Aesthetica
Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Ιστορία Μοντέρνας Τέχνης Καθηγητής: Γιώργος Τζιρτζιλάκης Φοιτήτρια: Κατερίνα Γκόλια 2016
Ο όρος αισθητική έχει αποδοθεί από το λεξικό ως ο κλάδος που ασχολείται με την φύση και τα κριτήρια αξιολογήσεως του ωραίου, κυρίως στην τέχνη. Μια διαφορετική ερμηνεία του όρου, θα μπορούσε να είναι ότι η αισθητική είναι η θεωρία του καλού και η φιλοσοφία της τέχνης. Την πρώτη διατύπωση του όρου δίνει ο γερμανός φιλόσοφος Alexander Gottlieb Baumgarten το 1753 με τη δημοσίευση της πραγματείας του, ‘‘Αισθητική, η επιστήμη της αισθητής γνώση’’, στην οποία το κάλλος ορίζεται ως τελειότητα της κατ ‘αίσθηση γνώσης και το ποιήμα, ως έργο της τέχνης του λόγου. Γενικότερα ο Baumgarten υποστήριζε πως το ωραίο δεν το αντιλαμβανόμαστε ύστερα από σκέψη, αλλά αμέσως μόλις έχουμε τον ερεθισμό από το αντικείμενο, δηλ. την αίσθηση, για το λόγο αυτό ονομάστηκε και αισθητική. Για τον Baumgarten κάθε αντικείμενο τέχνης ορίζεται ως “oratio sensitivα perfecta”, δηλαδή λόγος, η τελειότητα του οποίου έγκειται στο κάλλος, στην αισθητική μορφή και όχι στη φιλαλήθεια (το νοητικό περιεχόμενο του έργου). Με τον τρόπο αυτό, διαχωρίζει κατά μία έννοια το συναίσθημα απόλαυσης του ωραίου που δημιουργείται στον δέκτη του έργου τέχνης ως «κατώτερη Λογική» λόγω του ότι προκύπτει μέσα από τις αισθήσεις από το όμοιο συναίσθημα που προκύπτει εξαιτίας της έλλογης γνώσης μέσω των εννοιών που εμπεριέχονται στο ίδιο το έργο, πράγμα που αποκαλεί «ανώτερη Λογική». Έτσι, τελικά στο έργο του παρατηρείται διχοτόμιση ανάμεσα στην αισθητική (τέχνη) και την εννοιακή γνώση (φιλοσοφία/ επιστήμη). Ο Immanuel Kant κατά την περίοδο του διαφωτισμού με το έργο του ‘’Κριτική της δύναμης της κρίσης’’ (1790) σχολιάζει κι εκείνος τον όρο αισθητική προσπαθώντας να δώσει μια ευρύτερη επεξήγηση, υποστηρίζοντας πως «το ωραίο είναι ό,τι αρέσει γενικά χωρίς έννοια». Ο Kant όντας αντίθετος με την απόδοση του Baumgarten προτείνει να ορίσει την επιστήμη της αισθητικής ως κριτική του γούστου, καθώς υποστηρίζει πως η αισθητική αφορά μόνον την διάθεση του υποκειμένου-δέκτη και όχι τη φύση του απεικονιζόμενου αντικειμένου. Η δύναμη της κρίσης για τον Kant είναι ουσιαστικά η «αισθητική κρίση» (aesthetisches Urteil), η «κρίση του γούστου» (Geschmacksurteil) του καλλιεργημένου δέκτη-υποκειμένου 1.
1 Γ. Βελούδης, Η αισθητική ως κλάδος της φιλοσοφίας, Το Βήμα, Αθήνα, 09/1999
Λίγο αργότερα, ο Georg W. F. Hegel, με το έργο του ‘‘Aesthetics’’ (1817), εναντιώνεται απέναντι στον Kant, ενισχύοντας τις αντιλήψεις του πέρι τέχνης αλλά και θεμελιώνοντας τις σύγχρονες απόψεις γύρω από την έννοια της αισθητικής. Αναγνωρίζει και ταυτόχρονα διαχωρίζει το ‘’ωραίο’’ της φύσης από το ‘’ωραίο’’ της τέχνης, θεωρώντας το τελευταίο ανώτερο δημιούργημα και μόνο άξιο αντικείμενο μελέτης 1. Επιπλέον, ο Hegel, καταλήγει στον ορισμό του ‘’ωραίου’’ λέγοντας πως το ωραίο είναι η αισθητή έκφανση της Ιδέας, καθώς και πως μόνο ύστερα από την κατανόηση της Ιδέας που κρύβεται πίσω από το έργο, έρχεται και η αισθητική απόλαυση2. Τέλος υποστηρίζει πως το ίδιο το έργο τέχνης «εμπεριέχει μέσα του τέλος και σκοπό» 3, μετατοπίζοντας με τον τρόπο αυτό το κέντρο βάρους της αισθητικής από το υποκείμενο (το γούστο του δέκτη) στο ίδιο το αντικείμενο-δημιούργημα τεχνης 4. Τι είναι λοιπόν η αισθητική και κατά ποιό τρόπο επηρρεάζει την τέχνη και τα σκευασματά της; Προφανώς, είναι μια έννοια που συνδέεται και συνδιαλέγεται με το ωραίο, οπουδήποτε κι αν εντοπίζεται αυτό. Το ερώτημα που προκύπτει εδώ όμως είναι τι ακριβώς είναι το ωραίο και ποιος είναι σε θέση να κρίνει κάτι ως ωραίο ή μη ωραίο;
1 G.W.F. Hegel, Aesthetics (Volume 1), μτφρ. T.M. Knox, Oxford University Press, 1975, Introduction, [2] Limitation and Defense of Aesthetics, λέγοντας χαρακτηριστικά πως «the beauty of art is beauty born of the spirit and born again, and the higher the spirit and its productions stand above nature and its phenomena, the higher too is the beauty of art above that of nature». Η ομορφιά της τέχνης είναι ομορφιά γεννημένη από το πνεύμα, και όσο πιο υψηλό είναι το πνεύμα και τα δημιουργήματά του υπερτερούν της φύσης και των φαινομένων της, τόσο υψηλή επίσης είναι και η ομορφιά της τέχνης από εκείνη της φύσης. 2 G.W.F. Hegel, Aesthetics (Volume 1), μτφρ. T.M. Knox, Oxford University Press, 1975, Introduction, [5] Concept of the Beauty of Art. 3 G.W.F. Hegel, Aesthetics (Volume 1), μτφρ. T.M. Knox, Oxford University Press, 1975, Introduction, [6] Common Ideas of Art. 4 Γ. Βελούδης, Η αισθητική ως κλάδος της φιλοσοφίας, Το Βήμα, Αθήνα, 09/1999
Μια πιθανή απάντηση θα ήταν πως ο καθένας μπορεί να κρίνει με βάση την αισθητική του ένα έργο θετικά η αρνητικά. Στο σημείο αυτό, λοιπόν, θα λέγαμε πως σίγουρα η έννοια της αισθητικής ως ένα μέτρο υπολογισμου του ωραίου, είναι μια υποκειμενική συνθήκη, η οποία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την καλλιέργεια του δέκτη, τα κοινωνικοπολιτικά του ερεθίσματα αλλά και το ίδιο του το γούστο1. Η αισθητική συνοδεύει την τέχνη καθώς δίχως την πρώτη δεν θα είχε καμία υπόσταση η δεύτερη. Η δημιουργία έργων τέχνης οποιασδήποτε μορφής και από οποιονδήποτε καλλιτέχνη είναι μια διαδικασία έκφρασης και επικοινωνίας. Χωρίς όμως τον αποδέκτη και τη δημιουργία άποψης του τελευταίου πάνω στο δημιούργημα, η διαδικασία της επικοινωνίας δεν φτάνει στο σκοπό της.
1 Α. Νεχαμάς, Η προσωπική μας ζωή έχει ανάγκη το ωραίο και το άσχημο, Το Βήμα, Αθήνα, 12/2010
Αφροδίτη της Μήλου, περ. 150-50 π.Χ., Παρίσι, Μουσείο Λούβρου, Μάρμαρο, 2.02 x 0.2 μ.
Kρήνη _Marcel Duchamp, 1917, Συλλογή Tate (αντίγραφο 1964), Πορσελάνη, 360 x 480 x 610 μμ.
Ολυμπία _Edouard Manet, 1865, Παρίσι, Μουσείο Ορσέ, Ελαιογραφία, 130.5 x 190 εκ.
32 Campbell’s Soup Cans _ Andy Warhol, 1962, Νέα Υόρκη, Mουσείο Μοντέρνας Τέχνης (Moma), ακρυλικό σε 32 καμβάδες, διάσταση καμβά 50.8 x 40.6 εκ.
Βιβλιογραφία _ Βέης, Γιώργος, «Η άποψη του Χέγκελ για το Ωραίο», Η Καθημερινή, Αθήνα, 01/2002 _ Κωνσταντοπούλου, Βάλλυ, «Ιστορία Αισθητικών Θεωριών – Σημειώσεις», Ιούλ. 2012 : http://vallysdiary.blogspot.gr/2012/07/history-of-aesthetic-theories-notes.html _ Πομπόρτση, Ευγενία, «Δοκίμιο, Αισθητική και Τέχνη», Νοεμ. 2014 : http://fractalart.gr/ aisthitiki-techni/ _ Τζιρτιλάκης, Γιώργος, Υπο-νεωτρικότητα και εργασία του πένθους, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα, 2014, σελ. 65-77. _ Αισθητική, Εγκυκλοπαίδια Δομή, Δουβιτσάς Β., Αθήνα, 2000 _ Αισθητική, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Μπαμπινιώτης Γ., Αθήνα, 2002 _ Jimenez, Marc, Ou’ Est-Ce que l’ Ethetique?, Τι είναι αισθητική, μτφρ. Καρρά Μ., Αθήνα, 2014, (κριτική Γιαγιάννου Μαρία, Νοεμ. 2014, http://www.bookpress.gr/kritikes/texnes/ jimenez-marc-nefeli-ti-einai-i-aisthitiki) _ Hegel, Georg Wilhelm Friedrich, Aesthetics Volume 1, Oxford University Press, translated by T. M. Knox, UK, 1975