Αυτόνομη Κατάδυση και Επιστήμη των Πολιτών με την Ομάδα Εναλίων Αποτυπώσεων του Εργαστηρίου Τοπογραφίας, ΑΠΘ Tων Κίμωνα Παπαδημητρίου και Κωνσταντίνου Τοκμακίδη

Αυτόνομη Κατάδυση και Επιστήμη των Πολιτών με την Ομάδα Εναλίων Αποτυπώσεων του Εργαστηρίου Τοπογραφίας, ΑΠΘ

Μόνον κάτι που είναι γνωστό και έχει αξία μπορεί να διαφυλαχθεί. Όσα βρίσκονται κάτω από την επιφάνεια του νερού παραμένουν μέχρι σήμερα αρκετά “αόρατα” ώστε να μπορούν να αποκτήσουν νόημα για τον καθημερινό άνθρωπο. Η ενημέρωση για την Ενάλια Πολιτιστική Κληρονομιά (ΕΠΚ) μπορεί να ευαισθητοποιήσει την κοινωνία και να προκαλέσει το ενδιαφέρον της για προστασία και περαιτέρω μελέτη. Το 2018 συστάθηκε στο Τμήμα Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών της Πολυτεχνικής Σχολής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ) η Ομάδα Εναλίων Αποτυπώσεων 1 (ΟΕΑ). Σκοπός της είναι η τεκμηρίωση (εικ. 1) και η ανάδειξη χαρακτηριστικών που είναι “κρυμμένα” κάτω από την επιφάνεια του νερού με ειδικότερο αντικείμενο ενασχόλησης τα σύγχρονα ναυάγια (www.wreckhistory.com) και την επιστήμη των πολιτών (sepianiche.org).

1. ΝΑΥΑΓΙΑ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΘΑΛΑΣΣΕΣ

Από το 2003, με τον χαρακτηρισμό των ναυαγίων πλοίων ή αεροπλάνων άνω των 50 ετών ως πολιτισμικών αγαθών (ΦΕΚ 1701/Β/19-11-2003), συμπεριλαμβάνονται στην ΕΠΚ και αυτά. Σύμφωνα με την Υδρογραφική Υπηρεσία του Πολεμικού Ναυτικού, καταγράφονται περί τις 700 θέσεις ναυαγίων πλοίων και αεροσκαφών στις ελληνικές θάλασσες. Στην διαδικτυακή πλατφόρμα EMODnet εμφανίζονται περί τις 2000 θέσεις (portal. emodnet-bathymetry.eu) και η μελέτη του Χρ. Ντούνη για τα Ναυάγια στις Ελληνικές Θάλασσες αναφέρει περί τις 2500 βυθίσεις για το διάστημα 1900-2000. Παράλληλα σε σχετικό ιστοχώρο (wrecksite.eu) εμφανίζονται περισσότερα από 2500 ναυάγια στον θαλάσσιο χώρο που περιβάλλει την Χώρα μας. Με ένα τέτοιο σύνολο θέσεων στο ήδη πλούσιο πολιτισμικό τοπίο των ελληνικών θαλασσών δίνεται μια καλή αφορμή για ενημέρωση, ευαισθητοποίηση, εκπαίδευση, και ενεργή συμμετοχή του κοινού στις διαδικασίες για την προστασία της ΕΠΚ. Δύο βασικά ερωτήματα που προκύπτουν για την διαχείριση των σύγχρονων ναυαγίων είναι: “σε ποιόν ανήκουν;” και “ποιά είναι η αρμόδια υπηρεσία για αυτά;”. Στα παραπάνω έρχεται να απαντήσει η σχετική μελέτη του Π. Τριπόντικα, “Ναυάγια στις Ελληνικές Θάλασσες 1830-1951. Η υποβρύχια περιουσία των Μ.Τ.Ν. & Ν.Α.Τ.” (www.seathewrecks.com).

1.1. Κατάδυση και ΕΠΚ Οι ιστορίες που σχετίζονται με τα σύγχρονα ναυάγια προκαλούν την περιέργεια των πολιτών και οι θέσεις όπου βρίσκονται τα βυθισμένα υπολείμματα (πλοίων ή αεροπλάνων) προσελκύουν τους αυτοδύτες. Καθώς αυτά αποτελούν βυθισμένα πολιτισμικά αγαθά, μέσω της σχετικής πληροφόρησης, το ευρύ (καταδυόμενο ή μη) κοινό μπορεί αρχικά να ενημερωθεί για την ΕΠΚ. Αναμενόμενο επακόλουθο της ενημέρωσης είναι η ευαισθητοποίηση των πολιτών, τόσο για την προστασία των ναυαγίων ως τεκμήρια, όσο και για την διατήρηση της ιστορίας και της σημασίας τους ως άυλη πολιτιστική κληρονομιά. Βάσει του Ν.3049/2005 (ΦΕΚ 273/Α, 4-11-2005) οι καταδύσεις αναψυχής επιτρέπονται σε όλη την επικράτεια εκτός από τις περιοχές όπου ισχύουν απαγορεύσεις ή άλλου είδους περιορισμοί (π.χ. λιμενικές εγκαταστάσεις, αρχαιολογικοί χώροι κ.α.). Η προσέγγιση των ναυαγίων με φυσική παρουσία προϋποθέτει κατάλληλη καταδυτική εκπαίδευση, ενώ στις περιπτώσεις κατά τις οποίες αυτά βρίσκονται σε θαλάσσιες περιοχές με ειδικό καθεστώς διαχείρισης απαιτείται ειδική άδεια. Εφόσον αυτά έχουν βυθιστεί προ των τελευταίων 50 ετών, επιτρέπεται βάσει του Ν.4688/2020 (ΦΕΚ 101/6, 24-5-2020) αποκλειστικά και μόνον η καθοδηγούμενη ή οργανωμένη κατάδυση. Σε κάθε περίπτωση, η παρακολούθηση ενός σχετικού προγράμματος καταδυτικής εκπαίδευσης (ως βασική προϋπόθεση για την δυνατότητα πρόσβασης στα ναυάγια) γίνεται αφορμή για ανάπτυξη επιπλέον γνώσεων και δεξιοτήτων που έχουν εφαρμογή στην ενεργή συμμετοχή πολιτών στις διαδικασίες προστασίας και διατήρησης της ΕΠΚ.

Στην αριστερή σελίδα: Αυτοδύτες της ΟΕΑ, κατά την διάρκεια μετρήσεων σε ναυάγιο. Σε αυτή τη σελίδα & πάνω: Σκαρίφημα περιοχής ναυάγησης άγνωστου πλοίου. (Ομάδα Εναλίων Αποτυπώσεων ΑΠΘ)

Μέλη του Εργαστηρίου Τοπογραφίας (αριστερά: Παναγιώτης Τοκμακίδης, δεξιά: Κίμων Παπαδημητρίου) κατά την προετοιμασία για κατάδυση. (Ομάδα Εναλίων Αποτυπώσεων ΑΠΘ)ο λέβητας κίνησης και η πρύμνη του πλοίου. (Ομάδα Εναλίων Αποτυπώσεων ΑΠΘ)

Λαμβάνοντας υπ’ όψη: α) ότι η προστασία των περίπου 150 κηρυγμένων ενάλιων αρχαιολογικών χώρων με τα αγνώστου πλήθους ναυάγια σύγχρονων πλοίων ή αεροπλάνων άνω των 50 ετών, είναι αρμοδιότητα μιας μόνον υπηρεσίας, της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων (ΕΕΑ), β) ότι την ίδια στιγμή για τους χερσαίους αρχαιολογικούς χώρους και μνημεία (www.culture.gr) η αρμοδιότητα κατανέμεται σε 53 περιφερειακές εφορείες αρχαιοτήτων και γ) συγκρίνοντας την θαλάσσια έκταση (494,172 km 2 ) που αναλογεί στην ΕΕΑ, με την συνολική χερσαία (133,012 km 2 ) που αναλογεί στις 53, αναδεικνύεται η επιτακτική ανάγκη για ειδική διαχείριση της ΕΠΚ. Τα θετικά αποτελέσματα, τόσο στις τοπικές κοινωνίες όσο και στην επιστημονική κοινότητα, έχουν ήδη φανεί σε χώρες που υπάρχει εμπλοκή του καταδυόμενου κοινού στις διαδικασίες διαχείρισης της ΕΠΚ. Στην χώρα μας, αν και υπάρχουν οργανωμένες δράσεις για την ενημέρωση, ευαισθητοποίηση και συμμετοχή των πολιτών σε θέματα θαλάσσιου περιβάλλοντος (www.pelagosinstitute.gr, isea. com.gr, www.aegeanrebreath.org, www.thalassafoundation. com, www.mom.gr) δεν έχει δοθεί η ανάλογη βαρύτητα σε ζητήματα για τα πολιτιστικά αγαθά της θάλασσας.

2. Η ΟΜΑΔΑ ΕΝΑΛΙΩΝ ΑΠΟΤΥΠΩΣΕΩΝ

Ο σχηματισμός της ΟΕΑ ήταν αποτέλεσμα μια μακροχρόνιας άτυπης συνεργασίας μεταξύ μελών του Εργαστηρίου Τοπογραφίας με την καταδυτική κοινότητα και με ανεξάρτητους μελετητές της σύγχρονης ναυτικής ιστορίας. Αφορμή για αυτήν τη πρωτοβουλία ήταν το κοινό ενδιαφέρον του μετέπειτα πυρήνα της ομάδας με την αυτόνομη κατάδυση και τα σύγχρονα ναυάγια, το οποίο οφείλεται στους παρακάτω λόγους: α) οι πολίτες έχουν την περιέργεια να μάθουν το “τί είναι”, το “πού βρίσκεται” και το “τί συνέβη”, β) οι ιστορικοί θέλουν να τα μελετήσουν ως απτές πηγές πληροφοριών που παρέχουν άμεση σύνδεση με το παρελθόν (ευρήματα = “χρονοκάψουλες”), γ) οι βιολόγοι έχουν την δυνατότητα να παρακολουθήσουν εκεί διάφορα είδη ζωής που συγκεντρώνονται καθώς τα ναυάγια με τον χρόνο μετατρέπονται σε τεχνητούς υφάλους, δ) για τους αυτοδύτες, στο σύνολό τους ή μεμονωμένα, οι παραπάνω λόγοι αποτελούν βασικά κριτήρια επιλογής ενός καταδυτικού προορισμού. Η ΟΕΑ, αναλαμβάνοντας τόσο τον ερευνητικό της όσο και τον εκπαιδευτικό της ρόλο, μέσα από την συνεργασία των μελών της με αυτοδύτες ή καταδυτικά κέντρα, επιδιώκει αρχικά την καταγραφή και την μελέτη των σύγχρονων ναυαγίων καθώς και του αρχειακού υλικού που σχετίζεται με αυτά, ενώ στην συνέχεια παρουσιάζοντας την ιστορία τους ενημερώνει και ευαισθητοποιεί το καταδυόμενο ή το ευρύτερο κοινό σε θέματα σχετικά με την ΕΠΚ. Συντονίζοντας ή προσφέροντας εξειδικευμένα προγράμματα εκπαίδευσης και καταδυτικών δραστηριοτήτων, προωθείται αφ’ ενός η ασφαλής και υπεύθυνη προσέγγιση στα βυθισμένα πολιτισμικά αγαθά και αφ’ ετέρου η ενεργή συμμετοχή των πολιτών στις διαδικασίες για την ανάδειξη και την προστασία του ιστορικού πλούτου των ελληνικών θαλασσών. Ένα σημαντικό μέρος του έργου της ΟΕΑ σχετίζεται με την σύγχρονη ναυτική ιστορία του τόπου μας. Η προστασία των ναυαγίων (ως υλικά αγαθά) και η διατήρηση της ιστορίας ή της σημασίας τους (ως άυλη πολιτιστική κληρονομιά) υποστηρίζεται από τους εξής τομείς δραστηριοτήτων της ομάδας:

2.1. Τοπογραφική τεκμηρίωση Με τον όρο τοπογραφική τεκμηρίωση, περιγράφεται η διαδικασία που επιτρέπει την πλήρη καταγραφή της ακριβούς θέσης, αλλά και των γεωμετρικών χαρακτηριστικών ενός ναυαγίου. Αποτελεί τη βάση οποιασδήποτε εργασίας συντήρησης και ανάδειξης του ναυαγίου και επιτρέπει την διάσωση των στοιχείων αυτών στο χρόνο, ώστε η διάβρωση και η φθορά (φυσική ή ανθρωπογενής) που θα επέλθει να μην αποκρύψει τα ιστορικά στοιχεία από τους ερευνητές του μέλλοντος. Η ΟΕΑ του ΑΠΘ χρησιμοποιεί φωτογραμμετρικές μεθόδους για την αποτύπωση των ναυαγίων, ώστε από εκατοντάδες φωτογραφίες να μπορεί να παράγει ένα γεωμετρικά ακριβές, τρισδιάστατο μοντέλο του ναυαγίου με στόχο την ιστορική του συνέχεια και διάσωση. 2.2. Συλλογή αρχειακού υλικού Αφορά την διαδικασία εύρεσης στοιχείων για την τεκμηρίωση και την μελέτη της ιστορίας ενός ναυαγίου σύγχρονου πλοίου. Με αυτόν το τρόπο επιτυγχάνεται η ένταξη του ναυαγίου σε ένα ιστορικό πλαίσιο, η καταγραφή της “ζωής” του αλλά και τυχόν δομικών αλλαγών που έγιναν για τις λειτουργικές ανάγκες που εξυπηρέτησε. Ο κύκλος της ζωής ενός πλοίου ολοκληρώνεται με το χρονικό της βύθισής του.

2.3. Ταυτοποίηση Με την ταυτοποίηση ένα ναυάγιο εντάσσεται στον χάρτη της ενάλιας πολιτιστικής κληρονομιάς ως αυτοτελής οντότητα, επιτρέποντας την αξιολόγηση των συλλεγόμενων δεδομένων, όχι μόνο σε σχέση με το ναυάγιο ως απομεινάρι, αλλά και μέσα στο πλαίσιο ενός ευρύτερου θαλάσσιου τοπίου. Παίρνει τη θέση του στην Ιστορία και τοποθετείται έτσι τόσο στον χώρο όσο και στον χρόνο. Η μέθοδος ταυτοποίησης ναυαγίων που ανέπτυξε η ΟΕΑ βασίζεται στην σύγκριση της αποτύπωσης με τα κατασκευαστικά σχέδια (ή αυτά των τροποποιήσεων) του πλοίου. Τα οφέλη αυτής της διαδικασίας γεωμετρικής ταυτοποίησης είναι η αναγνώριση του ναυαγίου, η εκτίμηση των ζημιών του και η δυνατότητα ψηφιακής του αναδόμησης. 2.4. Φιλμογραφική ανάδειξη Η ανάγκη να δημοσιοποιηθεί η γνώση που αποκτήθηκε από την έρευνα, οδήγησε την ΟΕΑ στην φιλμογραφία (και όχι στην απλή βιντεοσκόπηση και παρουσίαση στιγμιότυπων). Μέσω της φιλμογραφίας παρουσιάζεται η ζωή, το περιβάλλον και οι “γείτονες” του ναυαγίου που δεν είναι άλλοι από τους σημερινούς ανθρώπους και τον σύγχρονο κόσμο. Η παρουσία του εκάστοτε ναυαγισμένου πλοίου γίνεται ένα με το σύνολο του περιβάλλοντος χώρου και αποδεικνύει ότι ζει και προσφέρει. Προσφέρει στην οικονομία μέσω του τουρισμού αλλά κυρίως γεμίζει με φαντασία τον βυθό και μας καλεί να το επισκεφτούμε. Η μουσική σύνθεση επενδύει τον φανταστικό κόσμο του ναυαγίου ενώ, με μια ρομαντική διάθεση, το όνομα του ναυαγίου παραμένει ζωντανό ως τίτλος του έργου.

Άποψη 3Δ μοντέλου άγνωστου ναυαγίου. Διακρίνονται (από αριστερά προς τα δεξιά), τμήμα της πλώρης, ο βοηθητικός λέβητας, ο λέβητας κίνησης και η πρύμνη του πλοίου. (Ομάδα Εναλίων Αποτυπώσεων ΑΠΘ)

3. ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ

Μια πρόσφατη ευρωμεσογειακή συνεργασία για την προστασία και την ανάδειξη της ενάλιας κληρονομιάς επικεντρώθηκε, εκτός από το θαλάσσιο φυσικό περιβάλλον, στα πολιτισμικά αγαθά που σχετίζονται κυρίως με την αρχαιότητα (bluemed.interreg-med. eu). Καθώς στο παραπάνω πρόγραμμα συμμετείχαν με καθοριστικό ρόλο φορείς από την Ελλάδα, οι οποίοι σχετίζονται άμεσα με την διαχείριση της ενάλιας φυσικής και πολιτισμικής κληρονομιάς (όπως η ΕΕΑ και η Περιφέρεια Θεσσαλίας), μπορεί να θεωρηθεί ότι αυτή ήταν η πρώτη συντονισμένη προσπάθεια για την ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του κοινού σε θέματα ΕΠΚ. Με αφορμή αυτό το πρόγραμμα η ΟΕΑ έχει αναλάβει, μέσω σχετικού μνημονίου συνεργασίας, την δημοσιοποίηση υλικού και αποτελεσμάτων από τις ερευνητικές της δραστηριότητες με σκοπό την ενημέρωση και την ευαισθητοποίηση των πολιτών. Τα μέλη της ΟΕΑ του Εργαστηρίου Τοπογραφίας, αναλαμβάνοντας τον εκπαιδευτικό ή τον ερευνητικό τους ρόλο, προσβλέπουν στην ενεργή εμπλοκή των αυτοδυτών και στην ανάδειξη της επιστήμης των πολιτών (citizen science) ως δύο στρατηγικής σημασίας στοχεύσεις για την διαφύλαξη του πλούτου των ελληνικών θαλασσών.

3.1. Εκπαίδευση Η αξιοποίηση μεθόδων αποτύπωσης υποβρυχίως αποτελεί βασική προϋπόθεση για την πραγματοποίηση έρευνας στο ενάλιο περιβάλλον και η πρόσβαση επιστημονικού προσωπικού στο πεδίο μελέτης εξασφαλίζεται με την εφαρμογή τεχνικών κατάδυσης. Για να καλυφθεί η παραπάνω ανάγκη, σχεδιάστηκε και παρέχεται από τα μέλη της ΟΕΑ, ένα πρόγραμμα Δια Βίου μάθησης (www. diaviou.auth.gr) με τίτλο “Εισαγωγή στις Μεθόδους και στις Διαδικασίες Εναλίων Αποτυπώσεων”. Σκοπός του προγράμματος είναι να παρέχει τις βασικές γνώσεις και δεξιότητες, σε ερευνητές ή σε αυτοδύτες με ειδικό ενδιαφέρον για τα φυσικά και πολιτιστικά χαρακτηριστικά του ενάλιου περιβάλλοντος, ώστε να μπορούν να συμμετάσχουν στην προετοιμασία και στην πραγματοποίηση εναλίων αποτυπώσεων, με ασφάλεια και υπευθυνότητα.

3.2. Έρευνα Οι μέχρι τώρα (Οκτώβριος 2019) δραστηριότητες της ΟΕΑ έχουν πραγματοποιηθεί χωρίς κάποια χρηματοδότηση. Στην χρονιά που πέρασε υποβλήθηκαν μια σειρά προτάσεων (για τις οποίες αναμένονται τα αποτελέσματα αξιολόγησης) ώστε να χρηματοδοτηθεί εφαρμοσμένη έρευνα σε τομείς ενδιαφέροντος του Εργαστηρίου Τοπογραφίας, όπως η τεκμηρίωση βυθισμένων αρχαιολογικών θέσεων και μνημείων, οι τεχνολογίες 3Δ αποτυπώσεων υποβρυχίως και η ψηφιακή ανάδειξη του ενάλιου περιβάλλοντος. Τον Νοέμβριο του 2019, μέλη της ΟΕΑ ανέλαβαν τον συντονισμό του προγράμματος, ScienceDIVER (www.sciencediver.eu), με σκοπό την σύνδεση των πανεπιστημίων με την αγορά εργασίας στον τομέα της Γαλάζιας Οικονομίας, δια μέσου της τυποποιημένης εκπαίδευσης και επαγγελματικής αποκατάστασης καταδυόμενων επιστημόνων.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η άτυπη συνεργασία που προηγήθηκε μεταξύ μελών της ακαδημαϊκής κοινότητας του ΑΠΘ με τους ερασιτέχνες ή επαγγελματίες αυτοδύτες και τους μελετητές της σύγχρονης ναυτικής ιστορίας, έγινε αφορμή για την δημιουργία της ΟΕΑ. Αυτό αποτελεί ένα “καλό παράδειγμα” ενεργού εμπλοκής στις διαδικασίες για την προστασία και την διαφύλαξη της ΕΠΚ που θα μπορούσε να αναπαραχθεί και σε άλλα θεματικά πεδία. Η λεγόμενη “Γαλάζια Ανάπτυξη” (Blue Growth), η οποία στηρίζεται στην αξιοποίηση του θαλάσσιου πλούτου, θεωρεί την ΕΠΚ ως βασικό στοιχείο τόσο για τον επαναπροσδιορισμό μιας κοινής ευρωπαϊκής ταυτότητας όσο και για την ανάπτυξη παράκτιων οικονομικών δραστηριοτήτων. Τα χαρακτηριστικά του θαλάσσιου περιβάλλοντος της Ελλάδας (διασπορά νησιών, μορφολογία ακτογραμμής, κλιματικές συνθήκες, βιοποικιλότητα κ.α.), σε συνδυασμό με το βάθος της ναυτικής ιστορίας που τα συνοδεύει, συνοψίζουν μια βιώσιμη πρόταση για την χώρα μας και την διαμόρφωση του επερχόμενου “Γαλάζιου Πολιτισμού”.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΗ

1. Η ΟΕΑ συστάθηκε αρχικά (τέλη του 2017), από τους Αναστάσιο Κτίστη, Κίμωνα Παπαδημητρίου, Νικόλαο Σιδηρόπουλο, Σταύρο Τσιούμα και Παναγιώτη Τοκμακίδη. Με το ξεκίνημά της (αρχές του 2018) εντάχθηκαν σε αυτήν ο Νίκος Σιδηρόπουλος, ο Πόλυς Πολύζος και ο Κωνσταντίνος Τοκμακίδης. Στην συνέχεια οι δραστηριότητες της ομάδας ενισχύθηκαν από τους Άγγελο Μαγκλή, Κώστα Ντάνη, Γιάννη Τάλλη, Πάνο Τοκμακίδη, Βασίλη Βούκαλη, Θεόφιλο Κωφίδη και Άρη Μπιλάλη. Κατά το διάστημα που ακολούθησε μέχρι σήμερα (τέλη 2019), στην εξέλιξη της ομάδας έχουν συμμετάσχει οι Παναγιώτης Τριπόντικας, Στέλλα Βακαλοπούλου, Γιάννα Αντωνιάδου, Αλέξης Τούρτας, Δημήτρης Μανιόπουλος, Κώστας Βάττης, Δημήτρης Γιουζέπας, Ελπίδα Κατωπόδη, Στέλιος Γογάδης, Ross Robertson και Κώστας Μενεμένογλου. Στην διετή αυτή πορεία, λειτουργώντας χωρίς χρηματοδότηση, το έργο της ΟΕΑ στο απαιτητικό θαλάσσιο πεδίο υποστηρίχθηκε από τους μόνιμους πλέον συνεργάτες της ομάδας AegeanBoard, Καταδυτικό Κέντρο Σκοπέλου Ι.Κ.Ε., Aqua Core Divers, Dolphin Kalamitsi Diving Center, Dolphin Diving Center Skiathos και ZouboSub.