Αφιέρωμα 2.500 Χρόνια Θερμοπύλες-Σαλαμίνα Αρτεμίσιος Κολυμβητικός Διάπλους Tου κίμωνα παπαδημητρίου

Αρτεμίσίοσ ΚολυμβητίΚοσ ΔίΑπλουσ

Αναβίωση μιας Ιστορίας ή Πραγματοποίηση ενός Μύθου;

Στη Σκιώνη της Μακεδονίας, στις αρχές του 5ου αι. π.Χ., γεννήθηκε η Ύδνα Κυανή. Πατέρας της ήταν ο διάσημος κολυμβητής Σκύλλις ή Σκυλίας. Από τα πρώτα της βήματα η μικρή τον παρακολούθησε και τον μιμήθηκε στις θαλασσινές επιδόσεις, εξελισσόμενη σε εκπληκτική δύτρια και κολυμβήτρια μεγάλων αποστάσεων. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο (Ἱστορίαι, Θ’ 8.8.1 – 8.8.2), το καλοκαίρι του 480 π.Χ. ο στόλος του Ξέρξη στρατολόγησε με τη βία τον Σκυλία, για να τον χρησιμοποιήσουν εναντίον των Ελλήνων. Έξω απ’ το θεσσαλικό λιμάνι των Αφετών, όπου αγκυροβόλησαν τα περσικά καράβια, αυτός τους ξέφυγε. Κατόπιν μαζί με την κόρη του, η οποία τον ακολουθούσε, έκαναν απανωτές καταδύσεις και έκοψαν τις άγκυρες των περσικών πλοίων, προξενώντας μεγάλη σύγχυση, πανικό και φθορές. Στη συνέχεια, κολύμπησαν ογδόντα στάδια, μέχρι το Αρτεμίσιο και ανέφεραν στους Έλληνες τις προθέσεις του εχθρού και χρήσιμα στοιχεία για το στόλο τους.

ἐν δὲ τούτῳ τῷ χρόνῳ ἐν ᾧ οὗτοι ἀριθμὸν ἐποιεῦντο τῶν νεῶν (ἦν γὰρ ἐν τῷ στρατοπέδῳ τούτῳ Σκυλλίης Σκιωναῖος, δύτης τῶν τότε ἀνθρώπων ἄριστος, ὃς καὶ ἐν τῇ ναυηγίῃ τῇ κατὰ Πήλιον γενομένῃ πολλὰ μὲν ἔσωσε τῶν χρημάτων τοῖσι Πέρσῃσι, πολλὰ δὲ καὶ αὐτὸς περιεβάλετο), οὗτος ὁ Σκυλλίης ἐν νόῳ μὲν εἶχε ἄρα καὶ πρότερον αὐτομολήσειν ἐς τοὺς Ἕλληνας, ἀλλ᾽ οὐ γάρ οἱ παρέσχε ἐς τότε. ὅτεῳ μὲν δὴ τρόπῳ τὸ ἐνθεῦτεν ἔτι ἀπίκετο ἐς τοὺς Ἕλληνας, οὐκ ἔχω εἰπεῖν ἀτρεκέως, θωμάζω δὲ εἰ τὰ λεγόμενά ἐστι ἀληθέα· λέγεται γὰρ ὡς ἐξ Ἀφετέων δὺς ἐς τὴν θάλασσαν οὐ πρότερον ἀνέσχε πρὶν ἢ ἀπίκετο ἐπὶ τὸ Ἀρτεμίσιον, σταδίους μάλιστά κῃ τούτους ἐς ὀγδώκοντα διὰ τῆς θαλάσσης διεξελθών.

ήροδότου ιστορίαι, βιβλίο θ’ («Ουρανία») 8.8.1 – 8.8.2

Ο Παυσανίας (Ελλάδος Περιήγησις, 10.19.1 – 10.19.2) αναφέρει ότι η Αμφικτιονία των Δελφών τίμησε τους δυο κολυμβητές για τον ηρωισμό τους αφιερώνοντάς μετά το τέλος των περσικών πολέμων τους αγάλματα, τα οποία πήρε αργότερα μαζί του ο Νέρων.

παρὰ δὲ τὸν Γοργίαν ἀνάθημά ἐστιν Ἀμφικτυόνων Σκιωναῖος Σκύλλις, ὃς καταδῦναι καὶ ἐς τὰ βαθύτατα θαλάσσης πάσης ἔχει φήμην: ἐδιδάξατο δὲ καὶ Ὕδναν τὴν θυγατέρα δύεσθαι. οὗτοι περὶ τὸ ὄρος τὸ Πήλιον ἐπιπεσόντος ναυτικῷ τῷ Ξέρξου βιαίου χειμῶνος προσεξειργάσαντό σφισιν ἀπώλειαν, τάς τε ἀγκύρας καὶ εἰ δή τι ἄλλο ἔρυμα ταῖς τριήρεσιν ἦν ὑφέλκοντες. ἀντὶ τούτου μὲν οἱ Ἀμφικτύονες καὶ αὐτὸν Σκύλλιν καὶ τὴν παῖδα ἀνέθεσαν: ἐν δὲ τοῖς ἀνδριᾶσιν ὁπόσους Νέρων ἔλαβεν ἐκ Δελφῶν, ἐν τούτοις τὸν ἀριθμὸν καὶ τῆς Ὕδνης ἀπεπλήρωσεν ἡ εἰκών. [καταδύονται δὲ ἐς θάλασσαν γένους τοῦ θήλεος αἱ καθαρῶς ἔτι παρθένοι.]

«παυσανίου της Ελλάδος περιήγησις», 10.19.1 – 10.19.2

Ἡ ἀγκάλη ἐκείνη, μυστηριώδης καὶ σκοτεινή, ἐθεωρεῖτο ἀπαίσιος διὰ τοὺς τιμίους θαλασσοπόρους· ἐχρησίμευε μόνον διὰ νὰ ἐκβράζῃ ἡ θάλασσα τὰ πτώματα τῶν πνιγομένων, ὅσους ὁ ἀντικρὺ κείμενος Λευτέρης ―ἡ περίφημος αὕτη ὕφαλος, ἣν ὁ Ἡρόδοτος ὀνομάζει Μύρμηκα καὶ ἱστορεῖ, ὅτι ὁ Ξέρξης διέταξε νὰ κτισθῇ ὑψηλὸν σῆμα ἐπ᾽ αὐτῆς―, ὅσους, λέγομεν, ὁ Λευτέρης ἠλευθέρωνε κατὰ καιρούς, ἀπαλλάττων τὰ μὲν πλοῖα τοῦ βάρους τοῦ φορτίου, τοὺς δὲ ναυβάτας τοῦ προσκαίρου ἄχθους τῆς ζωῆς.

άλ. παπαδιαμάντης, Άπαντα τόμος Β΄ («Φτωχός Άγιος»), σελ. 217-218

Πάνω: Το στενότερο πέρασμα μεταξύ Πηλίου και Εύβοιας είναι 5,5 ν.μ. (περίπου 10χλμ). Κάτω: Ο ύφαλος που σηματοδοτείται πλέον από φωτοσημαντήρα, περιγράφεται από τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, ως ελευθερωτής των φορτίων που κουβαλούσαν τα πλοία και οι ναυτικοί.

προετοιμασία

Οι συστηματικές κολυμβητικές περιηγήσεις κατά το μήκος των ακτών της περιοχής οδηγούσαν από χρόνια τις σκέψεις μου στα λεγόμενα για το κατόρθωμα του Σκυλία και της Ύδνας να διασχίσουν κολυμπώντας τα 80 στάδια που καταλήγουν στο Αρτεμίσιο της Εύβοιας. Πλησιάζοντας τα 2500 χρόνια από την ιστορική ναυμαχία ο χρόνος έμοιαζε να εκμηδενίζεται κάθε φορά στην όψη του δίαυλου που ενώνει τον Παγασητικό και τον βόρειο Ευβοϊκό με το Αιγαίο πέλαγος. Ήταν απλώς η συνειδητοποίηση ότι βασικά γνωρίσματα του τοπίου παρέμειναν στο πέρασμα των αιώνων ως σημεία αναφοράς (ύφαλος Μύρμηξ ή Λευτέρης, λατομείο ή μάρμαρα, άκρα Σηπιάς, Αρτεμίσιο, Ελληνικά, Καστρί και Παλαιόκαστρο). Ίσως και το ότι αναγνωρίζω πλέον την επιρροή που ασκεί η Θάλασσα στους ανθρώπους της ως βασική αιτία για διάφορους τρόπους πολιτισμικής έκφρασης. Με τον καιρό τα 7 ναυτικά μίλια μεταξύ των γειτονικών ακτών μετατράπηκαν αυθόρμητα στις απαραίτητες ανάσες ή χεριές για έναν διάπλου. Την περασμένη χρονιά μοιράστηκα τις σκέψεις και τους υπολογισμούς αυτούς με συντρόφους από το χώρο της κολύμβησης. Οι συζητήσεις ήταν σε όλες τις περιπτώσεις σύντομες και η συμφωνία για την εκτέλεση του εγχειρήματος άμεση. Αυτό μετέτρεψε την αρχική ιδέα

Πάνω: Κολυμπώντας πάνω από ναυάγιο στον ύφαλο Λευτέρη, τον Ιούλιο του 2019. Κάτω: μετάβαση, στον χρόνο και στον χώρο. σε απόφαση για την πραγματοποίηση ενός μύθου που θα επιβεβαίωνε τις αναφορές του «πατέρα της Ιστορίας», τις μετρήσεις στον χάρτη και τους εμπειρικούς μας υπολογισμούς. Τον Ιούλιο του 2019 μια ομάδα ερασιτεχνών της κολύμβησης μεγάλων αποστάσεων, αποτελούμενη από τους Ζαχαρία Αλεξανδράκη, Δημήτρη Γιουζέπα, Θωμά Ματράκη, Κωνσταντίνο Τοπάλη και τον υπογράφοντα, πραγματοποίησε τον παράπλου της Άκρας Σηπιάδας (ακτογραμμή μήκους περίπου 10 χλμ.). Σ’ αυτήν την άσκηση γνωριμίας με τις συνθήκες και την ιστορία της περιοχής, συμπεριλήφθηκε στην διαδρομή, ως ένας σύντομος διάπλους, η διέλευση από την πρώτη ιστορικά καταγεγραμμένη κατασκευή που χρησιμοποιήθηκε για διευκόλυνση της ναυσιπλοΐας. Η μετάβαση στο «αλεώριο του Ξέρξη» (του οποίου τα υλικά προέρχονται από το γειτονικό λατομείο στο νότιο Πήλιο) προσέφερε την επιπλέον απόσταση των 2 χλμ. που υπολείπονταν σε σχέση με τον προγραμματισμένο στόχο, ενώ παράλληλα μετέτρεψε το “βάθος” των 2500 χρόνων σε ορόσημο για την επικεί-

Το ξημέρωμα της 31ης Ιουλίου 2020 στις νοτιοανατολικές ακτές του Πηλίου σηματοδότησε μια μενη προσπάθειά μας.

μετάβαση στον χώρο και στον χρόνο

Η εξέλιξη των συζητήσεων μακριά από το τραπέζι της παρέας οδηγούσε σε «διαδρομές» έξω από τις προθέσεις μας και έτσι, μετά από δυο αναβολές, την Δευτέρα 31 Αυγούστου 2020, ο Δημήτρης Γιουζέπας, η Kaitlyn Waters και ο υπογράφων αντικρύσαμε την ανατολή κολυμπώντας στο πέρασμα από το Καστρί για το Παλαιόκαστρο. Έχοντας αφήσει λίγα λεπτά πριν την οπτική επαφή με τον βυθό της παραλίας στην αφετηρία μας και μόλις αρχίσαμε να προσαρμοζόμαστε στην ανήλια ακόμα θάλασσα, νοιώσαμε να κυλάμε πιο εύκολα απ’ όσο περιμέναμε στην αγκαλιά της. Το κύριο ρεύμα εισόδου στο στενό μας βοηθούσε. Τα λόγια του Saveiro, από το μικρό φουσκωτό που μας συνόδευε, ήταν εξίσου ενθαρρυντικά με το πρώτο διάλειμμα για νερό: καλύψαμε 1 ν.μ. σε 30’. Ο ίδιος ρυθμός συνεχίστηκε μέχρι το επόμενο σημείο τροφοδοσίας, όταν το πρωινό αεράκι άρχισε να παίζει με την επιφάνεια της θάλασσας. Η ροή προς το Τρίκερι ακολούθησε τις ακτές του Πηλίου. Η δική μας πορεία ήταν σχεδόν κάθετη σ αυτήν. Το ρεύμα δεν θα μας βοηθούσε πλέον. Ούτε και τα πρώτα κύματα που έφταναν από το στενό των Ωρεών. Μετά από σχεδόν δύο ακόμη ώρες πορείας η υφή της θάλασσας άρχισε να αλλάζει. Είχαμε περάσει το μέσο του διαύλου. Στο μεταξύ, ο συντονισμός με το κύμα μας είχε βοηθήσει να αναπτύξουμε μια κοινή αίσθηση προσανατολισμού και διαχείρισης των δυνάμεών μας. Οι οδηγίες στον καπετάνιο ήταν να μας ακολουθεί και κάθε μισή ώρα να περνάει μπροστά μόνο για την τροφοδοσία μας. Ταξιδεύαμε με την δική μας «πυξίδα». Δεν υπήρχε ανταγωνισμός, παρά μια συντροφικότητα που μας έκανε να νοιώθουμε πιο κοντά μας το ιστορικό ζευγάρι. Η αίσθηση

δυνάμωνε καθώς βλέπαμε ότι πλησιάζουμε στις ακτές του Αρτεμισίου. Τότε αρχίσαμε να υποψιαζόμαστε ότι το επιφανειακό ρεύμα (λόγω αέρα) που παρέσερνε το σκάφος, ήταν σε αντίθετη κατεύθυνση από την ροή της θάλασσας κατά μήκος των ακτών της Εύβοιας (που επηρεάζεται από το φαινόμενο στο στενό του Ευρίπου). Χρειάστηκε ακόμη μια στάση για τροφοδοσία για να καταλάβουμε ότι δυσκολευόμαστε να πλησιάσουμε την ακτή. Οπότε και αποφασίσαμε να κινηθούμε κόντρα στο κύμα που είχε αρχίσει να κόβει και να ακολουθήσουμε όσο γίνεται το ρεύμα που θα μας οδηγούσε στην παραλία της Λιανής Άμμου. Το φως που αναδύεται από τις αντανακλάσεις του βυθού, ακόμη και όταν η ορατότητα είναι περιορισμένη, υποδηλώνει ότι πλησιάζουμε στην ακτή. Τα «γένια του Ποσειδώνα» (λιβάδια Ποσειδωνίας) είναι «καλοχτενισμένα» (προς τα δυτικά λόγω της ροής κατά μήκος των ακτών) και η ατμόσφαιρα είναι ποτισμένη με ρετσίνι πεύκου (η ευρύτερη περιοχή είναι ενταγμένη στο δίκτυο Natura, τόσο για το θαλάσσιο όσο και για το χερσαίο της περιβάλλον). Μετά από σχεδόν 5 ώρες κολύμπι η θέα του ξωκλησιού, κυριολεκτικά εκεί που φτάνει το κύμα, δεν αφήνει πολλά περιθώρια να αναρωτηθεί κανείς σε ποιόν Άγιο είναι αφιερωμένο. Το ζευγάρι που συναντάμε να κολυμπάει μπροστά του, ζητάει να μάθει από πού και πότε ξεκινήσαμε. Είναι ένας τρόπος χαιρετισμού και μετάδοσης πληροφοριών για τους ανθρώπους της θάλασσας. Μέχρι να ανάψουμε ένα κερί και να βγούμε από τον παραθαλάσσιο ναό, το ζευγάρι έχει εξαφανιστεί. Σαν να μην βρισκόταν ποτέ εκεί αλλά και σαν να μας περίμενε από καιρό.

1

2

Αναγωγή στο σημερινό τοπίο

Τα τοπωνύμια Αφέτες και Αρτεμίσιο που αποδίδονται στις νότιες ακτές του Πηλίου και σ’ αυτές της βόρειας Εύβοιας αντίστοιχα, εντοπίζονται σήμερα σε δυο οικισμούς της ευρύτερης περιοχής (ο πρώτος στον Παγασητικό και ο δεύτερος στον δίαυλο Τρικερίου). Οπότε ο χώρος της ιστορικής ναυμαχίας και των υποβρύχιων δραστηριοτήτων της Ύδνας και του Σκυλία προσεγγίζονται διαισθητικά, παρατηρώντας την μορφολογία των ακτών. Ο κατάπλους από το Αιγαίο, ειδικά με τις συνήθεις για το τέλος του καλοκαιριού συνθήκες αέρα και κυματισμού (4-5bf από Β-ΒΑ), αναδεικνύει κάποιες πιθανές θέσεις αγκυροβολίας. Σε συνδυασμό με την αναφορά του Ηροδότου για 80 στάδια (ανάλογα με τις εκτιμήσεις για το μήκος του σταδίου υπολογίζονται από 6 έως 9 ν.μ), τα οποία αντιστοιχούν σε εύκολα αναγνωρίσιμες αποστάσεις μεταξύ χαρακτηριστικών θέσεων της περιοχής, προκύπτει το ερώτημα για το κατά πόσο ήταν δυνατόν να πραγματοποιήθηκε αυτός ο άθλος πριν από 2.500 χρόνια. Τα λεγόμενα του Ηρόδοτου (με τις όποιες αμφιβολίες διατυπώνει ο ίδιος) υποδεικνύουν τουλάχιστον ότι υπήρξε η σκέψη για κάποιον ικανό κολυμβητή που θα μπορούσε να το έχει κάνει. Η δια-

3

1. Η συντροφική κολύμβηση βοηθάει στην προσαρμογή της ομάδας στις συνθήκες της ανοιχτής θάλασσας. 2. Ο προστάτης των ναυτικών περιμένει για μια σύντομη προσευχή. 3. Αττικό αγγείο (570 π.Χ.) ζωγραφισμένο από τον Κλειτία, στο οποίο εικονίζεται το πλοίο του Θησέα να προσεγγίζει την ακτή και ένα άτομο να κολυμπά δίπλα σε αυτό.

χρονική σχέση των Ελλήνων με τη θάλασσα σε συνδυασμό με την κατοπινή αναφορά του Παυσανία για την αναθηματική προσφορά στους Δελφούς, ως ευγνωμοσύνη για τον ηρωισμό της Ύδνας και του Σκυλία, μετατρέπουν σε πεποίθηση την υπόθεση ότι το ζευγάρι των κολυμβητών (ειδικά κάτω από τις συνθήκες της επικείμενης σύγκρουσης των δυο πολιτισμών) ήταν σε θέση να πάρει μια τέτοια απόφαση και να πραγματοποιήσει το πέρασμα. Η κολύμβηση είναι ο πιο απλός τρόπος να απολαύσει κάποιος τη Θάλασσα. Το 2020, ως χρονιά που οι Έλληνες για πρώτη φορά στερηθήκαμε την επαφή μαζί της, η επανάληψη του Αρτεμίσιου κολυμβητικού διάπλου μας δίνει και μια μοναδική ευκαιρία να θυμηθούμε τον πολιτισμό μας.

Φωτογραφία του ελαφρού καταδρομικού «Έλλη». 1930, αγνώστου.

ΜΝΗΜΗ «ΕΛΛΗΣ» Τήνος, 15 Αυγούστου 1940

Ιωάννα Μπερμπίλη, αρχαιολόγος

Το επίσημο ανακοινωθέν του Υπουργείου Ναυτικών για τον τορπιλισμό του ευδρόμου «Έλλη» με ημερομηνία 16 Αυγούστου 1940 ανέφερε τα ακόλουθα:

«Χθες πρωΐαν, περί ώραν 8.30, το σκάφος του ημετέρου πολεμικού στόλου «Έλλη», ενώ ευρίσκετο ηγκυροβολημένον εν μεγάλω σημαιοστολισμω και εις απόστασιν 800 μέτρων έξωθεν του λιμενοβραχίονος Τήνου, όπου είχε μεταβή επ’ ευκαιρία της μεγάλης θρησκευτικής εορτής της Παναγίας. Ετορπιλλίσθη αιφνιδίως παρ’ υποβρυχίου αγνώστου εθνικότητος ευρισκόμενου εν καταδύσει. Τρεις τορπίλλαι εξεσφενδονίσθησαν κατά της «Έλλης», εκ των οποίων η μια έπληξε το πλοίον εις το μέσον, αι δύο άλλαι ηστόχησαν του σκοπού και εξερράγησαν επί του λιμενοβραχίονος. Το υποβρύχιον παρέμεινεν εν καταδύσει και εξηφανίσθη. Η τορπίλλη η οποία έπληξε την «Έλλην» εξερράγη κάτωθεν ακριβώς του εν ενεργεία λεβητοστασίου. Εκ της εκρήξεως ο εν ενεργεία λέβης του πλοίου εξερράγη. Ωσαύτως η καύσιμος υγρά ύλη του πλοίου εξεχύθη και ανεφλέγη. Τούτου αποτέλεσμα υπήρξεν ότι το πλοίων εστερήθη παντός μέσου προώσεως. Το πλήρωμά του προσεπάθησε παρ’ όλα ταύτα να το ρυμουλκήσει εις τα αβαθή με την βοήθειαν των ηγκυροβολημένων εις τον λιμένα εμπορικών πλοίων. Ατυχώς τα ρυμουλκία εθραύσθησαν και η πυρκαϊά η οποία μετεδόθη εις το εσωτερικόν του πλοίου εξηνάγκασε το πλήρωμα να το εγκαταλείψει αφού εξήντλησε παν μέσον προς διάσωσίν του. Ο κυβερνήτης (Πλοίαρχος Α. Χατζόπουλος) και οι αξιωματικοί άφηκαν τελευταίοι το σκάφος φλέγομενον, το οποίον εβυθίσθη την 9.45’. Τα θύματα ανέρχονται εις ένα νεκρόν, το κελευστήν μηχανικόν Παπανικολάου, και 29 τραυματίας. Μεταξύ του αστικού πληθυσμού που ευρίσκετο επί της προκυμαίας τινές εμωλωπίσθησαν, μία δε γυνή αρμενικής καταγωγής απέθανε εκ συγκοπής. Μέχρι της ώρας ταύτης ουδέν στοιχείον περί της εθνικότητος του επιτεθέντος υποβρυχίου κατωρθώθη να εξακριβωθή.» Η «Έλλη» βυθίστηκε 1 ώρα και 55 λεπτά μετά τον τορπιλισμό. Στην πραγματικότητα οι νεκροί από το πλήρωμα ανήλθαν στους 8 και οι τραυματίες στους 24. Η λιτανεία της εικόνας της Μεγαλόχαρης πραγματοποιήθηκε σε βαρύ κλίμα και χωρίς τη συνοδεία του ναυτικού αγήματος, στο περίβολο της εκκλησίας. (Μαρτυρία Αν.Σκληβανιώτη στο Περίπλους, αρ. τευχ. 64, 2008, σελ. 26-27.) Σύμφωνα με την περιγραφή των γεγονότων που ακολούθησαν από το Ναύαρχο Δημήτριο Φωκά, ο Ιταλός Ναυτικός Ακόλουθος Μορίν όταν του ζητήθηκαν εξηγήσεις την ίδια ημέρα από τον Α/ΓΕΝ Ναύαρχο Αλ. Σακελλαρίου «Προσεποιήθη άγνοιαν και έκπληξιν.» Το απόγευμα της μέρας του τορπιλισμού το επιβατηγό «Φρίντων» στην θέση Μπαλί της Κρήτης δέχθηκε επίθεση από 2 αεροσκάφη, την οποία κατόρθωσε να αποφύγει χωρίς ζημιές και θύματα. Ωστόσο από το πλοίο παρατήρησαν ευκρινώς τα ιταλικά χαρακτηριστικά στις ουρές των αεροπλάνων. Την επομένη ημέρα το πρωί έπλευσαν για την Τήνο τα αντιτορπιλικά «Β. Γεώργιος» και «Β. Όλγα» για να συνοδεύσουν τη νηοπομπή των 6 επιβατηγών πλοίων που θα μετέφεραν τους προσκυνητές καθώς και το πλήρωμα της «Έλλης». Σύμφωνα με την μαρτυρία του Αρχηγού Στόλου Ναυάρχου Ε. Καββαδία, ο οποίος πήγε στην Τήνο επιβαίνοντος του «Β. Όλγα», τα δύο πολεμικά δέχθηκαν αεροπορική επίθεση κατά τον πλου τους προς το νησί. Όταν έφτασαν, όπως γράφει ο Α.Σ. συνέλεξαν τα τεμάχια των τορπιλών που εξερράγησαν κοντά στο λιμενοβραχίονα και τα μετέφεραν στο Ναύσταθμο για περαιτέρω έρευνα. Εκεί συστάθηκε τεχνική επιτροπή στην οποία συμμετείχαν ο Υποναύαρχος Ε. Καββαδίας,

Αρχηγός Στόλου, ο Πλοίαρχος Α. Χατζόπουλος, ο Πλωτάρχης Κ. Δούσης, ο Υποπλοίαρχος Μηχ. Α. Στεριόπουλος και Ανθυποπλοίαρχος Χ. Λεβαντίνος. Η επιτροπή έβγαλε το πόρισμα της στις 21 Αυγούστου του 1940 στο οποίο καταγράφονται οι επιγραφές επί των θραυσμάτων που μαρτυρούν την ιταλική προέλευση των τορπιλών, συνεπώς και την εθνικότητα του υποβρυχίου που έκανε την επίθεση. Τα συμπεράσματα της έρευνας κρατήθηκαν μυστικά από το Γενικό Επιτελείο μέχρι την 28η Οκτωβρίου του 1940, οπότε δημοσιεύθηκε δεύτερο επίσημο ανακοινωθέν του Υπουργείου Ναυτικών που πιστοποιούσε ότι το υποβρύχιο που τορπίλισε την «Έλλη» ήταν ιταλικό. Μετά τον πόλεμο αποκαλύφθηκε ότι το υποβρύχιο που έκανε την άνανδρη επίθεση ήταν το «Delfino» με κυβερνήτη τον Giusepe Aicardi. Ένα από τα σημαντικότερα εκθέματα του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος αποτελούν τα 2 τεμάχια τορπίλης (ουρά και αεροθάλαμος) που σύμφωνα με το πόρισμα της επιτροπής είναι από την ιταλική τορπίλη των 45 εκ. που προκάλεσε το ρήγμα στο λιμενοβραχίονα της Τήνου τον τραγικό Δεκαπενταύγουστο του 1940 (εικ. 2).

Πάνω: Τα 2 τεμάχια τορπίλης (ουρά και αεροθάλαμος) που σύμφωνα με το πόρισμα της επιτροπής είναι από την ιταλική τορπίλη των 45 εκ. που προκάλεσε το ρήγμα στο λιμενοβραχίονα της Τήνου. Αριστερά: Φωτογραφία στην οποία αποτυπώνεται η στήλη από νερό και πέτρες που προκάλεσε η πρόσκρουση της τορπίλης στον λιμενοβραχίονα της Τήνου. Κάτω: Καμπάνα του ελαφρού καταδρομικού «Έλλη».