บันทึกการรับมือสถานการณน้ําทวมภาคประชาชน 10-11-11 บันทึกการรับมือกับวิกฤติน้ําทวมโดยภาคประชาชนฉบับนี้มีจุดมุงหมายที่จะนําเสนอถึงกลไกที่ ภาคประชาชนดําเนินงานคูขนานไปกับการทํางานของภาครัฐ ไมวาจะเปนการเผยแพรขอมูลวิชาการ เกี่ยวกับสถานการณน้ํา การเตรียมพรอมรับมือของชุมชน การประสานการอพยพกูภัย การประสาน ความชวยเหลือและศูนยพักพิงเพื่อรองรับผูประสบภัย ผูเขียนขอเลาเนื้อหาในการดําเนินงานแบงเปน 2 สวน คือ 1) Timeline การทํางานสอดประสานและแนวคิดการทํางานในระยะตางๆ และ 2) Function ภารกิจในการดําเนินงานที่เกิดขึ้น 1. Timeline การทํางานสอดประสานและแนวคิดการทํางานในระยะตางๆ 1.1 หาวันแรกที่ ศปภ ภาคประชาชน ในการจัดการภัยพิบัติภาคประชาชนเพื่อรับมือกับน้ําทวมในชวงเดือน ตุลาคม 2554 นี้ ศูนยแรกที่เกิดขึ้นในวันที่ 6 ตุลาคม 2554 ก็คือ ศปภ ภาค ประชาชน ที่สนามบินดอนเมือง โดยมูลนิธิกระจกเงาและ Thaiflood ระยะแรกมี ภารกิจหลักที่สอดรับกับ ศปภ รัฐบาล คือ การรับเคสที่ตองการความชวยเหลือ เรงดวนหรือเคสที่ลนจากขีดความสามารถในการรับมือของ Call Center 1111 ในเคสการอพยพและให ความชวยเหลือตางๆ เริ่มจากสถานการณที่เกาะเมืองพระนครศรีอยุธยาแตก Æ นครสวรรคลม Æ บางบัวทองทวม
ภาพที่ 1 บรรยากาศ Call Center ภาคประชาชน
จึ ง มี ก ารลงพื้ น ที่ ไ ปศึ ก ษาป ญ หาหน า งาน ว า ช อ งว า งของการจั ด การที่ ทํ า ให ก ารให ค วาม ชวยเหลือเปนไปไดอยางลาชา บทสรุปนั้นพบวา ระบบการจัดการแบบรวมศูนยที่ภาครัฐใชรับมือกับการ จัดการภัยพิบัตินั้นไมสอดคลองกับการจัดการภาวะวิกฤตอยางที่ควรจะเปน อยางกรณีอยุธยา เมื่อ อําเภอพระนครศรีอยุธยาลม การสื่อสารที่จะสั่งการออกจากศูนยกลางคือ ศาลากลางจังหวัด ก็ลมตามไป ดวย ขอมูลความตองการความชวยเหลือที่สื่อสารลงไปในพื้นที่ก็กระจุกตัว ไมสามารถสื่อสารตอไปยัง หน ว ยให ค วามช ว ยเหลื อ ที่ มี ย านพาหนะที่ เ คลื่ อ นที่ เ ร็ ว ที่ จ ะเข า ไปชาร จ ผู ป ระสบภั ย ได ที ม งานจึ ง แกปญหานี้โดยสงกองหนาลงไปหนางาน ลวง Contact ของหนวยใหความชวยเหลือหนางานและ Contact จากศาลากลาง เพื่อสงขอมูลประสานความชวยเหลือโดยตรง
ภาพที่ 2 บรรยากาศพื้นที่ปฏิบัติงานตามแนวคิด ศปภ ตําบล จากปญหานี้เมื่อดําเนินงานไปไดสักระยะ วันที่ 11 ตุลาคม 2554 ศปภ ภาคประชาชน ก็ราง แนวคิด “ศปภ ตําบล” ขึ้นมาดวยความตั้งใจที่ตองการจะคนหาปญหาและศักยภาพที่มีอยูในพื้นที่ยอย ของแตละตําบล โดยสรางระบบเจาภาพเปนตัวแทนติดตอระหวางผูใหความชวยเหลือจากสวนกลาง โดยตั้ งกลุมผูประสานที่ ศปภ ดอนเมือง โทรศัพทไปประสานแตละหมูบ านในตําบล ค นหากลุมที่ มี ศักยภาพในการแกปญหาและใหความชวยเหลือกันเองในพื้นที่ ไมวาจะเปนองคกรชวยชาวบานหรือ เพื่อนบานชวยกันเอง พรอมกับประสานองคกรภายนอกเขาไปชวยหนุนเสริมในกรณีที่จําเปน สงเสริมให ชุมชนสราง mapping เชื่อมโยงขอมูลชุมชนของตนเองตามแนวคิดการจัดการภัยพิบัติโดยชุมชนเปน ฐาน รวมกับการสนับสนุนองคกรพัฒนาเอกชน และความรวมมือจากภาครัฐ ลดการตกหลนของพื้นที่ที่ ไมไดรับความชวยเหลือ เชื่อมโยงความชวยเหลือจาก สวนกลางผาน Call Center กลับลงพื้นที่ได 1.2 สิบวันตอมา กับการขยายวงภาคประชาชน ผานไปสิบวัน ปญหาการบริหารจัดการภัยพิบัติโดย ภาครัฐยิ่งชัดเจน ไมวาจะเปนการขาดการแจงเตือนภัยตอ พื้น ที่ที่ มวลน้ํ า จะไปถึง และแม ว า ทุ ก โรงเรี ย นของรั ฐ และ สํ า นั ก งานเขตใน กทม จะเป ด เป น ศู น ยพั ก พิ ง แต ก าร เตรี ย มพร อ มก็ ยั ง มี ไ ม ม ากนั ก อี ก หนึ่ ง วงภาคประชาชนจึ ง มี ก ารหารื อ และรวมตั ว กั น เกิ ด เป น ศู น ย ThaiPBS ฝาวิกฤตน้ําทวม ในวันที่ 17 ตุลาคม 2554 เพื่อทําหนาที่ในการสื่อสารถึงขอเท็จจริงของ สถานการณน้ําทวมและประสานความชวยเหลือไปยังพื้นที่วิกฤต
อาสาสมัครที่เขามาในศูนยนี้มีทั้งประชาชนทั่วไป และ คนในหมวกองคกรตางๆทั้ง สสส., สช, สอช., พอช. และ มูลนิธิชุมชนไท มาชวยกันรวบรวมขอมูล ทําฐานขอมูลชุมชนที่เปนภาคีกับองคกรของ ตนเอง พรอมกับประสานชุมชนในเครือขายตามแนวคิด “จับคูชุมชน” ที่มีนักจัดระบบชุมชน หรือ Organizer จากองคกรตางๆซึ่งมีประสบการณการทํางานสรางเครือขายชุมชนมากอน ชวยโยงชุมชนที่ น้ําไมทวมและมีศักยภาพในการใหความชวยเหลือ เชน มีรถ 4WD มีเรือ มีเสบียง ไปชวยอพยพกูภัย หรือตั้งโรงครัวใหชุมชนที่ประสบภัย ตัวอยางของชุมชนที่จับคูความชวยเหลือในสามวันแรกที่ศูนย ThaiPBS ฝาวิกฤตน้ําทวมไดโยงความชวยเหลือเขาดวยกันเปนดังตารางดานลาง พื้นที่เดือดรอน พื้นที่หนุนเสริม ปทุมธานี บานน้ําเค็ม เครือขายสิ่งแวดลอมปทุมธานี เครือขายผูประสบภัยสึนามิ เชื่อมโยง โดย เครือขาย คปสม / มูลนิธิชมุ ชนไท สิงหบุรี นครศรีธรรมราช อบต.หัวไผ ตําบลสุขภาวะ เครือขายทองถิ่นนาอยูภาคใต เชื่อมโยงโดย สสส ต.บางระกํา นครปฐม ต.หนองสาหราย จ.สุพรรณบุรี เชื่อมโยงโดย พอช,สสส และ สสส. อ.บางบัวทอง จ.นนทบุรี อ.สามชุก จ.สุพรรณบุรี เชื่อมโยงโดย bangkok forum และ ชุมชนไท เขตสายไหม กรุงเทพมหานคร สันติอโศก เชื่อมโยงโดย สสส อางทอง เพชรบุรี สมัชชาสุขภาพอางทอง สมัชชาสุขภาพเพชรบุรี เชื่อมโยงโดย พอช และ สสส. สิงหบุรี กาญจนบุรี เครือขายวิทยุชุมชนสิงหบุรี เครือขายวิทยุชุมชนกาญจนบุรี เชื่อมโยงโดย สปร ภาพที่ 3 ตารางแสดงการจับคูชุมชนเชื่อมโยงความชวยเหลือระหวางพื้นที่ จะเห็นวาการเชื่อมโยงแตละกรณีมี organizer จากองคกรตางๆ เชื่อมใหผูเดือดรอนมาพบ ผูสนับสนุน มีทั้ง oraganizer ที่เชื่อมภายในเครือขายเดียวกัน และ ตางองคกร ตางเครือขายใหไดมาพบ กัน ซึ่งตางองคกรนั้นตางก็มีความสัมพันธรูจักเคยรวมงานกันมากอน มีความไววางใจในการทํางาน รวมกัน จากความเปนภาคี และความเชื่อใจในผูประสาน
เมื่อแนวคิดนี้ Run ไปไดสักระยะ มวลน้ําทวมก็เริ่มประชิดเขามาในเขตกรุงเทพมหานครมากขึ้น พรอมกับพบวา เมื่อน้ําเริ่มเขาถึงพื้นที่ศูนยพักพิงตางๆ ก็ทยอยปดตัวลง การสื่อสารใหทั้งผูประสบภัย และวาที่ผูประสบภัยอพยพไปนอกกรุงเทพ จึงเปนคําตอบที่ควรจะผลักดันใหสื่อสารออกไปมากกวาจะ ใหผูประสบภัยอยูลําบากทั้งการใชชีวิตและการกินอยูกับน้ําที่จะทวมขังอีกเปนเดือน 1.3 สิบหาวันตอมา กับฐานขอมูลศูนยพักพิง ขาวศูนยพักพิงทั้งของภาครัฐ ของสถาบันการศึกษา และ ของชุมชน ทยอยปด เพราะน้ําทวม ศูนย จึงมีการระดมความคิดจากสมัชชาสภาองคกรชุมชนจาก 30 เขต ใน กทม. มาถกกันเรื่องปญหาที่ ชุมชนเคยพบ การรองรับการตั้งศูนยพึ่งพาตนเองของชุมชน การเตรียมความพรอมรับมือ เชน - กระบวนการแจงเตือน : ตองมีการออกเสียงตามสาย, ตองมีเอกสารแจกใหกรรมการชุมชนอาน พวกที่ใกลพนังกั้นน้ํา ตองมีทีมเฝาพนังกั้นน้ํา - การเตรียมตัว : ตองยายปลั๊กไฟขึ้นที่สูง - การอพยพ : ควรยายเมื่อไร เชน สําหรับบานชั้นเดียวน้ําแคเขาก็ควรยายแลว บานสองชั้นน้ํา 1 เมตร ควรยายแลว และควรยายทั้งชุมชนเมื่อน้ําสูงกวา 1 เมตร เพราะจะถูกตัดน้ําและตัดไฟ ที่ สําคัญที่สุดคือ บานที่มีเด็ก คนแก คนปวย คนทอง คนพิการ พอรูวาน้ําจะมาตองไปกอน ถัดจากที่หารือกับเรื่องศูนยพักพิงโดยชุมชนใน กทม. ไป ทีม สช. ก็ขยายวงเรื่องการเตรียมพรอมศูนย พักพิง โดยตั้งวงคุยที่นครปฐมวา แตละที่จะรองรับคนกรุงเทพและปริมณฑล ไดจํานวนเทาไร งาน ตอๆมาก็ขยายวงตอไปดวยการอัพเดทวา ศูนยในแตละจังหวัดมีอยูกี่ศูนย รับผูประสบภัยไปแลวเทาไร และ ยังรับเพิ่มไดอีกเทาไร ตองการการสนับสนุนทรัพยากรอะไรบาง ซึ่งระบบในการโยงการทํางานแต ละฝายที่สนับสนุนศูนยพักพิงเปนดังนี้
ภาพที่ 4 ผังแสดงการจัดระบบขอมูลศูนยพักพิง
ภาพที่ 5 บรรยากาศการทํางานในศูนย ThaiPBS ฝาวิกฤตน้ําทวม จากการทํางานที่เลามาในขางตนจะเห็นวา ในศูนยมีหลายฝายที่ทํางานประสานกัน โครงสราง การสื่อสารและระบบการทํางานของศูนยนี้ปรับปรุงมาจากการทํางานของ ศอบ ในปที่แลว โดยการ ประสานกันของ 5 ฝายหลักๆ คือ ฝายนโยบายและวิชาการ : ติดตามสถานการณน้ําโดยใชขอมูลจากนักวิชาการทุกสาขา เพื่อ เสนอทางเลือกในการแกปญหาและทางเลือกในการตัดสินใจรับมือของพื้นที่ที่น้ําจะไปถึง จากนั้นจึงสง ขอมูลการแจงเตือน/รับมือไปยังชุมชนและสงขอมูลใหฝายสื่อนําเสนอไปในทิศทางเดียวกัน ฝายทรัพยากร : ประสานความตองการจากชุมชนและศูนยพักพิง ไปสูชุมชนที่พรอมสนับสนุน หรือระดมทรัพยากรจากภาคธุรกิจ รวมถึงจับคูการ logistic ลงพื้นที่ไปพรอมกัน โดยมีหลักคือ ไมทําถุง ยังชีพ แตจะสงของตามความตองการเปนอยางๆใหกับศูนยของชุมชน เพราะวาจากการสํารวจความ ตองการในพื้นที่ สวนใหญเมื่อผาน 3 วันแรกไปแลว ถุงยังชีพมักจะไดรับกันทุกบานแตวาของบางอยาง หมด เชน น้ําดื่ม หรือ ขาวสาร หรือตองการสวมลอยน้ําประจําชุมชน ฝายชุมชน : ประสานชุมชนในเครือขาย สนับสนุนการอพยพและความชวยเหลือดานทรัพยากร เพื่อใหเกิดการจัดการตนเอง ตามที่ไดเลาตัวอยางการจับคูชุมชนไปแลวใน หัวขอ 1.1) ฝายขอมูลศูนยพักพิง : สนับสนุนขอมูลการอพยพ โดยลงไปประสานแตละจังหวัดที่มี เครือขายรวบรวมรายชื่อศูนยพักพิงที่ตั้งขึ้น พรอมกับติดตามอัพเดทจํานวนรองรับ วามีผูเขาพักจํานวน เทาไร และรองรับไดอีกเทาไร เพื่อเปนฐานขอมูลสงใหองคกรหรือชุมชนในพื้นที่ประสบภัยไดแจงให สมาชิกในชุมชนตัดสินใจที่จะยายเขาไปอยู ฝายสื่อ : สงตอขอมูลการทํางานและประเด็นใหทีมนักขาว ThaiPBS และ Social media โดย ยอยขอมูล ไดแก วิชาการสถานการณน้ําและการเตรียมรับมือ ผลักดันการออกไปอยูนอกกรุงเทพกอนที่ จะเปนผูประสบภัยในแคมเปญ “พักรอน พักผอน หรือ พักยาว”, นําเสนอการจัดการชุมชน ไมวาจะเปน การเตรียมอพยพ การอยูกับน้ําโดยรวมกลุมกันในชุมชน หรือ การชวยเหลือกันจากชุมชนที่แหงไป ชุมชนที่เปยกใหเปนตนแบบที่จุดประกายการสนับสนุนกันระหวางชุมชน ซึ่งการเชื่อมโยงการสื่อสาร และประสานกันของศูนยฝาวิกฤตน้ําทวม ThaiPBS เปนสามารถแสดงไดดังภาพขางลาง
ภาพที่ 6 ผังแสดงการสื่อสารและโยงการทํางานภายในศูนย 1.4 ยี่สิบหาวันหลัง ของภาคประชาชน - การสอดประสาน จนยายฐานเพราะน้าํ ทวม ตั้งแตวันที่ 6 ตุลาคม ที่ตั้ง ศปภ ภาคประชาชน ที่สนามบินดอนเมือง กระทั่งมีการตั้งศูนย ฝา วิกฤตน้ําทวม ที่สถานีโทรทัศน ThaiPBS ภาพรวมที่ทั้งสองสวนไดดําเนินงานคูกันมา คือ ศปภ ภาค ประชาชน ที่สนามบินดอนเมือง ใชแนวคิด ศปภ ตําบล ประสานชุมชนในเขตปริมณฑลที่อยูในพื้นที่ เสี่ยงและรับเคสการขอความชวยเหลือ สวน ศูนยฝาวิกฤตน้ําทวม ThaiPBS ก็จับคูชุมชนโยงความ ชวยเหลือระหวางชุมชนและรวบรวมขอมูลศูนยพักพิงทั้งที่จัดตั้งโดยชุมชนและโดยภาครัฐ ซึ่งทั้งสอง ศูนยนี้ใชฐานขอมูลรวมกันผาน google document
ภาพที่ 7 แนวคิดหลักในการดําเนินงานศูนยประสานงานน้ําทวมภาคประชาชน
เนื่องจากทั้งสองศูนยตั้งอยูบนถนนวิภาวดีซึ่งเปนจุดที่ไดสัมผัสมวลน้ํากอนกรุงเทพชั้นใน จึง หนีความเปนจริงไมพนวาน้ําตองทวม สําหรับทางหนีทีไลของศูนยฝาวิกฤตน้ําทวม ThaiPBS ทีม อาสาสมัครไดเลือกไปตั้งศูนยอยูที่สนามกีฬาจังหวัดราชบุรี โดยออกเดินทางตั้งแตวันที่ 28 ตุลาคม กอนที่น้ําจะทวมถนนวิภาวดีสวนที่ผานหนา ThaiPBS ขณะที่ศูนย ศปภ ภาคประชาชน ยังอยูที่ สนามบินดอนเมืองจนวันที่ 30 ตุลาคม ซึง่ มีการปดศูนยอยางเปนทางการเพราะน้ําทวมสูงจนมีปญหา กับระบบน้ําและระบบไฟฟา จึงยายมาตั้งตัวที่มลู นิธิกระจกเงา สามวันตอมาน้ําก็ทวมผาน ม.เกษตร ตามมาถึงมูลนิธิกระจกเงา ออฟฟศจึงยายไปอีกครั้งอยูที่สนามศุภชลาศัย เขตปทุมวัน ภาพขางลางเปน Timeline แสดงจุด checkpoint ใน 1 เดือนแรกของการทํางานภาคประชาชน กับการรับมือน้ําทวม ซึ่งจะกินเวลายาวนานตอไปอีกนับเดือน สวนความเคลื่อนไหวของเดือนตอไปจะ เปนอยางไร โปรดติดตามชม
ภาพที่ 8 Timeline การเกิดและยายศูนยประสานงานน้ําทวมภาคประชาชน