιδρῶς πανηγυρίζων, καὶ ᾄσω γηθόμενος, ταύτης τὰ θαύματα. Χριστοῦ βίβλον ἔμψυχον, ἐσφραγισμένην σε Πνεύματι· Ὁ μέγας Ἀρχάγγελος, Ἁγνὴ θεώμενος, ἐπεφώνει σοι· Χαῖρε χαρᾶς δοχεῖον, δι' ἧς τῆς Προμήτορος ἀρὰ λυθήσεται. Ἰσχὺς καὶ ὀχύρωμα, ἀνθρώπων χαῖρε Ἄχραντε, τόπε ἁγιάσματος τῆς δόξης, νέκρωσις ᾍδου, νυμφὼν ὁλόφωτε, χαῖρε τῶν Ἀγγέλων χαρμονή, χαῖρε ἡ βοήθεια, τῶν πιστῶς δεομένων σου. Ἱκετεύομεν οἱ δοῦλοί σου καὶ κλίνομεν, γόνυ καρδίας ἡμῶν. Κλῖνον τὸ οὖς σου Ἁγνή, καὶ σῶσον τοὺς θλίψεσι, βυθιζόμενους ἡμᾶς, καὶ συντήρησον, πάσης ἐχθρῶν ἁλώσεως, τὴν σὴν Πόλιν Θεοτόκε.

46

Ἵνα σοι πιστοί, τὸ Χαῖρε κραυγάζωμεν, οἱ διὰ σοῦ τῆς χαρᾶς, μέτοχοι γενόμενοι, τῆς ἀϊδίου, ῥῦσαι ἡμᾶς πειρασμοῦ, βαρβαρικῆς ἁλώσεως, καὶ πάσης ἄλλης πληγῆς, διὰ πλῆθος, Κόρη παραπτώσεων, ἐπιούσης βροτοῖς ἁμαρτάνουσιν.

Εικόνα 38: Χαῖρε γέφυρα μετάγουσα τοὺς ἐκ γῆς πρὸς οὐρανόν Ἄγγελος πρωτοστάτης, οὐρανόθεν ἐπέμφθη, εἰπεῖν τὴ Θεοτόκω τὸ Χαῖρε καὶ σὺν τὴ ἀσωμάτω φωνή, σωματούμενόν σε θεωρῶν Κύριε, ἐξίστατο καὶ ἵστατο, κραυγάζων πρὸς αὐτὴν τοιαῦτα.

Χαῖρε, δι' ἦς ἡ χαρὰ ἐκλάμψει, χαῖρε, δι' ἦς ἡ ἀρὰ ἐκλείψει.

Χαῖρε, τοῦ πεσόντος , Ἀδὰμ ἡ ἀνάκλησις, χαῖρε τῶν δακρύων τῆς Εὔας ἡ λύτρωσις. Χαῖρε, ὕψος δυσανάβατον ἀνθρωπίνοις λογισμοίς, χαῖρε, βάθος δυσθεώρητον καὶ Ἀγγέλων ὀφθαλμοίς.

Χαῖρε, ὅτι ὑπάρχεις Βασιλέως καθέδρα, χαῖρε, ὅτι βαστάζεις τὸν βαστάζοντα πάντα.

Άγγελος πρώτην θέσιν κατέχων μεταξύ των Αγγέλων (δηλαδή ο Αρχάγγελος Γαβριήλ) εστάλη (υπό του Θεού) από τον ουρανό (εις την γην) για να πει σε Εκείνη, η οποία έμελλε να γίνει η Μήτηρ του Θεού, το Χαίρε! Βλέποντας δε ο Άγγελος Σε, Κύριε, να αρχίζεις να λαμβάνεις υλική σάρκα ( μέσα εις την κοιλία της) την ιδία στιγμή, κατά την οποία χαιρέτιζε με την άϋλη φωνή του την Παρθένο, καταλαμβανόμενος από μεγάλη έκπληξη και θαυμασμό και, στεκούμενος ενώπιον της Παρθένου, έλεγε προς αυτήν τα εξής: Χαίρε, συ, μέσω της οποίας θα λάμψη εις τον κόσμο η χαρά (της λυτρώσεως)˙ χαίρε, συ, μέσω της οποίας θα εξαφανισθεί η κατάρα (που δόθηκε στο ανθρώπινο γένος δια την παρακοή του). Χαίρε, συ, που γίνεσαι η αιτία να επανέλθει στον Παράδεισο ο εκπεσών Αδάμ˙ χαίρε, συ, που γίνεσαι η αιτία να απαλλαγεί η Εύα από τις λύπες και τα δάκρυά της. Χαίρε, συ, που είσαι ύψος, το οποίον δυσκόλως δύνανται να φθάσουν και να κατανοήσουν οι διάνοιες των ανθρώπων˙ χαίρε, συ, που είσαι βάθος, το οποίον δυσκόλως δύνανται να δουν και αυτών των Αγγέλων οι οφθαλμοί. Χαίρε, διότι είσαι θρόνος του Βασιλέως Χριστού˙ χαίρε, διότι βαστάζεις εις την κοιλία σου Εκείνον, που βαστάζει ολόκληρον το σύμπαν.

47

Χαῖρε, ἀστὴρ ἐμφαίνων τὸν Ἥλιον,

Χαίρε, συ, ο ( πρωϊνός ) αστέρας (αυγερινός), που προμηνύει την εμφάνιση του ηλίου (Χριστού)˙ χαίρε, συ, εις της οποίας την κοιλία λαμβάνει σάρκα ο Θεός.

χαῖρε, γαστὴρ ἐνθέου σαρκώσεως.

Χαῖρε, δι' ἦς νεουργεῖται ἡ κτίσις, χαῖρε, δι' ἦς βρεφουργεῖται Κτίστης.

Χαίρε, σύ, μέσω της οποίας ανακαινίζεται η (εκ της αμαρτίας διαφθαρείσα) Δημιουργία˙ χαίρε, συ, μέσω της οποίας ο Δημιουργός γίνεται βρέφος.

Χαῖρε, Νύμφη ἀνύμφευτε.

Χαίρε, Νύμφη ανύμφευτε.

Βλέπουσα ἡ Ἁγία, ἑαυτὴν ἐν ἁγνείᾳ, φησὶ τῶ Γαβριὴλ θαρσαλέως. Τὸ παράδοξόν σου τῆς φωνῆς, δυσπαράδεκτόν μου τῇ ψυχῇ φαίνεται, ἀσπόρου γὰρ συλλήψεως τήν κύησιν πῶς λέγεις; κράζων, Ἀλληλούϊα.

Η Αγία Παρθένος, γνωρίζουσα ότι ήταν απολύτως αγνή και αμόλυντος, λέγει με θάρρος στον Γαβριήλ: Οι λόγοι σου είναι παράδοξοι και δεν είναι εύκολο να τους παραδεχθεί η ψυχή μου. Διότι συ μου λέγεις ότι θα γεννήσω, αφού συλλάβω άνευ ανδρικού σπέρματος! Πώς είναι τούτο δυνατόν; Και όμως συ αυτό λέγεις και κράζεις: Αινείτε τον Θεό.

Ἀλληλούϊα.

ΠΑΡΑΚΛΗΤΙΚΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ Υμνογράφοι Η ποίηση του Μικρού Παρακλητικού Κανόνα στην Παναγία αποδίδεταιστο μοναχό Θεοστήρικτο ή στο Θεοφάνη. Τα δύο αυτά ονόματα είναι ενδεχόμενο να συμπίπτουν στο ένα και το αυτό πρόσωπο, με την έννοια ότι ο Θεοφάνης ήταν ο μετέπειτα μοναχός Θεοστήρικτος. Η συγγραφή του Μικρού Παρακλητικού Κανόνα είναι προγενέστερη του Μεγάλου Παρακλητικού Κανόνα και ανάγεται στον 9ο αιώνα. Τον Μεγάλο Παρακλητικό Κανόνα συνέθεσε ο αυτοκράτορας της Νίκαιας Θεόδωρος Β΄ο Δούκας (1222-1258), άνθρωπος με ασθενική κράση, αλλά ευρύτατη φιλοσοφική παιδεία, βαθύτατη πίστη και λεπτότητα αισθημάτων. Είναι χαρακτηριστικό ότι λίγο πριν τον πρόωρο θάνατό του εκάρη μοναχός και έλαβε το όνομα Θεοδόσιος.

Περιεχόμενο Στους ύμνους των δύο Παρακλητικών Κανόνων περιγράφεται με ρεαλισμό αλλά και ευπρέπεια το ταραχώδες πέλαγος της ανθρώπινης περιπέτειας, αποτυπώνεται ο πόνος και η 48

θλίψη που διατρέχουν τη ζωή και με θρασύτητα αποτολμούν να σβήσουν το φως της ελπίδας και της προσδοκίας. Στα ποιητικά αυτά κείμενα διαχέεται η ζωηρή αντίθεση που δημιουργείται από την πρωταγωνιστική παρουσία της υπέρφωτης μορφής της Θεοτόκου, σε σχέση με την αφώτιστη και απέλπιδα συνθήκη του κόσμου της φθοράς στην οποία είναι εγκλωβισμένος ο άνθρωπος. Η Μεγάλη Παράκληση συνθέτει ένα ακριβές ψυχογράφημα του ανθρώπου που πονά, ενώ η Μικρή Παράκληση είναι απλούστερη και επιμένει σε μία περιγραφή των συναισθημάτων του ανθρώπου που πάσχει σωματικά και υποφέρει ψυχικά. Γι΄ αυτό και είναι περισσότερο προσιτή στο λαό και κατά συνέπεια πιο οικεία και αγαπητή. Ο Άγιος Άνθιμος της Χίου υποστηρίζει, " η Παναγία είναι η μόνη μητέρα για όλους τους χριστιανούς. Και ποιος δεν της φωνάζει; Διότι αι θλίψεις των ανθρώπων είναι πολλές εις αυτόν τον μάταιον κόσμον. Πουθενά αλλού δεν βρίσκομεν όλοι μας ανακούφιση, παρά μόνο εις την Παναγία". Και ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός: " Να έχετε ευλάβειαν εις όλους τους Αγίους της Εκκλησίας μας, ναι, μα περισσότερον να έχετε χίλιες φορές εις την Δέσποινά μας την Θεοτόκον Μαρίαν, διότι όλοι οι Άγιοι είναι δούλοι του Χριστού, αλλά η Δέσποινά μας, Θεοτόκος, είναι κυρά και βασίλισσα του ουρανού και της γης και πάσης νοητής και αισθητής κτίσεως, να παρακαλεί δια τας αμαρτίας μας. Επήρεν (ο Θεός) την Θεοτόκον και την έκαμε βασίλισσαν και ετίμησε το γένος μας. Διά τούτο πρέπει και ημείς, αδελφοί μου, να τιμώμεν την Δέσποινά μας την Θεοτόκον με νηστείες, προσευχές, ελεημοσύνες και με καλά έργα".

Μικρός Παρακλητικός Κανόνας Τῇ Θεοτόκῳ ἐκτενῶς νῦν προσδράμωμεν, ἁμαρτωλοὶ καὶ ταπεινοί, καὶ προσπέσωμεν ἐν μετανοίᾳ, κράζοντες ἐκ βάθους ψυχῆς· Δέσποινα, βοήθησον ἐφ' ἡμῖν σπλαγχνισθεῖσα, σπεῦσον, ἀπολλύμεθα ὑπὸ πλήθους πταισμάτων, μὴ ἀποστρέψῃς σοὺς δούλους κενούς· σὲ γὰρ καὶ μόνην ἐλπίδα κεκτήμεθα.

Ας τρέξουμε τώρα πρόθυμα στη Θεοτόκο εμείς οι αμαρτωλοί και οι ταπεινοί, κι ας πέσουμε στα γόνατα μετανοιωμένοι, φωνάζοντας δυνατά μέσα από τα βάθη της ψυχής μας: Βοήθησέ μας, Κυρία, δείχνοντας προς εμάς ευσπλαχνία. Τρέξε γρήγορα, χανόμαστε από τις πολλές μας αμαρτίες. Μη μας αφήσεις να φύγουμε οι δούλοι σου με άδεια χέρια, διότι εσύ είσαι η μοναδική μας ελπίδα. Διάσωσον, ἀπὸ κινδύνων, τοὺς δούλους σου, Θεοτόκε, ὅτι πάντες μετὰ Θεόν, εἰς σὲ καταφεύγομεν, ὡς ἄρρηκτον τεῖχος καὶ προστασίαν.

Σώσε από τους κινδύνους τους δούλους σου Θεοτόκε, διότι όλοι μετά από τον Θεό σε Σένα καταφεύγουμε, σαν αρράγιστο τείχος και προστασία.

49

Ὡς τεῖχος καταφυγῆς κεκτήμεθα, καὶ ψυχῶν σε παντελῆ σωτηρίαν, καὶ πλατυσμὸν ἐν ταῖς θλίψεσι, Κόρη, καὶ τῷ φωτί σου ἀεὶ ἀγαλλόμεθα· Ὧ Δέσποινα, καὶ νῦν ἡμᾶς, τῶν παθῶν καὶ κινδύνων διάσωσον.

Ως τείχος που καταφεύγουμε σε έχουμε, Κόρη, και των ψυχών μας τέλεια σωτηρία και ανακούφιση στις θλίψεις και με το φως αγαλλιάζουμε. Δέσποινα, και τώρα διάσωσέ μας από τα πάθη και τους κινδύνους. Προστασία τῶν Χριστιανῶν ἀκαταίσχυντε, μεσιτεία πρὸς τὸν Ποιητὴν ἀμετάθετε. Μὴ παρίδῃς ἁμαρτωλῶν δεήσεων φωνάς, ἀλλὰ πρόφθασον, ὡς ἀγαθή, εἰς τὴν βοήθειαν ἡμῶν, τῶν πιστῶς κραυγαζόντων σοι· Τάχυνον εἰς πρεσβείαν, καὶ σπεῦσον εἰς ἱκεσίαν, ἡ προστατεύουσα ἀεί, Θεοτόκε, τῶν τιμώντων σε.

Εσύ η προστασία των Χριστιανών και η αμετακίνητη μεσίτρια προς τον Δημιουργό, μη παραβλέπεις τις φωνές των δεήσεων των αμαρτωλών, αλλά τρέξε ως αγαθή, να βοηθήσεις εμάς που με πίστη σου φωνάζουμε: Γίνε γρήγορη σε μεσιτεία και σπεύσε σε ικεσία, εσύ Θεοτόκε, που πάντα προστατεύεις αυτούς που σε τιμούν. Μὴ καταπιστεύσῃς με, ἀνθρωπίνη προστασία, Παναγία δέσποινα, ἀλλὰ δέξαι δέησιν, τοῦ ἱκέτου σου· θλίψις γὰρ ἔχει με, φέρειν οὐ δύναμαι, τῶν δαιμόνων τὰ τοξεύματα, σκέπην οὐ κέκτημαι, οὐδὲ ποῦ προσφύγω ὁ ἄθλιος, πάντοθεν πολεμούμενος, καὶ παραμυθίαν οὐκ ἔχω πλήν σου· Δέσποινα τοῦ κόσμου, ἐλπὶς καὶ προστασία τῶν πιστῶν, μή μου παρίδῃς τὴν δέησιν, τὸ συμφέρον ποίησον.

Μη με εγκαταλείψεις, Παναγία Δέσποινα στην ανθρώπινη προστασία, αλλά δέξου τη δέηση του δούλου σου, διότι με κατέχει θλίψη, και δεν μπορώ να υποφέρω τα βέλη των δαιμόνων. Δεν έχω σκέπη ούτε ξέρω που να καταφύγω ο άθλιος που καταπολεμούμαι από παντού και δεν έχω καμία άλλη παρηγοριά και εκτός από εσένα. Δέσποινα του κόσμου, ελπίδα και προστασία των πιστών, μη παραβλέψεις τη δέησή μου, κάνε ό, τι με συμφέρει. Οὐδεὶς προστρέχων ἐπὶ σοί, κατῃσχυμένος ἀπὸ σοῦ ἐκπορεύεται, ἁγνὴ Παρθένε Θεοτόκε, ἀλλ' αἰτεῖται τὴν χάριν, καὶ λαμβάνει τὸ δώρημα, πρὸς τὸ συμφέρον τῆς αἰτήσεως.

Αγνή Παρθένε Θεοτόκε, κανένας δεν φεύγει ντροπιασμένος από εκείνους που προστρέχουν προς εσένα, αλλά ζητά τη χάρη και παίρνει το δώρο σύμφωνα με το συμφέρον που έχει η αίτησή του. Μεταβολὴ τῶν θλιβομένων, ἀπαλλαγὴ τῶν ἀσθενούντων ὑπάρχουσα, Θεοτόκε Παρθένε, σῷζε πόλιν καὶ λαόν, τῶν πολεμουμένων ἡ εἰρήνη, τῶν χειμαζομένων ἡ γαλήνη, ἡ μόνη προστασία τῶν πιστῶν.

Θεοτόκε Παρθένε, είσαι μεταβολή όσων θλίβονται, απαλλαγή όσων αρρωσταίνουν. Σώζε την πόλη και τον λαό, εσύ που είσαι η ειρήνη όσων πολεμούνται, η γαλήνη όσων βασανίζονται και η μόνη προστασία των πιστών.

50

Μεγάλος Παρακλητικός Κανόνας Ἐξ ἀμέτρητων ἀναγκῶν καὶ θλίψεων, καὶ ἐξ ἐχθρῶν δυσμενῶν, καὶ συμφορῶν βίου, λυτρωθεὶς Πανάχραντε, τῇ κραταιᾷ δυνάμει σου, ἀνυμνῶ μεγαλύνω, τὴν ἄμετρόν σου συμπάθειαν, καὶ την εἰς ἐμέ σου παράκλησιν.

Από τις αμέτρητες ανάγκες και θλίψεις, και από ανεπιθύμητους εχθρούς και συμφορές της ζωής έχοντας λυτρωθεί με την πανίσχυρη δύναμή σου, Πανάχραντε, εγκωμιάζω και εξαίρω την υπέρτατη συμπάθειά σου και την παράκλησή σου για μένα. Καὶ ποῦ λοιπόν, ἄλλην εὑρήσω ἀντίληψιν; ποῦ προσφύγω; ποῦ δὲ καὶ σωθήσομαι; τίνα θερμὴν ἔξω βοηθόν, θλίψεσι τοῦ βίου καὶ ζάλαις οἴμοι! κλονούμενος; Εἰς σὲ μόνην ἐλπίζω, καὶ θαρρῶ καὶ καυχῶμαι, καὶ προστρέχω τῇ σκέπῃ σου σῶσον με. Και πού λοιπόν θα βρω άλλη προστασία; Πού να προσφύγω; Και πού να σωθώ; Ποια θερμή να έχω βοηθό στις θλίψεις του βίου και στις ζάλες - αλίμονο! - κλονιζόμενος; Μόνο σε σένα ελπίζω και παίρνω θάρρος και καυχώμαι, και προστρέχω στη σκέπη σου. Σώσε με! Ἀπὸ πάσης ἀνάγκης, θλίψεως καὶ νόσου καὶ βλάβης με λύτρωσαι, καὶ τῇ σῇ δυνάμει, ἐν τῇ σκέπῃ σου φύλαξον ἄτρωτον, ἐκ παντὸς κινδύνου, καὶ ἐξ ἐχθρῶν τῶν πολεμούντων, καὶ μισούντων με Κόρη πανύμνητε. Από κάθε ανάγκη, θλίψη, ασθένεια και βλάβη λύτρωσέ με, και με τη δική σου δύναμη, φύλαξέ με στη σκέπη σου άτρωτο από κάθε κίνδυνο, και από τους εχθρούς που με πολεμούν και με μισούν, Κόρη πανύμνητε. Οὐ κρύπτω σου, τὸν βυθὸν τοῦ ἐλέους, καὶ τὴν βρύσιν τῶν ἀπείρων θαυμάτων, καὶ τὴν πηγὴν τὴν ἀέναον ὄντως, τῆς πρὸς ἐμὲ συμπαθείας σου Δέσποινα· ἀλλ' ἅπασιν ὁμολογῶ, καὶ βοῶ καὶ κηρύττω καὶ φθέγγομαι. Δεν αποκρύπτω το βυθό του ελέους, και τη ροή των απείρων θαυμάτων, και την πραγματικά αστείρευτη πηγή της προς εμένα συμπάθειάς σου, Δέσποινα αλλά τα πάντα ομολογώ, και φωνάζω και διαλαλώ και προφέρω.

Εικόνα 39: Παράκληση στην Παναγία

ΘΕΟΤΟΚΕ ΠΑΡΘΕΝΕ Θεοτόκε Παρθένε, Χαῖρε κεχαριτωμένη Μαρία, ὁ Κύριος μετὰ σοῦ, εὐλογημένη, σὺ ἐν γυναιξί, καὶ εὐλογημένος ὁ καρπὸς τῆς κοιλίας σου, ὅτι Σωτῆρα ἔτεκες τῶν ψυχῶν ἡμῶν.

51

ΑΓΝΗ ΠΑΡΘΕΝΕ ΔΕΣΠΟΙΝΑ Ο ύμνος «Ἁγνὴ Παρθένε Δέσποινα» είναι ένας μη λειτουργικός ύμνος, που συνέθεσε ο Άγιος Νεκτάριος Αιγίνης τον 19ο αιώνα μ.Χ., κατά τη διάρκεια της θητείας του ως διευθυντής της Θεολογικής Σχολής στην Ριζάρειο της Αθήνας. Η παράδοση θέλει την Παρθένο να εμφανίζεται ενώπιον του Αγίου Νεκταρίου στο μοναστήρι της Αίγινας, και να του ζητάει να καταγράψει σε χαρτί έναν ιδιαίτερο ύμνο, όπου οι αγγελικές χορωδίες ήταν έτοιμες να το ψάλλουν. Αυτός ο Ύμνος ήταν ο «Ἁγνὴ Παρθένε Δέσποινα». Ἁγνὴ Παρθένε Δέσποινα, Ἄχραντε Θεοτόκε, Χαῖρε Νύμφη Ἀνύμφευτε. Παρθένε Μήτηρ Ἄνασσα, Πανένδροσέ τε πόκε, Χαῖρε Νύμφη Ἀνύμφευτε. Ὑψηλοτέρα οὐρανῶν, ἀκτίνων λαμπροτέρα, Χαῖρε Νύμφη Ἀνύμφευτε. Χαρὰ Παρθενικῶν Χορῶν, Ἀγγέλων ὑπερτέρα, Χαῖρε Νύμφη Ἀνύμφευτε. Ἐκλαμπροτέρα οὐρανῶν, φωτὸς καθαρωτέρα, Χαῖρε Νύμφη Ἀνύμφευτε. Τῶν οὐρανίων στρατιῶν, πασῶν ἁγιωτέρα, Χαῖρε Νύμφη Ἀνύμφευτε. Μαρία Ἀειπάρθενε, Κόσμου παντὸς Κυρία, Χαῖρε Νύμφη Ἀνύμφευτε. Ἄχραντε Νύμφη πάναγνε, Δέσποινα Παναγία, Χαῖρε Νύμφη Ἀνύμφευτε. Μαρία Νύμφη Ἄνασσα, χαρᾶς ἡμῶν αἰτία, Χαῖρε Νύμφη Ἀνύμφευτε. Κόρη σεμνὴ Βασίλισσα, Μήτηρ ὑπεραγία, Χαῖρε Νύμφη Ἀνύμφευτε. Τιμιωτέρα Χερουβείμ, ὑπερενδοξοτέρα, Χαῖρε Νύμφη Ἀνύμφευτε. Τῶν ἀσωμάτων Σεραφείμ, τῶν Θρόνων ὑπερτέρα, Χαῖρε Νύμφη Ἀνύμφευτε. Χαῖρε τὸ ᾆσμα Χερουβείμ, χαῖρε ὕμνος Ἀγγέλων, Χαῖρε Νύμφη Ἀνύμφευτε. Χαῖρε ᾠδὴ τῶν Σεραφείμ, χαρὰ τῶν Ἀρχαγγέλων, Χαῖρε Νύμφη Ἀνύμφευτε. Χαῖρε εἰρήνη καὶ χαρά, λιμὴν τῆς σωτηρίας, Χαῖρε Νύμφη Ἀνύμφευτε. Παστὰς τοῦ Λόγου ἱερά, ἄνθος τῆς ἀφθασίας, Χαῖρε Νύμφη Ἀνύμφευτε. Χαῖρε Παράδεισε τρυφῆς, ζωῆς τε αἰωνίας, Χαῖρε Νύμφη Ἀνύμφευτε. Χαῖρε τὸ ξύλον τῆς ζωῆς, Πηγὴ ἀθανασίας, Χαῖρε Νύμφη Ἀνύμφευτε. Σὲ ἱκετεύω Δέσποινα, Σὲ νῦν ἐπικαλοῦμαι, Χαῖρε Νύμφη Ἀνύμφευτε. Σὲ δυσωπῶ Παντάνασσα, Σὴν χάριν ἑξαιτοῦμαι, Χαῖρε Νύμφη Ἀνύμφευτε. Κορὴ σεμνὴ καὶ ἄσπιλε, Δέσποινα Παναγία, Χαῖρε Νύμφη Ἀνύμφευτε. ἐπάκουσόν μου ἄχραντε, κόσμου παντὸς Κυρία, Χαῖρε Νύμφη Ἀνύμφευτε.

Ἀντιλαβοῦ μου ρύσαι με, ἀπὸ τοῦ πολεμίου, Χαῖρε Νύμφη Ἀνύμφευτε. Καὶ κληρονόμον δεῖξον με, ζωῆς τῆς αἰωνίου, Χαῖρε Νύμφη Ἀνύμφευτε.

52

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ Η ΠΑΝΑΓΙΑ ΣΤΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΙ ΠΟΙΗΣΗ Στην εποχή μας η Παναγία είναι πηγή ισχυρής κεντρικής έμπνευσης για πολλούς και σημαντικούς σύγχρονους Έλληνες λογοτέχνες και ποιητές, όχι τόσο για εκείνους που αυτοαποκαλούνται "χριστιανοί", αλλά κυρίως για τους δόκιμους συγγραφείς και ποιητές του περασμένου και του τρέχοντα αιώνα. Η πρόσληψη της Παναγίας από τους πνευματικούς δημιουργούς, δεν συναρτάται αναγκαστικώς από την πίστη, ή, από τον βαθμό της πίστης τους. Η Παναγία, η μάνα του Χριστού, η Μαρία, δεν εννοείται και δεν βιώνεται μόνο ως ένα πανίερο λατρευτικό πρόσωπο αλλά ως κάτι πολύ οικείο, φιλικό, προσεγγίσιμο για τον μέσο άνθρωπο. Είναι η μάνα που μεγαλώνει ένα παιδί, η μάνα που πονά για τα μαρτύριά του, και η τραγική μάνα που σπαράζει την ώρα του μεγάλου πένθους. Γίνεται λοιπόν μια καθημερινή, συνηθισμένη μάνα της ζωής, χωρίς να χάνει μέσα στην ψυχή την ιερή της υπόσταση. Η οικειοποίηση και η εκλαΐκευση του προσώπου της δεν σημαίνει ότι ο δημιουργός του πνευματικού πονήματος, ασεβεί ή αρνείται ή δεν έχει υπ' όψιν τις ιερές ιδιότητες και τις χάρες της Παναγίας που αποδίδονται συνήθως με πάμπολλα προσωνύμια. Από σεβασμό ίσως και άκρα διακριτικότητα αποφεύγει να τα χρησιμοποιεί. Η Αγία Νύμφη είναι ένα κομμάτι απ' τη ζωή μας, η Μεγάλη μητέρα που νιώθουμε ότι μας προστατεύει. Σε καμιά εικόνα απανταχού της οικουμένης δεν έχουν χυθεί τόσο αυθεντικά, ατέλειωτα δάκρυα από μάτια θνητών, όσο μπροστά στις εικόνες της Παναγίας. Στον παραμικρό φόβο, απειλή, κίνδυνο, σε μια μεγάλη λαχτάρα, θεομηνία, συμφορά, τα ανθρώπινα χείλη την επικαλούνται αυτομάτως σαν το προσφιλέστερο ιερό αλλά όχι μακρινό, μα δικό τους, οικείο, κοντινό τους πρόσωπο, σαν δική τους, δική μας, μάνα, για να μεσολαβήσει ή να αποτρέψει την φορά των γεγονότων. Τότε, "Παναγιά μου, βόηθα", "Η Παναγία να βάλει το χέρι της", λέμε. Μέχρι και παρακλήσεις και προσευχές μυστικές και απόκρυφες, εξομολογήσεις από τα μύχια της ψυχής, που δεν θα μπορούσαν να κατευθυνθούν σε άλλο φυσικό ή ιερό πρόσωπο, στο πρόσωπο της Παναγίας απευθύνονται με άνεση και τόλμη, σα να έχει η Μεγαλόχαρη την δύναμη να λύνει τους κόμπους της ψυχής του προσευχόμενου.

53

Στο κεφάλαιο αυτό θα ταξιδέψουμε στα νεοελληνικά λογοτεχνικά και ποιητικά κείμενα του 19ου και 20ου αιώνα και θα συναντήσουμε το πρόσωπο της Παναγίας μέσα από τη γραφίδα των λογοτεχνών και των ποιητών μας.

ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗΣ (1797 - 1864)

Ο Ιωάννης Μακρυγιάννης άρχισε να συνθέτει το έργο του ΄Οράματα και Θάματα΄ στις 31 Δεκεμβρίου 1850, περίπου τρεις μήνες μετά την ολοκλήρωση των ΄Απομνημονευμάτων΄ όταν ήταν πενήντα τριών ετών. Το έργο του σώζεται ατελείωτο, σα να σταμάτησε ξαφνικά και απότομα στα μέσα Μαρτίου 1852, πράγμα διόλου παράξενο, αφού, μετά τις 25 του ίδιου μήνα, άρχισε η ύστατη δίωξη του Μακρυγιάννη, η οποία θα οδηγήσει βαθμιαία στον κατ΄ οίκον περιορισμό του, στην προφυλάκισή του, και στην καταδίκη του σε ζωντανό θάνατο. Πρόκειται για ένα έργο ώριμο, εσκεμμένο, άθελα ανολοκλήρωτο μνημείο λόγου, στο οποίο απευθύνει με μεγάλη ευλάβεια προσευχή προς τον Θεό και την Παναγία. Οράματα και Θάματα

«Θεοτόκο, μητέρα του παντός..., προστρέχομεν οι αμαρτωλοί, οι αδύνατοι, εις την εσπλαχνίαν της αγαθότης σου, να λυπηθείς τους αθώους εκείνους... οπού τρέξαν ξυπόλυτοι και γυμνοί, εκείνους οπού άφησαν χήρες και ορφανά, εκείνους οπού χυσαν το αίμα τους, κατά τον όρκον τους, ν' αναστηθεί δια της δυνάμεως του Παντοκράτορα η σκλαβωμένη τους πατρίδα και να λαμπρυθεί ο σταυρός της ορθοδοξίας, και δι' αυτόν τον όρκον αυτείνοι πέθαναν δι' αυτείνη την πατρίδα και θρησκεία, και θυσίασαν και το έχει τους..., Θεοτόκο μου, να περικαλέσεις τον αφέντη μας και τον μονογενήν σου ν’ αναστήσει πίσου αυτά... οπού κατακερματίσαμεν εμείς οι αχάριστοι και μας ήβρε η δίκια του οργή... και να φέρει πίσου την ευκή 54

του και την ευλογίαν του και της βασιλείας του, οπού την στερηθήκαμεν από την κακία μας και διοτέλεια μας και εγίναμεν η παλιόψαθα της κοινωνίας, και εγίναμεν καθώς φαινόμαστε ως την σήμερον».

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΒΑΛΑΩΡΊΤΗΣ (1824-1879)

Ευαγγελισμός – Ελληνισμός

Μὲ μιᾶς ἀνοίγει ὁ οὐρανός, τὰ σύγνεφα μεριάζουν, οἱ κόσμοι ἐμείνανε βουβοί, παράλυτοι κοιτάζουν. Μία φλόγα ἀστράφτει... ἀκούονται ψαλμοὶ καὶ μελῳδία... Πετάει ἕν᾿ ἄστρο... σταματᾶ ἐμπρὸς εἰς τὴ Μαρία... «Χαῖρε τῆς λέει ἀειπάρθενε, εὐλογημένη χαῖρε! Ὁ Κύριός μου εἶναι μὲ σέ. Χαῖρε Μαρία, Χαῖρε!.... Ἐπέρασαν χρόνοι πολλοί... Μία μέρα σὰν ἐκείνη ἀστράφτει πάλι ὁ οὐρανός... Στὴν ἔρμη της τὴν κλίνη λησμονημένη, ὁλόρφανη, χλωμὴ κι ἀπελπισμένη, μία κόρη πάντα τήκεται, στενάζει ἁλυσωμένη. Τὰ σιδερὰ εἶναι ἀτάραγα, σκοτάδι ὁλόγυρά της. Ἡ καταφρόνια, ἡ δυστυχιὰ σέπουν τὰ κόκαλά της. Τρέμει μὲ μιᾶς ἡ φυλακὴ καὶ διάπλατη ἡ θυρίδα 55

φέγγει κι ἀφήνει καὶ περνᾶ ἕν᾿ ἄστρο, μίαν ἀχτίδα. Ὁ Ἄγγελος ἐστάθηκε, διπλώνει τὰ φτερά του...

«Ξύπνα, ταράζου, μὴ φοβοῦ, χαῖρε, Παρθένε, χαῖρε. Ὁ Κύριός μου εἶναι μὲ σέ, Ἑλλὰς ἀνάστα, χαῖρε»

Η Φανερωμένη «Κυρά Φανερωμένη μου, παρηγοριά του κόσμου, βόηθα με την πανόρφανη! Τ' άγιο σου χέρι δος μου για ν' ανεβώ στο βράχο σου! Δεν ήλθες ψες το βράδυ ωσάν αχτίδ' ανέλπιστη στο μαύρο μου τον Άδη, κι εσφόγγισες το δάκρυ μου και μούπες συ, Κυρά μου, να πάρω το παιδάκι μου στην έρημη αγκαλιά μου και να το φέρω να το ιδείς;...Παρθένε, βοήθησέ με... Τα γόνατά μου εδείλιασαν...κατέβα, πρόφθασέ με...»(1871)

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ (1851-1911)

Ο Παπαδιαμάντης είχε ιδιαίτερη αδυναμία στην Παναγία και στην θαυματουργό εικόνα της την "Εικονιστρία", που είναι ευλογία για την ιδιαίτερη πατρίδα του, τη Σκιάθο. Το 1903, με τα πενιχρά του οικονομικά μέσα, βοήθησε αποφασιστικά στην έκδοση βιβλιαρίου, με τίτλο "Ιστορία της Ιεράς και Σεβασμίας Μονής της Υπεραγίας Θεοτόκου της Εικονιστρίας της εν τη νήσω Σκιάθω και της θαυμαστής ευρέσεως της Αγίας Αυτής Εικόνος, συντεθείσα υπό Επιφανίου Δημητριάδου, Σκιαθίτου, και εκδοθείσα το πρώτον εν έτει 1903 επιστασία Α. Παπαδιαμάντη, μετά σημειώσεων αυτού". Του βιβλιαρίου αυτού υπήρξε δεύτερη έκδοση, με την επιμέλεια του Αλέξανδρου Μωραϊτίδου, ο οποίος

56

προσέθεσε Παρακλητικό Κανόνα, που ψάλλεται κατά τη Λιτανεία της Αγίας Εικόνος και Πανηγυρική Ακολουθία της ευρέσεως Της.

Εικόνα 40: Παναγία Εικονίστρια

Εικόνα 41: Η πολιούχος Σκιάθου Παναγία Εικονίστρια

Ο Παπαδιαμάντης την αγάπη του προς την Παναγία την εξέφρασε και με ποιήματα, όπως είναι "Στην Παναγία την Κουνίστρα", "Στην Παναγία του Ντομάν", "Στην Παναγίτσα στο Πυργί", " Στην Παναγία την Κεχριά" και "Στην Παναγία τη Σαλονικιά". Έγραψε και "ικετήριο" Κανόνα " Εις την Υπεραγίαν Θεοτόκον την Γοργοεπήκοον", που αρχίζει με το τροπάριο: "Νεκρώσαι τον έξω επιποθών και ζωοποιήσαι νεκρωθέν το πνευματικόν, προς σε μόνην, Άχραντε, προστρέχω, την αρωγόν την εμήν και προστάτιδα". Έγραψε για την Παναγία και το εκλεκτό διήγημά του "Η Γλυκοφιλούσα", καθώς και το διήγημα ‘Ρεμβασμός του Δεκαπενταύγουστου’. Η ΓΛΥΚΟΦΙΛΟΥΣΑ

«….Τὰ παιδάκια τὰ ἀνηρτημένα ἐπὶ τῆς λευκῆς ποδιᾶς ἦσαν ὁμοιώματα μικρῶν παιδίων, ταχθέντα ἀπὸ τὰς μητέρας, ὅταν τὰ μικρά των ἦσαν ἄρρωστα, εἰς τὴν Παναγίαν τὴν Γλυκοφιλοῦσαν, τὴν μητέρα τοῦ θείου Βρέφους, καὶ προσφερθέντα εἰς τὸν ναόν της μετὰ τὴν ἴασιν τῶν ἀρρώστων. Τὸ ὁμοίωμα τοῦ μικροῦ ζῴου ἦτο καὶ αὐτὸ βεβαίως ἀπὸ τάξιμον. Καὶ οἱ στέφανοι τῶν ἀνδρογύνων ἦσαν ἀφελῆ ἀποθέματα καὶ μνημόσυνα ἀτυχῶν συνοικεσίων, γενόμενα ὑπὸ τῆς μητρός, ἥτις ἐπέζησεν ἔρημη καὶ ἄχαρη, εἰς ἀνάμνησιν θυγατρός, ἣτις ἀπέθανεν ἴσως λεχώ, εὐθὺς μετὰ τὸν πρῶτον τοκετόν, ἀφιερώματα καὶ ταῦτα εἰς τὴν προστάτιδα τῶν λεχῶν, τὴν Παναγίαν τὴν Γλυκοφιλοῦσαν. Καὶ τὰ τεμάχια τῶν βαπτιστικῶν καὶ κουκουλίων ἦσαν καὶ ταῦτα ἐνθύμια παιδίων, ἀποθανόντων εὐθὺς μετὰ τὸ βάπτισμα, καὶ τὰ λευκὰ κόκκαλα καὶ τὰ κρανία τὰ τρυφερὰ ἦσαν ἄσπιλα λείψανα παιδίων, τὰ ὁποῖα εἶχεν εὐδοκήσει νὰ καλέσῃ

57

ἐνωρὶς εἰς τὸν Παράδεισον, πλησίον τοῦ υἱοῦ της τοῦ εἰπόντος «Ἄφετε τὰ παιδία ἔρχεσθαι πρός με, καὶ μὴ κωλύετε αὐτά», ἡ Παναγία ἡ Γλυκοφιλοῦσα……» (1894)

ΡΕΜΒΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΔΕΚΑΠΕΝΤΑΥΓΟΥΣΤΟΥ

«Ἄφησεν εἰς τὴν ἄκρην τὸ τσιμπούκι, τὸ ὁποῖον εἶχε σβήσει ἤδη ἀνεπαισθήτως, ἐν μέσῳ τῆς ἀλλοφροσύνης καὶ τῶν ρεμβασμῶν τοῦ καπνιστοῦ, καὶ ἀκουσίως ἤρχισε νὰ ὑποψάλλῃ. Ἔλεγε τὸν Μέγαν Παρακλητικὸν κανόνα τὸν εἰς τὴν Παναγίαν, ὅπου διεκτραγῳδοῦνται τὰ παθήματα καὶ τὰ βάσανα μιᾶς ψυχῆς, καὶ τὴν σειρὰν ὅλην τῶν κατανυκτικῶν ὕμνων, ὅπου εἷς βασιλεὺς Ἕλλην, διωγμένος, πολεμημένος, στενοχωρημένος, ἀπὸ Λατίνους καὶ Ἄραβας καὶ τοὺς ἰδικούς του, διεκτραγῳδεῖ πρὸς τὴν Παναγίαν τοὺς ἰδίους πόνους του, καὶ τοὺς διωγμοὺς ὅσους ὑπέφερεν ἀπὸ τὰ στίφη τῶν βαρβάρων, τὰ ὁποῖα ὀνομάζει νέφη. Εἶτα, κατὰ μικρόν, ἀφοῦ εἶπεν ὅσα τροπάρια ἐνθυμεῖτο ἀπὸ στήθους, ὕψωσεν ἀκουσίως τὴν φωνήν, καὶ ἤρχισε νὰ μέλπῃ τὸ ἀθάνατον ἐκεῖνο: «Ἀπόστολοι ἐκ περάτων, συναθροισθέντες ἐνθάδε,Γεθσημανῇ τῷ χωρίῳ, κηδεύσατέ μου τὸ σῶμα.Καὶ σύ, Υἱὲ καὶ Θεέ μου, παράλαβέ μου τὸ πνεῦμα». … Καὶ εἶτα προσέτι, παρεκάλει διὰ τοῦ ᾄσματος τὴν Παναγίαν, νὰ εἶναι μεσίτρια πρὸς τὸν Θεόν, «μὴ μοῦ ἐλέγξῃ τὰς πράξεις, ἐνώπιον τῶν ἀγγέλων…» Ὤ, αὐτὸ εἶχε τὴν δύναμιν καὶ τὸ προνόμιον νὰ κάμνῃ πολλὰ ζεύγη ὀφθαλμῶν νὰ κλαίωσι τὸν παλαιὸν καιρόν, ὅταν οἱ ἄνθρωποι ἔκλαιον ἀκόμη ἑκούσια δάκρυα ἐκ συναισθήσεως…»

(1906)

ΣΤΗΝ ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΗ ΣΑΛΟΝΙΚΙΑ

Στὸ κέντρον τῆς ἐπάνω πόλεως μὲ τὸ καμπαναριό της, ποὺ εἶν᾿ ἕνα στολίδι τοῦ λιμένος καὶ τῆς προσόψεως, στέκει ὁ ναὸς τῆς Παναγίας…. Ἀριστερὰ στὸ τέμπλο στέκεται ἡ εἰκόνα σου ἡ μεγάλη θεωρὸς ὅλη ἀσημένια ὅλη, Παναγία μου, μὲ τ᾿ ἀσημοκάντηλά της. Ἀπάνω στὴν εἰκόν᾿ ἀφιερώματα κρέμονται, καραβάκια, γολετίτσες, καΐκια, βάρκες, μπάρκα τριοκάταρτα, ὅλ᾿ ἀφιερώματα τῶν πλοιάρχων….. Τάζουν στὴν Παναγία καὶ τοὺς δίνει καλὰ ταξίδια, γαληνιάζ᾿ ἡ θάλασσα ὅταν στὸ πέλαγο τὴν ἐπικαλεσθοῦν τὴν Παναγία τὴν Σαλονικιά. Ἄμποτε νά ᾿σαι βοηθός, Παρθένα μου, κ᾿ εἰς τοὺς χειμαζομένους εἰς τοῦ βίου τὰ βάσανα καὶ τὰς ἀνάγκας, ἄμποτε νὰ εἶσαι βοηθὸς καὶ σωτηρία. (1923)

58

ΣΤΗΝ ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΗΝ ΚΕΧΡΙΑ

ΣΤΗΝ ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΟΥ ΝΤΟΜΑΝ

Γλυκειὰ Παρθέν᾿, ἀξίωσέ με

Πηγή μου ζωηφόρος ποὺ δροσίζεις

νά ᾿ρθω καὶ πάλι στὸ ναό σου,

μὲ τὸ βαθὺ ποτάμι, μὲ τὸ νᾶμά σου

ὅπου φυσᾷ γλυκὰ ἡ αὔρα

τόσες ψυχές, καὶ μένα τὴν ψυχή μου,

στὰ πλατάνια τὰ θεόρατα

ὁ κρότος τῶν νερῶν σου μὲς στὰ ρέματα

κάτω στὸ ρέμα, ποὺ ἡ πηγὴ κελαρύζει

κι ἀνάμεσα στοὺς βράχους, στὰ βουνὰ

κ᾿ ἐπάνω θροΐζ᾿ ἡ αὔρα μαλακά…..

κι ὣς κάτω, ἕως τὸ κῦμα τῆς θαλάσσης

Στὰ νιάημερα τ᾿ ἀγαπημένα

ὁ ρόχθος τῶν ὑδάτων σου ἀκούεται….

τῆς δοξασμένης μεταστάσεώς σου

Εἶναι μικρό, φτωχὸ τὸ ᾿κλησιδάκι σου,

ἤθελα νά ᾿μαι νὰ ψάλω τὸ «Πεποικιλμένη»

μὰ ἡ χάρις σου εἶναι ἄπειρη κι ἀτέλειωτη,

στὸ πανηγύρι τὸ σεμνό…..

ἀτέλειωτη, ὡς τὸ ρεῦμα τῆς πηγῆς σου,

(1920)

ποὺ χύνεται καὶ χύνεται καὶ ἀπὸ κοντὰ ἀθόρυβα

ΣΤΗΝ ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΗΝ ΚΟΥΝΙΣΤΡΑ

παράδοξα τὸ ρεῦμά του πληθύνεται. Εἴθε καὶ στὴν καρδιά μου ποὺ ἔχει στραγγιχτῆ

Εἰς ὅλην τὴν Χριστιανοσύνη

νὰ δώσῃ ζωὴ καὶ δύναμιν ἡ χάρις σου.

μία εἶναι μόνη Παναγία, ἁγνή

(1921)

Κόρη, παιδίσκη, ᾎσμα τῶν ᾈσμάτων, χωρὶς Χριστόν, θεῖο παιδί, στὰ χέρια,

ΣΤΗΝ ΠΑΝΑΓΙΤΣΑ ΣΤΟ ΠΥΡΓΙ

καὶ τρεφομένη μὲ Ἀγγέλων ἄρτον. Ἐσύ ᾿σαι ἡ μόνη Παναγία Κουνίστρα,

Χαίρετ᾿ ὁ Ἰωακεὶμ κ᾿ ἡ Ἄννα

ποὺ ἐφανερώθης στῆς Σκιάθου τὸ νησί,

ποὺ γέννησαν χαριτωμένη κόρη

εἰς δένδρον πεύκου ἐπάνω καθημένη,

στὴν Παναγίτσα στὸ Πυργί!

κ᾿ αἰωρουμένη εἰς τερπνὴν αἰώραν,

Χαίρεται ὅλ᾿ ἡ ἔρημη ἀκρογιαλιὰ

ὅπως αἱ κορασίδες συνηθίζουν…..

κι ὁ βράχος κι ὁ γκρεμὸς ἀντίκρυ τοῦ πελάγους,

Κ᾿ ἡ χάρη σου ξαπλώθηκε ὣς τὰ πέρατα

ποὺ τὸν χτυποῦν ἄγρια τὰ κύματα,

τοῦ εἰρηνικοῦ νησιοῦ τῆς Σκιάθου,

χαίρεται ἀπ᾿ τὴν ἐκκλησίτσα

ὦ Παναγία μου, Κόρη πάναγνη, καλή.

ποὺ μοσχοβολᾷ πάνω στὴ ράχη…..

Κ᾿ ἴσως νὰ φτάσῃ κι ὣς ἐμένα καὶ ν᾿ ἁπλώσῃ

(1923)

γαλήνη στὴν ψυχή μου τὴν ἁμαρτωλή.

(1921)

59

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΜΩΡΑΪΤΙΔΗΣ (1850-1929)

Ο Αλέξανδρος Μωραϊτίδης

ήταν διηγηματογράφος, δημοσιογράφος, θεατρικός

συγγραφέας, μεταφραστής και δοκιμιογράφος. Γεννήθηκε στη Σκιάθο. Ο πατέρας του, ξάδερφος της μητέρας του Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη, κατάγοταν από το Μυστρά ενώ η μητέρα του από τη Σκιάθο.

Ωστόσο στην ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας ο

Μωραϊτίδης κατέχει κυρίως θέση διηγηματογράφου. Τα διηγήματά του εντάσσονται στο χώρο της ηθογραφίας και κυριαρχούνται από πνεύμα έντονης θρησκευτικότητας και αγάπης για τη φύση. Το έργο του « Τα Διηγήματα, τόμος Β΄» περιέχουν και ένα σύντομο διήγημα με τίτλο «Η Πορταΐτισσα» : «…Και εύρισκε πλέον ανακούφισην η Ξενιώ να προσεύχεται τας νύκτας προ της εικόνος της Θεοτόκου, μιάς ωραιοτάτης εικόνος την οποίαν από το Άγιον Όρος της είχε φέρει ποτέ κάποιος συγγενής της, την Παναγίαν την Πορταΐτισσαν….» (1899). Στο έργο « Τα Διηγήματα, τόμος Δ΄ » περιλαμβάνεται το διήγημα: «Σε μία Παράκληση»: «….Το μεγάλο ασημένιο στεφάνι της Παναγίας της Λημνιάς αυτή το είχεν αφιερώσει. Μίαν ολομέταξον ποδιάν άσπρην από βροχόν με λωράκια γαλάζια, δια το αναλόγιον της Παναγίας, αυτή την είχεν υφάνει. Ήτο η Παναγία η Λημνιά, η προστάτις της Βγένας και του χωρίου όλου. Εις κάθε κίνδυνον θαλάσσης, εις πάσαν τρικυμίαν αι νησιώτισσαι έτρεχαν να διαβάσουν παράκλησιν. Και εισηκούοντο πολλάκις αι δεήσεις των, και έκαμπτον το θείον τα δάκρυά των…..» (1902).

60

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΒΑΦΗΣ (1863-1933)

Δέησις Η θάλασσα στα βάθη της πήρ’ έναν ναύτη. Η μάνα του, ανήξερη, πηαίνει κι ανάφτει στην Παναγία μπροστά ένα υψηλό κερί για να επιστρέψει γρήγορα και νάν’ καλοί καιροί — και όλο προς τον άνεμο στήνει τ’ αυτί.

Aλλά ενώ προσεύχεται και δέεται αυτή, η εικών ακούει, σοβαρή και λυπημένη, ξεύροντας πως δεν θάλθει πια ο υιός που περιμένει.

ΚΩΣΤΗΣ ΠΑΛΑΜΑΣ (1859-1943)

Ο Κωστής Παλαμάς ήταν ποιητής, πεζογράφος, θεατρικός συγγραφέας, ιστορικός και

κριτικός της λογοτεχνίας. Θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες ποιητές, με σημαντική συνεισφορά στην εξέλιξη και ανανέωση της νεοελληνικής ποίησης. Στην ποίησή 61

του αναφέρθηκε σ’ όλες τις μεγάλες στιγμές της ορθόδοξης χριστιανικής πίστης και με τον πλούτο των κοσμητικών του επιθέτων προσφώνησε την Παναγία με τα κατά τόπους ωραία επίθετά της, μαζεμένα απ’ όλη την Ελλάδα και αραδιασμένα αρμονικά στους εξής στίχους του: «Παντάνασσα, Ελεούσα, Γλυκοφιλούσα, Ακάθιστη, Γιάτρισσα, Πονολύτρα, Παραμυθιά, Περίβλεφτη,

Πανάχραντη,

Οδηγήτρα,

Αντιφωνήτρια,

Τριχερούσα,

Βαγγελίστρα,

Γοργοεπήκοη, Αθηναία, Ρωμαία, Φανερωμένη». Ο όγδοος λόγος από το μακροσκελές επικό ποίημα του:

Η φλογέρα του Βασιλιά

Οι τρεις αδελφές

Η γνώμη του υποταχτικιά,

Η Παναγιά η Φλαμπουριανή

ρέμπελος πάντα ο νους του και μάθημα

κι η Παναγιά η Κανάλα

μονάκριβο, και θησαυρό σοφίας, κράτησε ο νους του ανάξιου

και η Στρατηλάτισσα η Κυρά, τρεις αδερφές, και ζούσανε με την

και μουρμουρίζοντάς το τα χείλια

μεγάλη αγάπη τρεις αδερφές

τρεμοσάλευε πάσα ώρα, στιγμή πάσα,

και μια καρδιά.

ξυπνώντας με το σήμαντρο, πλαγιάζοντας με του ήλιου στο γέρμα, στον εσπερινό, στην αγρυπνιά, στον όρθρο, στο αρχονταρίκι, στο ναό, στην κέλλα, στο τραπέζι, μόνο ένα μάθημα ακριβό, παρμένο σε

Μα ο χωρισμός είναι κακός και το ΄χε για φαρμάκι και για να ζουν πάντα μαζί, τις εκκλησιές τους χτίσανε τρεις αδερφές κι εκείνες κοντά, κοντά, καρσί, καρσί.

δυο λόγια : του αγγέλου το χαιρετισμό στην Κεχαριτωμένη.

Μυστική παράκληση Δέσποινα, κανένα φόρεμα τη γύμνια μου δε φτάνει να σκεπάση, η μοναξιά μου είναι σαν τ’ άδειο, σαν τ’ αλόγιστο χυμένο προτού νάρθη η πλάση…. Πρόστρεξε, Μυροφόρα,μονάχα Εσένα πίστεψα και λάτρεψα μονάχα Εσένα από τα πρωτινά γλυκοχαράματα κι ως τώρα μες στα αιματοστάλαχτα μιας ωργισμένης δύσης…. Δέσποινα, στήριξέ μ’ Εσύ και μη μ’ αφήσης. Δέσποινα, βήμα δεν έχω μήτε φτέρωμα, με γονατίζει το στοιχειό της θλίψης…. Α! δείξου στο μικρό και τον ανήμπορο, και δείξου καθώς δείχνεσαι στους ταπεινούς, και φτάσε καθώς φτάνει στους αμαρτωλούς, και δείξου καθώς δείχνεται στους σκλάβους η Αγιά Λεούσα….

62

ΑΓΓΕΛΟΣ ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΣ (1884-1951)

Ο Άγγελος Σικελιανός

κληροδότησε στις επόμενες γενεές ένα τεράστιο και

ανεκτίμητο ελληνοκεντρικό και θεοκεντρικό πνευματικό έργο. Στο εξάτομο ποιητικό του έργο «Λυρικός Βίος» ανιχνεύουμε διάσπαρτα στοιχεία χριστιανικής λατρείας και δύο καθαρά θρησκευτικής πνοής ποιήματα, το «Πάσχα των Ελλήνων» και το περίφημο «Μήτηρ Θεού», αφιερωμένο στην Θεοτόκο. Μικρότερης έκτασης ποιήματα για την Παναγία είναι: «Παρηγορήτισσα», «Η Παναγία της Σπάρτης», «Δεκαπενταύγουστο του 1940» και «Ύμνος στην Παναγία». Δεκαπενταύγουστο του 1940 Ω Εσύ των Ουρανών η Πλατυτέρα, Που αγκάλιασες τα έθνη και τους λαούς, Των λαών και των εθνών η θεία Μητέρα,Π΄όλους της γης ξεχείλισες τους ναούς. Μάν, π΄αγνάτια μου είσαι ως θερισμένη, Απ΄ αστάχυα χλωμότατη πλαγιά, Κ΄είσαι κ΄η Ελλάδ, κ΄είσαι η Κοιμημένη, Με σταυρωτά τα χέρια Παναγιά…

Παρηγορήτισσα Παρθένα μάννα του στρατού σου ασπίδα, των πρώϊμων μυγδαλιών θα ρέψ’ η ελπίδα Στους βωμούς της Ηπείρου όπου φλογίζουν, Παρθένα μάννα εσώθη το φεγγάρι Που φώτισε τη μεγάλη σου τη χάρη, κι οι αρματωμένοι τους ναούς φροντίζουν… Άπλως΄τα χέρια στο χαμό – κι ας γύρει η χάρη σου, καθώς σε πανηγύρι Παντάνασσα κι ας βρει το μονοπάτι….

63

ΦΩΤΗΣ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ (1895-1965)

Η Χαρά των Χριστιανών «Η Παναγία είναι το πνευματικό στόλισμα της ορθοδοξίας. Για μας τους Έλληνες είναι η πονεμένη μητέρα, η παρηγορήτρια κ’ η προστάτρια, που μας παραστέκεται σε κάθε περίσταση. Σε κάθε μέρος της Ελλάδας είναι χτισμένες αμέτρητες εκκλησιές και μοναστήρια, παλάτια αυτηνής της ταπεινής βασίλισσας, κι’ ένα σωρό ρημοκλήσια, μέσα στα βουνά, στους κάμπους και στα νησιά, μοσκοβολημένα από την παρθενική και πνευματική ευωδία της. Μέσα στο καθένα απ’ αυτά βρίσκεται το παληό και σεβάσμιο εικόνισμά της με το μελαχροινό και χρυσοκέρινο πρόσωπό της, που το βρέχουνε ολοένα τα δάκρυα του βασανισμένου λαού μας, γιατί δεν έχουμε άλλη να μας βοηθήσει, παρεκτός από την Παναγία, «άλλην γαρ ουκ έχομεν αμαρτωλοί προς Θεόν εν κινδύνοις και θλίψεσιν αεί μεσιτείαν, οι κατακαμπτόμενοι υπό πταισμάτων πολλών….».

ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΥΡΙΒΗΛΗΣ (1892-1969)

Ο Στρατής Μυριβήλης γεννήθηκε στη Συκαμιά της Λέσβου, Το 1912 εγκαταστάθηκε στην Αθήνα και γράφτηκε στο Πανεπιστήμιο, εργαζόμενος παράλληλα ως συντάκτης σε περιοδικά και εφημερίδες. Τις σπουδές του εγκατέλειψε σύντομα για λόγους βιοπορισμού. Κατατάχτηκε εθελοντικά το 1912 και πολέμησε στους βαλκανικούς πολέμους (όπου 64

τραυματίστηκε στο πόδι), στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο και στη Μικρασιατική εκστρατεία (ως ανθυπολοχαγός). Μετά την καταστροφή της Σμύρνης έφυγε για τη Λέσβο, όπου έζησε ως το τέλος του 1932, οπότε εγκαταστάθηκε με την οικογένειά του στην Αθήνα. Το 1949 έγραψε το μυθιστόρημά του: Η Παναγιά η Γοργόνα

«…Προ 80 περίπου ετών, μία ΄μπρατσέρα΄ κατηυθύνετο προς βορεινό χωριό της Λέσβου με σκοπόν την εργασίαν του πληρώματός της εις σαπωνοποιείον. Κατά τον πλουν αντιμετώπισαν σφοδράν θαλασσοταραχήν και εκινδύνευσαν να ναυαγήσουν εγγύς του Καβο-Κόρακα. Επι τη θέα του βράχου, λεγομένου της ΄Παναγιάς τα ράχτια΄ όπως αποκαλείται επιτοπίως το σημείον εκείνο, επεκαλέσθησαν την Θεοτόκον, υποσχόμενοι, εάν σωθούν να κτίσουν εκκλησίαν επ΄ονοματί της. Μετ΄ολίγον η θάλασσα εγαλήνευσε και το σκάφος, με το πλήρωμα σώον, προσήγγισεν ασφαλώς εις τον λιμενίσκον της Συκαμινιάς. Οι άνδρες, συνεπείς προς την υπόσχεσίν των, δεν εβράδυναν να πραγματοποιήσουν το τάμα των και να κτίσουν στον βράχο το εκκλησάκι της Παναγίας…»

ΗΛΙΑΣ ΒΕΝΕΖΗΣ (1904-1973)

Γεννήθηκε το 1904 στις Κυδωνίες της Μ. Ασίας. Κατά τη μικρασιατική καταστροφή του 1922 πιάστηκε αιχμάλωτος και στάλθηκε στα εργατικά τάγματα της Ανατολής. Κατάφερε τελικά να επιβιώσει και κατέφυγε μαζί με άλλους πρόσφυγες στη Μυτιλήνη. Το 1923 έφθασε στην Αθήνα, όπου και εγκαταστάθηκε. Εργάστηκε ως ανώτερος υπάλληλος στην Εθνική Τράπεζα. Στα χρόνια της κατοχής συνελήφθηκε από τους Γερμανούς και στάλθηκε σε 65

στρατόπεδο συγκεντρώσεως στο Χαϊδάρι. Κατόρθωσε όμως κι αυτή τη φορά να επιζήσει. Το 1957 εξελέγη ακαδημαϊκός. Ο Ηλίας Βενέζης έγραψε μυθιστορήματα, διηγήματα, θεατρικά έργα και ταξιδιωτικές εντυπώσεις. Ολόκληρο το έργο του το σφράγισε η οδυνηρή περιπέτεια του ιδίου και ολόκληρου του Ελληνισμού στη Μικρά Ασία. Στο Ημεροβίγλι, όπως και σε ολόκληρη την Σαντορίνη, υπάρχουν πάρα πολλές εκκλησίες και εκκλησάκια. Χαρακτηριστικά είναι το παρεκκλήσι Θεοσκέπαστη, χτισμένο στην άκρη ενός βράχου, στο μπροστινό μέρος του Σκάρου, με θέα στην καλδέρα, για το οποίο έχει γράψει διήγημα ο Ηλίας Βενέζης.

Η Θεοσκέπαστη

«... Άξαφνα ψίθυρος σιγονότατος, ψαλμωδία κατανυκτική, φωνή ικέτις, μπερδεύοντας με τη φωνή της ερημίας και της θαλάσσης, έφτασε στ' αυτιά μας. Xείλη γυναικεία έψελναν ύμνους χριστιανικούς.

Kάτω απ' τα ερείπια του κάστρου των Φράγκων, η ταπεινή μελωδία της Oρθοδοξίας, βεβαίωση της συνέχειας, τι συγκίνηση που ήταν! Σαν να μας έσεισε αγέρας βίαιος. Kάμαμε ακόμα λίγα βήματα. Kαι τότε πρόβαλε μπρος στα μάτια μας, όραμα θαμπωτικό, αλησμόνητο για πάντα, άσπρο, πάλλευκο: η "Θεοσκέπαστη". Πάνω απ' τα κρεμαστά νερά, στον άγριο βράχο, πάνω απ' το ηφαίστειο.

Oι ύμνοι τώρα έρχονται πιο καθαροί. Προχωρήσαμε, μπήκαμε στη Θεοσκέπαστη. Κατακάθαρο, γυμνό, κατάγυμνο ήταν το ξωκκλήσι, καθώς όλα τα ξωκκλήσια των Eλλήνων. Mονάχα ένα ξυλόγλυπτο, παλιό, παμπάλαιο τέμπλο. Kαι μπρος στο Iερό, κάτω απ' το φαγωμένο τέμπλο, γονατισμένες πάνω στις πλάκες, με σκυφτό κεφάλι, αποτραβηγμένες στη δέησή τους, μονάχες με τον εαυτό τους και με το Θεό, ξιπόλυτες, οι μαυροφορεμένες γυναίκες, που είχαμε δει από μακριά, έψελναν. H μια διάβαζε τα τροπάρια απ' τη Σύνοψη, οι άλλες, οι αγράμματες, μουρμούριζαν μαζί της. Eίχαν ανάψει τα καντήλια, έξω ήταν το πέλαγο, τα "συστήματα των υδάτων" όλα ήταν κατάνυξη κ' ερημιά. Oι γυναίκες λέγαν την Aκολουθία του Mικρού Παρακλητικού Kανόνος: "Προστασίαν και σκέπην ζωής εμής τίθημι σε, Θεογεννήτορ Πάρθενε, συ με κυβέρνησον προς τον λιμένα σου". "Διάσωσον από κινδύνων τους δούλους σου, Θεοτόκε, ότι πάντες μετά Θεόν εις σε καταφεύγομεν". Άκουσον τα βήματά μας, μα ήταν σα να μην είμαστε, μήτε καν γύρισαν προς τα εμάς. Έτσι πάντα:σκυφτές, γονατισμένες, πνιγμένες στα μαύρα, ικέτιδες. Mας συνεπήρε κ' εμάς το μυστήριο, η κατάνυξη, γινήκαμε σε λίγο μαζί τους ένα, προσευχηθήκαμε κ' εμείς για ό,τι αγαπούμε και για τους ανθρώπους.

66

Σαν τέλειωσε η παράκληση κ' οι γυναίκες σηκωθήκαν απ' τις πλάκες, ωχρές, γαλήνη ήταν στο πρόσωπό τους πολλή. Mας τριγυρίσανε, είπαν τα δικά τους, είπαμε τα δικά μας. H μια είχε παιδί σκοτωμένο στον πόλεμο, η άλλη έχει γιο στο στρατό, η άλλη έχει γιο που ταξιδεύει στη θάλασσα. Kάθε χρονιά έχουνε τάμα να πάρουν βόλτα όλο το νησί, με τα πόδια, ν' ανάψουν τα καντήλια στα ξωκκλήσια. Έτσι ξεκινήσανε και φέτος. Mε τα χαράματα πέσαν στο δρόμο απ' τον Πύργο, ξιπόλυτες, κ' η σκόνη σκέπαζε τα σκληρά, τυραγνισμένα πόδια τους. Tώρα, ύστερα απ' τη χάρη της, μετά τη Θεοσκέπαστη, θ' ανηφορίζαν για τ' άλλα τα ξωκκλήσια, κατά τα δυτικά.

Bγάλανε απ' το μπογαλάκι τους το γιόμα τους, ψωμί σταρένιο, τις μικροσκοπικές ντομάτες της Σαντορίνης, ψαράκια της τράτας τηγανητά. "Ήντλησαν" νερό απ' τη μικρή στέρνα, νερό βρόχινο, μας φιλέψαν νερό και ψωμί. Δε θέλαμε να τους το στερήσουμε που το είχαν λιγοστό - το ψωμί και το νερό.

Mα επιμένανε να το πάρουμε κοιτάζοντάς μας παρακαλεστικά μες στα μάτια, σαν να το γυρεύαν για χάρη.

"Tώρα μας ένωσε η Θεοσκέπαστη", είπαν.»

ΚΩΣΤΑΣ ΒΑΡΝΑΛΗΣ (1884-1974)

Οι Πόνοι της Παναγίας Πού να σε κρύψω, γιόκα μου, να μη σε φτάνουν οι κακοί; Σε ποιο νησί του Ωκεανού, σε ποιάν κορφήν ερημική; Δεν θα σε μάθω να μιλάς και τα' αδικο φωνάζεις. Ξέρω, πως θα' χεις την καρδιά τόσο καλή, τόσο γλυκή, Που με τα βρόχια της οργής ταχιά θενά σπαράξεις. ..................................................... Κι αν κάποτε τα φρένα σου το Δίκιο, φως της αστραπής, κι η Αλήθεια σου κτυπήσουνε, παιδάκι μου, να μην το πεις. Θεριά οι ανθρώποι δεν μπορούν να το σηκώσουν. Δεν είναι αλήθεια πιο χρυσή απ' την αλήθεια της σιωπής. Χίλιες φορές να γεννηθείς, τόσες θα σε σταυρώσουν.

67

ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΙΤΣΟΣ (1909-1990)

Όνειρο Καλοκαιρινού Μεσημεριού Όταν περνούσε η Παναγία σιωπηλή κάτου απ' τα δέντρα κανένας δεν την άκουσε Τα σκυλιά δε γαυγίσαν στις αυλόπορτες. Μονάχα τα τριζόνια τη χαιρέτισαν, κι ένα μεγάλο αστέρι χτύπησε σε μια χορδή κάποιο άγνωστο τραγούδι που τ' ακούσαν μόνο τα παιδιά στον ύπνο τους και γύρισαν απ' τα' άλλο τους πλευρό χαμογελώντας.

ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΒΡΕΤΤΑΚΟΣ (1912-1991)

Η χαρά της Παναγιάς Η Παναγιά χτενίζει τα χρυσά της μαλλιά στο μικρό της παράθυρο, μια θαλασσιά πεταλούδα πετά γύρω απ' τη μια της πλεξούδα που κρέμεται. Βασιλεύει ο ήλιος, Ο Ιωσήφ ανεβαίνει πιο ψηλά να της κόψει ένα κόκκινο άνθος….

ΝΙΚΟΣ ΓΚΑΤΣΟΣ (1911-1992)

Μια Παναγιά Μια Παναγιά μιαν αγάπη μου έχω κλείσει σε ερημοκλήσι αλαργινό. Κάθε βραδιά της καρδιάς την πόρτα ανοίγω κοιτάζω λίγο και προσκυνώ…..

Μια Παναγιά μιαν αγάπη μου έχω κλείσει σε ερημοκλήσι αλαργινό. Κάθε βραδιά της καρδιάς την πόρτα ανοίγω δακρύζω λίγο και προσκυνώ.

68

Κάτω στα Τριπόταμα

Κάτω στα τριπόταμα

Στρατοκόπε τι ρωτάς

Δίψασα κι απόκαμα

Δέκα χρόνους περπατάς

Ώσπου βρήκα – Παναγίτσα μου

Και γυρεύεις – Παναγίτσα μου

Ίσκιο στην ιτιά

Το χλωμό παιδί

Και νερό στη ρεματιά

Σα φεγγάρι σε κλαδί

Τ’άλογό μου πότισα

Η ζωή το μοίρανε

Κι όταν πια ξαπόστασα

Κι ήρθαν και το πήρανε

Είδα ξάφνου – Παναγίτσα μου

Να το πάνε – Παναγίτσα μου

Να’ρχεται μια γριά

Πέρα απ’ τη Φραγκιά

Μια κυρούλα καλογριά

Μια βραδιά μ’ αστροφεγγιά

Ταπεινά τη ρώτησα

Απελάτη θα το δεις

Γνώρισες γερόντισσα

Στ’ όνειρό σου αποβραδίς

Το αγόρι – Παναγίτσα μου

Μα τα δάκρυα – Παναγίτσα μου

Τ’ αγγελόκρουστο

Μάθε να κρατείς:

Πού’χε φίλο το Χριστό;

Ο Θεός είναι κριτής

69

ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΕΛΥΤΗΣ (1911-1996)

Άνεμος της Παναγίας

Σε μια παλάμη θάλασσας γεύτηκες τα πικρά χαλίκια Δύο η ώρα το πρωί περιδιαβάζοντας τον έρημο Αύγουστο Είδες το φως του φεγγαριού να περπατεί μαζί σου Βήμα χαμένο. Ή αν δεν ήτανε η καρδιά στη θέση της Ήταν η θύμηση της γης με την ωραία γυναίκα Η ευχή που λαχτάρησε μεσ’ απ’ τους κόρφους του βασιλικού Να τη φυσήξει ο άνεμος της Παναγίας! Ώρα της νύχτας! Κι ο βοριάς πλημμυρισμένος δάκρυα Μόλις ερίγησε η καρδιά στο σφίξιμο της γης Γυμνή κάτω από τους αστερισμούς των σιωπηλών της δέντρων Γεύτηκες τα πικρά χαλίκια στους βυθούς του ονείρου Την ώρα που τα σύννεφα λύσανε τα πανιά Και δίχως ήμαρτον κανέν’ από την αμαρτία χαράχτηκε Στα πρώτα σπλάχνα του ο καιρός. Μπορείς να δεις ακόμη Πριν από την αρχική φωτιά την ομορφιά της άμμου Όπου έπαιζες τον όρκο σου κι όπου είχες την ευχή Εκατόφυλλη ανοιχτή στον άνεμο της Παναγίας! «Η Παναγία χαίρεται η Παναγία χαμογελά το πέλαγο έτσι που κυλάει βαθιά πόσο της μοιάζει!… Ετοιμασίες της Παναγίας/ που για να γιορτάσει ελπίζει άσπρα πανιά και γαλανές σημαιούλες.

70

Η Παναγία των Κοιμητηρίων

Τα ονόματα της Παναγίας

Πέτρες επήρα και κλαδιά

Λίγο για μια στιγμή να παίξεις πάνω στην

τα φύτεψα στην αμμουδιά

κιθάρα σου

Και μια ψυχή μελέτησα

Ε, ε, Χρυσομαλλούσα/ ε, ε, Χρυσοσκαλίτισσα

το λόγο δεν αθέτησα

Να ξεπετιέται πάλι το βουνό με τ’ άσπρο σπίτι

Με τον καιρό με τον καιρό

στην πλαγιά τ’ άλογο με τα δύο φτερά/ και η

έγινε αλήθεια τ' όνειρο

άγρια φράουλα της θάλασσας

Οι πέτρες μεγαλώσανε

Λάμπουσα και Κανάλα μου και Παραπόρτιανή

και τα κλαδιά φυτρώσανε

μου

Τα κυπαρίσσια τα κελιά

σκαμπανεβάζοντας

σου τα 'κανα παραγγελιά

αραποσίτια τον Μήτσο με τις τρίχες και με τ’

Τις πόρτες τις αμπάρες σου

αλυσιδάκι στο λαιμό

και τις οχτώ καμάρες σου

Ε, Παναγιά Τα Μάγκανα/ ε, Παναγιά Τόσο Νερό

Στο μέρος το πιο δροσερό

Να βλαστημάει και ν’ ανεβάζει ανίδεος μες στα

έστησα το καμπαναριό

δίχτυα του τέσσερα – πέντε αρχαία ελληνικά το

Και κύματα και κύματα

τέλλεσθε και το νηυσί, το μέλεα και το κρίναι σα

γύρω σου τ' άσπρα μνήματα

Καρυστιανή κι Ακλειδιανή/ Δαφνιώτισσα κι

Έλα Κυρά και Παναγιά

Αργιώτισσα

με τ' αναμμένα σου κεριά

Που μια στιγμή τα παίζεις πάνω στην κιθάρα

Δώσε το φως το δυνατό

σου κι απ’ τ’ αναμμένο πέλαγο αντικρύ σου

στον Ήλιο και στο Θάνατο.

ακούς

θα

δεις

την να

πράσινη χάνεται

ψαρόβαρκα μέσα

στ’

Έι, Κρουσταλλένια, έι Δροσιανή/ έι Παναγιά του Νίκους Να σχίζεται στα δύο τ’ ουρανού το καταπέτασμα κι ένας παμπάλαιος έφηβος απαράλλαχτος εσύ να κατεβαίνει- κοίτα: Στα κύματα μ’ ένα καμάκι ορθός και στους αφρούς να πλέει Σπηλιώτισσα και Μερσινιά και Θαλασσίστρα μου έι!

71

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ Η ΠΑΝΑΓΙΑ ΣΤΗ ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΚΑΙ ΛΑΪΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

Η αγάπη των Ελλήνων στην Παναγία και η πίστη του στο θαύμα και στη μεσιτέια της φαίνονται και στα δημοτικά τραγούδια του. Ο ποιητής λαός μας την επικαλείται σε όλες τις περιστάσεις σε δίστιχα και τραγούδια της αγάπης, του γάμου, στη γέννηση, σε νανουρίσματα, στην ξενιτιά, στον θάνατο, σε μοιρολόγια, στις δύσκολες ώρες του έθνους, σε πολέμους, σε αρρώστιες, σε χαρές και λύπες. Η λαϊκή μούσα θυμάται ξεχωριστά την Παναγία στους δύο μεγάλους σταθμούς της ζωής της, στη Γέννηση του Χριστού και στη Σταύρωση.

«Χριστός γεννιέται, σα γήλιος φέγγει, σα νιο φεγγάρι, σαν παλικάρι. Κυρά Θεοτόκο εκοιλοπόνα, εκοιλοπόνα και παρεκάλιε: - Βοηθήσετέ με, αυτή την ώρα, ….» (Θράκη) «Η κυρά η Θεοτόκος στα κλαδάκια εκοιμάτο, κι ο μονογενής Υιός της ξάγρυπνος έστεκεν κοντά της. – Κοιμάσαι μάνα μου καλή, και μητέρα όλου του κόσμου; - Μηδέ κοιμούμαι, Γιούκα μου, μηδέ ξαγρυπνώ, Παιδί μου, μόνον όνειρο σε είδα και τρέμω και συλλογιούμαι πώς να σου το πω…» (Ρόδος) «...Η Παναγιά καθότανε, μόνια και μοναχή της, την προσευχή της έκανε για το μονογενή της, κι εκεί που επροσεύχετο κι εκεί που παρεκάλει, ακούει μιλιά, ακούει λαλιά κι ανταραχή μεγάλη. Σκύβει να δη την πόρτα της, βλέπει μες΄στην αυλή της, βλέπει τη Μάρθα, τη Μαριά, του άι Λαζάρου τη μάννα και του Προδρόμου η αδελφή, οι τέσσερις αντάμα, στέκουν και συλλογίζονται, το πώς θα της το πούνε….» (Παραλλαγή του μοιρολογιού της Παναγίας - Νάξος)

Στη γέννηση - νανουρίσματα «Έλα Χριστέ στο στόμα μου κι η Παναγιά στο νου μου, να βρω τα ναναρίσματα που πρέπει στο παιδί μου. Κοιμήσου με την Παναγιά και με τον Αη Γιάννη, με τον Αφέντη το Χριστό που ΄ ναι στο Νιορδάνη….» (Σάμος ) «Ο ύπνος θρέφει τα μωρά κι΄ η γεια τα μεγαλώνει κι΄η Κερά η Παναγιά τα καλοξημερώνει. Ο ύπνος μεσ΄ στα μάθια σου κι΄γεια στη γκεφαλή σου κι΄Παναγιά η Δέσποινα να βλέπει το κορμί σου…» (Σαντορίνη)

72

«Νάνι του και παρήγγειλα στην Παναγιά την Τήνο να φέρη στο παιδάκι μου υγεία και τον ύπνο . Ο ύπνος τρέφει τα μικρά κι η γειά τα μεγαλώνει , κι η Παναγιά η Δέσποινα τα καλοξημερώνει . Κοιμίζω το κοιμίζω το,Της Παναγιάς χαρίζω το.» (Κως – Πυλί) «Κάμε Χριστέ και Παναγιά, τσαι θρέψε το παιδί μου, να μεγαλώσει, να θραφεί, καλό παιδί να γίνει…» (Χίος)

Του γάμου «Ω Παναγιά ΄δηγήτρια, με το μονογενή σου, τ΄αντρόγυνο που θα γενεί δώσε το την ευχή σου. Ω Παναγιά Σωτήρα μου, που ΄σαι στη γειτονιά της, έλα να δώσης την ευχή στα γυροσέντονά της…» (Κίμωλος) «Έλα Κυρά και Δέσποινα, με τον Μονογενή σου, στο αντρόγυνο που γίνεται να δώσεις την ευχή σου.» (Σαντορίνη) «Σήμερα γάμος γίνεται, σήμερα Παναγιά μου, σήμερα πανηγύρι, σήμερα αποχωρίζεται η κόρη, Παναγιά μου, από τον κύρη….» (Λειψοί – Πάτμος) «Ας είστε καλορίτζιτσοι, Νίκο με τη τσυρά σου τσ΄ η Παναγία, όπου σταθής, να είναι συντροφιά σου…» (Κάρπαθος) «Κυρά Φανερωμένη μου, με το μονογενή σου, ο γάμος όπου αρχίνησε, νάναι με την ευχή σου.» (Λευκάδα) «Δώδεκα οι γι΄Απόστολοι, στο χορό κρατούνε όλοι, κι ο Χριστός κι η Παναγία και η Δέσποινα Μαρία. Να παινέσομε τη νύφη πουν του κόσμου το συνήθι…» (Κρήτη)

Της αγάπης «Άγγελος είν΄ η μάνα σου κι άγγελος ο μπαμπάς σου κι άγγελοι σε βαφτίσανε κι η Παναγιά νονά σου. Μαρία λεν την Παναγιά, Μαρία λεν κι εσένα, όλοι φιλούν την Παναγιά κι εγώ φιλώ εσένα. Όμορφα που ταιριάξαμε, αράδα την αράδα, για να μας βλέπ΄ η Παναγιά και η Αγιά Τριάδα…» (Νάξος) «Χριστέ μου, δος μου υπομονή και Παναγιά ελπίδα να ζήσω να τη ξαναδώ την εύμορφή μου ελπίδα…» (Πάρος) «Ω Παναγιά μου του Μπαλή, χτισμένη με τ΄ απόρι, να μπονατσάρει η θάλασσα και νάρθη το παπόρι. Ω Παναγιά μου του Μπαλή, στο καλογύρισμά σου να μου φυλάς την πέρδικα πούναι στη γειτονιά σου…» (Σίφνος) 73

Του θανάτου «Δος μου και μένα Παναγιά, αφ΄την υπομονή σου οπού την έκανες και ΄συ εις το Μονογενή σου. Ήχασα και την κόρη μου, ήχασα και το γιο μου. Και τίνο, Παναγία μου, να λέω τον καμό μου;» (Κάρπαθος) «Γλυκοπαναγία μου, με τα καμπαναριά σου και βλέπε μου τον άντρα μου, οπού ΄ρθενε κοντά σου. Ε, Παναγιά μου Αγίτρια, με το καμπαναριό σου και βλέπε μου τον άντρα μου, ωσά και τον υγυιό σου» (Κρήτη)

Της ξενιτιάς «Μάνα σιμώνουν οι γιορτές, σιμώνει και το Πάσκα, κι άμε να βρης την Παναγιά, να την παρακαλέσης, να σιγανέψουν οι καιροί, ν αταξιδέψουν πλοία, νάρθουν απού την ξενιτιά ούλ΄οι ξενιτεμένοι, νάρθη κι εμένα η γι –αγαπώ, να την καλωσορίσω..» (Κρήτη) «Τάξε, μανούλα μ΄ τάματα σ΄ όλα τα μοναστήρια, τάξε κηρί στον Αγουλιά κηριά στην Άγια Λαύρα, να με φυλάη το φτωχό εδώ στα ξένα που ΄μαι. Χίλια φλουριά έχω στον Μπουρσό και χίλια στην Ταρτάνα και στον Άγιο Γεράσιμο μέσα στην Βαρετάδα έχω ένα τάσο μάλαμα κι ένα κομμάτι ασήμι, για να σε φέρη το φτωχό από τα έρμα ξένα. Ω Παναγιά των Μενετών, όπου φορείς τσεμπέρι, να φέρεις όλα τα παιδιά από τα ξένα μέρη.» (Ρούμελη) «Βοήθα, Παναγιά μου, κι Αγιά μου Φωτεινή, βοήθησε κ΄εμένα, που είμαι ορφανή. Βοήθα, Παναγιά μου, να πέσωμε γιαλό, γιατί μπουρίνι φέρνει, χαλάζι και νερό. Βοήθα Παναγιά μου, να πα΄ν΄ αράξωμε κι όσα καντήλια έχεις να σου τα ανάψουμε…» (Κίμωλος)

Κάθε τόπος στην Ελλάδα έχει και τη δική του τοπική Παναγία. Για τις Παναγιές αυτές υπάρχει πληθώρα λαϊκών δίστιχων και τραγουδιών που ο λαός αφιερώνει στην ονομασία, στις παραδόσεις, στα θαύματά τους, στα πανηγύρια τους. Μεγαλόχαρη της Τήνου «Ω Παναγιά μου, Τηνιακιά, με τα πολλά καντήλια, γιάτρεψε το παιδάκι μου, να σου τα κάμω χίλια.» «…Τοιουτοτρόπως έγινε μεγάλη εκκλησία, κι απ΄τα πολλά χαρίσματα εις όλα της πλουσία. Κι εκεί τη Μεγαλόχαρη σ΄ολόχρυσο ένα θρόνο, την έβαλαν και έρχονται ολογυρίς το χρόνο. Προσκυνηταί από παντού για να την προσκυνήσουν και γιατρειά στον πόνο τους δια να της ζητήσουν.Και κάνει τόσα θαύματα που να γραφούν δε φθάνει κι αν γίνει ο ουρανός χαρτί κι η θάλασσα μελάνι.»

Χοζοβιώτισσα στην Αμοργό «… Την Αμοργό εδιάλεξες, ω θεία ευλογία, για να κτισθεί ο οίκος Σου χρυσή μου Παναγία.

74

Η χάρη Σου ελάμπρυνε το ταπεινό νησί Σου, σκόρπισε δόξα και ομορφιά η θεία η μορφή Σου. Η Αμοργός Σε προσκυνά κι οι ξένοι σε τιμούνε, κι από τα πέρατα της γης έρχονται να σε δούνε. Της Αμοργού το στήριγμα, της χώρας το καμάρι, είναι η Χοζοβιώτισσα, μεγάλη Της η χάρη…»

Η Παναγία στους αγώνες της Ελλάδας «Χαρά που τόχουν τα βουνά, τα κάστρα περηφάνεια, γιατί γιορτάζει η Παναγιά γιορτάζει κι η Πατρίδα. Να βλέπης διάκους με σπαθιά, παπάδες με ντουφέκια, να βλέπης και το Γερμανό της Πάτρας το Δεσπότη πώς ευλογάει τ΄ άρματα κι εύχεται τους λεβέντες.» (Δημοτικό) Οι Κολοκοτρωναίοι: «Φλωριά ρίχνουν στην Παναγιά, φλωριά ρίχνουν στους άγιους και στον αφέντη το Χριστό, τις ασημένιες πάλες». Πολλοί κλέφτες, κάνοντας τη διαθήκη τους, αφήνουν τα όπλα τους σε διάφορα μοναστήρια της Παναγίας: «Και φέρτε μου πλεματικό νάναι παραπονιάρης, ν΄ αφήσω τη διαθήκη μου και τις παραγγολιές μου. Στην Παναγιά στην Κούλουρη και στη Φανερωμένη, ν΄ αφήσω το τουφέκι μου, τα΄ασημοπαφυλλένιο, ν΄αφήσω το σπαθάκι μου, το μαργαριταρένιο».

Βαλκανικοί πόλεμοι 1912-1913 «Εμείς, η νέα γενεά, με θάρρος και μ΄ελπίδα εμείς επολεμήσαμε για τη γλυκειά πατρίδα. Πρώτη βολή, που ρίξαμε, κάναμε το σταυρό μαας, για να βοηθήσ΄ η Παναγιά τον ιερό σκοπό μας. Επήραμε τα Γιάννενα και τη Θεσσαλονίκη και στη Κωνσταντινούπολη να τελειώσ΄ η νίκη.»

Ελληνοϊταλικός πόλεμος 1940 «Ω! Παναγία Τηνιακιά τω Ιταλώ οργίσου, γιατί την Έλλη πνίξανε τη μέρα της γιορτής σου. Την Έλλην εβομβαρδίσανε εν ώρα λειτουργίας και ήσουν Παναγιά μας η πρώτη τραυματίας. Βοήθα Παναγία μου , βοήθησε Θεέ μου οι Έλληνες να πάρουνε τη νίκη του πολέμου. Ω! Παναγία Ντηνιακιά των Ιταλών οργίσου πο΄πνίξανε την Έλλη μας τη μέρα τση Ιορτής ΣΟΥ. Κατάστρεψε τσοι Ιταλοί να φύουν α’ τη μέση που καύγουν’υναικόπαιδα χωρίς να τωνε φταίσι. Ρίξε Θεέ μου μια φωτιά , κάψε το Μουσολίνι, που θα γλυτώσωμεν εμείς και θα σωθού γκαι ‘κεινοι.. Τη Μπαναγιά έχομε μπροστά και διευτύνει και δε δουλιούμ ‘όσοι πολλοί κι αν έχεις Μουσολίνι..»

75

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ Η ΠΑΝΑΓΙΑ ΣΕ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

Η εύρεση της εικόνας της Ευαγγελίστριας της Τήνου και η Ελληνική Επανάσταση Η είδηση της εύρεσης της εικόνας, κατά την περίοδο της ελληνικής επανάστασης του 1821 (30 Ιανουαρίου 1821) θεωρήθηκε καλός οιωνός και μήνυμα για την επιτυχία του αγώνα, που σήμαινε λύτρωση. Ο Μιαούλης και ο Κανάρης ήρθαν πολλές φορές στην Τήνο να προσκυνήσουν. Ο Κολοκοτρώνης ήρθε το 1838 με το τάμα του. Ο Νικηταράς το 1848. Σχεδόν όλοι οι αγωνιστές ήρθαν στην Τήνο για προσκύνημα. Ο ναός της Μεγαλόχαρης είναι το πρώτο αξιόλογο αρχιτεκτονικό μνημείο που κατασκευάστηκε κατά τη διάρκεια των πρώτων χρόνων της Επαναστάσεως, μέσα στην αγωνία, τις στερήσεις και την τραγικότητα του αγώνα. Ο αρχιτέκτονας Λύσανδρος Καυτατζόγλου θεωρούσε το ναό της Ευαγγελίστριας, «ως εκφράζων την εποχήν του ιερού ημών Αγώνος ως ων τον μόνον και κύριον μνημείον το ανεγερθέν υπό την κλαγγή των όπλων». Αγία Μονή ή του Κολοκοτρώνη (μονή) Παλαιά μονή της Παναγίας, που τιμάται στην Κοίμηση της Θεοτόκου, και βρίσκεται στο νομό Αρκαδίας. Η ονομασία Αγία Μονή ήταν γνωστή και κατά τους χρόνους της Επανάστασης του 1821 και παλαιότερα. Η δεύτερη επωνυμία της μονής προήλθε από την εκπλήρωση του τάματος του Κολοκοτρώνη, που ανακαίνισε την μονή, όπως μαρτυρείται από εντοιχισμένη επιγραφή στο υπέρθυρο της εισόδου του ναού: «Ανηγέρθη ούτος ο θείος και πάνσεπτος ναός της Κυρίας ημών Θεοτόκου η Αγία Μονή παρά του εκλαμπροτάτου Θεοδώρου Κολοκοτρώνη εν μηνί Ιουλίου 1841». Ο ίδιος ο Κολοκοτρώνης αφηγείται: «Μία φορά επήγα εις το πανηγύρι της Αγίας Μονής. Αυτό το Μοναστήρι ήτο μεγάλο και εχαλάσθη εις την πρώτη τουρκιά. Όταν, επέρασα, ήτον μία μάνδρα χαλασμένη και σκεπασμένη εκκλησιά με κλάδους δέντρων, τότε έταξα ότι: Παναγιά μου βοήθησέ μας να ελευθερώσωμεν την Πατρίδα μας από τον τύραννον και να σε φκειάσω καθώς ήσουν και πρώτα. Με εβοήθησε και εις τον δεύτερον χρόνον της Επαναστάσεώς μας επλήρωσα τα τάμα μου και την έφκειασα.»

Θ. Κολοκοτρώνης, «Απομνημονεύματα» 76

«Έκατσα που εσκαπέτισαν (διέφυγαν) με τα μπαϊράκια τους απέ κατέβηκα κάτω. Ήταν μια εκκλησία, εις τον δρόμον, η Παναγία στο Χρυσοβίτσι, και το καθησιό μου ήτο όπου έκλαιγα την Ελλάς... Σίμωσα, έδεσα το άλογο μου σ' ένα δένδρο, μπήκα μέσα και γονάτισα. Παναγία μου, είπα από τα βάθη της καρδιάς μου και τα μάτια μου δάκρυσαν. Παναγία μου, βοήθησε και τούτη τη φορά τους Έλληνες να ψυχωθούν. "Έκανα το Σταυρό μου, ασπάσθηκα την εικόνα της, βγήκα από το εκκλησάκι, πήδηξα στο άλογο μου και έφυγα. Σε λίγο μπροστά μου πετάγονταν οχτώ αρματωμένοι, ο εξάδελφος μου ο Αντώνης Κολοκοτρώνης και επτά ανήψια του.

- Κανείς δεν είναι στην Πιάνα, μου είπε ο Αντώνης. Ούτε στην Αλωνίσταινα. Είναι φευγάτοι.

- Ας μη είναι κανείς αποκρίθηκα. Ο τόπος σε λίγο θα γιομίση παλληκάρια... Ο Θεός υπέγραψε την λευτεριά της Ελλάδος και δεν θα πάρη πίσω την υπογραφή του».

Θ. Κολοκοτρώνης, «Απομνημονεύματα» Στον πόλεμο του ῾40 Στο μέτωπο, σ᾿ όλη τη γραμμή, απὸ τη γαλανὴ θάλασσα του Ιονίου μέχρι ψηλὰ τις παγωμένες Πρέσπες, ο ελληνικὸς στρατὸς άρχιζε να βλέπει παντού το ίδιο όραμα: ‘Εβλεπε τις νύχτες μία γυναικεία μορφὴ να βαδίζει ψηλόλιγνη, αλαφροπερπάτητη, με την καλύπτρα της αναριγμένη απὸ το κεφάλι στους ώμους. Την αναγνώριζε, την ήξερε απὸ παλιά, του την είχαν τραγουδήσει όταν ήταν μωρὸ κι ονειρευόταν στην κούνια. Ήταν η μάνα η μεγαλόψυχη στον πόνο καη στη δόξα, η λαβωμένη της Τήνου, η Υπέρμαχος Στρατηγός.

Γράμμα απὸ τη Μόροβα Ο Τάσος Ρηγοπούλας, στρατευμένος στην Αλβανία το 1940, έστειλε απὸ το μέτωπο το παρακάτω γράμμα στον αδελφό του: «Αδελφέ μου Νίκο. Σου γράφω απὸ μία αετοφωλιά, τετρακόσια μέτρα ψηλότερη απὸ την κορυφὴ της Πάρνηθας. Η φύση τριγύρω ειναι πάλλευκη. Σκοπός μου όμως δὲν είναι να σου περιγράψω τα θέλγητρα μίας χιονισμένης Μόροβας με όλο το άγριο μεγαλείο της. Σκοπός μου είναι να σου μεταδώσω αυτὸ που έζησα, που τὸ είδα με τα μάτια μου και που φοβάμαι μήπως, ακούγοντας το απὸ άλλους, δεν το πιστέψεις. Λίγες στιγμὲς πριν ορμήσουμε για τα οχυρὰ της Μόροβας, είδαμε σε απόσταση καμιὰ δεκαριὰ μέτρων μία ψηλὴ μαυροφόρα να στέκει ακίνητη.

- Τις ει; Μιλιά...

77

Ο σκοπὸς θυμωμένος ξαναφώναξε: -Τις ει; Τότε, σαν να μας πέρασε όλους ηλεκτρικὸ ρεύμα, ψιθυρίσαμε: Η ΠΑΝΑΓΙΑ! Εκείνη όρμησε εμπρὸς σαν να ειχε φτερὰ αετού. Εμείς απὸ πίσω της. Συνεχώς την αισθανόμασταν να μας μεταγγίζει αντρειοσύνη. Ολόκληρηε παλέψαμε σκληρά, για να καταλάβουμε τα οχυρὰ Ιβάν-Μόροβας. Υπογραμμίζω πως η επίθεσή μας πέτυχε τους Ιταλοὺς στην αλλαγὴ των μονάδων τους. Τα παλιὰ τμήματα είχαν τραβηχτεί πίσω και τα καινούργια... κοιμούνταν! Το τι έπαθαν δεν περιγράφεται. Εκείνη ορμούσε πάντα μπροστά. Κι όταν πια νικητὲς ροβολούσαμε προς την ανυπεράσπιστη Κορυτσά, τότε η Υπέρμαχος έγινε ατμός, νέφος απαλὸ και χάθηκε».

Θαύμα στὸ Μπούμπεση Ζωντανὸ θαύμα της Παναγίας έζησαν στον ελληνοϊταλικὸ πόλεμο οι στρατιώτες του 51ου ανεξαρτήτου τάγματος, με διοικητὴ τον ταγματάρχη Πετράκη, στην κορυφογραμμὴ του Ροντένη, δεξιά της θρυλικής Κλεισούρας. Κάθε βράδυ, απὸ τις 22-1-1941 και έπειτα, στις 9.20 ακριβώς, το βαρὺ ιταλικὸ πυροβολικὸ άρχιζε βολὴ εναντίον του τάγματος Πετράκη και του δρόμου, απ᾿ όπου περνούσαν τα μεταγωγικά. Πέρασαν ημέρες και το κακὸ συνεχιζόταν, δημιουργώντας εκνευρισμὸ και απώλειες. Τολμηροὶ ανιχνευτὲς των εμπροσθοφυλακών και αεροπόροι εξαπολύθηκαν μέχρι βαθιὰ στις ιταλικὲς γραμμές, αλλὰ επέστρεψαν άπρακτοι. Δεν μπορούσαν να εντοπίσουν τα ιταλικὰ πυροβόλα, ίσως γιατὶ οι Ιταλοὶ κάθε βράδυ τα μετακινούσαν. Ήταν όμως απόλυτη ανάγκη να εντοπισθούν οι εχθρικὲς θέσεις. Ένα βράδυ του Φεβρουαρίου ακούστηκαν πάλι οι ομοβροντίες των ιταλικών κανονιών.

- Παναγία μου, φώναξε τότε ο ταγματάρχης εντελώς αυθόρμητα, βοήθησέ μας! Σώσε μας απ΄ αυτούς τους δαίμονες. Αμέσως στο βάθος πρόβαλε ένα φωτεινὸ σύννεφο. Σιγὰ-σιγὰ σχημάτισε κάτι σαν φωτοστέφανο. Και κάτω από αυτό μερικά ασημένια συννεφάκια σχημάτισαν τη μορφή της Παναγίας, η οποία άρχισε να γέρνει προς τη γη και στάθηκε σ᾿ ένα φαράγγι, ανάμεσα σε δυὸ υψώματα του Μπούμπεση. Το όραμα το ειδαν όλοι στο τάγμα και ρίγησαν.

- Θαύμα! βροντοφώναξε ο ταγματάρχης.

78

- Θαύμα! Θαύμα! επανέλαβαν οι στρατιώτες και σταυροκοπήθηκαν. Αμέσως έφυγε ένας σύνδεσμος με σημείωμα του Πετράκη για την πυροβολαρχία του Τζήμα. Σε δέκα λεπτὰ βρόντησαν τα ελληνικὰ κανόνια και σε είκοσι σίγησαν τα ιταλικά. Οι οβίδες μας είχαν πετύχει απόλυτα το στόχο.

Το αδέσποτο μουλάρι Ο Ν. Ντραμουντιανὸς διηγείται μία θαυμαστὴ εμπειρία του από τον πόλεμο του 1940: «Ο λόχος μας πήρε διαταγὴ να καταλάβει ένα προχωρημένο ύψωμα γιά προγεφύρωμα. Στήσαμε ταμπούρι μέσα στα βράχια. Μόλις τακτοποιηθήκαμε, άρχισε να πέφτει πυκνὸ χιόνι. Έπεφτε αδιάκοπα δυὸ μερόνυχτα κι έφτασε σε πολλὰ μέρη τα δυὸ μέτρα. Αποκλειστήκαμε απὸ την επιμελητεία. Καθένας είχε τροφὲς στο σακίδιό του για μία ημέρα. Απὸ την πείνα και το κρύο δεν λάβαμε πρόνοια «διά την αύριον» και τις καταβροχθίσαμε. Απὸ κει και πέρα άρχισε το μαρτύριο. Τη δίψα μας τη σβήναμε με το χιόνι, αλλὰ η πείνα μάς θέριζε. Περάσαμε έτσι πέντε μερόνυχτα. Σκελετωθήκαμε. Το ηθικό μας το διατηρούσαμε ακμαίο, αλλὰ η φύση έχει και τα όριά της. Μερικοὶ υπέκυψαν. Το ίδιο τέλος περιμέναμε όλοι «ὑπὲρ πίστεως καὶ πατρίδος». Τότε μία έμπνευση του λοχαγού μας έκανε το θαύμα! Έβγαλε απ᾿ τον κόρφο του μία χάρτινη εικόνα της Παναγίας, την έστησε στο ψήλωμα και μας κάλεσε γύρω του: - Παλικάρια μου! είπε. Στην κρίσιμη αυτὴ περίσταση ένα θαύμα μόνο μπορεί να μας σώσει. Γονατίστε, παρακαλέστε την Παναγία, τη μητέρα του Θεανθρώπου, να μας βοηθήσει! Πέσαμε στα γόνατα, υψώσαμε τα χέρια, παρακαλέσαμε θερμά. Δεν προλάβαμε να σηκωθούμε κι ακούσαμε κουδούνια. Παραξενευτήκαμε και πιάσαμε τα όπλα. Πήραμε θέση «ἐπὶ σκοπόν». Δεν πέρασε ένα λεπτὸ καί βλέπουμε ένα πελώριο μουλάρι να πλησιάζει κατάφορτο. Ανασκιρτήσαμε! Ζώο χωρὶς οδηγὸ να περνά το βουνό, μ᾿ ένα μέτρο χιόνι - το λιγότερο - ήταν εντελώς αφύσικο. Καταλάβαμε: Το οδηγούσε η Κυρία Θεοτόκος. Την ευχαριστήσαμε όλοι μαζὶ ψάλλοντας σιγανά, μα ολόκαρδα, το «Τῇ ὑπερμάχῳ» και άλλους ύμνους της. Το ζώο είχε πάνω του μία ολόκληρη επιμελητεία απὸ τρόφιμα: κουραμάνες, τυριά, κονσέρβες, κονιὰκ και άλλα.

79

Πολλὲς κι απίστευτες κακουχίες πέρασα στον πόλεμο.Αλλ᾿ αυτὴ μου μένει αξέχαστη, γιατὶ δεν είχε διέξοδο. Την έδωσε όμως η Παναγία».

Παναγία η Προυσιώτισσα

Το 1944 στον καιρό της Κατοχής, συνέβη το εξής θαύμα στο Μοναστήρι του Προυσού: Οι Γερμανοί σε μια εξόρμηση τους στα ορεινά μέρη της Ευρυτανίας θελήσανε να κλέψουνε το Μοναστήρι. Ένας Γερμανός αξιωματικός, ασεβής και απάνθρωπος, έβαλε φωτιά και έκαψε το ένα μετά το άλλο όλα τα συγκροτήματα των κελιών. Στο τέλος θέλησε να κάψει και την Εκκλησία, μέσα στην οποία φυλάσσεται από αιώνων η θαυματουργός εικών της Παναγίας. Η Εκκλησία όμως παρά τις προσπάθειες του αξιωματικού και των άλλων Γερμανών, δεν έπαιρνε φωτιά. Εκείνος τότε επέμενε. Ήθελε σώνει και καλά να κάψει την Εκκλησία. Τότε έβαλε το χέρι της η Παναγία και τιμώρησε τον ασεβή. Ενώ λοιπόν στεκότανε στην αυλή της Εκκλησίας κι έδινε διαταγές για να την κάψει οπωσδήποτε, μια δύναμη αόρατη τον πέταξε με ορμή πάνω στο πλακόστρωτο! Το χτύπημα που έπαθε ήτανε μεγάλο. Όλοι τα χάσανε και συγκεντρώθηκαν γύρω στον αξιωματικό. Όλοι κατάλαβαν πως κάτι θαυμαστό συνέβαινε. Τον ανέβασαν έπειτα σε ζώο για να τον μεταφέρουν σε νοσοκομείο του Αγρινίου, αλλά στο δρόμο ξεψύχησε. Το θαύμα είχε γίνει. Ο Ναός σώθηκε και η Παναγία τιμώρησε τον ασεβή αξιωματικό.

Η Παναγία της Σκριπούς

Παίρνοντας το δρόμο από Ορχομενό Βοιωτίας για Διόνυσο υπάρχει ένα μικρό εκκλησάκι αφιερωμένο στην Παναγία και γιορτάζει στις 10 Σεπτεμβρίου. Εδώ, τα τανκς των Γερμανών καθηλώθηκαν το 1943 κινούμενα κατά των Ορχομένιων. Στο εκκλησάκι υπάρχει μια επιγραφή με τίτλο "ΤΟ ΜΕΓΑ ΘΑΥΜΑ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ". Στις 8 Σεπτεμβρίου του 1943, ανήμερα των Γενεθλίων της Παναγίας οι Ιταλοί συνθηκολογούν. Μία ομάδα από κατοίκους του Ορχομενού Βοιωτίας πλησιάζουν στον σιδηροδρομικό σταθμό της Λειβαδιάς και ζητούν από την εκεί Ιταλική φρουρά να παραδώσει τον οπλισμό της. Διαφορετικά, τους απειλούν πως θα δεχθούν επίθεση από τους αντάρτες που βρίσκονται στην περιοχή του Τζαμαλιού (Διονύσου). Οι Ιταλοί αρνούνται να παραδοθούν 80

και ενημερώνουν τους Γερμανούς, οι οποίοι αφού κύκλωσαν και αφόπλισαν τους Ιταλούς έστειλαν εναντίον των Ορχομένιων την άλλη μέρα, 9 του Σεπτέμβρη, απόσπασμα με τεθωρακισμένα. Οι Ορχόμενιοι, που είχαν φθάσει στο μεταξύ στο σταυροδρόμι του Αγίου Ανδρέα, ανέτοιμοι και ανοργάνωτοι καθώς ήταν, σκόρπισαν στη γύρω περιοχή με κατεύθυνση οι περισσότεροι τον απόμερο Διόνυσο. Οι Γερμανοί όμως συνέχισαν την καταδίωξη με σκοπό να επιβάλλουν αντίποινα στον Ορχομενό, όπως ήταν η συνηθισμένη τακτική τους. Το βράδυ της 9ης Σεπτεμβρίου μπαίνουν οι Γερμανοί στον Ορχομενό και συλλαμβάνουν εξακόσιους ομήρους. Ένα τμήμα μένει στην πόλη, ενώ ένα άλλο με τρία τανκς προχωρεί προς τον Διόνυσο. Λίγο έξω από τον Ορχομενό είναι χτισμένη η πιο αρχαία Εκκλησία της Βοιωτίας (874 μ.Χ.), αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου -παλιό Μοναστήρι της Σκριπούς. Είναι ακόμη μεσάνυχτα. Η φάλαγγα έχει προσπεράσει πεντακόσια πενήντα μέτρα τον Ναό, όταν ξαφνικά το πρώτο τανκ ακινητοποιείται στη μέση του δρόμου. Μπροστά τους οι Γερμανοί βλέπουν μια μεγαλόπρεπη γυναίκα με το χέρι υψωμένο σε απαγορευτική στάση. Το δεύτερο τανκ προσπαθεί να προσπεράσει το πρώτο, αλλά πέφτει σε ένα χαντάκι, ενώ το τρίτο τανκ ακινητοποιείται σε ένα χωράφι, μέσα από το οποίο προσπαθούσε να περάσει. Ξημέρωσε η 10η Σεπτεμβρίου. Ο Γερμανός διοικητής Χόφμαν ζήτησε από τους κατοίκους ένα τρακτέρ για να τραβήξει τα τανκς. Τότε συνέβη και κάτι άλλο θαυμαστό: Τα βαριά αυτά άρματα μετακινήθηκαν από το τρακτέρ σαν άδεια σπιρτόκουτα!

-Θαύμα, Θαύμα! φώναξε ο διοικητής και ζήτησε από τους κατοίκους να πάει στην Εκκλησία. Εκείνοι τον οδήγησαν πράγματι στον Ναό. Ο Γερμανός στη Θεομητορική Εικόνα του τέμπλου αναγνώρισε τη γυναίκα που εμπόδισε τη φάλαγγα να προχωρήσει! Έπεσε αμέσως στα γόνατα και φώναξε με θαυμασμό: -Αυτή η γυναίκα σας έσωσε! Να την τιμάτε και να τη δοξάζετε.

81

Ο Ορχομενός σώθηκε. Ο Χόφμαν διατάζει να ελευθερωθούν οι εξακόσιοι μελλοθάνατοι και υπόσχεται πως μέχρι το τέλος του πολέμου η πόλη δεν θα πάθει κανένα κακό. Οι κάτοικοι ευχαριστούν και δοξολογούν την Προστάτιδα Θεοτόκο για την ανέλπιστη σωτηρία τους. Ο ήλιος γέρνει στη δύση. Τα τανκς φεύγουν με τα πυροβόλα κατεβασμένα, γιατί νικήθηκαν από την Υπέρμαχο Στρατηγό του Ορχομενού. Για το λόγο αυτό η Παναγία της Σκριπούς, εκτός των άλλων ημερομηνιών, γιορτάζει και στις 10 Σεπτεμβρίου με Λιτανεία και μεταφορά της Εικόνας, στον τόπο που ακινητοποιήθηκαν τα τανκς. Όσο ζούσε ο Χόφμαν, παρευρισκόταν κι αυτός σχεδόν κάθε χρόνο στις 10 Σεπτεμβρίου, για να ανάψει ένα κερί και να τιμήσει την Παναγία. Της αφιέρωσε μάλιστα ένα μεγάλο καντήλι και χρηματοδότησε την πρώτη Εικόνα με την απεικόνιση του Θαύματος.

Εικόνα 42: Η πολιούχος των Ορχομενίων

Εικόνα 43: Η επιγραφή που περιγράφει το θαύμα

Η Παναγία της Λίμνης Εύβοιας Τον Ιούνιο του 1944, το γερμανικὸ απόσπασμα, που κατέστρεψε το Δίστομο (10 Ιουνίου 1944) κι έσφαξε μέσα σε δύο ημέρες πάνω απὸ εξακόσιους κατοίκους, περνά τώρα απέναντι στην Εύβοια. Σκοπός του η ολοσχερὴς καταστροφὴ της Λίμνης. Η φάλαγγα έφθασε στην

82

είσοδο της πόλης. Τότε ακριβώς βλέπει ο Γερμανός διοικητὴς στη μέση του δρόμου ένα χέρι να εμποδίζει τη διάβαση των στρατιωτών, κι ακούει μία φωνὴ να του λέει: - Αυτὸς ο τόπος είναι δικός μου. Δεν θα τον πειράξετε! Ο διοικητὴς φοβισμένος κατεβαίνει στη Λίμνη και συναντά τὶς αρχές. Ζητά γεμάτος αγωνία να μάθει ποιὰ είναι η Προστάτιδα της πόλης.

- Η Παναγία η Λιμνιά, αποκρίνονται οι προύχοντες. Έχουμε εδώ τη θαυματουργή της εικόνα, η οποία βρέθηκε μέσα στη θάλασσα.

- Μόνο θεϊκὴ δύναμη θα μπορούσε ν᾿ ανατρέψει τα σχέδιά μου, ομολόγησε ο διοικητής, κι έφυγε απὸ τη Λίμνη άπρακτος.

Η Παναγία η Εικονίστρια της Σκιάθου

Ήταν το πρωινό της 23ης Αυγούστου του 1944, όπου η Σκιάθος έμελλε να ζήσει έναν εφιάλτη. Είχε προηγηθεί, λίγες μέρες πριν, η σύλληψη του Γερμανού διοικητή των Βορείων Σποράδων Άντλερ, από το 54 σύνταγμα του ΕΛΑΣ Πηλίου, κατόπιν εντολής του ΕΑΜ Βόλου, γεγονός που επιβεβαίωσε τους φόβους της τοπικής επιτροπής ΕΑΜ Σκιάθου για αντίποινα από μέρους των Γερμανών. Μόλις κατέπεσε ο θόρυβος και σταμάτησαν να επαγρυπνούν οι ντόπιοι, ισχυρές Γερμανικές δυνάμεις με καταδιώξεις και επιταγμένα σκάφη εισβάλουν στο νησί, με σκοπό να 83

διαπράξουν αντίποινα για την σύλληψη του Άντλερ. Σκοπός τους το ολοκαύτωμα της πόλης της Σκιάθου και οι ομαδικές εκτελέσεις όλων των κατοίκων του νησιού. Αρχίζουν ήδη τις συλλήψεις όσων εντοπίζουν μέσα στο χωριό, μιας και οι περισσότεροι κάτοικοι είχαν καταφύγει στις πλαγιές του νησιού, ενώ ταυτόχρονα πυρπολούν από στεριά και θάλασσα το χωριό. Σε λίγο η φωτιά είχε εξαπλωθεί και δεν ξεχώριζε τίποτα, ούτε κι αυτός ο ήλιος, όπως μας πληροφορεί ένας αυτόπτης μάρτυρας. Η φωτιά δυναμώνει όλο και περισσότερο που μέχρι το βράδυ έχει καλύψει το μεγαλύτερο μέρος της πόλεως. Καίγονται ολοσχερώς περί τα διακόσια σπίτια. Οι γερμανικές δυνάμεις αποχωρούν με σκοπό να καλέσουν ενισχύσεις από το Βόλο, ώστε να χτενίσουν τη Σκιάθο και να μη μείνει κανείς ζωντανός. Το προηγούμενο βράδυ, πολλοί κατέφυγαν στο παλαιό μοναστηράκι της Παναγίας της Κεχριάς, για να γιορτάσουν τα εννιάμερα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου και να παρακαλέσουν την Θεοτόκο να τους βοηθήσει. Όμως τη χαρά διαδέχθηκε η λύπη, την ελπίδα κάλυψε το σκοτάδι. Έντρομοι όσοι γλίτωσαν από τη σύλληψη και την πυρκαγιά κοιτούν την πόλη που καίγεται και ζητούν το έλεος της Παναγίας. Κλαίνε απαρηγόρητοι και ζητούν τις μεσιτείες της στον Υιό της για τη σωτηρία τους. Και η Παναγία η Εικονίστρια, η μητέρα των Χριστιανών, δεν άργησε να απαντήσει στις προσευχές των παιδιών Της. Ενώ όλα έδειχναν ότι δεν υπάρχει σωτηρία η Θεοτόκος δεν διέψευσε τις ικεσίες των δούλων Της. Ενώ ο ήλιος έδυε πίσω από τους πυκνούς καπνούς, της κατά τα άλλα αίθριας και ζεστής εκείνης αποφράδας ημέρας, έξαφνα, εμφανίστηκαν μαύρα πυκνά σύννεφα, που σκέπασαν τον ουρανό. Ισχυρή καταιγίδα ξέσπασε, που σε λίγα λεπτά πλημμύρισαν τα πάντα. Η δυνατή νεροποντή διήρκεσε όλο το βράδυ και κατέσβεσε την πυρκαγιά, προτού καταστρέψει τα πάντα. Αλλά δεν ήταν μόνο αυτό. Την επόμενη μέρα ο καιρός επιδεινώθηκε ραγδαία με ισχυρούς, ψυχρούς και βροχερούς ανέμους επί οκτώ ημέρες, φαινόμενο ασυνήθιστο για την εποχή. Άρχισε να φυσά ισχυρός Γρεγολεβάντες, ο οποίος φρεσκάριζε ολοένα και περισσότερο. Η τρικυμία που επικράτησε εμπόδισε τα γερμανικά καταδρομικά και επίτακτα καΐκια να προσεγγίσουν στο νησί. Ταυτόχρονα ξεκίνησε η κατάρρευση της Γερμανίας, ματαιώνοντας διαπαντός τα αιμοδιψή σχέδιά τους. Όπως και άλλοτε, έτσι και τώρα, η Παναγία η Εικονίστρια, στην οποία όλο το νησί απέδωσε το θαύμα, επιβεβαίωσε τα όσα έγραψε στους ύμνους του ο Αλέξανδρος 84

Μωραϊτίδης, ο οποίος σε ένα τροπάριο της τετάρτης Ωδής του Κανόνα της, παρακαλεί την Θεοτόκο να εμφανίσει τη θεία χάρη της και με την λάμψη της να αποδιώξει τον τύραννο εχθρό. ‘’… Ἐν ὥρᾳ θλίψεως… ἐμφάνηθι, καί λάμψει τῆς εἰκόνος σου, ἐξελοῦ τῆς τυραννίδος’’. Μα το μεγαλύτερο θαύμα υπήρξε ένα και μοναδικό. Μέσα σε εκείνη την παραζάλη, το πρωινό της 23ης Αυγούστου, το χωριό είχε εξ ολοκλήρου παραδοθεί στις φλόγες. Όσα σπίτια γλίτωσαν από την επέλαση της φωτιάς, δεν γλίτωσαν από το πλιάτσικο στο οποίο Γερμανοί στρατιώτες και Έλληνες καταδότες επιδίδονταν χωρίς ενδοιασμούς. Οι φλόγες από τα διπλανά σπίτια έγλυφαν το Μητροπολιτικό Ναό των Τριών Ιεραρχών, στον οποίο φυλάσσεται μέχρι σήμερα η θαυματουργή Εικόνα της Παναγίας της Εικονίστριας. Την ώρα που όλοι έντρομοι έτρεχαν να γλιτώσουν από τον όλεθρο, κανείς δεν σκέφτηκε να φυγαδεύσει την Ιερά Εικόνα, το μεγαλύτερο κειμήλιο του νησιού. Και όμως παρέμεινε απείραχτη στο θρόνο της, όπως απείραχτος έμεινε και ο Ναός της, στον οποίο σήμερα αναπέμπονται ευχαριστήριες δεήσεις, και δοξολογίες, για την διάσωση της πόλης και τα θαυμαστά ‘‘ξένα και τεράστια’’ που η Θεοτόκος χάρισε και χαρίζει μέχρι σήμερα σε όσους την επικαλούνται με ευλάβεια και πίστη.

85

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Ο Ακάθιστος Ύμνος, μετάφραση Ι. Χατζηφώτη, Αθήνα 1997 2. Βασιλόπουλου Χαραλάμπους αρχιμ., Ο βίος της Παναγίας, Αθήνα 1994 3. Γραμματόπουλου Π.- Μαμαλούκου Σ.- Νέλλα –Ποτηροπούλου Σ. – Πανέτσου Γ. Πανουσάκη Χ., Αστυπάλαια, Πολεοδομία και Αρχιτεκτονική της χώρας, Αθήνα 1994 4. Καρδαμάκη Μιχαήλ πρωτ., Στην Παναγία του Δεκαπενταύγουστου, Αθήνα 1995 5. Καρπαθίου Στυλιανού πρωτ., Ο Μικρός και ο Μέγας Παρακλητικός Κανών εις την Υπεραγίαν Θεοτόκον, Αθήνα 2002 6. Κεφαλληνιάδη Ν.Α., Η Λατρεία της Παναγίας μέσα από δημοτικά και λαϊκά τραγούδια, Αθήνα 1997 7. Κωνσταντοπούλου - Δωρή Παναγιώτα, Η Πολυώνυμος Δέσποινα και τα Επώνυμα Προσκυνήματά της –Προσωνυμίαι, τόμοι 1-4, Αθήναι 2002 8. Μωραϊτίδη Αλέξανδρου, Τα Διηγήματα, τόμος Β΄, Φιλολογική Επιμέλεια Νικόλαου Τριανταφυλλόπουλου, Αθήνα 1991 9. Σαββίδης Γ., Τράπεζα Πνευματική 1963-1993, Αθήνα 1994

ΙΣΤΟΤΟΠΟΙ http://agiameteora.net/index.php/koimiseos-tis-theotokou/2424-i-panagia-ston-papadiamanti.html http://www.agiou-chrysostomou-naos.org/pdf/Mikros%20paraklitikos%20stin%20Panagia.pdf https://agioskosmasoaitolos.wordpress.com/2012 http://anazhthseis-elena.blogspot.gr/2014/05/blog-post_9598.html http://www.ekebi.gr/frontoffice/portal.asp?cpage=NODE&cnode=461&t=290 https://el.wikipedia.org/wiki http://www.enromiosini.gr/arthrografia http://www.greek-language.gr/digitalResources/literature/tools/concordance/ http://www.impantokratoros.gr/F4F7C10C.el.aspx http://www.istoria.gr/sep03/content04.htm 86

http://www.kavafis.gr/poems/content.asp?id=146&cat=1http://ipantonassa.blogspot.com/ http://www.myriobiblos.gr/texts/greek/theotokos/venezis.htm http://www.myriobiblos.gr/texts/greek/theotokos_2002_zoras.html http://www.myriobiblos.gr/texts/greek/theotokos_2002_papadiamantis.html http://olasthnforaa.blogspot.gr/2014/05/blog-post_5161.html http://www.openarchives.gr/view/77211 http://www.orthodox-mitropolitan-of-antinoes-panteleimon.com/books/gr/paraklitikos-kanon.pdf http://orthodox-world.pblogs.gr/o-megalos-paraklhtikos-kanonas-kai-h-istoria-toy.html http://panagiavourliotissa.blogspot.gr/2016/01/blog-post_26.html http://panagiotisandriopoulos.blogspot.gr/2011/11/blog-post_30.html http://www.papadiamantis.org/works http://paterikiorthodoxia.pblogs.gr/2009/07/h-zwh-ths-panagias.html http://www.pentapostagma.gr/2013/08/papadiamantis-panagia.html#ixzz43MwCwd4v https://pneymatiko.wordpress.com/2013 http://synodoiporia.blogspot.gr/2011/02/blog-post_4213.html http://theologosgr.blogspot.gr/2014/08/blog-post_74.html http://tostavroudaki.blogspot.gr/2013/01/blog-post_1019.html http://users.sch.gr/aiasgr/Theotokos_Maria/Istorikes_eikones/Panagia_h_Portaitissa.htm http://users.sch.gr/aiasgr/Theotokos_Maria/Ymnoi/Agnh_parthene_Despoina.htm http://users.sch.gr/aiasgr/Theotokos_Maria/Ymnoi/O_Akathistos_Ymnos.htm http://xairetismoi.blogspot.gr/search/label

87

ΠΙΝΑΚΑΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

Εικόνα 1: Ιερά Μονή Παναγίας Χοζοβιώτισσας στην Αμοργό ........................................................................... 5 Εικόνα 2: Η αγία Θεοπρομήτωρ Μαριάμ (γιαγιά της Παναγίας) ...................................................................... 7 Εικόνα 3: Η Παναγία με τους γονείς της.

Εικόνα 4: Η Θεοτόκος επταβηματίζουσα .......................... 8

Εικόνα 5: Τα Εισόδια της Θεοτόκου .......................................................................................................................... 9 Εικόνα 6: Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου .............................................................................................................. 10 Εικόνα 7: Η Υπαπαντή του Κυρίου Εικόνα 9: Τα άγια νήπια της Βηθλεέμ

Εικόνα 8: Τα πρώτα βήματα του Χριστού............................... 11 Εικόνα 10: Ο Ιησούς έφηβος βοηθά ................................ 12

Εικόνα 11: Η Παναγία στην Πεντηκοστή .............................................................................................................. 13 Εικόνα 12: Η Έφορος του Αγίου Όρους .................................................................................................................. 13 Εικόνα 13: Η κοίμηση της Παναγίας ..................................................................................................................... 14 Εικόνα 14: Η Μετάσταση της Παναγίας ................................................................................................................ 15 Εικόνα 15: Η Αγία Ζώνη της Παναγίας ................................................................................................................. 15 Εικόνα 16: Η Γέννηση της Θεοτόκου ..................................................................................................................... 16 Εικόνα 17: Τα Εισόδια της Θεοτόκου

Εικόνα 18: Ιερός Ναός Παναγίας......................... 17

Εικόνα 19: Ιερός Ναός Παναγίας Φλεβαριώτισσας στην Αστυπάλαια .......................................................... 17 Εικόνα 20: Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου ............................................................................................................ 18 Εικόνα 21: Η κοίμηση της Θεοτόκου ....................................................................................................................... 19 Εικόνα 22: Κατάθεση Τιμίας Εσθήτος .................................................................................................................... 19 Εικόνα 23: Η κατάθεση της Τιμίας Ζώνης

Εικόνα 24: Το τμήμα της Αγίας Ζώνης που ................ 20

Εικόνα 25: Παναγία Δεομένη ................................................................................................................................... 21 Εικόνα 26: Παναγία Πλατυτέρα .............................................................................................................................. 21 Εικόνα 27: Παναγία Οδηγήτρια ............................................................................................................................... 22 Εικόνα 28: Παναγία Γαλακτοτροφούσα ................................................................................................................ 22 Εικόνα 29: Παναγία Γλυκοφιλούσα ........................................................................................................................ 23 Εικόνα 30: Παναγία του Πάθους ............................................................................................................................. 23

88

Εικόνα 31: Ζωοδόχος Πηγή ....................................................................................................................................... 24 Εικόνα 32: Φλεγόμενη Βάτος .................................................................................................................................... 24 Εικόνα 33: Ιερά Μονή Παναγίας Σουμελά στον Πόντο ..................................................................................... 32 Εικόνα 34: Ναός Ευαγγελίστριας - Προσκυνητές .............................................................................................. 38 Εικόνα 35: Το θαύμα εν τω άδειν............................................................................................................................. 44 Εικόνα 36: Ο Ακάθιστος Ύμνος ............................................................................................................................... 45 Εικόνα 37: Η πολιορκία της Πόλης από τους Αβάρους ...................................................................................... 46 Εικόνα 38: Χαῖρε γέφυρα μετάγουσα τοὺς ἐκ γῆς πρὸς οὐρανόν .................................................................... 47 Εικόνα 39: Παράκληση στην Παναγία ................................................................................................................... 51 Εικόνα 40: Παναγία Εικονίστρια

Εικόνα 41: Η πολιούχος Σκιάθου Παναγία Εικονίστρια .................... 57

Εικόνα 42: Η πολιούχος των Ορχομενίων

Εικόνα 43: Η επιγραφή που περιγράφει το θαύμα . 82

89