Body in space Space in body
χωροσώμα
Η χωρική υπόσταση του σώματος στην θεωρία της αισθητικης, της τέχνης και της αρχιτεκτονικής
_Rudolf Von Laban’s Gammes Dynamosphériques, séquence de mouvement “A” From: Danse et architecture. Nouvelle de danse 42/43. Editions Contredanse
Το ανθρώπινο σώμα έχει υπάρξει αντικείμενο μελέτης από την αρχή της δημιουργίας του κόσμου, πρώτα εξερευνητικά για την κατανόηση της μορφής του, ύστερα ανατομικά από ιατρικής πλευράς, κοινωνικά, καλλιτεχνικά και συνεχίζει ακόμα και σήμερα να κεντρίζει το ενδιαφέρον καθώς αποτελείται από πάρα πολλές διαφορετικές μεταξύ τους υφές, υλικές και άυλες. O Merleau Ponty αναφέρει χαρακτηριστικά πως ΄δεν θα υπήρχε για εμένα χώρος εάν δεν είχα σώμα΄. Το σώμα μας είναι η επαφή μας με τον κόσμο γύρω μας, μέσα από αυτό αισθανόμαστε, βιώνουμε την πραγματικότητα και εν τέλει υπάρχουμε. Συνεπώς, ο ρόλος του σώματος είναι να αποτελεί τον φορέα της αντίληψης του νου. Επιτρέπει την καταγραφή, μέσα από τις αισθήσεις που κουβαλά, βιωματικών συνθηκών, οι οποίες με τη βοήθεια της εμπειρίας μεταφράζονται ως εικόνες. Η επιστήμη της φαινομενολογίας είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το ανθρώπινο σώμα και τις αισθήσεις καθώς, όπως αναφέρει ο Merleau Ponty “προσπαθεί να δώσει μια ευθεία περιγραφή της εμπειρίας , ακριβώς όπως είναι, χωρίς να λαμβάνεται υπόψιν η ψυχολογική της γένεση και οι αιτιώδεις ερμηνείες, τις οποίες ο επιστήμονας, ο ιστορικός ή ο κοινωνιολόγος μπορούν να παρέχουν’’. Πρόσθετα σε αυτό έρχεται και η άποψη του Gaston Bachelard, ο οποίος σαν στοιχείο της φαινομενολογίας θεωρεί την σφαιρικότητα, συμπληρώνοντας πως οι εικόνες της απόλυτης σφαιρικότητας, μας βοηθούν να συγκεντρωθούμε, να αποκτήσουμε μια πρώτη συγκρότηση1. Το θέμα της σφαιρικότητας εδώ δεν έχει να κάνει τόσο με την κυριολεκτική έννοια της μορφής, αλλά με τη συνθήκη της πολλαπλής και ολοκληρωμένης σύλληψης ερεθισμάτων, με αποτέλεσμα, θεμελιακό ρόλο σε όλο το φάσμα της αντιληπτικής διαδικασίας, να κατέχει η έννοια του ενεργού ανθρώπινου σώματος. Συνεπώς, το σώμα και το αντικείμενο αντίληψης συνθέτουν μια αδιαίρετη και σαφή ενότητα. Η συνθετότητα του σώματος είναι αυτή που το έθεσε στο κέντρο των ερευνών και της ανησυχίας. Το σώμα τραυματίζεται, αιμορραγεί, πονά, νοσεί. Οι καταστάσεις αυτές ανήκουν στο πρώτο επίπεδο ανάλυσης του και αποτελούν τις πιο τρομακτικές ίσως. Το σώμα ακόμα αντιλαμβάνεται τις αλλαγές στη θερμοκρασία και αντιδρά ανάλογα. Υπάρχει στην κοινωνία ως μονάδα αλλά και ως σύνολο πολλών, διεγείρεται, παράγει και αναπαράγεται. 1 Gaston Bachelard, Η Ποιητική του Χώρου, σελ. 258
Το σώμα κατοικεί πάντα ένα χώρο, όπου παίρνει θέση. Ο κύβος δεν είναι ποτέ απο μόνος του. Δεν υπάρχει φυσική γεωμετρία αλλά μια ζωντανή συνοχή, ανάλογη με εκείνη που υπάρχει ανάμεσα στα μέρη του σώματός μου και στο σύμπαν1. Ο Richard Rorty αναφέρει χαρακτηριστικά «εάν το σώμα ήταν εύκολο να το κατανοήσουμε, κανείς δεν θα σκεφτόταν πως έχουμε μυαλό2». Πιο συγκεκριμένα θα εξετάσουμε το ρόλο του σώματος στην τέχνη αλλά και στην αρχιτεκτονική καθώς και τι επίδραση έχει η αισθητική κουλτούρα που δημιουργήθηκε κατά τη διάρκεια εξέλιξης της τέχνης, στη διαμόρφωση της σχέσης σώμα–χώρος. Το σώμα έχει υπάρξει πηγή καλλιτεχνικής δημιουργίας ήδη από την αρχαιότητα και εξακολουθεί να επηρρεάζει μέχρι και σήμερα την παραγωγή προιόντων χώρου και τέχνης. Όσον αφορά τον όρο αισθητική, ως κλάδο της φιλοσοφίας, την πρώτη διατύπωση του όρου δίνει ο γερμανός φιλόσοφος Alexander Gottlieb Baumgarten το 1753 με τη δημοσίευση της πραγματείας του, «Αισθητική, η επιστήμη της αισθητής γνώσης», στην οποία το κάλλος ορίζεται ως τελειότητα της κατ’ αίσθηση γνώσης και το ποιήμα, ως έργο της τέχνης του λόγου. Γενικότερα ο Baumgarten υποστήριζε πως το ωραίο δεν το αντιλαμβανόμαστε ύστερα από σκέψη, αλλά αμέσως μόλις έχουμε τον ερεθισμό από το αντικείμενο. Συνεπώς, η αντιληπτική διαδικασία του ωραίου, η οποία σαφώς διαφέρει από υποκείμενο σε υποκείμενο, διαμορφώνει τάσεις καλαισθησίας, αποδεκτών συνήθως από το σύνολο ή από μια ομάδα ατόμων, ικανών να επηρρεάσουν την κοινή γνώμη. Δεν θα πρέπει να ξεχνάμε πως η αισθητική είναι μια μονάδα μέτρησης τόσο ατομική όσο και συλλογική, άρρηκτα συνδεδεμένη με τα ερεθίσματα του ατόμου, τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες και τον χώρο στον οποίο αναπτύσσεται. Με αποτέλεσμα να παίζει καθοριστικό παράγοντα στη δημιουργία καλλιτεχνικών ρευμάτων, απόψεων για το χώρο και συνολικότερα την παραγωγή.
1 .Maurice Merleau-Ponty, Η σκέψη του σώματος [https://iordanoglou.wordpress.com/2016/05/11/mau rice-merleau-ponty-2/] 2. Richard Rorty, Philosophy and the mirror of Nature, New Jersey, Princeton University Press, 1979
Στο πλαίσιο της κλασικής και κλασικιστικής τέχνης το ωραίο μορφοποιήθηκε μέσα από τις αρχές της συμμετρίας, του μέτρου, της ισορροπίας και της αρμονίας των μερών σε σχέση με το σύνολο1. Γίνεται ίσως η πρώτη απόπειρα να αποδωθεί το ανθρώπινο σώμα ως έχει και να αποκτήσει εν τέλει τη χωρική του καταγραφή, μέσα από τα άγαλματα της εποχής. Ύστερα, κατά την πορεία εξέλιξης της τέχνης, το ανθρωπινο σώμα, πέρασε από μονάδα μέτρησης σε αντικείμενο θεοποίησης και θαυμασμού αλλά και ένδειξης ευημερίας, εικονιζόμενο στους πιο γνωστούς πίνακες ζωγραφικής των περασμένων αιώνων. Και φτάνοντας στο σήμερα η καλλιτεχνική δημιουργία τείνει στην αποδόμησή του, την ηδονική αναπαράστασή του και εν τέλει στην οικειοποιησή του, αναρτώντας το απογυμνωμένο σε κάδρα εκθεσιακών χώρων και διαφημιστικών αφισών, με τη βοήθεια πάντα της αισθητικής να αποδέχεται και να εκθιάζει τα προιόντα της. Αρχή της σκέψης του Ponty είναι ένα ΄σκεπτόμενο σώμα΄ χωρίς τη διαμεσολάβηση του νου. Το σώμα εντοπίζεται αφενός σαν στοιχείο που κινείται, ζεί και επηρρεάζεται από το χώρο και αφετέρου σαν στοιχείο που παράγει χώρο. Πέρα από τις αισθήσεις ως μέσο πρόσληψης του περιβάλλοντος, το σώμα είναι ο αντιληπτικός και δημιουργικός παράγοντας που αναδομείται από τον ΄ενσωματωμένο΄ χώρο που συνθέτει2. Με λίγα λόγια κατανοούμε τη σχέση του σώματος με το χώρο, η οποία είναι αμφίδρομη. Το σώμα επιθυμεί να κατοικήσει και να οικειοποιηθεί τον χώρο και εκείνος με τη σειρά του έχει δημιουργηθεί για να ικανοποιήσει τις ανάγκες του και να του προσφέρει πολλαπλά ερεθίσματα.
1. Κουλούρη Χριστίνα, Το σώμα ώς τόπος της Ιστορίας, Το Βήμα, Μάιος, 2005 2 Μουτζουρέλλης Σταύρος, Το σκεπτόμενο σώμα στον ενσωματομένο χώρο, 8ο Φεστιβάλ Οπτικοακουστικών Τεχνών, Τμήμα Τεχνών Ήχου και Εικόνας του Ιονίου Πανεπιστημίου, 2014
Σε βαθύτερη ανάλυση, προσπαθώντας να κατανοήσουμε την επιρροή του ανθρώπινου σώματος στη δημιουργία χώρου, έχει ενδιαφέρον η διαφοροποίηση των οικιστικών μονάδων ανά τον κόσμο. Σε πολλές φυλές ιθαγενών στην Αμερική και την Αφρική, τα ανθρώπινα σώματα, όντας αποδεσμευμένα από τα κοινωνικά ταμπού του παγκόσμιου Βορρά, θεωρούν τη φύση μέρος έκφρασης και παραγωγής, με αποτέλεσμα οι ανάγκες τους σε στεγασμένο χώρο να είναι αρκετά περιρισμένες. Σε αυτήν την περίπτωση το σώμα είναι αλληλοεξαρτώμενο με το περιβάλλον τριγύρω του, από όπου αντλεί αλλά και παρέχει κατά μια έννοια αγαθά και υπηρεσίες. Σε αντίθεση με τους νομαδικούς πληθυσμούς, οι οποίοι αντιλαμβάνονται τον χώρο πιο συνολικά, εφόσον δεν υφίσταται ένας μοναδικός τόπος εγκατάστασης, παραμόνο πολλές διαφορετικές πιθανότητες συνθηκών κατοίκησης. Η αδιάκοπη μετακίνηση των ανθρώπινων σωμάτων στην προκειμένη περίπτωση, καθιστά απαραίτητη την συν-μεταφορά των αναγκαίων για εκείνα αγαθάεξαρτήματα, τα οποία θα εξασφαλίσουν την επιβίωση τους. Ακόμα και με αυτή τη συνθήκη όμως, το σώμα σηματοδοτεί τον χώρο που το ίδιο συλλαμβάνει και συνεπώς τον κατοικεί. Εκ διαμέτρου αντίθετη στάση στα παραπάνω κρατά ο δυτικός πολιτισμός, κατά τον οποίο το ανθρώπινο σώμα οφείλει να ακολουθεί ισχύοντες φόρμες, προκειμένου να είναι αποδεκτό από το σύνολο των υπόλοιπων κοινωνικών σωμάτων. Εδώ, το ανθρώπινο σώμα χτίζει γύρω του προστατευτικούς τοίχους, μέσα στους οποίους νιώθει ελεύθερα, οικεία και ατομικά. Ο έξω κόσμος αποτελεί γι αυτό κάτι το ξένο και διαφορετικό, συνεπώς φροντίζει να κατοικεί ένα προστατευμένο κατάδικό του τόπο. Οι πρακτικές που ακόλουθούν όλες οι παραπάνω μορφές σωμάτων είναι ακριβώς ίδιες και βασίζονται στη σχέση σώματος και χώρου. Το σώμα αναπτύσσει προστατευτικούς μηχανισμούς από οτιδήποτε του μοιάζει ανοίκειο και διαφορετικό, επίσης πολλές φορές φοβάται να αποκαλύψει τις αδυναμίες και τη διαφορετικότητα του και γι αυτό, είτε απομονώνεται στη θερμή αγκαλιά του χώρου του, είτε προσπαθεί να μοιάσει στο περιβάλλον του. Ο απώτερος σκοπός όμως πάντα είναι η οικειοποίηση του χώρου και εν τέλει το αίσθημα της ασφάλειας.
Το σώμα έχει ανάγκες, τις οποίες οφείλει να ικανοποιεί για να συνεχίζει να υπάρχει. Οι ανάγκες του αυτές καθορίζουν τους χώρους που διαμορφώνει και αναλόγως κινείται μέσα σε αυτούς. Οι βιολογικές ανάγκες για τροφή και ξεκούραση οδηγούν στη δημιουργία χώρων φιλικών στη παραγωγή φαγητού αλλά και ήρεμους και ειρηνικούς αντίστοιχα. Το σώμα αναμένει να βιώσει διαφορετικά ερεθίσματα σε κάθε χώρο κάτι που δημιουργεί μια διαδικασία επανάληψης, και τελικά του χαριζει ασφάλεια. Οι χώροι εργασίας, φωτεινοί και μονόχρωμοι, προτρέπουν το σώμα να παράγει. Οι μεγαλοπρεπείς χώροι, οι πολυόροφοι, οι αχανείς, δημιουργούν μια αναταρραχή, μια αίσθηση κατωτερότας και πολλές φορές φόβου. Σε αυτούς το σώμα δυσκολεύεται να βολευτεί, σκιρτώνει και νιώθει εκτεθειμένο. Μονάχα όταν το ανθρώπινο σώμα νιώσει πως βρίσκεται στον κατάλληλο χώρο που εξυπηρετεί την αντίστοιχη ανάγκη του, επιτυγχάνει την ευημερία. Επιπλέον έχει την ανάγκη να συνευρεθεί και με άλλα σώματα, να αισθανθεί αποδεκτό, να ηδονιστεί και να προκαλέσει το ίδιο ηδονή. Ούτε ο ίδιος ο χώρος μέσα στον οποίο συνάπτει τις επαφές του με τα υπόλοιπα κοινωνικά σώματα, δεν μπορεί να του προσφέρει τη θαλπωρή ενός άλλου σώματος δίπλα του. Εδώ, ο χώρος που δημιουργεί είναι τόσο αυτή η λεπτή γραμμή προστασίας του από την έκθεση, αλλά και η απουσία αυτής όταν το ίδιο το σώμα αποφασίσει να την αφαιρέσει μόλις νιώσει την σιγουριά και την επιθυμία οικειοποίησης. Η αδιαχώριστη σχέση αλληλοεπιρροής του σώματος με το χώρο, μπορεί να εξηγηθεί και εξελικτικά, εφόσον το σώμα από την απαρχή του δημιουργείται μέσα σε έναν χώρο όπως και στο τέλος της ύπαρξης του καταλήγει σε έναν τέτοιο. Μόλις το σώμα αρχίσει να υφίσταται, εμπεριέχεται ως έμβριο, σε μια συνθήκη ΄κατά την οποία του παρέχονται τα αναγκαία καθώς και καλύπτονται οι αδυναμιες του, ωσότου καταστεί δυνατό να πορευτεί ως αυτόνομη μονάδα. Από την άλλη, στη δύση της ενεργητικότητάς του, επιστρέφει με τον έναν ή με τον άλλο τρόπο στον ευρύτερο χώρο της φύσης, της οποίας είναι και παράγωγο.
Ο χώρος κατοικείται από τους ανθρώπους και τα σώματά τους μέσα από τις συνήθειες. Ως συνήθειες δανειζόμαστε την έννοια της λέξης (habitus) από τον Pierre Bourdieu1. Το σώμα κατά τη πορεία του, έρχεται σε επαφή (και αντίστοιχα αποζητά να διαμορφώσει) διαφορετικής κλίμακας χώρους. Σε μικρότερη κλιμακα, χώρος θεωρείται το ένδυμα, το οποίο συνδέεται άμεσα με το σώμα. Εδώ το σώμα μέσα από το ένδυμα (μικρός-χώρος) μεταφερει ενεργήματα και νοήματα στο περιβάλλον του (έξω-χώρος). Η συνθήκη της ενδυμασίας έχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον καθώς χαρίζει στο σώμα την ευκαιρία δημιουργίας της χωρικής σωματικής του ταυτότητας, μοναδικής και αδιαίρετης ανάμεσα σε άλλα ενδεδυμένα χωροσώματα2. Το ένδυμα συνδεέται με τον αρχιτεκτονικό χώρο, ως το συμβολικό όριο ανάμεσα στο σώμα και τον κόσμο3. Το ρούχο με τη γλυπτική και την αρχιτεκτονική του διάσταση έχει μια διπλή φύση. Είναι ένα αντικείμενο ανάμεσα σε άλλα αντικείμενα αλλά και μια απεικόνιση. Έχει σωματικότητα και αποτελεί μια κατάληψη χώρου. Ο φορέας μπορεί να μεταγγίσει και μεταφέρει το σύστημα αξόνων του οργανισμού του στο ρούχο (να κατοικίσει σε αυτό) ή να το δεί ως ένα αντικείμενο έξω από αυτόν, σαν μια αντικειμενοποίηση της σχέσης του με το χώρο ή ένα μοντέλο του εαυτού και του κόσμου4.
1. Pierre Bourdieu, Η αίσθηση της πρακτικής, μτφρ. Θεόδωρος Παραδέλλης, Αθήνα: Αλεξάνδρεια, 2006 2. Ο όρος χώροσώμα αποτελεί προσωπική ορολογία και εμπεριέχει τη σφαιρική έννοια της σχέσης χώροςσώμα, που αναλύεται στην παρούσα μελέτη. 3. “αποτελεί παράδειγμα μελέτης της σωματικής εμπειρίας σε άμεση σχέση με μία υλική κατασκευή σε πραγματικό χώρο και χρόνο και στο πλαίσιο μιας ομάδας ανθρώπων με τους οποίους ο ενδεδυμένος μοιράζεται πεδία νοήματος και πρακτικές κίνησης και ένδυσης του σώματος” Γαβρύλου Ε., Λυκουριώτη Ι., Κ(ο)ινόσφαιρες, Συμβιώσεις, εκδ. Καστανιώτη, Βόλος, 2015 4. Μπαλαταγιάννη Ε., Διπλωματική εργασία, Το σώμα ως χώρος σχεδίασης, Ταμ (Μεταπτυχιακό), Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, επ. Κοτιώνης Ζ., Βόλος, 2012
Σχετικά με την κοινωνική διάσταση που περικλείει μέσα του σώμα ύπαρχουν σχετικές αναφορές. Συγκεκριμένα, έχει υπάρξει επιπλέον αντικείμενο χειραγώγησης και ελέγχου στην κοινωνική του υπόσταση. Η κοινωνική πολιτική έχοντας ως πρώτη ύλη το σώμα, ατομικό και κοινωνικό, αναπτύσσει πολιτικές διαχείρησης του, με τον έλεγχο της επιθυμίας για αρχή, συνεπάγεται η προεικόνιση του εγκλήματος. Για την ιατροδικαστική επιστήμη αναφέρει ο Michel Foucault πως εμφανίζεται ένα διττό ιατρικό και δικαστικό σύστημα, το οποίο βασίζεται στα σύνορα των δύο. Πρόκειται για την ιατροδικαστική πραγματογνωμοσύνη, που δεν αφορά τους παραβάτες ή τους αθώους, τους πάσχοντες ή τους μη πάσχοντες, αλλά τους μη κανονικούς1. Μιλάμε συνεπώς για μία πειθαρχία σωμάτων, η οποία επιτυγχάνεται μέσα από τους μηχανισμούς επιτήρησης του σώματος, μετατρέποντάς το σε μέσο παραγωγικότητας και αναπαραγωγής και συνθέτουν έτσι τη σημασία της βιο-εξουσίας. Συμπερασματικά, είναι σχεδόν αναγκαίο να κατανοήσουμε πως το ανθρώπινο σώμα, δεν αποτελείται αποκλειστικά από την υλική του υπόσταση, με αυτή καθ’ αυτή την έννοια της σωματικότητας, αλλά εμπεριέχει την αίσθηση, την ικανότητα δηλαδή της αντίληψης, όλων όσων συμβαίνουν γύρω του, της βιωματικής καταγραφής των ερεθισμάτων του περιβάλλοντός του. Επιπλέον συγκροτεί μια αδιαίρετη χωρική ύπαρξη, ικανή τόσο για την παραγωγή όσο και για την τοποθέτηση του σε χώρο. Το αρχιτεκτονικό βίωμα, προϋπάρχει στο ανθρώπινο σώμα, και οι πηγές της κατανόησής του, ανάγονται στις καθημερινές μας πράξεις, καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής μας. Σημαντικό ακόμα είναι το γεγονός ότι το σώμα ως πηγή έμπνευσης της αρχιτεκτονικής μορφής και της κλίμακάς, γίνεται το επίκεντρο του σχεδιασμού. Σχεδιασμού πάσης κλίμακας χώρου είτε αναφερόμαστε στο ένδυμα είτε σε έναν ευρύτερο σωματικό τόπο, όπως η κατοικία, με απώτερο σκοπό την ολοκλήρωση κοινωνκών, ζωτικών και υπαρξιακών που το ίδιο έχει. Πρόκειται λοιπόν για μια ολότητα, σφαιρική και πολυδιάστατη ικανή για την αυθυπαρξία της, τη συμμετοχή της σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής και την αλληλεπίδρασή της με άλλες ολότητες, με ιδιαίτερο χαρακτηριστικό τη μοναδικότητα.
1 Michel Foucault, Οι μη κανονικοί, μτφρ. Σιαμανδούρας Σ., εκδ. Εστία, Αθήνα, 2010
Yves Klein, Anthropometrie, 1945
Βιβλιογραφία _Psomiades Kathy Alexis, Beauty’s Body (Feminity and representation in British Aestheticism), Stanford University Press, California, 1997 _Maurice Merleau-Ponty, Phenomenology of Perception, Taylor & Francis Ltd, London, 1962 _Bachelard Gaston, Η ποιητική του χώρου, εκδ. Χατζηνικολή, Αθήνα, 2014 _Νο-Body, Ηρώ Κραβέλα, ερευνητική εργασία, Τ.Α.Μ. Πανεπιστήμιο θεσσαλίας, επ. Γαβρύλου Ε., Βόλος, 2016 _Η εμπειρία των αισθήσεων (Αρχιτεκτονική, Σώμα και Αντίληψη), Μπασούκος Ι., ερευνητική εργασία, Τ.Α.Μ. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, επ. Τροβά Β., Βόλος, 2014 _Σώμα και χωρικότητα, Κουτσανδρέα Κ., μεταπτυχιακή εργασία, Τ.Α.Μ. ΕΜΠ, Αθήνα, 2012 _Κοτιώνης Ζ., Τζιρτζιλάκης Γ., Συμβιώσεις, εκδ. Καστανιώτη, Βόλος, 2015 _Κοντός Π., Maurice Merleau-Ponty: Ο φιλόσοφος, ένα σώμα στον κόσμο, 2006, (http://www.frenchphilosophy.gr/wp-content/uploads/2013/11/Kontos-
P.-M.-Merleau-Ponty-O-filosofos-ena-soma-ston-kosmo-2006.pdf)
Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Σύγχρονες Θεωρίες & Κριτική της Αρχιτεκτονικής Καθηγητής: Λ. Παντελίδου Φοιτήτρια: Κατερίνα Γκόλια