ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΑ ΜΑΤΙΑ ΕΝΟΣ (ΚΡΟΚΟ)ΔΕΙΛΟΥ
ανάλυση του κωμικού διηγήματος Ο Κροκόδειλος, του Φιοντορ Ντοστογιέφσκι με γνώμονα τις ανθρώπινες σχέσεις.
Ο Κροκόδειλος ένα ασυνήθιστο επεισόδειο ή ένα περιστατικό στη Στοά η πραγματική ιστορία ενός κυρίου κάποιας ηλικίας και κάποιου παρουσιαστικού τον οποίο καταβρόχθισε ζωντανό ο κροκόδειλος της Στοάς χωρίς να απομείνει τίποτα και ποίες ήταν οι συνέπειες του γεγονότος αυτού.
*σύντομο σημείωμα του συγγραφέα
Ο Ντοστογιέφσκι στο διηγημά του ΄Ο Κροκόδειλος΄, στοχεύει στην κωμική περιγραφή ενός σουρρεαλιστικού συμβάντος, το οποίο διαδραματίζεται στην κλειστή κοινωνία της Αγίας Πετρούπολης. Με το έργο αυτό προσπαθεί να αποθανατίσει αλλά και να σχολιάσει τα ήθη της εποχής, την οικονομική κατάσταση της Ρωσίας, αλλά και τον τρόπο που συνάπτονταν οι ανθρώπινες σχέσεις. Ο Kροκόδειλος αποτελεί ένα από τα ελάχιστα κωμικά έργα του συγγραφέα. Πρόκειται για ένα σύντομο διήγημα, στο οποίο ο κύριος αφηγητής βρίσκεται μπροστά σε ένα ομολογουμένως ασυνήθιστο συμβάν. Παρακολουθεί τον στενό συνεργάτη και φίλο του να καταβροχθίζεται από έναν κροκόδειλο. Ο κροκόδειλος βρισκόταν ως έκθεμα, σε μια πολυσύχναστη στοά της Αγίας Πετρούπολης, την οποία έσπευσαν να επισκευτούν ο Ιβαν Ματβιέιτς, δημόσιος υπάλληλος στην τοπική αρχή και εν τέλει γεύμα του εν λόγω κροκόδειλου, η γυναίκα του Ιβάν, Γιελιένα Ιβάνοβνα , αλλά και ο πιστός συνεργάτης και αφηγητης του παράδοξου γεγονότος, Σέμιον Σεμιόνιτς. Ο Ιβάν φαίνεται να βολεύεται στα σωθικά του θηρίου, ατενίζοντας το λαμπρό του μέλλον και περιμένοντας την δόξα και φήμη που του αναλογεί, εφόσον ζεί μέσα σε ένα τέρας, όπως ο ίδιος αναφέρει, ενώ δεν σκοπεύει να βγεί από εκεί. Ταυτόχρονα, ο ιδιοκτήτης του κροκόδειλου ζητά αποζημιώση, καθώς έχει καταπατηθεί η περιουσία του, από την οποία βιοπορίζεται. Σαφώς δεν δέχεται να θανατώσει το ζώο με σκοπό να απελευθερωθεί ο Ιβάν, κάτι που επανειλημένα του ζητά ο Σέμιον. Η άκρως παράδοξη αυτή κατάσταση φαίνεται να εξυπηρετεί τους σκοπούς όλων, τη ματαιοδοξία του Ιβάν να γίνει σπουδαίος, την ελευθερία της γυναίκας του, Μιλένας, η οποία από τη στιγμή του εγκλεισμού του αντρός της προσκαλεί σε δείπνο τους πιο περιζήτητους εργένηδες της ρωσικής αφρόκρεμας, αλλά και την ηρεμία του Σέμιον, ο οποίος δεν αντέχει πια να ζεί στη σκιά του Ιβάν. Ο Ντοστογιέφσκι περιγράφει τα συγκλονιστικά αυτά γεγονότα που λαμβάνουν χώρα έν έτη 1865 με αστείρευτο ρεαλισμό και πλήρη έλλειψη εντυπωσιασμού, σαν να είναι τελείως φυσιολογικά.
Ο πραγματιστής συγγραφέας σχολιάζει με οξυδερκή τρόπο την ποιότητα των ανθρωπίνων σχέσεων στην ρωσική κοινωνία, περιγράφοντας με γλαφυρότητα συμπεριφορές, νοοτροπίες και απόψεις για τη ζωή. Σύμφωνα μάλιστα και με την κριτική της Κατερίνας Σχινά, στο έργο σατιρίζονται οι συγκρούσεις και οι αντιπαραθέσεις των διανοούμενων διαφόρων προοδευτικών ρευμάτων της εποχής. Οι ηρωές του προέρχονται από διάφορους χώρους όπως την ρωσική ελίτ, κύκλους διαννοούμενων αλλά και καθημερινών τυχοδιωκτών. Το ενδιαφέρον έγκειται στη σύμπραξη των προσωπικοτήτων αυτών, όταν κάτω από ορισμένες συνθήκες και συγκεκριμένους χώρους διαμορφώνουν αντιδιαμετρικά αντίθετες απόψεις, προσβλέποντας πάντα στα συμφεροντά τους. Αρκετό ενδιαφέρον ακόμα παρουσιάζει η διαφορετικότητα του ύφους και των σκοπών των διαλόγων, ανάλογα με το μέρος στο οποίο διαδραματίζονται. Η διαφθορά, η αδικία προς τους πιο αδύναμους, η γραφειοκρατία θίγονται εκτενώς μέσα από μια ειρωνική αλλά ταυτόχρονα απολύτως ήρεμη θα έλεγε κανείς γραφή, με σκοπό την επαγρύπνηση του αναγνώστη. ΠΡΩΤΗ ΕΠΙΣΚΕΨΗ ΣΤΗ ΣΤΟΑ Ο Ιβάν, η Γιελιένα και ο πιστός φίλος και συνεργάτης, Σέμιον, κατευθύνονται προς την αριστοκρατική στοά, άντρο διαννοούμενων καθώς και σημαντικών υπηρεσιών, στο βάθος της οποίας εκτίθονται διαφόρων ειδών εξωτικά ζώα, μαζί και ο πολυσυζητημένος κροκόδειλος. Ιδιοκτήτης του μικρού αυτού υποτυπωδούς ζωολογικού κήπου, ένας φιλάργυρος Γερμανός, ο οποίος, χρεώνοντας αρκετά υπερτιμημένο, για τα δεδομένα της εποχής, εισητήριο στους υποψήφιους επισκέπτες του κήπου, εξασφάλιζε τα προς το ζείν του. Η διάθεση των τριών αυτών επισκεπτών ήταν εξερευνητική θα λέγαμε, δεδομένου του ότι ένα θηρίο σαν τον κροκόδειλο, ήταν ένα πρωτόγνωρο θέαμα. Η καχυποψία και η περιέργεια όλων οδήγησε στο να κοντοσταθούν μπροστά στο κουτί όπου φυλασσόταν ο κροκόδειλος. Ο Ιβάν και η γυναίκα του δεν φαίνεται να πείθονται για την επικινδυνότητα του ζώου και αμέσως καταφεύγουν σε υποτιμήτικά σχόλια, τόσο για τον κροκόδειλο όσο και για τον ιδιοκτήτη του,
υπόστηρίζοντας πως δεν είναι δυνατόν ένας αγροίκος να κοροιδεύει με τόσο απροκάλυπτο τρόπο τους μορφωμένους Ρώσους. Στο σημείο αυτό ο Ντοστογιέφσκι παρατηρεί, πάντα μέσα από τα μάτια του αφηγητή Σέμιον, την υπεροψία αλλά και την αίσθηση ανωτερώτητας που διακατέχει τους συγκεκριμένους ήρωες (σε αντιστοιχία πάντα με την πραγματικότητα της ρώσικης κοινωνίας), η οποία πηγάζει κατά μεγάλο ποσοστό από την επαγγελματική θέση του Ιβάν. Να σημειωθεί ακόμα πως δεν λείπουν καυστικά σχόλια από τον Σέμιον για την κακή οικονομική κατάσταση του Ιβάν, δεδομένου του ότι ένας δημόσιος υπάλληλος εκείνη την εποχή ίσα ίσα καταφέρνει να τα βγάλει πέρα, οξύμορο γεγονός σε σχέση με τη μεγαλομανία του συγκεκριμένου υπαλλήλου. Η ΣΤΙΓΜΗ ΤΟΥ ΕΓΚΛΙΣΜΟΥ Η δυσπιστία του Ιβάν τον ωθεί να αποκτήσει μια ενοχλητική συμπεριφορά απέναντι στο, μέχρι στιγμής, άκακο ζώο, όμως η στάση του προκαλεί την έντονη αντίδραση του κροκόδειλου, ο οποίος δεν διστάζει να καταπιεί τον Ιβάν μπροστά στα μάτια των ανυποψίαστων παρευρισκόμενων. Το γεγονός κρίνεται από την Γιελιένα, τον Σέμιον και τον γερμανό ιδιοκτήτη ίσως όχι φυσιολογικό, αλλά αν μη τι άλλο αποδεκτό, πράγμα αρκετά παράδοξο για τον αναγνώστη. Πέραν από μια μικρή αναστάστωση που δημιουργείται λόγω της τραγικότητας του γεγονότος, οι ήρωες φαίνεται να συζητούν για την τύχη του Ιβάν με αισθητή την έλλειψη τρόμου, προσπαθώντας να σκεφτούν μια λύση απεγκλωβισμού του βασιζόμενοι στην οικονομικό παράγοντα, αναρωτώμενοι εάν θα ήταν πιο συμφέρον να παραμείνει στο εσωτερικό του ζώου για κάποιο διάστημα. Ο γερμανός από την άλλη πλευρά θεωρεί παρανοικό να θανατωθεί η ιδιοκτησία του αποφεύγοντας να συζητήσει περί χρηματικής αποζημίωσης, ενώ στη συνέχεια φαίνεται να την απαιτεί. Συν τοις άλλοις συνειδητοποιεί πως θα αυξηθεί η πελατεία του στο εξής, διότι όλοι θα θέλουν να δούν έναν κροκόδειλο που κυοφορεί έναν άνθρωπο. Ξαφνικά λοιπόν ο γερμανός από μεροκαματιάρη, φαντάζεται τον εαυτό του εισοδηματία και αυτό του αρέσει πολύ.
ΣΤΟ ΣΠΙΤΙ ΤΟΥ ΤΙΜΟΦΙΕΙ Ο Ιβάν, μέσα από τα σωθικά του ζώου, προτρέπει τον Σέμιον να έρθει σε επαφή με τον συνεργάτη τους, Τιμοφιέι Σεμιόνιτς, προκειμένου να βρεθεί μια λύση για την κατάσταση του. Η συνάντηση πραγματοποιείται στο σπίτι του Τιμοφιέι, ο οποίος είναι ένας μεσήλικας που ζεί με την οικογενειά του, όχι ιδιαίτερα μορφωμένος σύμφωνα με τις περιγραφές, κατέχοντας χαμηλόμισθη θέση στην υπηρεσία. Η συζήτηση θα πραγματοποιηθεί στο γραφείο του Τιμοφιέι για να μην τους ενοχλήσει κανείς. Μικρός χώρος και αρκετά σκοτεινός με μόνο ένα παράθυρο και μια βιβλιοθήκη, καρέκλες, γραφείο. Οι δύο άντρες συζητούν για ώρα. Ο Σέμιον αποζητά μια συμβουλή γύρω από την απελευθέρωση του Ιβάν επιστρατεύοντας τη λογική του αλλά και τα διαθέσιμα μέσα, φανερά ανήσυχος για την τύχη του στενού του φίλου, σε αντίθεση με τον Τιμοφιέι, ο οποίος προτείνει λύσεις αλλόκοτες, περί παραμονής του Ιβάν μέσα στον κροκόδειλο, με σκοπό να του δωθεί εικονική άδεια από την υπηρεσία, ώστε να μην τον αναζητήσει κανείς. Αντιλαμβανόμαστε ότι τόσο ο Τιμοφιέι όσο και ο Ιβάν, δεν κατέχουν υψηλή θέση στην υπηρεσία, με αποτέλεσμα να μην διαθέτουν τα κοινωνικά και οικονομικά προνόμια των ανώτερων. Η συνθήκη αυτή δυσκολεύει την κατάσταση του Ιβάν και δεν επιτρέπει στον Τιμοφιέι να πάρει δραστικά μέσα. Ο Τιμοφιέι είναι εμφανώς φοβισμένος να ζητήσει οποιαδήποτε μορφή χάρης από τους ανώτερους, διότι ανησυχεί για την παραμονή του στην υπηρεσία καθώς και για την απώλεια της αξιοπιστίας του απέναντι στους ίδιους. Συνεπώς η παρανοική αυτή συζήτηση πέραν του ότι δεν απέφερε κάποιο αποτέλεσμα, φανέρωσε ακόμα μια προσωπικότητα του αφηγήματος, αυτή του Τιμοφιέι σαφώς, ξεδιπλώνοντας τις αρχές του, τον τρόπο που αντιλαμβάνεται τις καταστάσεις και επιπλέον το γεγονός ότι δεν θα διακινδύνευε την προσωπική του ασφάλεια. Καθώς η παράδοξη αυτή ιστορία εκτυλίσσεται, οι καταστάσεις δυσκολεύουν με αποτέλεσμα το σκιαγράφημα των χαρακτήρων να γίνεται ολοένα και πιο απλό. Αργά ή γρήγορα εμφανίζεται απογυμνωμένος ο χαρακτήρας των ηρώων απαλασσόμενος πλέον από ευγενικές και ενάρετες πλευρες, εμφανίζοντας έτσι τις κρυφές επιθυμίες και βλέψεις του καθενός.
ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΑ ΣΠΛΑΧΝΑ ΤΟΥ ΚΡΟΚΟΔΕΙΛΟΥ Έχουν περάσει περίπου δύο ημέρες εγκλεισμού του Ιβάν μέσα στα σωθικά του άγριου ζώου, παρόλα αυτά οι συνθήκες κατά τον ίδιο μοιάζουν ιδανικές. Η θερμοκρασία παραμένει σταθερή, ενώ οι καμπύλες του κορμιού του έχουν προσαρμοστεί πλήρως στο κοίλο του στομαχιού του κροκόδειλου. Το μοναδικό του ίσως παράπονο είναι η έλλειψη φωτός αλλά και πάλι ο ίδιος δεν ενοχλείται ιδιαίτερα. Ο Σέμιον τον επισκέπτεται καθημερινά, συχνά και τρείς φορές την ημέρα. Το βασικό κίνητρο των επισκέψεων του, αφήνεται να εννοηθεί στον αναγνώστη, είναι η υποχρέωση που του έχει, αδιευκρίνιστο βέβαια από πού πηγάζει. Σε γενικές γραμμές όμως φαίνεται πως ο Σέμιον, παρόλο που δεν συμπαθεί ιδιαιτέρως τον Ιβάν, διότι τον θεωρεί άπλειστο και αφελή, τρέφει προς το προσωπό του μια είδους εκτίμηση, η οποία μεταφράζεται σε ανησυχία εν τέλει για το μέλλον του φίλου του. Σε μια από τις επισκέψεις του Σέμιον στον Ιβάν, ο πρώτος σπεύδει να ενημερώσει τον δεύτερο για το αποτέλεσμα της συζήτησης με τον Τιμοφιέι, το οποίο όπως γνωρίζουμε είναι κάθε άλλο παρά ελπιδοφόρο. Ο Ιβάν αντί να απογοητευτεί, όπως θα ήταν το αναμενόμενο, αντιδρά με περρίσεια χαρά. Σαφώς παράτερη αντίδραση για τον αναγνώστη, η οποία όμως δικαιολογείται στη συνέχεια. Ο Ιβάν δεν διστάζει να ενημερώσει τον φίλο του για τα μεγαλεπίβολα σχέδιά του. Εξάλλου είναι ο μόνος που θα μπορούσε να τον ακούσει. Ο Ιβάν φαίνεται να τα έχει σκεφτεί όλα. Για αρχη η παραμονή του μέσα στον κροκόδειλο θεωρειται δεδομένη. Βασιζόμενος σε αυτήν θα διετελέσει κοινωνικό έργο, εφόσον, αφού δεν θα αποσπά τίποτα την προσοχή του, θα καταφέρει να γίνει σοφότερος και πιθανά ο σοφότερος όλων. Φαντάζεται πως τα πλήθη θα έρχονται να τον ακούν να αγορεύει, επικοινωνόντας μεγάλες ιδέες και δίνοντας λύσεις στα πιο σημαντικά θέματα του πλανήτη. Άμεσο επακόλουθο της αμέτρητης δόξας του είναι να του προταθεί να διευθύνει κάποιο κράτος και γιατί όχι και μια ολόκληρη ήπειρο. Η γυναίκα του, Γιελιένα, στο εξής θα διοργανώνει συναθροίσεις, όπου καλεσμένοι θα είναι οι πιο περιζήτητοι διαννοούμενοι, οι υπουργοί του κράτους της Ρωσίας αλλά και οι ανώτεροι της υπηρεσίας.
Στο άκουσμα αυτών ο Σέμιον εξοργίζεται με την ματαιοδοξία και την αλαζονία του Ιβάν και εδώ είναι η στιγμή που συνειδητοποιεί πως πιθανά θα του άξιζε να αφήσει την τελευταία του πνοή στα ενδώτερα του ζώου.Ο Σέμιον για πρώτη φορά παραδέχεται στον εαυτό του πως το μόνο που έτρεφε την άρρωστη φιλία του με τον Ιβάν ήταν η επιθυμία του να του αποδείξει πως ήταν πιο ικανός. Μετά το παραλήρημά του Ιβάν είχε πάρει την επιβεβαίωση του, θεωρητικά είχε νικήσει. Στο εξής αποφάσισε να ικανοποιεί τις επιθυμίες του από οίκτο για την κατάσταση του εγκλισμού του, νιώθοντας όμως ανώτερος. ΣΤΗΝ ΟΙΚΙΑ ΜΑΤΒΙΕΙΤΣ Η Γιελιένα πραγματοποιούσε αραιές θα λέγαμε επισκέψεις στο κρατητήριο του Ιβάν, κάθε άλλο παρά ουσιώδης. Κανένας από τους δύο δεν φαινόταν να τις απολαμβάνει ούτε και να ανησυχεί σαφώς. Η γυναίκα περνούσε τα βράδια της συντροφιά με πολύφερνους και οικονομικά πετυχημένους διαννοούμενους, οι οποίοι δεν αρνιόντουσαν βέβαια τις προσκλήσεις της, καθώς ήταν μια εξαιρετικά όμορφη και νεαρή παρουσία. Η κατάσταση του Ιβάν δεν απασχολούσε ούτε την οικοδέσποινα αλλά ούτε και τους καλεσμένους της, οι οποία άρπαζαν την ευκαιρία σαφώς. Η σύντομη αυτή ανάλυση αποσκοπεί στην αντικειμενική παράθεση των γεγονότων του βιβλίου «Ο Κροκόδειλος», του Φιοντορ Ντοστογιέφσκι, με ποιο τρόπο αυτά επηρρεάζονται και εξελίσσονται με βάσει τις ανρώπινες σχέσεις που επισυνάπτονται κατά τη διάρκεια εξιστόρισης τους. Το τέλος του βιβλίου δεν δίνεται από τον συγγραφέα, ο οποίος στοχευεί στην εξαγωγή ηθικών και κοινωνικών κυρίως συμπερασμάτων από τον αναγνώστη. Δεν μαθαίνουμε ποτέ εάν ο Ιβάν απελέυθερώνεται από τα σπλάχνα του κροκόδειλου, εάν η γυναίκα του παρέμεινε πιστή σε αυτόν, εάν ο Σέμιον συνέχισε να τον επισκέπτεται και να αγωνίζεται για την ελευθερία του. Άραγε οι ανώτεροι στην υπηρεσία ενημερώνονται για την κρυψώνα του Ιβάν ή το ζήτημα συγκαλύπτεται από τον Τιμοφιέι; Δεν γνωρίζουμε εάν ο Γερμανός ιδιοκτήτης πλούτησε και εάν ο Ιβάν έγινε συνταγματάρχης.
Καμία σημασία όμως δεν έχουν τα παραπάνω ερωτήματα. Το μεγάλο ενδιαφέρον έγκειται στη μορφή των σχέσεων μεταξύ των ηρώων, στην έλλειψη ειλικρίνειας και τιμιότητας, στην προαγωγή του προσωπικού συμφέροντος, στην ματαιοδοξία, την απληστία αλλά και πως κάθε φορά, ο χώρος καθορίζει τις σχέσεις εξουσίας μεταξύ των ηρώων. Ο παραλληλισμός με τις κοινωνικές ανησυχίες του Pierre Bourdieu στο έργο του “Διάκριση” είναι αναπόφευκτος. Ο Bourdieu, σε μια προσπάθεια κατανόησης της κοινωνικής πραγματικότητας, προσανατολίζεται σε μια κριτική των σχέσεων ανισότητας και κυριαρχίας, όπως αυτές ανασυντίθενται στην πολιτισμική σφαίρα. Επεξεργάζεται ταυτόχρονα ένα σύστημα διαφοροποιήσεων και ανισοτήτων μέσα στα όρια κάθε μεμονωμένης, παραδοσιακά οριζόμενης τάξης, πράγμα που του επιτρέπει να φέρει στο φως χωρικούς παραλληλισμούς και διασταυρώσεις των πρακτικών που διασχίζουν οριζοντίως, καθέτως ή και χιαστί τις κοινωνικές τάξεις. Ο Ιβάν για παράδειγμα μετά τον εγκλισμό του στον κροκόδειλο νιώθει δυνατός, διαφορετικός και έτοιμος να κατακτήσει τον κόσμο, χωρίς καμία επαφή με την πραγματικότητα, είτε μεταφορικά είτε κυριολεκτικά. Ο Σέμιον μακριά από τον Ιβάν ξεδιπλώνει τη λογική του πλευρά, χωρίς κανένα φόβο και χωρίς να νιώθει πως επισκιάζεται και χειραγωγείται. Στην κοινωνική του ανάλυση, το διήγημα θίγει εμμέσως τους ισχύοντες κανόνες ιεραρχίας καθώς υπενθυμίζει πως οι σχέσεις επιβολής, αποκτούν ρυθμιστικό ρόλο στην εξυπηρέτηση των συμφερόντων, τόσο των ατόμων όσο και ευρύτερα των κοινωνικών τάξεων. Όλα αυτά τα μικρά δείγματα χωρικών εξουσιαστικών συμπεριφορών περιγράφονται καταπληκτικά από τον Ντοστογιέφσκι, ενώ ταυτόχρονα δίνουν μια ξεκάθαρη άποψη της τότε ρωσικής κοινωνίας, που μάλλον είναι πιο επίκαιρη από ποτέ στο σήμερα.
Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Διαθεματική Έρευνα Καθηγητής: Φ.Ωραιόπουλος Φοιτήτρια: Κατερίνα Γκόλια