32 minute read
Η καραντίνα ως μέσο επιτήρησης της Δημόσιας Υγείας διαχρονικά Tου Δρος Αριστείδη Γ. Διαμαντή
Advertisement
Ναυτικής Ταξιδιωτικής Ιατρικής του Μεταπτυχιακού Προγράμματος «Διεθνής Ιατρική-Διαχείριση Κρίσεων Υγείας» της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Αίγινα 26-27 Μαΐου 2017. Δημοσιεύεται εξαιτίας της επικαιρότητας του θέματος, λόγω της πανδημίας του νέου κορωνοϊού (SARS-CoV-2) που πλήττει σήμερα ολόκληρο τον πλανήτη.
του Δ ρος Αριστείδη Γ. Διαμαντή*
Albert Camus (Η πανούκλα)
υτό ενδεχομένως είναι και το μόνο αισιόδοξο A μήνυμα στο αλληγορικό μυθιστόρημα του νομπελίστα, φιλόσοφου και συγγραφέα Albert Camus (1913-1960) «Η πανούκλα» (La peste), που κυκλοφόρησε το 1947, στο οποίο ο μεγάλος Γάλλος λογοτέχνης περιγράφει ανάγλυφα τη νοσηρότητα της πόλης, τον αποκλεισμό και τον περιορισμό των ανθρώπων, την απομόνωση και την αλλαγή της συμπεριφοράς τους εξαιτίας του φόβου και της απελπισίας. Η εξιστόρηση των μεγάλων επιδημιών του παρελθόντος παραπέμπει στην απαρίθμηση θανάτων με σοκαριστικές περιγραφές πτωμάτων που συσσωρεύονται σε πόλεις και χωριά, αναστατώνοντας τον δημόσιο βίο. Όλοι αντιλαμβάνονταν την ιδέα της μόλυνσης, η ιατρική όμως της εποχής παρέμενε σχεδόν αδύναμη για την αντιμετώπισή της. Τα μέτρα, τα οποία σταδιακά άρχισαν να εφαρμόζονται για την αντιμετώπιση της μετάδοσης μιας αρρώστιας, είχαν κυρίως κατασταλτικό χαρακτήρα. Στόχευαν στο να απομονώνουν τους αρρώστους και ύστερα να αποκλείουν χωριά και συνοικίες πόλεων που είχαν προσβληθεί από «θανατικό», όπως ονομάζονταν εκείνη την εποχή οι θανατηφόρες επιδημίες.
«Η πανώλη» (ελαιογραφία, Nicolas Poussin, 1594-1665), Mουσείο Λούβρου, Παρίσι.
* Ο Αριστείδης Γ. Διαμαντής είναι Πλοίαρχος Ιατρός-Κυτταρολόγος του Πολεμικού Ναυτικού, αριστούχος Διδάκτωρ της Ιατρικής Σχολής του
Πανεπιστημίου Αθηνών, Διευθυντής Ιατρικής Υπηρεσίας του Ναυτικού Νοσοκομείου Αθηνών και του Γραφείου Μελέτης Ιστορίας Ελληνικής
Ναυτικής Ιατρικής.
Oι θεσμοί της υγειονομικής επιτήρησης κατά το παρελθόν αποτέλεσαν, κατά κάποιο τρόπο, ένα είδος συμβιβασμού ανάμεσα στη διαφύλαξη της δημόσιας υγείας και στην προστασία των συμφερόντων των διαφόρων χρηματοοικονομικών και εμπορικών δραστηριοτήτων, ανάμεσα δηλαδή στις καταστροφικές κοινωνικές και δημογραφικές συνέπειες εξαιτίας της ταχύτατης εξάπλωσης των μεταδοτικών νοσημάτων και στα πιθανά δυσάρεστα επακόλουθα εξαιτίας της οικονομικής απομόνωσης. Η συγκρότηση και λειτουργία υγειονομικών υπηρεσιών, όπως ήταν τα λοιμοκαθαρτήρια, αποτέλεσε σταθμό στην ιστορία της πρόληψης των ασθενειών. Τα λοιμοκαθαρτήρια δεν λειτούργησαν ποτέ ως νοσοκομειακοί σχηματισμοί, έστω και μικροί, αλλά ως τόποι ελέγχου και περιορισμού της αρρώστιας, η οποία εξαπλωνόταν μέσω της επαφής των ανθρώπων ή των εμπορευμάτων που διακινούνταν στη θάλασσα. Η μεταφορά σε αυτά των υπόπτων κρουσμάτων από τα αμπάρια των πλοίων όπου αρχικά είχαν απομονωθεί, αποτέλεσε ρηξικέλευθη πρόταση περιφρούρησης της υγείας του κοινωνικού συνόλου, η οποία υιοθετήθηκε με ενθουσιασμό από τα ευρωπαϊκά κράτη της εποχής. Επομένως, η διαμόρφωση της λειτουργίας των λοιμοκαθαρτηρίων και η εφαρμογή καραντίνας υποδείκνυε αφενός μεν τον τρόπο της αντίληψης των επιδημιών αλλά και τη φιλοσοφία της αντιμετώπισής τους αφετέρου. Παρά το γεγονός της επανάστασης που επέφερε η ατμήλατη ναυτιλία, συμβάλλοντας σημαντικά στη μείωση του χρόνου των θαλασσίων ταξιδιών, εντούτοις η αυστηρή τις περισσότερες φορές εφαρμογή καραντίνας εμπόδιζε το χρονικό πλεονέκτημα, με αποτέλεσμα να ασκούνται έντονες πιέσεις στο σύστημα της επιτήρησης. Η αλματώδης πρόοδος της μικροβιολογίας αποτέλεσε τον καλύτερο σύμμαχο των νομοθετών εναντίον των επιδημιών και συνετέλεσε στη σταδιακή παρακμή των συστημάτων λοιμοκάθαρσης και την οριστική τους εγκατάλειψη. Μπορεί τα λοιμοκαθαρτήρια να έπεσαν στη λήθη, η λογική όμως της καραντίνας εξακολουθεί να υφίσταται κάθε φορά που η ανθρωπότητα έρχεται αντιμέτωπη με ένα νέο βιολογικό κίνδυνο. Η επιστημονική και τεχνολογική πρόοδος, που τόσο πολύ ωφέλησαν τον άνθρωπο και συνέβαλαν στην καλυτέρευση των συνθηκών της ζωής του, δημιούργησαν την απατηλή εντύπωση ότι έννοιες, όπως «καραντίνα», «απομόνωση» και «λοιμοκαθαρτήρια» είναι ταυτισμένες με το παρελθόν. Σήμερα, η πρόληψη και αντιμετώπιση των μεταδοτικών ασθενειών αποτελεί βασική υποχρέωση κάθε ευνομούμενης Πολιτείας για την προάσπιση και διασφάλιση της Δημόσιας Υγείας. Η ανάπτυξη και επέκταση των συστημάτων επιτήρησης και καταγραφής των λοιμωδών κρουσμάτων καθώς και η συλλογή έγκαιρης και έγκυρης πληροφορίας έχουν στόχο την άμεση παρέμβαση και πρόληψη των επιδημιών. Καθώς η παγκοσμιοποίηση καλά κρατεί, οι προσφυγικές ροές, η ανεξέλεγκτη διέλευση των συνόρων, η πλημμελής φροντίδα των μεταναστών και η σχεδόν παντελής απουσία εμβολιασμού που διευκολύνουν τη διάδοση των μεταδοτικών νοσημάτων και την επανεμφάνιση ξεχασμένων ασθενειών, η λογική του αποκλεισμού, του ελέγχου των επικοινωνιών και της επιτήρησης μας επαναφέρει στη μνήμη κατά τρόπο ίσως τραγικό την αρχέγονη αναμέτρηση του ανθρώπου με την αρρώστια. Στο παρόν άρθρο, επιχειρείται μια σύντομη ιστορική ανασκόπηση της καραντίνας ως μέσο επιτήρησης της Δημόσιας Υγείας. Τι εννοούμε, όμως, όταν λέμε καραντίνα; Με τον όρο «καραντίνα» αναφερόμαστε στο σύνολο των υγειονομικών μέτρων, που συνίστανται στην προληπτική απομόνωση πλοίων, ατόμων, ζώων ή ολόκληρων περιοχών, όταν υπάρχουν υποψίες ή ενδείξεις ότι είναι φορείς μεταδοτικών ασθενειών. Ετυμολογικά, η λέξη «καραντίνα» προέρχεται από την ενετική παραλλαγή των ιταλικών λέξεων «quaranta giorni» ή τη γαλλική έκφραση «une quarantaine de jours» που σημαίνει σαράντα ημέρες και συμβολίζει τη χρονική περίοδο σαράντα ημερών (quarantina ή quarantaine), στην οποία έμπαιναν τα πλη
Αριστερά: «Ο θρίαμβος του θανάτου» (ελαιογραφία, Pieter Bruegel the Elder, 1525-1569), Μουσείο del Prado, Μαδρίτη. Πάνω: «Ο Φιλοκτήτης στη Λήμνο» (αττικός ερυθρόμορφος λήκυθος), The Metropolitan Museum of Art, Nέα Υόρκη.
ρώματα και οι ταξιδιώτες των πλοίων προτού τους επιτραπεί να αποβιβαστούν στη στεριά, όταν υπήρχαν υποψίες ή ενδείξεις ότι είναι φορείς μεταδοτικών νοσημάτων. Οι σαράντα ημέρεςθεσπίστηκαν όχι με βάση κάποια επιδημιολογικά ή άλλα επιστημονικά κριτήρια αλλά με βάση τη χρονική διάρκεια που κρατούσε ο φιλοσοφικός μήνας των Αλχημιστών, σύμφωνα δε με άλλες θεολογικές δοξασίες επειδή αυτές αντιστοιχούσαν στις μέρες που είχε απομονωθεί ο Μωυσής στο βουνό και ο Χριστός στην έρημο. Στην ιστορία της ανθρωπότητας, μορφή καραντίνας υπό την έννοια της απομόνωσης ατόμου συναντούμε πρώτη φορά στον Τρωικό Πόλεμο. Στον κόσμο της Ιλιάδας, στο μεγάλο αυτό ομηρικό έπος, ο Φιλοκτήτης εγκαταλείπεται από τους συντρόφους του έξω από τη Λήμνο για εννέα ολόκληρα χρόνια εξαιτίας των θρήνων του από τους φοβερούς πόνους και της κακοσμίας της πληγής στο πόδι του που είχε προκληθεί από δάγκωμα φιδιού. Στα αρχαία χρόνια, η νοσολογική αντίληψη και η άσκηση της ιατρικής είχαν θρησκευτικό χαρακτήρα. Οι αρρώστιες θεωρούνταν θεόσταλτες ως τιμωρία αμαρτήματος ή προσβολής κάποιου θεού και για πολλούς αιώνες εμφανίζονταν με τη μορφή επιδημιών. Η απομόνωση των αρρώστων και ο κοινωνικός τους αποκλεισμός αποτελούσαν τα κύρια μέτρα προφύλαξης. Οι αντιλήψεις για τη μεταδοτικότητα των ασθενειών και την απομόνωση των λεπρών, που πέρασαν στον σύγχρονο πολιτισμό από τους αρχαίους Εβραίους, έλκουν την καταγωγή τους από την αρχαία Μεσοποταμία και την Αίγυπτο. Ο Μωυσής, σύμφωνα με την Αγία Γραφή, είναι αυτός που πρώτος διέταξε καραντίνα για την απομόνωση των λεπρών. Η θεραπεία των λεπρών από τον Χριστό ανέδειξε εμμέσως πλην σαφώς το κοινωνικό στίγμα των άτυχων αυτών αρρώστων. Στο «Δεκαήμερον» (Decameron) του Ιταλού ουμανιστή, ποιητή και συγγραφέα Giovanni Boccaccio (1313-1375), η «θεωρία των μιασμάτων» της Ιπποκρατικής Συλλογής και του Γαληνού, του μολυσματικού δηλαδή αέρα που
1
3
θεωρούταν υπεύθυνος για τον λοιμό (μιασματική αιτιολογία), θα τεθεί υπό αμφισβήτηση για πρώτη φορά. Ο Ιωάννης Βοκάκιος, όπως είναι γνωστός με το εξελληνισμένο του όνομα, στο κλασικό αυτό αριστούργημα του πρώιμου ιταλικού πεζού λόγου που έγραψε με αφορμή την πανούκλα που ξέσπασε στη Φλωρεντία στα μέσα του 14 ου αιώνα, τη χαρακτήρισε- αν και ο ίδιος δεν ήταν γιατρός- «Μαύρο Θάνατο», εξαιτίας των μαύρων και σκούρων μπλε κηλίδων που παρατήρησε στους βουβώνες, κάνοντας έτσι λόγο για πρώτη φορά το ενδεχόμενο της άμεσης μεταφοράς του «μιάσματος» από άνθρωπο σε άνθρωπο. Ο Μεσαίωνας θα στιγματιστεί από την πανδημία πανούκλας, που αποδεκάτισε από το 1347 έως το 1349 το ένα τρίτο του ευρωπαϊκού πληθυσμού, αφήνοντας στο πέρασμά
2
1. Giovanni Boccaccio (1313-1375). 2. Η πανούκλα της Φλωρεντίας, το 1348 (χαρακτικό Luigi Sabatelli, 1772-1850), Wellcome Collection, Λονδίνο. 3. «De contagione et contagiosis morbis et eorum curatione», Wellcome Collection, Λονδίνο. 4. Hieronymus Fracastorius (1478-1553).
της 25 εκατομμύρια νεκρούς. Η πανώλη θα επηρεάσει όχι μόνο την ιατρική αντίληψη της εποχής αλλά θα επιφέρει και σωρεία κοινωνικών και οικονομικών αλλαγών. Οι γιατροί θα αναπτύξουν μια καλύτερα σχηματισμένη εικόνα όσον αφορά στη μεταδοτικότητα της νόσου από εκείνη που επικρατούσε στα τέλη της αρχαιότητας. Στα μέσα του 16 ου αιώνα, ο διάσημος Ιταλός γιατρός και ποιητής Hieronymus Fracastorius (1478-1553), γνωστός από τις μελέτες του πάνω στη σύφιλη, στη ρηξικέλευθη επιστημονική του πραγματεία «Γύρω από τη μόλυνση και τα μολυσματικά νοσήματα και τη θεραπεία τους» (De contagione et contagiosis morbis et eorum curatione) διατυπώνει τη «θεωρία της μεταδοτικότητας», σύμφωνα με την οποία για τη μετάδοση μιας αρρώστιας υπεύθυνη θεωρείται η ανθρώπινη επαφή. Οι απόψεις του Φρακαστόρο θα λειτουργήσουν συμπληρωματικά προς τις θεωρίες, που αναγνώριζαν τον αέρα ως το κύριο μέσο μετάδοσης μιας νόσου. Σε μια εποχή, που ακόμη δεν είχε ανακαλυφθεί το μικροσκόπιο, οι οξυδερκείς παρατηρήσεις του Ιταλού επιστήμονα γύρω από τη μεταδοτικότητα των νοσημάτων οδήγησαν την ιατρική επιστήμη στην υιοθέτηση συγκεκριμένων οδηγιών για την πρόληψή τους. Η επαφή, η συνεύρεση και ο συγχρωτισμός με τον άρρωστο και το περιβάλλον του θεωρήθηκαν και μέχρι σήμερα θεωρούνται εξαιρετικά επικίνδυνες καταστάσεις, που επιβάλλουν την απόρριψη, την απομόνωση, τον αποκλεισμό και τέλος τον εγκλεισμό του αρρώστου. Παρόλο, που η λέπρα αντιμετωπίστηκε για πολλούς αιώνες με την απομάκρυνση και τον αποκλεισμό των λεπρών εκτός των ορίων των πόλεων και αργότερα με τον εγκλεισμό τους στα λεπροκομεία που ιδρύθηκαν για τον σκοπό αυτό, εντούτοις η μεσαιωνική πανούκλα ήταν αυτή που θα οδηγήσει στην επέκταση του ελέγχου με τη θεσμοθέτηση υγειονομικών κανονισμών προστασίας στις πύλες εισόδου της νόσου και τη δημιουργία λοιμοκαθαρτηρίων καθώς και την εφαρμογή μέτρων αστυνόμευσης κατά τις περιόδους εκδήλωσης των επιδημιών. Όπως ήταν επόμενο, η καραντίνα θα αναδειχθεί μέσο προφυλακτικής επιτήρησης, δικαίως δε θεωρείται ως μια από τις κυριότερες συνεισφορές του Μεσαίωνα στην εξέλιξη της Δημόσιας Υγείας. Καραντίνα με την έννοια της απομόνωσης των πλοίων αρχίζει να εφαρμόζεται, για πρώτη φορά, κατά τη διάρκεια του 6 ου αιώνα στις θαλάσσιες συγκοινωνίες από τους βυζαντινούς αυτοκράτορες, ιδίως μετά τον μεγάλο λοιμό του Ιουστινιανού (483-565), το 542, για να συστηματοποιηθεί αργότερα από τη ναυτική δημοκρατία της Γαληνοτάτης στη Βενετία και να παραμείνει μέχρι τον 20 ό αιώνα ως η μόνη ασπίδα για τον περιορισμό των επιδημιών. Οι περιγραφές της «ιουστινιάνειας πανώ
λης» στα κείμενα των Πατέρων της Εκκλησίας αλλά και των Βυζαντινών ιστορικών και χρονικογράφων που έζησαν από κοντά τα γεγονότα του λοιμού αποτελούν σημαντική πηγή πληροφοριών. Σύμφωνα με τον επιφανή λόγιο και ιστορικό Προκόπιο τον Καισαρέα (500-565), ο οποίος υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας του μεγάλου λοιμού που σκόρπισε τον θάνατο στην Κωνσταντινούπολη και τον περιέγραψε αναλυτικά, το αρχικό σημείο που ξέσπασε η αρρώστια ήταν στην Αίγυπτο από όπου μέσω των πλοίων μεταφέρθηκε στη Βασιλεύουσα και από εκεί σε όλη τη λεκάνη της Μεσογείου, την Ευρώπη και την Κίνα. Για τα συμπτώματα της νόσου αναφέρει σχετικά: «Εκείνα τα χρόνια έπεσε μεγάλος λοιμός, από τον οποίο κινδύνευσε να εξαφανιστεί όλο το ανθρώπινο γένος. Ξεκίνησε από τους Αιγυπτίους που κατοικούν στο Πηλούσιο. Από εκεί η αρρώστια απλώθηκε σ’ όλη τη γη και δεν άφησε ούτε νησί, ούτε σπηλιά ή βουνοκορφή όπου να ζούσε κάποιος άνθρωπος. Τους ανθρώπους τους έπιανε ξαφνικά πυρετός. Ο πυρετός ήταν χαμηλός από την αρχή ως το βράδυ, ώστε δεν έδινε την εντύπωση πως ήταν κάτι επικίνδυνο. Την ίδια μέρα, σε μερικούς ασθενείς, σε άλλους την επομένη και στους υπόλοιπους ύστερα από λίγες μέρες, παρουσιαζόταν πρήξιμο, που αρχικά περιοριζόταν στη βουβωνική χώρα. Ύστερα επεκτεινόταν στη μασχάλη, σε ορισμένες, μάλιστα περιπτώσεις και στο πίσω μέρος των αφτιών και σε διάφορα σημεία των μηρών. Σε μερικές περιπτώσεις ο θάνατος ερχόταν αμέσως, ενώ σε άλλες ύστερα από μέρες. Σε μερικούς ασθενείς το σώμα γέμιζε με μαύρες φουσκάλες, μεγάλες σαν σπυριά φακής, αυτοί δεν ζούσαν ούτε μια μέρα, αλλά πέθαιναν αμέσως. Μερικοί, πάλι, έκαναν εμετό με αίμα, χωρίς καμιά φανερή αιτία, και αμέσως πέθαιναν». Σύμφωνα με τους υπολογισμούς του εξέχοντα εκκλησιαστικού ιστορικού και συγγραφέα Ιωάννη της Εφέσου (περ. 507- 588), από το 541, που εμφανίστηκε η πανδημία της πανώλης και για μικρό σχετικά χρονικό διάστημα, αφανίστηκε ο μισός πληθυσμός της Κωνσταντινούπολης. Ο ίδιος κάνει λόγο για 230.000 θύματα, όταν ο πληθυσμός της Πόλης, σύμφωνα με τους σύγχρονους ιστορικούς, δεν ξεπερνούσε τις 400.000. Το 583, το Υγειονομικό Συμβούλιο της Λυών στη Γαλλία επέβαλε σε περιορισμό τους πάσχοντες από λέπρα και προχώρησε στον έλεγχο της ελεύθερης επικοινωνίας τους με τα υγιή άτομα. Η ανάπτυξη του διαμετακομιστικού εμπορίου με τα πλοία στη θάλασσα είχε ως αποτέλεσμα τη γρήγορη εξάπλωση των διαφόρων μολυσματικών νόσων-επιδημιών από τα λιμάνια της Ανατολής στην Ευρώπη. Η συγκέντρωση πλούτου μετέφερε και αρρώστιες… Σύντομα, οι υπεύθυνοι θα αντιληφθούν ότι μόνο μέσα από τον έλεγχο των πλοίων, των εμπορευμάτων, των πληρωμάτων τους και των ταξιδιωτών θα μπορέσουν να προστατευθούν. Η Κίνα, το 600, καθιερώνει συγκεκριμένη πολιτική, σύμφωνα με την οποία παρεμποδίζονταν οι προσβεβλημένοι ναυτικοί και ταξιδιώτες που έφθαναν στα κινέζικα λιμάνια να ταξιδέψουν. Στη Γαλλία, στα τέλη του 11 ου αιώνα, θεσπίζονται κανόνες διαβίωσης των λεπρών, σύμφωνα με τους οποίους απομονώνονται από την υπόλοιπη κοινωνία. Γύρω στα 1200, η Ευρώπη απαριθμεί 19.000 ιδρύματα και οικήματα για λεπρούς, ενώ μόνο στη Γαλλία ο
Πάνω: Ένας γιατρός και οι βοηθοί του φροντίζουν ασθενή που πάσχει από πανώλη (ξυλογραφία, 1512). Κάτω: Λοιμοκαθαρτήριο στο San Lazaro degli Armeni, Venezia (ζωγραφική απεικόνιση, Giacomo Guardi, 1764-1835).
αριθμός τους ανέρχεται στα 2.000, τον αριθμό. Είναι αξιοσημείωτο ότι στις αρχές του 14 ου αιώνα αρκετές ευρωπαϊκές και ασιατικές χώρες θέτουν σε καραντίνα «μολυσμένες» περιοχές, χρησιμοποιώντας ενόπλους για τη διασφάλιση της απομόνωσης. Έχουν καταγραφεί ακόμη και περιπτώσεις εκτελέσεων για παραδειγματισμό όσων συλλαμβάνονταν να επιχειρούν να αποδράσουν. Όπως κανείς εύκολα μπορεί να αντιληφθεί, ο φόβος του θανάτου αναδείχθηκε ως ο πλέον καθοριστικός παράγοντας, ώστε πολλές ευρωπαϊκές κυβερνήσεις να προχωρήσουν στη θέσπιση υγειονομικών μέτρων. Οι ιταλικές πόλεις θα εφαρμόσουν «Κανονισμούς Καθάρσεως» για τον έλεγχο της εξάπλωσης των μεταδοτικών νοσημάτων. Ο Δόγης της Βενετίας, το 1348, αναθέτει την εφαρμογή των κανόνων αυτών στους «προβλεπτές της υγείας» και, το 1374, απαγορεύεται η είσοδος στο λιμάνι πλοίων που προέρχονταν από περιοχές, στις οποίες είχε ξεσπάσει επιδημία ή
υπήρχαν ύποπτα κρούσματα. Ο «προβλεπτής της υγείας» υπήρξε για πολλούς αιώνες ο κατεξοχήν υπεύθυνος για την πρόληψη και αντιμετώπιση των επιδημιών. Οι δικαιοδοσίες του διευρύνονταν βαθμιαία, καθώς οι επιδημίες διαδέχονταν η μία την άλλη στην εκτεταμένη τότε επικράτεια της Βενετίας. Οι «προβλεπτές» επιτηρούσαν ανθρώπους και ζωντανά, παρακολουθούσαν το έργο των γιατρών, είχαν την ευθύνη για τη λειτουργία των λαζαρέτων, εξέταζαν ναυτικούς και πλοία και επέβαλαν καραντίνα. Μπορούσαν να καταστρέφουν ακόμη και τα φορτία των πλοίων. Είχαν δίκτυο μέσω του οποίου συγκέντρωναν πληροφορίες για τους τόπους όπου εκδηλωνόταν η αρρώστια, ιδίως η πανούκλα, η οποία εσφαλμένα αντιμετωπιζόταν μόνον ως εισαγόμενη πάθηση και μόνον από τη θάλασσα. Το 1377, η Δημοκρατία της Ragusa (σημερινό Dubrovnik της Κροατίας), ακμάζουσα τότε πόλη της Ιταλίας, έθεσε σε εφαρμογή για πρώτη φορά την απολύμανση υπόπτων πλοίων για τριάντα ημέρες (trentina), που αργότερα επεκτάθηκε στις σαράντα, προκειμένου να ακολουθηθεί η χρονική περίοδος των σαράντα ημερών για όσους αφικνούνταν οδικά, επειδή πίστευαν ότι απαιτούταν μεγαλύτερο χρονικό διάστημα για τον περιορισμό του κινδύνου της μόλυνσης. Το παράδειγμα της Ragusa θα ακολουθήσει, το 1383, η Μασσαλία, που θα εφαρμόσει μέτρα καθάρσεως για σαράντα ημέρες. Με τη γενίκευση των σαράντα ή ακόμη και περισσοτέρων ημερών επικράτησε ο όρος «καραντίνα» (quarantina), που στις μέρες μας έγινε ταυτόσημη με την έννοια του «περιορισμού», ανεξάρτητα από τη χρονική διάρκεια της εφαρμογής του. Δέκα χρόνια μετά τους Μαρσεγέζους, το 1393, στη Βενετία θα λειτουργήσει το πρώτο λοιμοκαθαρτήριο στην ιστορία της ανθρωπότητας στο μικρό νησάκι της SantaMariadi Nazareth, το οποίο ονομάστηκε «λαζαρέτο» (lazaretto) από την παραφθορά του ονόματος Nazareth. Σύμφωνα με ορισμένους, η ονομασία προέρχεται από την παρακείμενη νησίδα SanLazarodegliArmeni, αρκετοί όμως είναι αυτοί που πιστεύουν ότι προέρχεται από το όνομα του Αγίου Λαζάρου, ο οποίος σύμφωνα με την Καθολική Εκκλησία θεωρείται ο προστάτης των λεπρών και γενικά όλων των ασθενών που πάσχουν από μεταδοτικά νοσήματα. Η άποψη αυτή σήμερα θεωρείται
Αριστερά: Δύο γυναίκες νεκρές σε δρόμο του Λονδίνου κατά τη διάρκεια της μεγάλης επιδημίας της πανώλης του 1665 (χαρακτικό Robert Pollard, 1755-1838), Wellcome Collection, Λονδίνο. Δεξιά: «Ο γιατρός της πανούκλας» με τη χαρακτηριστική φορεσιά που τον προφύλασσε από την πανώλη (χαλκογραφία, Ρώμη, περίπου το 1656).
επικρατέστερη και για έναν επιπλέον λόγο∙ ταιριάζει με την ευαγγελική περικοπή του Ευαγγελιστή Λουκά «…πτωχός δε τις ονόματι Λάζαρος εβέβλητο προς τον πυλώνα αυτού ειλκώμενος…». Πρέπει επίσης να τονιστεί ότι στα τέλη του 15 ου αιώνα είχε απαγορευτεί η είσοδος ταξιδιωτών στις ιταλικές πόλεις, αν δεν ήταν εφοδιασμένοι με πιστοποιητικό πρόσφατης ιατρικής εξέτασης. Κατά τη διάρκεια του 16 ου αιώνα, οι απανωτές επιδημίες που θα πλήξουν σχεδόν όλα τα μέρη του κόσμου, όπως η επιδημία της πανώλης στη Νάπολη, το 1656, που θα σκοτώσει 100.000 ανθρώπους και της ευλογιάς στη Νέα Υόρκη, το 1663, θα ενεργοποιήσουν μηχανισμούς ελέγχου. Η Αγγλία, το 1663, εκδίδει βασιλικό διάταγμα για εφαρμογή μόνιμης καραντίνας∙ όλα τα πλοία, αγγλικά ή ξένα, έπρεπε να σταματούν στις εκβολές του Τάμεση για χρονική περίοδο σαράντα ημερών και ορισμένες φορές για ογδόντα. Παρά την εφαρμογή, όμως, των αυστηρών αυτών μέτρων, η καραντίνα σχεδόν απέτυχε να ξορκίσει την αρρώστια που επιτέθηκε στη χώρα από το 1665 έως το 1666 και άφησε στο πέρασμά της πολλά θύματα. Όταν η πανούκλα κτύπησε και την πόρτα της Μόσχας την ίδια εποχή, κάτω από την απειλή του θανάτου, εφαρμόστηκε καραντίνα, που απαγόρευε την είσοδο στην πόλη ανθρώπων από άλλες χώρες και πόλεις της ρωσικής επικράτειας. Ένα χρόνο αργότερα, το 1666, οι Αρχές της Φρανκφούρτης θα προχωρήσουν στην έκδοση απαγορευτικού διατάγματος, το οποίο απαγόρευε σε άτομα που ζούσαν σε σπίτια μολυσμένα από πανώλη να επισκέπτονται εκκλησίες και αγορές. Στις αρχές του 17 ου αιώνα, σε όλες τις πόλεις της Ανατολικής Ακτής της Αμερικής οι νόμοι της καραντίνας εφαρμόζονταν μόνο σε περιπτώσεις επικείμενης επιδημίας. Στη Μασαχουσέτη, σύμφω
να με κάποια υγειονομική οδηγία προστασίας του 1701, όλα τα άτομα που έπασχαν από πανώλη, ευλογιά ή άλλες μεταδοτικές αρρώστιες έπρεπε να απομονώνονται σε ξεχωριστά οικήματα. To ξέσπασμα νέας επιδημίας πανώλης στην Αγγλία, το 1712, θα οδηγήσει στην εφαρμογή αυστηρής υποχρεωτικής καραντίνας σαράντα ημερών για όλα τα πλοία που έπιαναν λιμάνι καθώς και απαγόρευση της απομάκρυνσης των μεταφερομένων εμπορευμάτων και αγαθών, ενώ σοβαρές παραβιάσεις των υγειονομικών οδηγιών μπορούσαν να οδηγήσουν ακόμη και στη θανατική ποινή. Από το 1721 και μετά, όλα ανεξαιρέτως τα πλοία που εισέρχονταν στα αγγλικά χωρικά ύδατα ήταν υποχρεωμένα να αναρτούν χαρακτηριστική κίτρινη σημαία
Πάνω: Η χαρακτηριστική κίτρινη σημαία (yellow jack) που θεωρείται το διεθνές σύμβολο της καραντίνας. Αριστερά: Γελοιογραφία του νομπελίστα γιατρού Theodore E. Woodward (1914-2005), Ιατρική Σχολή Πανεπιστημίου του Maryland, Baltimore.
(yellowjack), που από τότε θεωρείται το διεθνές σύμβολο της καραντίνας. Κατά την περίοδο της Αγγλικής Προστασίας (1810-1864), που ακολούθησε τους χρόνους της Ενετοκρατίας στα Ιόνια νησιά (από τα μέσα του 14 ου έως τα τέλη του 18 ου αιώνα), τα μέτρα προφύλαξης που απέβλεπαν στη διασφάλιση των κατοίκων από τις επιδημίες που μάστιζαν Μεσόγειο και Ανατολή, όχι μόνο θα διατηρηθούν αλλά και θα ενισχυθούν. Οι «νόμοι της καραντίνας» εφαρμόστηκαν αυστηρά σε όλη τη διάρκεια της Αγγλοκρατίας στα Επτάνησα. Από μαρτυρίες ξένων περιηγητών και Βρετανών υγειονομικών αξιωματικών πληροφορούμαστε ότι τα ήδη υφιστάμενα λοιμοκαθαρτήρια από την εποχή της Ενετοκρατίας ανακαινίστηκαν και η τήρηση των κανονισμών έγινε αυστηρότερη, γεγονός που συνέβαλε σημαντικά στη μείωση των κρουσμάτων. Οι κανονισμοί ήταν δρακόντειοι. Από την καραντίνα δεν θα εξαιρεθούν ούτε και οι σημαίνουσες προσωπικότητες της εποχής. Η εφαρμογή της καραντίνας ήταν τόσο αυστηρή, ώστε από αυτή δεν θα ξεφύγει ούτε
Πάνω: George Sandys (1577-1644). Κάτω: Γεώργιος Τυπάλδος Κοζάκης (1790-1867).
ο Λόρδος Αρμοστής των Ιονίων Νήσων, στα 1816, Sir Thomas Maitland (1760-1824): «…η Αυτού Εξοχότης, ο Λορδ Μέγας Απόστολος εμβήκεν εχθές εις την Πόλιν ταύτην (εννοεί τη Ζάκυνθο), αφ’ ού ετελείωσε την Κουαραντίναν του». Την ίδια εποχή, εφαρμόζονται για πρώτη φορά οι «υγειονομικές πιστοποιήσεις», τα επίσημα δηλαδή έγγραφα που χορηγούσαν οι Αρχές μιας περιοχής σε εκείνους που αναχωρούσαν, με τις οποίες βεβαιωνόταν ότι η περιοχή ήταν ελεύθερη μεταδοτικών νοσημάτων. Οι «υγειονομικές πιστοποιήσεις» παρέμειναν σε ισχύ μέχρι το 1951, οπότε καταργήθηκαν με την εφαρμογή του νέου «Διεθνούς Υγειονομικού Κανονισμού». Αξιοσημείωτο είναι ότι η καραντίνα και οι απολυμάνσεις εφαρμόζονταν ακόμη και σε επιστολές. Η ενδιαφέρουσα μαρτυρία του Άγγλου περιηγητή George Sandys (1577-1644) στα «Ταξιδιωτικά» του, που δημοσιεύτηκαν το 1615 μετά την επίσκεψή του στη Ζάκυνθο, μας μεταφέρει τη σκληρή πραγματικότητα της εποχής: «…Εδώ τηρούν με σχολαστικότητα ένα έθιμο∙ όπως σ’ όλες τις χριστιανικές χώρες δεν επιτρέπεται να βγει κανείς στη στεριά χωρίς την άδεια της Υγειονομικής Αρχής. Η έξοδος επιτρέπεται σαράντα ημέρες μετά την άφιξη- ιδίως όταν το καράβι προέρχεται από την Τουρκία- και δεν είναι εφοδιασμένο με ειδική βεβαίωση, ότι στο λιμάνι της προελεύσεώς του δεν υπάρχει επιδημία. Για τα καράβια που έχουν πιστοποιητικό ο χρόνος περιορίζεται. Κατά τη διάρκεια αυτών των σαράντα ημερών οι επιβάτες επιτηρούνται από φρουρούς. Απαγορεύεται η επίδοση επιστολής κλεισμένης με βουλοκέρι αν δεν ανοιχθεί προηγουμένως για να αερισθεί. Η έξοδος στη στεριά χωρίς άδεια τιμωρείται με θάνατο. Όσοι επιθυμούν, μπορούν να βγουν από το καράβι και να εγκατασταθούν στο Λαζαρέτο ώσπου να συμπληρωθούν οι καθορισμένες μέρες. Μα αν στο μεταξύ αρρωστήσουν η καραντίνα παρατείνεται αναλόγως…». Η αυστηρότητα, με την οποία αντιμετωπιζόταν η μη συμμόρφωση στους υγειονομικούς κανονισμούς, είναι εμφανής και σε άλλα ταξιδιωτικά χρονικά. Ο Άγγλος William Biddulph, ιερέας της βρετανικής εμπορικής εταιρείας Levant Company στο Χαλέπι, σε κάποιο ταξίδι του το 1611 με προορισμό τη Ζάκυνθο, σημειώνει τα παρακάτω: «…Αν κανένας αποτολμήσει να βγει στη στεριά χωρίς να περάσει από το Λαζαρέτο κινδυνεύει να απαγχονιστεί ή να υποστεί κακομεταχείριση. Κι αν ακόμη έχει υγειονομικό πιστοποιητικό πάλι δεν μπορεί να βγει στη στεριά πριν δείξει τα χαρτιά του σε τρεις αξιωματικούς που ονομάζονται Άρχοντες της Υγείας». Για την απολύμανση των διαμερισμάτων των πλοίων, των εμπορευμάτων και των επιστολών χρησιμοποιούταν η μέθοδος του υποκαπνισμού, που πραγματοποιούταν με την καύση διαφόρων μιγμάτων που περιείχαν θειάφι, ρητίνη, πίσσα, καμφορά, λιβάνι και άλλες αρωματικές ουσίες. Ο υποκαπνισμός αποτελούσε παραλλαγή της πανάρχαιας γνωστής μεθόδου απολύμανσης με την καύση του θείου, που πρώτη φορά περιέγραψε ο Όμηρος. Σύμφωνα με τον επικό ποιητή της «Οδύσσειας», η Ευρύκλεια, η πιστή δούλα του Οδυσσέα, του πήγε φωτιά και θειάφι για να καθαρίσει τις αίθουσες και την αυλή του παλατιού από το μίασμα του φόνου των μνηστήρων. Ο Κεφαλλονίτης γιατρός και πρωτεργάτης της Ελληνικής Επανάστασης Γεώργιος Τυπάλδος Κοζάκης (1790-1867), φοιτητής ακόμη της ιατρικής στο Παρίσι, το 1815, συντάσσει κείμενο με τίτλο «Περί του καθαρισμού του αέρος διά του αλικού οξέος», το οποίο φιλοξενήθηκε στις τελευταίες σελίδες της διατριβής του φίλου του γιατρού Ιωάννου Σεραφείμ «Περί των χολερικών πυρετών», το οποίο είχε μεταφράσει από τα γαλλικά. Ο νεαρός εκκολαπτόμενος Ληξουριώτης γιατρός στο κείμενό του, απευθυνόμενος προς τον αδελφό του Ιεράρχη Τριπόλεως Συρίας Αγαθάγγελο, πρότεινε δική του μέθοδο προστασίας από την πανώλη με τη χρήση υδροχλωρικού οξέος. Η
μέθοδός του ήταν βασισμένη πάνω στις απόψεις του διάσημου, εκείνη την εποχή, Γάλλου χημικού Guyton de Morveau (1737-1816), ο οποίος έκανε χρήση χημικών ατμών για το καθάρισμα των χώρων από τα μιάσματα των επιδημικών ασθενειών. Κατά τη διάρκεια του 18 ου και στις αρχές του 19 ου αιώνα, στις περισσότερες περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας είχαν υιοθετηθεί χαλαρά μέτρα υγειονομικής πολιτικής, γεγονός που αποδίδεται στα ήθη της ισλαμικής θρησκείας, η οποία απαγορεύει την εναντίωση στη θεϊκή θέληση και αποδέχεται μοιρολατρικά το κισμέτ. Σύμφωνα με τον Βρετανό γιατρό, συγγραφέα και σοβαρό μελετητή των επιδημιών της Ανατολής και της καραντίνας Charles MacLean (1788-1824), η πιθανότερη αιτία εφαρμογής των χαλαρών υγειονομικών μέτρων είχε να κάνει με καθαρά οικονομικά κίνητρα. Ο Σουλτάνος κληρονομούσε ένα μεγάλο ποσοστό από τις περιουσίες των υπηκόων του που πέθαιναν από πανώλη και καθίστατο κληρονόμος της περιουσίας τους όταν η αρρώστια αφάνιζε όλα τα μέλη της οικογένειας. Άλλοι λόγοι, που συνέτειναν στη χαλαρή εφαρμογή καραντίνας, οφείλονταν στον κίνδυνο περιορισμού του εμπορίου, εξαιτίας της απώλειας σημαντικού χρόνου που απαιτούσε η κάθαρση. Τα φαινόμενα, όμως, αυτά της χαλαρής εφαρμογής υγειονομικών μέτρων δεν θα ισχύσουν σε ολόκληρη την τουρκική επικράτεια. Σε περιοχές, όπως η Ήπειρος, την εποχή του Αλή πασά (1744-1822), θα καταβληθεί ιδιαίτερη προσπάθεια για την καθιέρωση σοβαρού υγειονομικού ελέγχου. Στην Εθνική Βιβλιοθήκη απόκειται κείμενο κανονισμού λειτουργίας λοιμοκαθαρτηρίου της Ηπείρου με χρονολογία 9 Μαΐου 1816, σφραγισμένο με τη σφραγίδα του Μουχτάρ πασά, γιού του Αλή, που επιγράφεται «Ο τρόπος με τον οποίον συσταίνεται το Λαζαρέττον». Στο βαθμό που υιοθετήθηκαν κάποια υγειονομικά μέτρα, κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, η εφαρμογή τους ανατίθετο σε σημαίνουσες ελληνικές προσωπικότητες ή και σε ξένους προξένους που εκτελούσαν χρέη «καραντίνατζη», επόπτη δηλαδή υπεύθυνου για την εφαρμογή καραντίνας. Σε πολλά νησιά, όπως στην Ύδρα, τις Σπέτσες, τα Ψαρά, τη Χίο, τη Σύρο κ.ά., τα λαζαρέτα συντηρούνταν με μέριμνα των Κοινοτήτων. Μία από τις πρώτες ενέργειες του νεοσύστατου ελληνικού κράτους ήταν και η σύσταση λοιμοκαθαρτηρίων. Ο τρόμος, που είχαν προκαλέσει στο παρελθόν οι επιδημίες της πανώλης, ήταν τόσο βαθιά χαραγμένος στη μνήμη, ώστε ακόμη και μια ανεπιβεβαίωτη πληροφορία για πιθανή εκδήλωσή της σε περιοχές εκτός των ελληνικών συνόρων αρκούσε για να δημιουργήσει πανικό και να θέσει σε επιφυλακή τις Αρχές, διακόπτοντας κάθε επικοινωνία μαζί τους. Η εντύπωση της ξενόφερτης αρρώστιας πυροδοτούσε μηχανισμούς διάκρισης και επέρριπτε τις ευθύνες σχεδόν πάντοτε στους άλλους, προκειμένου να μειωθεί στο ελάχιστο η ευθύνη των ελλιπών μέτρων αντιμετώπισης. Η καραντίνα, επομένως, θα αποτελέσει το πιο σπουδαίο μέτρο προφύλαξης για την αναχαίτιση της αρρώστιας, με την οποία επεβλήθη η διακοπή της επικοινωνίας ανάμεσα στους ανθρώπους των διαφόρων περιοχών. Τον ρόλο του γιατρού αναλαμβάνει πλέον ο φύλακας, ο οποίος καθίσταται υπεύθυνος για τον περιορισμό και την απομόνωση των ατόμων, προβαίνοντας στην καταγραφή και επιτήρησή τους, υποβάλλοντας σε κάθαρση και εκδίδοντας πιστοποιητικά υγείας. Έτσι, ο γιατρός από πρωταγωνιστικό αναλαμβάνει δευτερεύοντα ρόλο και προχωρεί στην άσκηση των ιατρικών του καθηκόντων, αφού πρώτα εμφανιστεί η αρρώστια, ανίσχυρος να προσφέρει θεραπεία, περιορισμένος μόνο στα θλιβερό καθήκον της πιστοποίησης της νόσου ή του θανάτου. Τα λοιμοκαθαρτήρια δεν υπήρξαν ποτέ χώροι με νοσοκομειακή αποστολή. Ακόμη και σε περιπτώσεις που διέθεταν έστω και κάποιες στοιχειώδεις υποδομές νοσηλευτικής φροντίδας, λειτουργούσαν περισσότερο ως τόποι απομόνωσης, όπου μάλλον μια αστυνομική παρά ιατρική αρχή υπέβαλλε σε κάθαρση ταξιδιώτες και εμπορεύματα, εφαρμόζοντας εμπειρικές κυρίως μεθόδους αναχαίτισης της νόσου, όπως αερισμό, πλύσιμο και υποκαπνισμό. Ο ισχύων προεπαναστατικός υδραίικος νόμος του 1818 καθόριζε ότι «οι ρηθέντες καπετάνιοι είναι εις χρέος να μην αφήσωσι να αναχωρήση από του καραβιού καμμιά βάρκα, ούτε άνθρω
Sir Thomas Maitland (1760-1824).
πος χωρίς της αδείας του καπετάνιου και χωρίς τον βαρδιάνον». Βαρδιάνος ονομαζόταν ο επιστάτης της υγείας. Για ένα τέτοιο βαρδιάνο, ο μεγάλος μας Σκιαθίτης διηγηματογράφος Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (1851-1911) γράφει με αριστοτεχνικό τρόπο, το 1893, στο εκτεταμένο του διήγημα «Βαρδιάνος στα Σπόρκα», στο οποίο διηγείται την ιστορία της γριάς Σκεύως που μεταμφιέζεται σε άντρα και γίνεται φύλακας στα σπόρκα, στα μολυσμένα δηλαδή καράβια, προκειμένου να σώσει τον ναυτικό γιο της που έχει προσβληθεί από χολέρα και είναι σε καραντίνα. Με φόντο τη χολέρα, που έπληξε την Ευρώπη το 1865 και τα αυστηρά μέτρα προφύλαξης που έλαβε τότε η ελληνική κυβέρνηση, ο «άγιος των γραμμάτων» μας αφηγείται με ιδιαίτερη λογοτεχνική χάρη την υγειονομική οργάνωση και την κινητοποίηση του κρατικού μηχανισμού καθώς και τον τρόπο λειτουργίας των λοιμοκαθαρτηρίων, εστιάζοντας στις ανθρώπινες ιστορίες που εκτυλίσσονται γύρω από την αρρώστια
Πάνω: «Ο John Howard επισκέπτεται λαζαρέτο» (μολύβι σε χαρτί, George Romney, 1734-1802). Ο Howard (1726-1790) ήταν Άγγλος φιλάνθρωπος και αναμορφωτής των φυλακών και των λοιμοκαθαρτηρίων. Κάτω:Λοιμοκαθαρτήριο της Αγίας Μαύρας στη Λευκάδα (επιχρωματισμένη γκραβούρα Joseph Cartwright, 1789-1829), Views in the Ionian Islands, London 1821.
και καθιστούν το έργο συμβολικό, μια και η χολέρα εκπροσωπεί το κακό που δοκιμάζει τις ανθρώπινες σχέσεις. Ο 19 ος αιώνας, μαζί με τη βιομηχανική επανάσταση και τις αλλαγές που επέφερε στις συνήθειες των ανθρώπων, εγκαινίασε τη διεθνή διπλωματία, θεσμό που κρίθηκε απαραίτητος για την αντιμετώπιση των επιδημιών, ιδιαιτέρως μετά το ξέσπασμα της χολέρας του 1830 στην Ευρώπη. Στην κίνηση αυτή πρωτοστάτησε η Μεγάλη Βρετανία, η οποία ως μεγάλη ναυτική δύναμη απέδιδε μεγάλη σημασία στην προστασία των συνόρων της. Το 1848, το Κοινοβούλιο της Αγγλίας ψηφίζει νόμο για τη Δημόσια Υγεία (Public Health Act) και ιδρύει την Κεντρική Υπηρεσία Δημόσιας Υγείας, η οποία αργότερα, το 1919, θα ενσωματωθεί στο νεοσύστατο Υπουργείο Υγείας. Την πρωτοβουλία της Μεγάλης Βρετανίας θα ακολουθήσουν και άλλες ευρωπαϊκές χώρες και το 1851 πραγματοποιείται στο Παρίσι η Α΄ Διεθνής Υγειονομική Σύσκεψη με σκοπό τον συντονισμό εθνικής πολιτικής κάθε κράτους για τη λήψη μέτρων που απέβλεπαν στην προστασία πληρωμάτων και ταξιδιωτών των πλοίων καθώς και στην προφύλαξη των λιμένων από τη μετάδοση των νόσων. Το 1893, το Αμερικανικό Κογκρέσο εφαρμόζει εθνικό νόμο καραντίνας, σύμφωνα με τον οποίο θεωρούταν απαραίτητη η ιατρική εξέταση των οικονομικών μεταναστών στη χώρα καθώς και ο υγειονομικός έλεγχος πλοίων και εμπορευμάτων. Θα προηγηθεί, το 1878, η εφαρμογή καραντίνας στο νησάκι Έλις (Ellis Island) έξω από τη Νέα Υόρκη. Κάθε ναυτικός και επιβάτης πλοίου, μετανάστης ή επισκέπτης έπρεπε υποχρεωτικά να περάσει από εκεί, προτού αποβιβαστεί στη στεριά. Στο μικρό αυτό νησάκι, λίγα μόλις εκατοντάδες μέτρα μακριά από τη μητρόπολη του Νέου Κόσμου, πάτησαν το πόδι τους από τα τέλη του 19 ου μέχρι τα μέσα του 20 ού αιώνα περισσότεροι από 12.000.000 άνθρωποι, που αναζητούσαν μια καλύτερη τύχη στη ζωή τους. Κάποιοι και κάποιες από αυτούς δεν θα φύγουν ποτέ από το νοσοκομείο που υπήρχε εκεί, για να συναντήσουν την ονειρεμένη «Γη της Επαγγελίας» τους σε κάποια γωνιά της Αμερικής είτε γιατί ήταν φορείς μεταδοτικών νοσημάτων είτε γιατί ήταν άρρωστοι. Το 1903, συγκροτείται Μόνιμη Διεθνής Επιτροπή Υγείας και το 1923, μετά το πέρας του Α΄ Παγκοσμίου Πόλεμου, η Κοινωνία των Εθνών προχωρεί στη σύσταση Οργανισμού Υγείας, ο οποίος θα καταρτίσει τη Διεθνή Υγειονομική Συμβάση της 21 ης Ιουνίου του 1926, σύμφωνα με την οποία προβλεπόταν η λήψη μέτρων για την πρόληψη των επιδημικών νόσων, όπως η πανώλη, η χολέρα, ο κίτρινος πυρετός, η ευλογιά, ο εξανθηματικός τύφος και ο δάγκειος πυρετός, που από τότε ονομάζονται «νόσοι καθάρσεως». Πρέπει επίσης να
σημειωθεί ότι ο Οργανισμός Υγείας θα μετεξελιχθεί σταδιακά στον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (World Health Organization), το 1948. Το 1986, η πρώτη απόπειρα της αντιμετώπισης ασθενών μεΣύνδρομο Επίκτητης Ανοσοανεπάρκειας (Acquired Immune Deficiency Syndrome /AIDS) στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής θα θεωρηθεί, για τα δεδομένα της εποχής, εφαρμογή σχεδίου έκτακτης ανάγκης για την προστασία της Δημόσιας Υγείας. Την ίδια εποχή, η Κούβα υπέβαλε υποχρεωτική καραντίνα αορίστου διαρκείας στους κατοίκους, στους οποίους είχε ανιχνευτεί ο ιός της Ανθρώπινης Ανοσοανεπάρκειας (Human Immunodeficiency Virus /HIV). Τρία χρόνια αργότερα, οι αυστηρές διατάξεις αποκλεισμού θα χαλαρώσουν και θα επιτραπεί στους αρρώστους να εγκαταλείψουν τα απομονωτήρια, ενώ σταδιακά από το 1993 να μπορούν να επιλέξουν να ζουν στο σπίτι τους μετά από εκπαίδευση που περιελάμβανε σειρά ενημερωτικών διαλέξεων και μαθημάτων για τη νόσο και τα μέτρα προστασίας έναντι αυτής, χρονικής διάρκειας οκτώ εβδομάδων. Μετά τις επιθέσεις της 11 ης Σεπτεμβρίου 2001 που άλλαξαν τα δεδομένα στη διεθνή γεωπολιτική σκακιέρα και προκάλεσαν αλλαγές στην κοινωνική και πολιτική ζωή όλου του κόσμου, καθιερώνοντας νέες ασύμμετρες απειλές, νέες διεθνείς ισορροπίες, νέους τρόπους σκέψης, νέες πολιτικές και νέες μεθόδους στην αντιμετώπιση των κρίσεων, οι Αρχές των ΗΠΑ θα θέσουν σε εφαρμογή σχέδιο νόμου, σύμφωνα με το οποίο οι υπεύθυνοι ανώτεροι υπάλληλοι Δημόσιας Υγείας εξουσιοδοτούνται να αποφασίζουν για τη λήψη εκτάκτων μέτρων και εφαρμογή καραντίνας, ιδιαιτέρως σε περιπτώσεις τρομοκρατικής απειλής ή επίθεσης με θανατηφόρους ιούς και μικρόβια. Στην Κίνα, τον Μάιο του 2003, 25.000 άτομα τέθηκαν σε καραντίνα σε μια προσπάθεια των Υγειονομικών Αρχών να περιορίσουν την εξάπλωση της επιδημίας της άτυπης πνευμονίας, που ήδη είχε στοιχίσει τη ζωή σε 214 άτομα στη χώρα και είχε προσβά
λει άλλα 4.400. Στο Πεκίνο, όπου είχαν χάσει τη ζωή τους από τη νόσο 107 άνθρωποι, οι Αρχές έθεσαν σε καραντίνα εκατοντάδες ανθρώπους που παρουσίασαν ύποπτα συμπτώματα της νόσου. Συνολικά, στην κινεζική πρωτεύουσα εκείνο το χρονικό διάστημα είχαν μπει σε καραντίνα 16.000 άτομα και άλλα 10.000 στην πόλη Νανζίγκ της ανατολικής Κίνας. Τον Οκτώβριο του 2014, οι Αρχές της Νέας Υόρκης και του Νιού Τζέρσεϊ προχώρησαν αυτομάτως σε υποχρεωτική καραντίνα των εργα
ζομένων στον τομέα υγείας, οι οποίοι επέστρεφαν από τις χώρες της Δυτικής Αφρικής που πλήττονταν από την επιδημία ιογενούς αιμορραγικού πυρετού από τον ιό Έμπολα. Αν στα τέλη του 19 ου αιώ
Αστυνομικοί στο Σιάτλ κατά τη διάρκεια της πανδημίας της ισπανικής γρίπης του 1918-1919.
να, ο γύρος του κόσμου αποτελούσε πραγματικό άθλο να πραγματοποιηθεί μέσα σε ογδόντα ημέρες από τον Φιλέα Φογκ (Phileas Fogg), τον ήρωα του Ιουλίου Βερν (Jules Verne, 1828-1905) στο ομότιτλο διήγημά του «Ο γύρος του κόσμου σε ογδόντα ημέρες», σήμερα υλοποιείται σε 36 ώρες, δηλαδή μέσα σε χρονικό διάστημα μικρότερο από τη διάρκεια επώασης των περισσοτέρων μεταδοτικών ασθενειών, γεγονός που καταδεικνύει την ανεπάρκεια του περιορισμού μιας επιδημίας. Κάθε μέρα περίπου 2½ εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο μετακινούνται με αεροπλάνο και κάθε απόπειρα περιορισμού μετάδοσης μιας επιδημίας φαντάζει προβληματική. Καθημερινά το αποδεικνύουν διάφορα γεγονότα, όπως η χολέρα που ενέσκηψε στη Λατινική Αμερική, το 1991. Ένοχο θεωρήθηκε κάποιο ασιατικό πλοίο που άδειασε τα μολυσμένα του νερά στις ακτές του Περού. Η αρρώστια εισήλθε στις ΗΠΑ «χωρίς διαβατήριο» από κάποιο ταξιδιώτη που μετέφερε στις αποσκευές του μολυσμένα καβούρια. Στην εκστρατεία για την καταπολέμηση των επιδημιών η εργαστηριακή έρευνα παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο∙ όταν ενέσκηψε η επιδημία της φονικής άτυπης πνευμονίας, ο υπεύθυνος ιός SARS εντοπίστηκε μέσα σε χρονικό διάστημα μόλις δύο εβδομάδων. Τον Οκτώβριο του 1918, ο κόσμος ήταν ακόμη βυθισμένος στη δίνη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Παρόλο, που πλησίαζε ο τερματισμός των εχθροπραξιών, εντούτοις οι ειδήσεις εξακολουθούσαν να λογοκρίνονται. Ο Τύπος στην Ισπανία, η οποία δεν συμμετείχε στον πόλεμο, υπήρξε ο μοναδικός διακινητής πληροφοριών που μπορούσε να αναφέρει ότι πολίτες πολλών χωρών αρρώσταιναν και πέθαιναν με ανησυχητικό ρυθμό. Αυτός ήταν και ο λόγος που δόθηκε σε εκείνη την αρρώστια το όνομα, με το οποίο θα έμενε γνωστή στην ιστορία της ανθρωπότητας η πανδημία της ισπανικής γρίπης, που πιθανότατα προήλθε από την Άπω Ανατολή ή την πολιτεία του Κάνσας των ΗΠΑ και προσέβαλε το ένα τρίτο του παγκόσμιου πληθυσμού, προκαλώντας περίπου 50 εκατομμύρια θανάτους, το τριπλάσιο δηλαδή αυτών που είχε προξενήσει ο Μεγάλος Πόλεμος. Η επιστήμη δεν είχε απαντήσεις για την αιτία της ασθένειας ή για τον τρόπο με τον οποίο εξαπλωνόταν αυτή. Επιβλήθηκαν αυστηρά μέτρα για την προστασία της Δημόσιας Υγείας. Στα λιμάνια εφαρμόστηκε καραντίνα, οι κινηματογραφικές αίθουσες, οι ναοί, τα σχολεία, τα καφενεία και άλλοι χώροι συγκέντρωσης του κοινού έκλεισαν. Σε κάποιες πόλεις της Αμερικής οι Αρχές διέταξαν όλους τους πολίτες να φορούν μάσκες
από γάζα. Οποιοσδήποτε συλλαμβανόταν σε
δημόσιο χώρο να μη φοράει μάσκα αντιμετώπιζε πρόστιμο ή φυλάκιση. Τα μέτρα, όμως, ελάχιστα βοήθησαν στον περιορισμό της νόσου∙ θεωρήθηκαν ανεπαρκή και αργοπορημένα. Ο φόβος ήταν παντού διάχυτος, επειδή η γρίπη χτυπούσε αδιακρίτως. Για λόγους που ακόμη μέχρι και σήμερα παραμένουν αδιευκρίνιστοι, η πανδημία του 1918-1919 δεν έπληξε τους ηλικιωμένους, όπως θα περίμενε κανένας λογικά. Προσέβαλε υγιείς και νέους ανθρώπους και τους σκότωσε. Η ηλικία των περισσοτέρων αυτών, που πέθαναν από την ισπανική γρίπη, κυμαινόταν μεταξύ 20 και 40 ετών. Κατά διάρκεια της επιδημίας του SARS, εκατομμύρια άνθρωποι κυκλοφορούσαν με μάσκες. Ο υπουργός Υγείας του Οντάριο Tony Clement (γεν. 1961) ανακοίνωνε για τους πολίτες που δεν ακολουθούσαν την επιβληθείσα καραντίνα, πως «μπορούμε να τους αλυσοδέσουμε στα κρεβάτια τους αν αυτό χρειαστεί…». Η προσπάθεια κάθε χώρας να προασπίσει τη Δημόσια Υγεία, εγκυμονεί σοβαρό κίνδυνο να οδηγήσει στην απώλεια της ατομικότητας των πολιτών της και να δημιουργήσει αλυσιδωτές αντιδράσεις στην κοινωνική τους ζωή. Πολλές φορές, η αντιμετώπιση ενός δημόσιου κινδύνου για την υγεία παραγκωνίζει τις δημοκρατικές διαδικασίες και τα προσωπικά δεδομένα, όπως εύκολα μπορεί κάποιος να αντιληφθεί από τη δήλωση του Καναδού υπουργού. Η απουσία επαρκούς επιστημονικής τεκμηρίωσης ή η παρουσίαση αντιφατικών επιστημονικών δεδομένων και η σκόπιμη συγκάλυψή τους μπορεί να οδηγήσουν σε ανάπτυξη θεωριών και σεναρίων συνωμοσιολογίας και αποπροσανατολισμό της κοινής γνώμης. Η πρόκληση υπέρμετρου φόβου και αδικαιολόγητου πανικού μπορεί να επιφέρει ισχυρότατα πλήγματα στην αξιοπιστία και εμπιστοσύνη του κόσμου προς τις υπηρεσίες της Δημό
Πάνω: Ιατρικό προσωπικό και εργαζόμενοι στο Σίδνεϋ, τον Απρίλιο του 1919 κατά τη διάρκεια της πανδημίας της ισπανικής γρίπης. Κάτω & αριστερά: Οδηγίες προφύλαξης από την ισπανική γρίπη του 1918-1919. Κάθε ομοιότητα με το σήμερα καθόλου τυχαία...
σιας Υγείας. Ενδεχομένως, η παραγωγή ιών και βακτηρίων, στο πλαίσιο της κατασκευής καταστροφικής ισχύος όπλων βιολογικού πολέμου, μπορεί να αποδειχθεί μοιραία∙ αν τυχόν κάποιο σφάλμα απελευθερώσει τέτοιους εργαστηριακούς ιούς στη φύση, τότε η πανώλη του Μεσαίωνα μπροστά τους θα φαντάζει απλό κρυολόγημα! Πριν λίγα χρόνια, η πανδημία της γρίπης των χοίρων επανέφερε δυναμικά στο προσκήνιο έννοιες ξεχασμένες, όπως αυτές της καραντίνας και των λοιμοκαθαρτηρίων, απειλώντας να αναστήσει τα φαντάσματα της ιστορίας, ενδεχομένως σε επίπεδο ολόκληρων πόλεων ή και κρατών. Ανατρέχοντας κανείς στην ιστορία της ανθρωπότητας, μπορεί ίσως να πλάσει με τη φαντασία του εικόνες και από το μέλλον της. Οι πανδημίες του παρελθόντος απέδειξαν το πόσο ευάλωτος είναι ο σημερινός άνθρωπος απέναντι στα μικρόβια και τους ιούς. Η συστηματική καταστροφή βιοτόπων, οι κλιματικές αλλαγές και οι αλλαγές στις διατροφικές συνήθειες του ανθρώπου έχουν συμβάλει στη δημιουργία πρόσφορου εδάφους για να έρθουν οι παθογόνοι μικροοργανισμοί πιο κοντά στους ανθρώπους και να καταστήσουν την ανθρωπότητα περισσότερο ευάλωτη στις μέχρι πρότινος άγνωστες επιδημίες και πανδημίες. Στον σημερινό κόσμο της παγκοσμιοποίησης, όπου τα σύνορα καταρρέουν μέρα με τη μέρα, η καραντίνα αποτελεί απαγόρευση βγαλμένη από το χθες, τότε που οι άνθρωποι αποδεικνύονταν αδύναμοι μπροστά στη θανατηφόρα αρρώστια. Μπορεί οι ιοί και τα μικρόβια να δικαίωσαν την αποτελεσματικότητά της, ωστόσο δεν είναι λίγοι οι προβληματισμοί και οι ενστάσεις για τις τυχόν νέες νομοθετικές ρυθμίσεις, που απειλούν ευθέως την ελευθερία του ατόμου και παραπέμπουν σε εποχές αποικιοκρατίας, τότε που υπήρχε μηδενικός σεβασμός στα προσωπικά δεδομένα ακόμη και στην ανθρώπινη ζωή. Η χρυσή τομή αποδεικνύεται γρίφος ακόμη και
για δυνατούς λύτες!
