K
nc er
m A
w
ou
m
n
aa
er da
w
ou
st
m
eb
tg
eu
eb
kg
ie
M uz us
M
Co
k
ijk
kl
in
on
lij
de
St e
’t IJ
5
I2
U
SP e
D ne
ro e
G
ré e
nt
/e
m
A
m
er
ge
rt
Co nc e
m
er da
st
E
ijk
K on in kl
EY
bo uw
or ke st
SUSPENSE MUSIC & CINEMA 11-15 SEPT 2013
AAA FESTIVAL MUZIEK EN KUNST
THEMA-INTRODUCTIE door Hans Ferwerda
Suspense – music & cinema
Vanaf het moment dat EYE aansloot als vaste
zitten. Ingebed in een amalgaam van
partner van het AAA Festival broeide het
neoromantische stijlen en vette orkestraties,
idee om samen met het Koninklijk Concert-
was het juist op de suspense momenten
gebouworkest een bijzonder muziek-en-film-
dat de nieuwe muziek zijn dienst leek te
programma te maken. De vraag daarbij was
bewijzen. Paradoxaal genoeg werkten de vaak
niet zozeer welke film zich leende voor een
als intellectualistisch afgedane idiomen bij
live orkestbegeleiding, wat meer fascineerde
het ‘onbewuste’ filmluisteren diep in op de
was het volgende prikkelende citaat van
gevoelslagen van angst en catastrofe.
David Huckvale (in zijn boek Hammer Film
Maar de thematiek is, zie de ondertitel
Scores and the Musical Avant-Garde):
music & cinema, ook breder opgevat. De relatie
Could it really be that the popular horror film has been the salvation of contemporary music?
tussen muziek en beeld wordt afgetast door drie hedendaagse Nederlandse componisten die nieuwe muziek schreven bij bestaande
Het Britse filmproductiebedrijf Hammer
filmfragmenten. Dat unheimische films al in
maakte in de jaren zestig en zeventig vele
de jaren twintig opkwamen komt aan bod
horrorfilms waarin de geest van Schönberg
in SPUI25. In Muziekgebouw aan ’t IJ brengt
inderdaad rondwaart. In scores (zo heet dat
het Metropole Orkest een product van cloud
in de filmwereld) van bijvoorbeeld de Britse
composing, een nieuwe score bij L’Inhumaine van
Elisabeth Lutyens, van wie fragmenten uit
L’Herbier, gemaakt door zestien componisten.
The Skull vrijdag op het programma staan.
Tegelijkertijd presenteert filmmaker Martin
Een paar jaar eerder had Bernard Hermann
Koolhoven een programma in de Kleine Zaal.
in zijn samenwerking met Alfred Hitchcock
Alfred Hitchcock en Janet Leigh op de set van Psycho (1960)
de kippenvellerig innovatieve klanken voor
AAA blijft zich vernieuwen. In dit vierde
Vertigo en Psycho geschreven. De verworven-
seizoen start het Koninklijk Concertgebouw-
heden van de avant-garde, waarvoor in de
orkest met een nieuwe concertvorm op
concertzaal maar weinig handen op elkaar
de donderdagavond, ingebed tussen een
gingen, bleken bij uitstek geschikt voor de
Voorprogramma op het podium in de Grote
meest bloedstollende momenten op het doek.
Zaal en het /entrée Late Night Café. Ook
Vaak ongemerkt raakten zo miljoenen kijkers
nieuw is dit festivalprogrammablad dat de
vertrouwd met een modernistisch idioom van
plaats inneemt van de bijlage bij De Groene
clusters en atonaliteit.
Amsterdammer en de losse programmaboekjes.
Het bracht ons tot het thema Suspense –
Wij hopen samen met de Amsterdamse
dat (on)aangename gevoel van spanning
partners u een avontuurlijk, actueel en
en onzekerheid, van aan je stoel genageld
aangrijpend seizoen te bieden. 3 - AAA Suspense
ESSAY door Kees ’t Hart
Apcocalypse Now bij de beroemde scène op het
nog. Gejaagde, opgeklopte, woedende
De werkelijkheidsillusie Film en muziek
strand is mij geheel ontgaan. Daar lette ik niet
muziek, duidelijk ontleend aan de zwiepende
op. Of alleen onbewust, als dat tenminste kan.
dans uit het begin van Stravinsky’s Sacre du
Bestaat er eigenlijk muziek bij televisie-
printemps. Maar dat ontdekte ik pas veel later.
series als Silent Witness, Midsummer Murders,
Wat een muziek – en de film was nog niet
Varg Veum, The Sopranos? Voor de zekerheid
eens begonnen, dit zou me wat worden.
heb ik het vanavond bij een Lewis-aflevering
Psycho begint met een traag shot van een
gecontroleerd. Ja, af en toe klonk semi-
kleine Amerikaanse stad. Langzaam glijdt de
klassieke muziek, gespeeld door een klein
camera naar een openstaand raam van een
orkest. Op de aftiteling stond de naam van
flatgebouw, we glippen naar binnen en daar
een componist. Bij een epische film als Ben Hur (1959) hoor je bij vrijwel iedere scène begeleidende en sturende muziek, behalve bij de dialogen, ik heb het voor deze gelegenheid
Filmliefhebbers gaan niet voor de muziek naar de bioscoop
gecontroleerd. Bij Lewis heb je veel minder muziek, alleen bij spannende scènes en bij
heb je Janet Leigh (in de film heet ze Marion
totaalshots van steden of landschappen. Ik
Crane) in beha en onderjurk. Hitchcock zet
merkte dat ik me moest inspannen om de
ons gelijk in de kijkhouding die hij hebben
muziek daadwerkelijk te horen. Ze was er,
wil, die van de voyeur. De muziek bij deze
maar ik wilde er niet naar luisteren. Ik wilde
stadsscène herinnerde ik me niet meer tot
haar vergeten.
ik haar een paar dagen geleden beluisterde. Ik wist het weer. Sombere vioolmuziek,
Vertigo (1958), filmtitles ontworpen door Saul Bass
Bruckner met een beetje Ives
met rare glissando’s; klassieke muziek met
Van sommige films van Hitchcock herinner
een modernistische bite: Bruckner met een
ik me de muziek wel. Niet hoe het klonk
beetje Charles Ives. Nu besef ik dat Herrmann
Registreren we filmmuziek wel?
dat je Engelse oorlogsschepen op het scherm
maar wel dat het angstaanjagend was.
deze muziek niet schreef om de scènes te
Onthouden we wat we horen? De beste
ziet. Bij de schurk hoor je een dreigend
Bijvoorbeeld dat krankzinnige vogelgekrijs
begeleiden of verhelderen maar om ze te
muziek helpt je niet bij het kijken, maar
riedeltje, bij de held opgewekt gepingel. Als
bij de moordscène onder de douche in Psycho
intensiveren. Dat was het nieuwe ervan, maar
intensiveert het.
je dit eenmaal snapt, en moeilijk is het niet,
(1960), voor strijkers gecomponeerd door
dat ontging me destijds, ik hoorde de muziek
vergeet je het niet meer en in de loop van je
Bernard Herrmann, lange tijd Hitchcocks
niet eens. Ik moet dit beter zeggen: ik hoorde
Filmmuziek is erop gericht de filmdroom van
filmcarrière bouw je een ware encyclopedie
vaste componist. Toen ik het op YouTube
haar wel maar beleefde haar niet. Ik beleefde
bioscoopbezoekers te begeleiden, te ver-
aan betekenissignalen op.
opzocht, herkende ik het. Ik herinner me
de beelden. Filmliefhebbers zoals ik gaan niet
helderen en te intensiveren. Je komt er
Vroeger ging ik vooral naar cowboyfilms,
niet alleen de muziek bij deze moordscène
voor de muziek naar de bioscoop maar voor
als kind langzamerhand achter dat een
oorlogsfilms, circusfilms, gelukfilms, science-
maar ook die bij de titelsequentie. Zoveel
de spanning, de beelden, het afloopsyndroom,
achtervolging in een film gelijkstaat met
fictionfilms. Van de muziek herinner ik me
dreiging in een muziekstukje van niet meer
het plezier van de donkere zaal en de
springerige, snelle muziek, dat liefde een
niets. Ze was er, dat had ik beslist gehoord,
dan twee minuten! Op het bioscoopscherm
anonimiteit. Het voyeurisme.
viool, harp of fluit is, dat spanning wordt
maar na afloop had ik het er nooit over. Als
verschijnen eerst onder diepe stilte de
opgebouwd via dreigende mineurakkoorden
er een bepaald dreigend muziekje klonk, dan
woorden ‘A Paramount Release’, dan donker
Nooit naar de voorgrond
en dat oorlog marsmuziek produceert. Ook
kwam het monster, dat snapte ik wel, dat
en ineens: vroemvroem. Bonzende violen,
Herrmanns muziek is in de Hitchcock-films
snap je verbazingwekkend snel dat muziek
was me al in eerdere films opgevallen. Maar
daverende strijkmuziek, terwijl over het
altijd zeer dwingend, ook in Vertigo. Luister
misverstanden rondom het filmverhaal
hoe het klonk weet ik niet meer. Is er muziek
scherm horizontale lijnen glijden met
en kijk naar het begin: dreigende Bruckner/
probeert te verhelderen. Als je een paar
bij de films van Woody Allen? Ja, maar hoe
daaronder de namen van acteurs, producer,
Sjostakovitsj-achtige muziek (trombones)
maten uit God Save the Queen hoort, weet je
klinkt die? Geen idee. De Wagnermuziek in
regisseur en de titel. In zwartwit, ook dat
met vioolgepingping erbij. Ze vertelt niet
4 - AAA Suspense
5 - AAA Suspense
het verhaal, ze intensiveert het, vertelt de
over twisten of muziek het realiteitsgehalte
SUSPENSE @ SPUI25
toon ervan. Vertigo biedt een uitgebreide
van een film werkelijk bevordert. In het ‘echte
enscenering van obsessie en wanhoop
leven’ hoor je geen violen als je je geliefde
waarin soms minutenlang alleen beelden van
kust, wel vaak toeterende auto’s of andere
San Francisco te zien zijn. Met daaronder
stadsgeluiden. Steeds meer filmmakers
Suspense in Weimar films AAA-lezing door Helen Westerik
die muzikale dreiging die langzaam wordt
menen een grotere realiteitsillusie te kunnen
opgevoerd. Herrmanns muziek komt nooit
ensceneren met stilte of ‘natuurlijk’ geluid,
tot een oplossing, er is geen bevrijding, zoals
zeker nu geluidsopnames technisch steeds
ook de film, als je er wat langer over nadenkt,
beter worden. Ook Hitchcock werkte al
geen oplossing biedt. De hoofdfiguur gaat
met stilte en natuurlijk geluid. Bij een van
ten onder aan zijn seksuele hang-ups, hij
de meest spectaculaire scènes uit North by
overstijgt ze niet. Bij alle scènes keert het beginthema terug, het dringt zich naar voren, het lijkt er soms zelfs op of de muziek Hitchcocks beelden overschaduwt. Een
In het ‘echte’ leven hoor je geen violen maar toeterende auto’s
paar jaar na Vertigo gingen beide heren met ruzie uit elkaar, je kunt je daar wel iets bij
Northwest (het sproeivliegtuigje!) houdt de
voorstellen.
muziek ineens op. Alleen het geronk van de
Filmuziek mag zich nooit naar de voorgrond
vliegtuigmotor is nog te horen en het rennen
dringen. Als je haar te veel hoort, deugt ze
van het vluchtende personage. Het effect is
niet. Dat is de tragiek van filmcomponisten.
geweldig: plotseling ben je als kijker zelf de
Ze zijn en blijven een knechtje van de
opgejaagde.
Bij suspense denk je al snel aan Hitchcock.
Helen Westerik (Theaterwetenschap UvA)
regisseur, ook al weten zij (en de regisseur)
We mogen in de toekomst steeds meer films
Maar ook vóór zijn carrière een vlucht nam,
schrijft over film. Ze is bezig met haar tweede
heel goed dat muziek belangrijk is bij de
verwachten waarin alleen functionele muziek
waren er spannende films, en duistere. De
boek, dat zal gaan over de politieke avant-
opwekking en instandhouding van de
te beluisteren valt. Ik durf dit artikel niet
Weimar-periode (1919-1933) is misschien wel de
garde. Hiervoor is ze betrokken geweest bij
noodzakelijke werkelijkheidsillusie bij de
te beëindigen zonder met gepaste eerbied
meest belangrijke periode in de Duitse film. In
filmfestivals en -programma’s en heeft ze
filmkijker. Als ze dan maar niet overheersend
te verwijzen naar de krankzinnige zangfilm
de veertien jaar tussen het aftreden van keizer
samen met Louise O. Fresco drie series ‘Film
wordt. Ook beroemdheden als Ennio
Les Parapluies de Cherbourg (1964) van Jacques
Wilhelm II en het aantreden van Hitler werden
& Food’ verzorgd voor SPUI25.
Morricone, Danny Elfman (Edward Scissorhands,
Démy. In deze film is juist niets realistisch,
ongeveer drieduizend films gemaakt. Dat is
Spider-Man) en John Williams (Star Wars, E.T.,
het verhaal is doelbewust melodramatisch,
bijna één per anderhalve dag! Veel daarvan
Harry Potter) weten dit, ze kennen als het
het decor adembenemend kitscherig, de
zijn in de vergetelheid geraakt, maar
goed is hun plaats. ‘Echte’ componisten
volhardende zang van de acteurs volstrekt
opvallend genoeg zijn juist de duistere,
van autonoom werk kijken daarom altijd
onnatuurlijk. Alle werkelijkheidsillusies zijn
unheimische films nog steeds belangrijk – en
WOENSDAG 11 SEPTEMBER
enigszins neer op hun vaak veel rijkere
weggewerkt. En toch kijk en luister ik er
prachtig om te zien. Denk maar aan M – eine
SPUI25
filmcollega’s. Al zullen ze wel eens denken:
altijd naar alsof ik voor het eerst naar de
Stadt sucht einen Mörder, of Metropolis. Wat
waarom vragen ze mij niet?
film ga. Raarder kan het niet zijn. Deze
maakt deze films zo onheilspellend? En wat is
17.00 uur SUSPENSE IN WEIMAR FILMS
beelden, deze zang en deze muziek. Maar
de rol van de geschiedenis in die getroebleerde
lezing door Helen Westerik
mooier ook niet.
films? Hoe beïnvloedde de Weimar film de
Omgevingsgeluid In de Europese filmkunst speelt muziek
Peter Lorre in M – eine Stadt sucht einen Mörder (Fritz Lang, 1931)
filmgeschiedenis en wat is er terecht
muziek
tegenwoordig een minder belangrijke rol dan
Dit essay is geschreven in opdracht van
gekomen van de belangrijkste regisseurs? In
Hindemith delen uit Cellosonate op. 25/3 (1923)
vroeger. Dit heeft uiteraard te maken met de
De Groene Amsterdammer, waarin eerder een
een zoektocht van een uur probeert Helen
door Benedikt Enzler cello
budgetten. Maar esthetische overwegingen
uitgebreidere versie verscheen.
Westerik deze vernieuwers, tijdgenoten van
spelen zeker ook een rol. Je kunt er namelijk 6 - AAA Suspense
componist Arnold Schönberg, nader te duiden.
gratis toegang na reservering via www.SPUI25.nl
7 - AAA Suspense
BEKEKEN IN HET STEDELIJK door Sarah Meuleman
Onvermijdelijk ‘Rest Energy’ van Marina Abramovic & Ulay Eén van de spannendste filmmomenten in my
eeuwen is de mythologische figuur van Cupido
book is een bedrieglijk eenvoudige straatscène
verbasterd tot commercieel liefdesengeltje.
in Hitchcocks Frenzy: secretaresse wandelt
Maar nog steeds geldt: als hij schiet, slaat de
door rustig Londens steegje naar kantoor.
passie genadeloos toe. Hoe gevaarlijk die kan
De kijker weet dat haar baas daar zojuist is
zijn, demonstreren de kunstenaars in hun
vermoord. Je hoort het geklikklak van haar
houding. Ze leunen achterover in het ver-
hakken op de straatstenen. Rustig nadert ze
trouwen dat de boog hen rechtop houdt. Ze
de voordeur. Dan tikken de hakken de trap
balanceren met een wapen. De liefde die de
op, maar je ziet alleen het lege steegje. Eén
twee nu nog bindt, kan hen straks vernietigen.
camerastandpunt, twintig seconden lang (en voor een film is dat lang). Een bruine muur, een gietijzeren vensterbank, drie witte pijlen.
Twee harten slaan bijna hoorbaar op hol
Er gebeurt helemaal niets en toch gebeurt er een heleboel. Na twintig seconden: een
Een moment suspended in time, maar is er
ijselijke gil.
ook sprake van suspense? De geïnformeerde
Weten wat er gaat gebeuren voordat
kunstkijker weet best dat de boog niet wordt
het gebeurt kan erg saai zijn. Maar ook
afgeschoten; Abramovic en Ulay moeten nog
ontzettend spannend. Socrates noemde het
een carrière mee. Het is een demonstratie
ironie: kennis hebben van het onheil dat de
van vertrouwen. En vanuit Abramovic:
ander staat te gebeuren, achterover leunen en
overgave. Hier geen suspense, maar suggestie
kijken hoe het onvermijdelijke gebeurt; het
(soms het antoniem van suspense). Twee
kán heerlijk zijn.
harten slaan bijna hoorbaar op hol, hun
In dit beeld uit Rest Energy, een vier minuten
adem versnelt, ze hebben alleen oog voor
en tien seconden tellende film uit 1980 van
elkaar. Anders dan Hitchcocks twintig fatale
Marina Abramovic en Ulay, lijkt hetzelfde
seconden, maar zo herkenbaar in de liefde.
aan de hand: een bevroren moment van rust
Er gebeurt een heleboel en toch. Gebeurt er
voor onheil. De beeldende kunstenaars en
helemaal niets.
geliefden staan tegenover elkaar. Ze dragen zakelijke kleding: witte overhemden, een
PS
zwarte rok en broek. De enige uitgesproken
Kijk voor de ontroerende epiloog van
kleur in het beeld is de oranje pijl in de boog,
Abramovic’ en Ulays liefdessprookje op
Marina Abramovic & Ulay, Rest Energy, 1980
gericht op het hart van Abramovic.
YouTube:
Kleurendruk, afbeeldingformaat: 60 x 50 cm
Pijl en boog – symbool van verlangen,
www.youtube.com/watch?v=R4lp4w8lNYs
Collectie Stedelijk Museum Amsterdam
aantrekkingskracht en erotiek. In de loop der 8 - AAA Suspense
9 - AAA Suspense
SUSPENSE @ KONINKLIJK CONCERTGEBOUW
Schönberg: Begleitungsmusik zu einer Lichtspielszene
DONDERDAG 12 SEPTEMBER
Dreigend gevaar – angst – catastrofe Koninklijk Concertgebouworkest met filmprojectie
Afschrikwekkend?
Koninklijk Concertgebouworkest
Volgens Bernard Herrmann was Amerika het
i.s.m. EYE en European Film Philharmonic
enige land met echte filmcomponisten:
CONCERTGEBOUW – GROTE ZAAL
‘Elders zijn er componisten die af en toe aan een film werken.’ Europese filmcomponisten zijn inderdaad in de minderheid – en niet
20.15 uur VOORPROGRAMMA
alleen omdat Amerika nu eenmaal de grootste
filmregisseur Pieter Kuijpers spreekt over
exporteur van amusementsfilms is. Sinds
Suspense - music & cinema
Dreigend ostinato, angstig tremolo en dan
juist verklanken wat buiten beeld blijft, de
Beethoven hebben Europese componisten
een ‘diabolus in musica’ voor de catastrofe:
heimelijke drijfveren van de hoofdpersonen,
onafhankelijkheid als norm gehanteerd; zij
21.15 uur CONCERT MET FILMPROJECTIE
de spannende film heeft veel te danken
hun zieleleven, kortom: ‘het psychologische
willen niet ondergeschikt zijn aan een script
Koninklijk Concertgebouworkest
aan muzikale effecten. Omgekeerd is de
landschap’ van de film, zoals hij het noemde.
en een regisseur.
David Robertson dirigent
moderne muziek schatplichtig aan de
Juist de films van Hitchcock, met hun veelal
Ook Arnold Schönberg was bepaald geen
spannende film. Tijdens dit suspense-
geobsedeerde hoofdpersonen, gaven hem
componist om zich te laten leiden door
Bernard Herrmann (1911-1975)
concert met filmprojectie klinken harde
daartoe alle gelegenheid.
wie of wat dan ook. Weinigen waren
delen uit ‘Vertigo’ (1958)
dissonanten van ‘serial killer’ Arnold
In de muziek bij Vertigo en Psycho – om twee
eigenzinniger dan de leider van de Tweede
muziek bij de film van Alfred Hitchcock
Schönberg, claxons en clusters in Béla
toppers te noemen – doet hij dat met een
Weense School die de twaalftoonsmuziek
Prelude – The Nightmare – Scène d’Amour
Bartóks Wonderbaarlijke mandarijn, scherp
uitzonderlijk gevoel voor sfeer en soms
introduceerde. Maar filmproducenten zagen
Filmphilharmonic Edition
stekende strijkers in Psycho van Bernard
ongebruikelijke instrumentaties. Muzikale
wel wat in zijn muziek. Irving Thalberg van
film by Courtesy of Universal Studios Licensing LLC
Hermann en – nog spannender – gloed-
clichés ging hij zoveel mogelijk uit de weg;
MGM noemde zijn Verklärte Nacht ‘lovely
eerste uitvoering door het Koninklijk
nieuwe filmmuziek.
hij was niet het soort Hollywood-componist
music’, hetgeen tegen het zere been van de
Concertgebouworkest
dat een fondantlaag van neoromantische
componist was. Toen Schönberg van een
Herrmann: Psycho, Vertigo
kitsch over de beelden uitgiet. In de titel-
uitgeverij het verzoek kreeg iets te schrijven
Psychologisch landschap
muziek van Vertigo hoor je feeërieke harp- en
voor een ‘filmmuziekbank’ waaruit regisseurs
Bernard Herrmann, een Russisch-Joodse
celestasluiers, plots doorkliefd door massieve,
kant en klare fragmenten zouden kunnen
immigrantenzoon, schreef diverse werken
donkere akkoorden: een door latere film-
kiezen, lapte hij de meegeleverde mogelijke
voor de concertzaal. Maar hij werd vooral
componisten vaak geïmiteerd, maar nooit
verhaallijnen aan zijn laars. In plaats daarvan
beroemd om zijn filmmuziek en in het
geëvenaard effect. Voor Psycho gebruikte hij
concentreerde hij zich op de drie kern-
bijzonder als ‘huiscomponist’ van Alfred
slechts een strijkorkest – tegen de toeters en
gegevens ‘dreigend gevaar’, ‘angst’ en
Hitchcock. Herrmann was een eigenzinnige
bellentraditie van Hollywood in. De partituur
‘catastrofe’. Dat ging hem gemakkelijk af,
Fons Merkies (1966)
geest, zoals de velen die ruzie met hem
bestaat bijna uitsluitend uit korte, schokke-
want met zijn extreem atonale muziek
Elevator Sequence (2013)
kregen ondervonden. Zijn beroemde woede-
rige motiefjes – zelden klinkt een rustgevend,
deelde hij al zo’n twintig jaar schokeffecten
muziek bij een scène uit de film ‘The Silence
uitbarstingen hebben zijn reputatie nooit
beschrijvend thema. Hoogtepunt zijn natuur-
uit. Bij de première van Begleitungsmusik
of the Lambs’ van Jonathan Demme (1991)
echt geschaad; met zijn compromisloze
lijk de knerpende violen bij de beroemde
zu einer Lichtspielszene bleek het om muziek
opdrachtcompositie, wereldpremière
opstelling jegens Hollywood-bazen oogstte
douchemoord. Elders hebben de pulserende
te gaan die het prima zonder beelden kon
hij juist bewondering. Hij waagde het zelfs
motiefjes een swingend, bijna jazzy effect.
stellen. Sterker zelfs: het publiek was
de dominante Hitchcock zijn plaats te wijzen:
Dan hoor je ineens even iets van het gewone,
ditmaal voorbereid op ‘afschrikwekkende’
‘Hitchcock maakt films maar voor zestig
cafébezoekende Amerika van rond 1960 – een
klanken en reageerde enthousiast. Reden
procent af, ik moet de rest doen.’
wereld die voorgoed buiten je bereik komt te
voor bezorgdheid bij Schönberg: ‘Men schijnt
Die opmerking zegt veel over zijn werkwijze.
liggen als je een kamer boekt in Norman
dit stuk te waarderen. Zou dat iets zeggen
Vaak onderstreept filmmuziek louter wat
Bates’ motel.
over de kwaliteit?’
beeld en dialogen al zeggen; Herrmann wilde
Michiel Cleij
Hoewel Hollywood hem naar Los Angeles had
10 - AAA Suspense
Arnold Schönberg (1874-1951) Begleitungsmusik zu einer Lichtspielszene, op. 34 (1929-30) Drohende Gefahr – Angst – Katastrofe filmbeelden uit de collectie ‘Bits & Pieces’ van EYE samenstelling Martin de Ruiter, programmeur stille film en live muziek van EYE
Vincent van Warmerdam (1956) Louisiana Story (2013) muziek bij een scène uit de gelijknamige film van Robert J. Flaherty (1948) Jules Buckley orkestratie opdrachtcompositie, wereldpremière vervolg programma >
11 - AAA Suspense
Joey Roukens (1982) Chase (2013) muziek bij een scène uit de film ‘Ronin’ van John Frankenheimer (1998) opdrachtcompositie, wereldpremière Bernard Herrmann delen uit ‘Psycho’ (1960) muziek bij de film van Alfred Hitchcock Prelude – The City – The Rainstorm – The Murder – The Water – The Swamp – The Cellar – Finale Filmphilharmonic Edition; film by Courtesy of Universal Studios Licensing LLC
eerste uitvoering door het Koninklijk Concertgebouworkest Béla Bartók (1881-1945) Muziek uit ‘De wonderbaarlijke
Louisiana Story (Robert J. Flaherty, 1948)
The Silence of the Lambs (Jonathan Demme, 1991)
pantomime in één bedrijf naar een
gelokt bleken Schönbergs eisen omtrent
Merkies, Van Warmerdam en Roukens: nieuw werk
theatergroep Orkater, rockband The Moondogs
scenario van Menyhért Lengyel
autonomie en de rechten van de film-
Geïnspireerd op filmfragmenten
– en met de filmmuziek die hij voor zijn broer
componist niet realistisch. Hij keerde zich af
Voor Suspense – music & cinema vroeg het
Alex schrijft. Alex van Warmerdams film
van het medium film. Zijn invloed – en die van
Koninklijk Concertgebouworkest drie
Borgman werd dit jaar geselecteerd voor het
mandarijn’, op. 19 (1918-24, suite 1927)
einde van het concert ca. 22.30 uur
talloze modernisten na hem – is desondanks
componisten nieuwe muziek te schrijven bij
officiële hoofdprogramma van het filmfestival
22.30 uur /ENTRÉE LATE NIGHT CAFÉ
in veel filmmuziek nog altijd hoorbaar. Niet
een door hen zelf gekozen filmfragment, met
van Cannes. Broer Vincent vertelt dat er maar
– Koorzaal en Entreehal
alleen bij suspense, maar ook voor bijvoor-
als uitgangspunt Schönbergs ‘Dreigend gevaar
zeven minuten muziek in Borgman terecht
zie pagina 37
beeld humoristische films bleek twaalftoons-
– Angst – Catastrofe’.
kwamen – maar die bleken dan ook buiten-
muziek geschikt – hetgeen Schönberg altijd al
Fons Merkies verdiende zijn sporen als
gewoon effectief. ‘Dat heeft me aan het
tickets vanaf € 22,50 – www.concertgebouworkest.nl
vond.
filmcomponist bij films als All Stars en De
denken gezet over filmmuziek, want dat is
Voorprogramma gratis voor concertbezoeker (wel
Michiel Cleij
Poolse bruid en maakte tevens uitstapjes naar
toch vaak gecodeerde klank. Actie: snel.
televisie en musical. In een Preludium-
Suspense: dissonant. Het was heel verfrissend
Beeld bij Schönbergs Begleitungsmusik
interview van Thea Derks met de drie
om die codes los te laten.’ Voor Suspense koos
Martin de Ruiter (programmeur stille film en
componisten verklaart Merkies dat de
hij een fragment uit Louisiana Story van Robert
live muziek in EYE) maakte bij Begleitungsmusik
opdracht van het Koninklijk Concertgebouw-
J. Flaherty: ‘Ik hou van Louisiana en zijn
reserveren) /entrée Late Night Café gratis toegankelijk
zu einer Lichtspielszene, Schönbergs ‘compositie
orkest voor hem geen aanzet is om typische
typische muziek en werd meteen getroffen
De programmagegevens en een toelichting op dit concert
voor een denkbeeldige film’, een compilatie
filmmuziek te schrijven, maar muziek bij
door het openingsbeeld – ik heb de film niet
staan ook in Preludium, het programmablad van het Koninklijk
van beelden uit de collectie Bits&Pieces van
film – in dit geval de liftscène uit The Silence
eens uitgekeken.’
EYE. In elk filmarchief slingeren korte stukjes
of the Lambs. ‘Bij deze opdracht dien je twee
Joey Roukens heeft ondanks zijn jeugdige
Merkies, Joey Roukens en Vincent van Warmerdam over muziek
film rond waarvan niemand weet waar ze
doelen: je wilt dat de filmscène zo goed
leeftijd zijn sporen in de concertzaal al
schrijven voor film, en een artikel over leven en werk van
vandaan komen. Deze filmsnippers zijn als
mogelijk uit de verf komt én dat de muziek
verdiend. Hij componeerde in 2010 voor het
Elisabeth Lutyens. Losse nummers van Preludium zijn tijdens
een verscheurde brief waarvan slechts een
zelf interessant is.’
Concertgebouworkest het energieke Out of
paar stukjes zijn bewaard: Bits&Pieces is een
Gitarist en componist Vincent van
Control. Eerder dit jaar had hij veel succes met
schatkamer voor de verbeelding.
Warmerdam maakte naam met onder meer
zijn kinderopera Mr Finney, waarvoor Carel
Concertgebouworkest en het Concertgebouw. In het septembernummer vindt u voorts een interview met Fons
de concerten te koop. Abonnementen: zie www.preludium.nu.
12 - AAA Suspense
13 - AAA Suspense
modernisme van Stravinsky’s Le sacre du
elkaar schuren, cello’s snaren verstemmen en
eigentijdse muziek een vaste plaats in de
printemps, maar ondertussen stevig geworteld
pauken glissando’s spelen door de spanning
programmering, zoals onder meer in het
in de muziekcultuur van de Balkan. Het
van het trommelvel op te draaien. Rond
in seizoen 2010-2011 begonnen AAA Festival
combineren van oeroud en hypermodern zag
1920 vond men dat ‘barbaars’; tegenwoordig
Muziek en Kunst. Gustav Mahler en Richard
Bartók als zijn artistieke roeping.
geldt dit werk als een heerlijk spectaculair
Strauss stonden meer dan eens voor het orkest
Dat betekende niet dat hij zijn publiek
speelstuk voor orkestmusici én publiek.
en werden gevolgd door componisten als
zoetigheid voorzette. De wonderbaarlijke
Michiel Cleij
Debussy, Stravinsky, Schönberg, Berio, Henze en Adès. Het Concertgebouworkest groeide
mandarijn is gebaseerd op een libretto van Bartóks landgenoot Menyhért Lengyel (die
David Robertson, dirigent
aan het begin van de twintigste eeuw onder
in Hollywood naam zou maken als Melchior
David Robertson is geboren in Californië. Hij
leiding van de dirigent Willem Mengelberg
Lengyel, scenarioschrijver van onder meer
volgde zijn muziekopleiding aan de Royal
al snel uit tot een wereldberoemd ensemble.
Ninotchka en To Be or Not to Be): een bizarre
Academy of Music in Londen, waar hij hoorn
Na hem volgden Eduard van Beinum, Bernard
vertelling over drie straatrovers die een
en compositie studeerde alvorens zich op
Haitink, Riccardo Chailly en – sinds 2004 – de
meisje dwingen passanten te verleiden
directie te richten. David Robertson leidde
Letse maestro Mariss Jansons.
zodat ze deze kunnen beroven. De twee
vrijwel alle belangrijke orkesten in Europa en
eerste klanten blijken geen cent te hebben,
de Verenigde Staten. In 1997 ontving hij de
Pieter Kuijpers, spreker Voorprogramma
maar de derde is een welgestelde Chinees
National Endowment for the Arts Conductors
De Nederlander Pieter Kuijpers vestigde zijn
– de mandarijn – die het tegenstribbelende
Award, een belangrijke prijs voor
naam als filmregisseur in 2002 met Van God
meisje omstandig het hof maakt. Dan slaan
Amerikaanse dirigenten. Tussen 1992 en 2000
Los, zijn eerste speelfilm, waarmee hij meteen
de rovers toe: ze verstikken hem onder een
leidde hij Ensemble intercontemporain,
een groot publiek wist te bereiken. Met deze
kussen en doorboren hem met een roestig
waarna hij tot 2004 chef-dirigent was van het
film won hij in 2003 een Gouden Kalf voor
zwaard, maar de mandarijn lijkt onsterfelijk
Orchestre National de Lyon. Sinds 2005 is hij
Beste Regie en samen met scenarist Paul Jan
Alphenaar een libretto schreef naar het boek
en blijft onaangedaan naar het meisje staren.
chef-dirigent van het Saint Louis Symphony
Nelissen een Gouden Kalf voor Beste Scenario.
van Laurentien van Oranje en Sieb Posthuma.
Uiteindelijk is het het meisje dat de impasse
Orchestra en eerste gastdirigent van het BBC
Nadat Pieter Kuijpers in 1993 afstudeerde in
Voor Roukens betekent deze opdracht zijn
doorbreekt door op de avances van de
Symphony Orchestra. In 2011 benoemde het
Theater-, Film- en Televisiewetenschap begon
eerste ervaring als filmcomponist. Hij koos een
mandarijn in te gaan – en dan pas beginnen
Ministerie van Cultuur van Frankrijk hem tot
hij zijn carrière als scenarioschrijver. In 2006
fragment uit Ronin van John Frankenheimer:
zijn wonden te bloeden en sterft hij.
Chevalier des Arts en des Lettres. In mei 2012
regisseerde en produceerde hij Dennis P., de
‘Ronin heeft een van de meest spectaculaire
Waarom koos de intens humane, vreedzame
werd hij benoemd tot chef-dirigent van het
eerste speelfilm van Pupkin Film waarvan
achtervolgingsscènes uit de hele film-
Bartók juist dit wrede verhaal? Hij zag
Sydney Symphony Orchestra. Bij het Koninklijk
hij mede-eigenaar is. Binnen Pupkin Film
geschiedenis, maar ik wil geen muziek
prijzenswaardige kwaliteiten in het gedrag
Concertgebouworkest is de dirigent sinds
focust hij zich ook op de ontwikkeling
schrijven die het beeld ondersteunt, zoals een
van de mandarijn: vastberadenheid, verzet
2008 regelmatig te gast, waarbij hij vaak
van televisiedrama zoals de series Feuten
goeie filmcomponist zou doen. Ik ga proberen
tegen onderdrukking, hang naar liefde. Bij
avontuurlijke programma’s dirigeert.
en Bellicher. Andere succesvolle en veel
het fragment zodanig in te zetten dat het een
de première dacht men daar anders over.
extra betekenislaag geeft aan de muziek.’
Velen vonden Lengyels verhaal pervers en de
Koninklijk Concertgebouworkest
Off Screen (2005), De Griezelbus (2005), TBS
Ronin (John Frankenheimer, 1998)
onderscheiden films van Pieter Kuijpers zijn
muziek stuitend. Het klankbeeld is inderdaad
Het Koninklijk Concertgebouworkest wordt
(2008) en Doodslag (2012). In januari 2014
Bartók: De wonderbaarlijke mandarijn
niet mals: Bartók liet geen kans onbenut
door de internationale kritiek tot het zeer
gaat zijn nieuwe speelfilm Hemel op Aarde in
Chaos, pijn en angst
om chaos, pijn en angst uit te drukken. Het
selecte gezelschap van ’s werelds beste
première, met muziek van Rowwen Hèze.
Horror in muziek is niks nieuws – elke eeuw
minst schokkend is nog de pentatonische
drie orkesten gerekend. Het onderscheidt
heeft zijn eigen verschrikkingen – maar Béla
(‘Chinese’) toonladder waarmee de mandarijn
zich door zijn unieke herkenbare klank en
Bartók zette rond 1920 een nieuwe norm met
geïntroduceerd wordt. Bartók grossiert in
stilistische flexibiliteit. Het orkest werkt met
het ballet De wonderbaarlijke mandarijn. Het is
ongewone klankeffecten: hij laat de violen
de belangrijkste componisten en dirigenten,
muziek van een relatief jonge componist,
kwarttonen spelen en met het hout van de
van gevestigde namen tot aanstormend
in vervoering geraakt door het radicale
strijkstok op de snaar tikken, bekkens over
talent. Sinds de oprichting in 1888 heeft
14 - AAA Suspense
15 - AAA Suspense
SUSPENSE @ STEDELIJK MUSEUM
Musici van het Koninklijk Concertgebouw-
VRIJDAG 13 SEPTEMBER
Bangmakerij als kunst en ambacht Confrontaties
orkest laten een strijktrio van de Engelse
Confrontaties
componiste Elisabeth Lutyens horen. Lutyens,
STEDELIJK MUSEUM – TEIJIN AUDITORIUM
geboren in 1906, speelde een belangrijke rol in
16.00 – 17.30 uur
de verbreiding van Schönbergs atonale stijl in Engeland en stond bekend als ‘Horror Queen’ vanwege haar modernistische filmscores voor
gasten
thrillers. Vrijdagavond speelt het Concert-
Martin de Ruiter, Vincent van Warmerdam,
gebouworkest fragmenten uit haar muziek
Joost Overbeek
voor de film The Skull. Verder praat Hans Ferwerda met film-
muziek
componist Vincent van Warmerdam over
Arnold Schönberg (1874-1951)
de kneepjes van het vak. Van Warmerdam
fragment uit Strijktrio, op. 45 (1946) ‘
kreeg onder meer de European Composer
Elisabeth Lutyens (1906-1983)
of the Year Award voor zijn muziek bij
Strijktrio, op. 57 (1964)
De Noorderlingen (volgens critici de beste Nederlandse film ooit) en een Gouden Kalf
Vincent van Warmerdam (1956)
voor Kicks. Hij is een van de drie componisten
uit ‘De Noorderlingen’ (1992):
die voor deze editie van AAA nieuw werk
Welkom in het bos en Agnes’ dood
schreven voor het Concertgebouworkest.
uit ‘De trein van zes uur tien’ (1999):
Tijdens Confrontaties worden korte
Identificatie
fragmenten uit De Noorderlingen en De trein van zes uur tien gespeeld.
Leonie Bot viool
Designer, schrijver en columnist Joost
Jane Piper viool
Overbeek sluit de middag af.
Frederik Boits altviool Julia Tom cello Georgina Poad contrabas tickets € 15 inclusief museumbezoek gratis met Museumjaarkaart
De Noorderlingen (Alex van Warmerdam, 1992)
In het vrijdagmiddagprogramma
Deze keer geeft Martin de Ruiter een
Confrontaties worden gasten uit verschil-
presentatie met beeld en geluid over de
lende disciplines bij elkaar gebracht.
relatie tussen suspense en (film)muziek.
Beeldende kunsten en muziek worden
De Ruiter is programmeur stille film en live
soms botweg naast elkaar geplaatst, niet
muziek bij EYE en was betrokken bij de
zelden gevolgd door een gesprek waarin
beeldprogrammering van de concerten van
het spanningsveld van de thematiek wordt
het Koninklijk Concertgebouworkest deze
afgetast. De programmering is in handen
week. Als componist schreef hij diverse
van Hans Ferwerda namens het Koninklijk
partituren voor stille films. Aan de hand van
Concertgebouworkest en Hendrik Folkerts,
voorbeelden gaat hij in op wat suspense
curator public program van het Stedelijk
precies inhoudt en de onmisbare rol van
Museum.
muziek daarbij. 16 - AAA Suspense
17 - AAA Suspense
SUSPENSE @ KONINKLIJK CONCERTGEBOUW
die gaf haar een vrijbrief voor vernieuwing.
VRIJDAG 13 SEPTEMBER
Avant-garde soundtrack voor horrorklassieker ‘The Skull’ in vrijdagprogramma
Immers: moderne klanken, versmaad in de
Koninklijk Concertgebouworkest
concertzaal, gaan er bij liefhebbers van dit
i.s.m. EYE en European Film Philharmonic
genre in als koek.
CONCERTGEBOUW – GROTE ZAAL
De muziek voor The Skull beschouwde Lutyens als haar beste filmpartituur. In deze horror-klassieker, door filmcriticus Jonathan
19.15 uur INLEIDING – Koorzaal
Rigby een ‘visuele tour de force’ genoemd,
Renée Jonker spreker
trekt een vervloekte schedel (van Marquis de Sade!) een spoor van verderf. Regisseur
20.15 uur CONCERT MET FILMPROJECTIE
Freddie Francis koos voor een suggestieve
Koninklijk Concertgebouworkest
aanpak met weinig dialoog en in die context
David Robertson dirigent
kon Lutyens’ anti-romantische, spaarzame stijl floreren. Bij hoogtepunten in de film
als donderdag 12 september met pauze na
(een moord, de vondst van een lijk) leverde
‘Psycho’ en na de pauze toegevoegd:
Lutyens juist géén muziek, overtuigd als zij was dat muziek, klankeffecten en dialogen één soundtrack moesten vormen. Elders kiest ze voor sobere kamermuziektexturen – met mogelijk het eerste gebruik ooit van een cimbalom in een filmscore – waardoor
Elisabeth Lutyens (1906-1983) Muziek uit ‘The Skull’ (1966) muziek bij de film van Freddie Francis Nederlandse première Het manuscript van de muziek is welwillend ter beschikking gesteld door de Elisabeth Lutyens Estate en voor deze eerste concertuitvoe-
een plotselinge orkestuitbarsting des te
ring uitgegeven door York Music Press. Met dank aan Christine Banks,
indrukwekkender klinkt.
Head of Music Collections van de British Library, Claire Irwin van
Michiel Cleij
University of York Music Press en Hannah Vlcek, Label Manager van NMC Recording (uitgebracht op de cd ‘Love From A Stranger’, in een uitvoering door het BBC Symphony Orchestra o.l.v. Jac van Steen).
einde van het concert ca. 22.15 uur 22.30 uur MEET THE ARTISTS – Spiegelzaal Peter Cushing in The Skull (Freddie Francis, 1966) tickets vanaf € 22,50 – www.concertgebouworkest.nl
Anders dan op donderdag heeft het
Lutyens: Muziek uit ‘The Skull’
Inleiding gratis voor concertbezoeker (wel reserveren)
concert op vrijdag 13 september de
Anti-romantisch
Meet the Artists gratis voor concertbezoeker
gebruikelijke opzet met aanvangstijdstip
Voor de Engelse componiste Elisabeth Lutyens
van 20.15 uur en een pauze.
was filmmuziek aanvankelijk een bijproduct,
Als voorlaatste werk op het programma
geschreven vanuit financiële noodzaak. Want
De programmagegevens en een toelichting op dit concert
is Elisabeth Lutyens’ filmmuziek
haar concertmuziek werd ontoegankelijk en
staan ook in Preludium, het programmablad van het Koninklijk
voor The Skull opgenomen. Er is geen
‘vreemd’ gevonden. In Engeland was zij een
Voorprogramma, maar een Inleiding in
van de eerste aanhangers van Schönbergs
de Koorzaal om 19.15 uur.
atonale stijl en ook op het gebied van
schrijven voor film, en een artikel over leven en werk van
filmmuziek liep ze voorop. In het bijzonder
Elisabeth Lutyens. Losse nummers van Preludium zijn tijdens
legde ze zich toe op spannende muziek voor
Concertgebouworkest en het Concertgebouw. In het septembernummer vindt u voorts een interview met Fons Merkies, Joey Roukens en Vincent van Warmerdam over muziek
de concerten te koop. Abonnementen: zie www.preludium.nu.
de horrorproducenten Hammer en Amicus, 18 - AAA Suspense
19 - AAA Suspense
Marcel van Eeden, Oswald’s Dream, 2007 Negrostift, gouache en kleurpotlood op papier, variabele afmetingen Collectie Stedelijk Museum Amsterdam
INTERVIEW door Gawie Keyser
De juiste toon Paul Verhoeven over soundtracks ‘Het gevaar is dat muziek het beeld
Goldsmith voor Basic Insinct schreef, vooral in
interpreteert,’ zegt meesterregisseur Paul
die laatste scène. Ook keert Stravinsky terug
Verhoeven. En toch: muziek doet iets
in Verhoevens experimentele film Steekspel,
met de beelden dat de beelden zelf niet
die maart dit jaar in Nederland uitkwam en
kunnen. Over muziek, film, en kamelen.
komend najaar in Amerika in première gaat, zoals de regisseur vanuit Los Angeles vertelt.
De laatste scène van Basic Instinct heeft veel
Verhoeven: ‘Ik liet Stravinsky horen aan Fons
weg van een opera of een ballet, ook al liggen
Merkies, componist van Steekspel. Een soort
beide hoofdrolspelers naakt in bed. Terwijl de
Russische polka was het, Scherzo à la russe.
biseksuele killer Catherine Trammell (Sharon
Zoiets moet het worden, zei ik tegen Fons,
Stone) en detective Nick Curran (Michael
maar dan als filmmuziek.’
Douglas) de liefde bedrijven, bereikt de
Paul Verhoeven (foto Lex de Meester)
muziek een crescendo – het moment waarop
In welk stadium van de productie gaat uzelf met
zij een orgasme heeft en dus óók volgens de
muziek aan slag?
thematische ontwikkeling van het verhaal
Verhoeven: ‘Zodra de montage afgelopen is
naar een ijspriem zou moeten grijpen om
en het beeld in elkaar zit. Als je eerder met
hem te doden. Maar dan omhelzen ze elkaar
een componist gaat praten kan er verwarring
innig in een perfect gechoreografeerde
ontstaan. Vooraf heb je bepaalde ideeën over
beweging en zwakken fluit en viool weer af,
een film. Maar die veranderen; er gebeurt
totdat de camera laat zien dat er toch zo’n
immers nogal wat als je gaat draaien, met
moordwapen klaarligt op de vloer onder het
acteurs, landschappen, locaties of crew. Pas
bed, en dit alles begeleid door een nieuw
aan het einde, wanneer je weet wat het ritme
muzikaal aanzetten dat kijker/luisteraar
van het werk wordt, wat het beeld is, dan kun
achterlaat in een staat van ontreddering.
je de componist erbij halen. Die weet: dit is
Zoals deze briljante scène in Paul Verhoevens
het beeld, dat gaat niet meer veranderen.’
thriller uit begin jaren negentig laat zien,
22 - AAA Suspense
kan muziek de uiteindelijke betekenis van
In uw boek ‘Volgens Verhoeven’ lijkt het wel alsof de
beelden bepalen. Juist bij deze regisseur, die
muziek van uw favoriete films ook meteen door de
films maakt die opvallen door de impact van
beroemdste filmcomponisten gemaakt is. Misschien
controversiële beelden, luisteren muziek-
geldt: geen grote films zonder grote componisten?
keuze en compositie nauw. Vooral klassieke
‘Nee. De laatste film van Michael Haneke,
muziek is bepalend, bijvoorbeeld in de wijze
Amour, heeft vrijwel geen muziek. En toch is
waarop Igor Stravinsky duidelijk hoorbaar
het een zeer bijzondere film. Goed gecompo-
is in het hypnotiserende strijkwerk dat Jerry
neerde, interessante muziek in een grotere
23 - AAA Suspense
film, een Hitchcock of Spielberg of een van mijn films, kan ervoor zorgen dat kijkers dat werk op een andere manier ervaren dan wanneer het gaat om slechte muziek. Zoals tegenwoordig vaak uit Hollywood komt – een overdaad aan imitaties van Hans Zimmer [componist van onder meer Man of Steel – G.K.]. Of Hans Zimmer gaat zelf met een groep van dertig mensen aan de slag die allemaal dezelfde dingen schrijven.’ Interessant dat u een onderscheid maakt tussen grote en kleine films. ‘Haneke maakte een zwartwit film: Das Weisse Band. Bij zo’n kleine film moet je oppassen met muziek, omdat het allemaal to the point is wat er in het verhaal gebeurt. Muziek zwakt dan eigenlijk af. Iets anders, en ook in een heel ander genre, is bijvoorbeeld Doctor Zhivago (1965) van David Lean. Hoe epischer het verhaal, hoe belangrijker de rol van muziek. Bij een kleinere film, gemaakt voor een
Basic Instinct (Paul Verhoeven, 1992)
kleiner publiek, heeft muziek een andere rol.’ toen hij daar aan het werk was en zelfs
Tegenwoordig gaat dat anders: zo’n Hans
dat de meeste regisseurs weinig van
Wat is de rol van muziek bij ‘grote films’?
voordat hij aan het werk ging. Het beeld op
Zimmer werkt met een groep discipelen die
muziek afweten. Ze hebben geen idee van
‘Het gevaar is groot dat muziek het beeld
zichzelf is eigenlijk stom: een man op een
het werk dan gedeeltelijk van hem over-
de geschiedenis van muziek. Ze kennen
interpreteert. Soms verdraag je als toe-
kameel. Dankzij de muziek durft Lean de
nemen, wat inhoudt dat hij een thema
Stravinsky of Szymanowski niet. Misschien de
schouwer zo’n specifieke duiding van het
beelden zo lang te laten staan.’
opschrijft van nauwelijks zes noten, dat
Boléro van Ravel of zoiets... ’
beeld niet. In het tijdperk van de zwijgende
vervolgens eindeloos wordt herhaald.
film kwam er steeds meer muziek bij, eerst
Een van de componisten die invloedrijk lijkt in uw
live op de piano, later in de film zelf. Het is
eigen werk is Bernard Herrmann, vaste componist
zwaar om twee uur lang alleen maar naar
van Alfred Hitchcock.
beeld te kijken. Muziek helpt je door het
‘Van hem ben ik een grote fan. Voor Hitchcock
verhaal heen te komen op een manier die
maar ook voor anderen heeft hij prachtige
overeenstemt met de wensen van de maker.
muziek geschreven, ook wanneer het ging om
Minimalisme, misschien. Maar meer nog:
vrouw die in Kurosawa’s film haar versie van
Neem het werk van Maurice Jarre voor Lean:
minder bekende films zoals de oude
saai. Ik heb moeite iets uit de laatste twintig
de gebeurtenissen vertelt. Een buitengewoon
Zhivago, maar ook Lawrence of Arabia. Als je met
fantasyfilms Jason and the Argonauts en The 7th
of dertig jaar op te noemen waarvan de
goede film waarin het muziekstuk net genoeg
name Lawrence zonder muziek zou zien, dan
Voyage of Sinbad. Bij Jason hoor je melodieën uit
melodie mij aan de film herinnert.’
veranderd is zodat de kijker zich niet aan die
verlies je ongeveer vijftig procent van de film.
Vertigo. Maar dat hoor ik bij Mozart ook:
Door muziek worden de landschappen
thema’s die inwisselbaar zijn. Herrmann
Is er op het gebied van filmmuziek dan nog
Kubrick, ja die was goed op de hoogte
ingevuld door iets wat de landschappen zelf
gebruikt zijn orkest op een fantastische
vernieuwing mogelijk?
van muziek, vooral van twintigste-eeuwse
niet kunnen ‘doen’; Jarre heeft geprobeerd de
manier: uiterst bewust van het instrumen-
‘Dat weet ik niet. Als je één voorbeeld
componisten, en die kennis heeft hij
emotie te vangen die Lean meende te voelen
tarium, hoe je melodieën moet orkestreren.
kunt noemen, prachtig. Het lijkt erop
altijd goed gebruikt. Ik doe dat eigenlijk
24 - AAA Suspense
‘De meeste regisseurs hebben geen idee van de muziekgeschiedenis’
Kan het gebruik van bestaande muziek ook effectief werken, juist zoiets als ‘Boléro’ in Rashomon (1950) van Akira Kurosawa? ‘Dat gaat om een bewerking van de Boléro. Gekaapt voor het tweede verhaaltje van de
Boléro gaat ergeren.
25 - AAA Suspense
niet zo. Wel laat ik me door bestaande
hij dat uiteindelijk voor ons op de piano bij
muziek beïnvloeden. Bij gesprekken met
producent Rob Houwer thuis ten gehore
filmcomponisten haal ik klassieke muziek
bracht, was meteen duidelijk dat dit het zou
erbij. Niet filmmuziek, want dan is het na-
worden. Hij speelde alles op de piano, en
apen. Aan Jerry Goldsmith, die de muziek
wees ons op bepaalde momenten wanneer de
voor Basic Instinct schreef, liet ik Stravinsky’s
strijkers te horen zouden zijn. Zo ging het in
Apollon Musagète voor strijkorkest horen. De
die tijd!
meeste muziek in deze film is beïnvloed door
Soms zit je wekenlang met een componist in
dit stuk, niet wat betreft de thematiek of de
een dialectisch gesprek, als het ware. Het
I think one of the appeals of suspense is to safely explore our innermost fears. Lisa Gardner
werken met een componist is net als werken
‘Muziek is de laatste bijdrage aan de film, en een beslissende’
met een scenarist of een cameraman. Maar filmmuziek is de laatste artistieke bijdrage, en een beslissende. Als die fout is heb je grote problemen. Als die goed is, dan heb je een
melodie, maar in de overdaad aan strijkers
betere film dan je vooraf ooit zou hebben
en hoe die gebruikt zijn. Daarnaast heeft
kunnen denken.’
Goldsmith het stuk op bepaalde momenten
Always make the audience suffer as much as possible. Alfred Hitchcock
ook aangezet met koperwerk. Het duurde
Dit artikel is geschreven in opdracht van
heel lang voordat het goed was. Het ging
De Groene Amsterdammer.
zoveel keren fout dat ik bijna niet meer bij hem durfde te komen, bang dat ik weer iets zou moeten afkeuren.’
The rules of suspense are that you do know, and you just don’t know when.
Het thema van ‘Soldaat van Oranje’ is inmiddels een van de bekendste filmmuziekstukken. Hoe kwam dat
Gus Van Sant
tot stand? ‘Componist Rogier van Otterloo was aanzienlijk jonger dan ik en had de oorlog niet meegemaakt. Hij vroeg aan mij of ik iets kon bedenken dat die tijd opriep, muzikaal gezien. Dat wist ik wel: de herkennings-
There is no terror in the bang, only in the anticipation of it.
melodie van de BBC en ook van Radio Oranje dat in die tijd vanuit London uitzond, met die
Alfred Hitchcock
bekende openingsstoten: “ba-ba-ba... bam!” Beethovens Vijfde. In die tijd luisterden mensen stiekem naar Radio Oranje. Die
This suspense is terrible. I hope it will last.
noten kwamen over als een melodie van hoop, hoewel het stuk om het noodlot draait. Maar vanuit Radio Oranje moest juist de
Oscar Wilde
bevrijding komen. Dat heeft Rogier toen een beetje bewerkt en ervan gemaakt: “Da-da-da-da... dam!” Iets anders dus. Immers, de film had iets avontuurlijks en speels. Toen 26 - AAA Suspense
27 - AAA Suspense
SUSPENSE @ MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ
van de maharadja en hij straft haar met een
ZATERDAG 14 SEPTEMBER
Nieuwe muziek bij film uit 1924 ‘L’Inhumaine’ door Metropole Orkest
slangenbeet. Uiteindelijk wordt zij in Norsens
Concert & Film met het Metropole Orkest
experimentele laboratorium weer tot leven
i.s.m. Muziekinstituut Multimedia
gewekt en ‘ontdooid’.
MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ – GROTE ZAAL
L’Inhumaine is een drama van geld, jaloezie en middeleeuwse sociale opvattingen in een prachtige futuristische verpakking; een
19.15 uur INLEIDING – foyerdek
schitterende climax van de internationale arts
door Theodore van Houten, musicoloog en
décoratifs van de jaren twintig.
specialist zwijgende film
De Franse filmregisseur en scenario-
In de film vindt een recital plaats in het
schrijver Marcel L’Herbier (1888-1979) werd
Theâtre des Champs-Elysées, waar onder het
Spiegelingen en schaduwen
20.15 uur CONCERT MET FILMPROJECTIE
vooral bekend door twee films: El dorado uit
publiek een relletje uitbreekt. Deze fameuze
Marcel L’Herbier, jurist en oprichter van het
Metropole Orkest
1921 en L’inhumaine uit 1924. De originele
filmbeelden doen denken aan de première van
Institut des hautes études cinématographiques
Ernst van Tiel dirigent
filmmuziek voor L’Inhumaine van componist
Stravinsky’s Le sacre du printemps (1913) maar
– de Franse Film en Televisie Academie –
Bob Zimmerman, Paul van Vulpen,
Darius Milhaud ging in de Tweede Wereld-
ze zijn tien jaar later gemaakt, op 4 oktober
begon zijn loopbaan in de Eerste Wereld-
Ferdinand Boland redactie
oorlog bij een brand verloren. Nu is deze
1923, bij George Antheils presentatie van een
oorlog bij de filmdienst van het Franse leger.
Bob Zimmerman eindredactie
zwijgende filmklassieker opnieuw van
paar van zijn pianowerken. L’Herbier voorzag
Hij had grote belangstelling voor poëzie en
Loek Dikker muziekproductie en -dramaturgie
muziek voorzien. Op initiatief van Muziek-
– niet als enige – dat Antheil op een succès de
theater en was actief in veel artistieke
instituut MultiMedia (MiMM) werkten zes-
scandale uit was. In de coulissen filmde zijn
disciplines. Zijn eerste film, Rose-France (1918),
L’Inhumaine (2013)
tien componisten samen in een ‘cloud’.
cameraman Georges Specht het tumult in
werd gemaakt in opdracht van het Ministerie
nieuwe muziek bij de film van Marcel
de zaal en later monteerde hij deze beelden
van Propaganda en bevatte de karakteristieke
L’Herbier (1924)
‘Samenspel van de kunsten’
in L’Inhumaine. In het publiek bevinden zich
kiemen van zijn werk: wreedheid en geweld,
componistencollectief Habbo Beem, Ferdinand
L’Inhumaine is een extravagante film, naar
beroemde tijdgenoten als Pablo Picasso, Erik
(homo-)erotiek, symboliek en een zeker intel-
Boland, Dennis Braunsdorf, Loek Dikker,
een idee en een oud script (La femme de glace)
Satie, Man Ray en James Joyce.
lectualisme – gecombineerd met geraffineerde
Yorick Goldewijk, Daniël Hamburger, Fay
ontwerpen, kostuums, decors, natuurgezichten
Lovsky, Than van Nispen tot Pannerden,
van L’Herbier zelf. De film anticipeerde op de grote art deco tentoonstelling die in
De cast van L’Inhumaine bestaat vooral uit
en documentaire beelden. Hij had een voor-
Toek Numan, Karindra Perrier, Mark Putz,
1925 in Parijs zou plaatsvinden. L’Herbier
mannen. De personages behoren allen tot de
liefde voor lichtval, spiegelingen, schaduwen
Stan Verberkt, Toon Vieijra, Johan van der
wilde als een modernistische Wagner een
internationale jetset, van grootindustriëlen
en kaders. Kaarsen, luiken, zich openende
Voet, Paul van Vulpen en Bob Zimmerman
‘samenspel van de kunsten’ in de cinema
tot wetenschappers, en er is een Krishnamurti-
deuren – het waren de onmisbare ingrediënten
realiseren. Vele kunstenaars werkten mee.
achtige ‘leraar’, een maharadja, gespeeld
van de ‘impressionistische’ cinema.
Architect Robert Mallet-Stevens ontwierp
door assistent-regisseur Philippe Hériat.
L’Herbier werkte aanvankelijk vaak improvi-
huizen, beeldend kunstenaar Fernand Léger
De mannen dingen naar de gunsten en
serend en met dezelfde acteurs. De beroemde
construeerde eigenhandig een ‘laboratorium’,
hartstochten van de grillige zangeres Claire
operazangeres Georgette Leblanc (1875-1941),
Claude Autant-Lara was de ontwerper van
Lescot, wier naam is ontleend aan de
die de titelrol kreeg in L’Inhumaine, was een
de wintertuin en Alberto Cavalcanti van de
‘gevallen vrouw’ Manon Lescaut, bekend uit
van zijn femmes fatales. Samen met regisseur
kostuums. De choreograaf Jean Borlin en
opera’s van Massenet en Puccini. Als haar
Abel Gance behoorde Marcel L’Herbier tot
zijn dansers werkten mee en Darius Milhaud
grootste bewonderaar, de wetenschapper
de pioniers van de Franse film na de Eerste
schreef de muziek. L’Inhumaine werd een
Einar Norsen (Jacque Catelain) zelfmoord
Wereldoorlog. Hij was een perfectionist, een
groots mozaïek van art deco, nieuwe zakelijk-
pleegt, reageert ze ‘onmenselijk koel en
estheet pur sang en bovendien zeer muzikaal.
heid, kubisme, futurisme en expressionisme.
afstandelijk’ en wordt ze door haar publiek
Muziek is in zijn films – ook de zwijgende –
De hele Parijse avant-garde begaf zich naar
uitgejoeld. Maar Einar Norsen is niet echt
een belangrijke factor. Tussen 1917 en 1967
de filmstudio uit nieuwgierigheid naar de
dood. En Claire is niet echt van ijs. Claires
maakte hij er 52, waarvan achttien in de
decors.
gevoelens voor Einar wekken de jaloezie
zwijgende periode.
28 - AAA Suspense
‘L’Inhumaine’ duurt 135 minuten tickets vanaf € 21,50 – www.muziekgebouw.nl
29 - AAA Suspense
aan één project is een vergelijkbare
Brian Eno, Dino Saluzzi, Sezen Aksu, Mariza,
beheersing van het ambacht essentieel.
Herbie Hancock en Ivan Lins. Het orkest
Het componistencollectief dat de nieuwe
won onder meer een Gouden Harp, een Latin
filmmuziek maakte voor L’Inhumaine bestond
Grammy en de Zilveren Reiss-microfoon
uit: Habbo Beem, Ferdinand Boland, Dennis
en het werkt al 66 jaar in dienst van de
Braunsdorf, Loek Dikker, Yorick Goldewijk,
publieke omroep op alle denkbare culturele
Daniël Hamburger, Fay Lovsky, Than van
manifestaties: North Sea Jazz Festival,
Nispen tot Pannerden, Toek Numan, Karindra
Holland Festival, Pinkpop, De Vrijdag van
Perrier, Mark Putz, Stan Verberkt, Toon
Vredenburg, het Zondag Ochtend Concert en
Vieijra, Johan van der Voet, Paul van Vulpen
De Matinee.
en Bob Zimmerman. Na een grondige analyse van de film maakten alle componisten hun muzikale ideeën kenbaar en werd het werk onderling verdeeld. Een componist die een stuk af had, deelde dit online met de anderen door het te plaatsen in een ‘cloud’, een virtuele opslagruimte waartoe alle componisten toegang hadden. Zo was het mogelijk elkaars werk te gebruiken en te bewerken met als doel de filmmuziek zo effectief mogelijk te maken. Deze manier van componeren heet ‘cloud composing’. De gezamenlijke arbeid is in zekere zin vergelijkbaar met de manier waarop in de
Jacque Catelain als Einar Norsen in L’Inhumaine
Middeleeuwen kathedralen werden gebouwd. Zestien componisten
1930 tot 1970 precies zo functioneerde: de
Voor de makers is zo’n samenwerking erg
Muziekinstituut MultiMedia (MiMM)
grote symfonische partituren waren vaak het
inspirerend. Een van de componisten: ‘Wat
ontwikkelt als organisatie van en voor multi-
werk van een heel team componisten.
ik zo leuk vind aan dit project: iedereen is zo
mediale componisten uiteenlopende
trots op elkaars werk.’
projecten: symposia, festivals en evenementen
Cloud composing
met groot orkest. Een eerdere muziek-
Muziek is in de afgelopen decennia een
productie van het MiMM, De buitengewone
steeds wezenlijker rol gaan spelen bij allerlei
Metropole Orkest
Avonturen van Mr. West in het Land der
media als film, televisie, reclame en games.
Met meer dan 150 albums en duizenden
Bolsjewieken, een film van regisseur Lev
Als gevolg van deze integratie is een nieuw
radio- en tv-uitzendingen heeft het Metropole
Kuleshov (ook uit 1924), werd begin 2012 met
genre ontstaan: multimediale muziek.
Orkest een indrukwekkende staat van
veel succes voor een uitverkochte zaal in het
Multimediale muziek heeft een nieuw type
dienst. Het enige fulltime jazz/poporkest ter
Muziekgebouw vertoond.
componist voortgebracht voor wie kunst en
wereld wordt alom geprezen om zijn unieke
Aan de nieuwe muziek bij L’Inhumaine werkten
ambacht hand in hand gaan. Meer dan het
repertoire en creatieve samenwerkings-
maar liefst zestien componisten, die ook nog
ontwikkelen van een nieuwe muzikale taal
verbanden. Het Metropole Orkest werkte
eens drie generaties vertegenwoordigen –
gaat het om de beheersing van middelen die
samen met vele vermaarde artiesten, onder
een bijzondere samenwerking binnen een
een muzikaal verhaal kunnen vertellen dat
wie Chaka Khan, Antony & The Johnsons,
uniek project. Toch is het aardig op te merken
breed wordt begrepen.
Efterklang, Burt Bacharach, Shirley Bassey,
dat het studiosysteem van Hollywood van
Als verschillende componisten samenwerken
John Scofield, Elvis Costello, Céline Dion,
30 - AAA Suspense
Theodore van Houten / Loek Dikker
31 - AAA Suspense
SUSPENSE @ KONINKLIJK CONCERTGEBOUW
Donaggio: Oorlogswinter
ZATERDAG 14 SEPTEMBER
Twee psycho’s en een piramide Ensemble Klang / Martin Koolhoven
Hitschrijver wordt filmcomponist
Martin Koolhoven met Ensemble Klang
De Venetiaan Giuseppe ‘Pino’ Donaggio
(serie Scherpdenkers)
speelde vanaf zijn tiende viool, maar scoorde
CONCERTGEBOUW – KLEINE ZAAL
in 1963 als zanger een hit met Io che non vivo, door onder anderen Elvis Presley en Dusty Springfield gecoverd als You Don’t Have To Say
20.15 uur SCHERPDENKER
You Love Me. Tegenwoordig is hij vooral bekend
Martin Koolhoven spreker
als filmcomponist. Zijn eerste film was de thriller Don’t Look Now, een cultklassieker
21.00 uur ENSEMBLE KLANG
uit 1973 van Nicolas Roeg. Met name zijn
Erik-Jan de With en Michiel van Dijk saxen,
samenwerking met filmregisseur Brian De
Anton van Houten trombone, Saskia Lankhoorn
Palma (o.a. Carrie, Blow Out en Body Double)
piano, Joey Marijs slagwerk, Tom Gelissen geluid
is veelgeroemd. In 2007 gebruikte Quentin Tarantino muziek uit Blow Out in Death Proof.
Pino Donaggio (1941)
In 2008 componeerde Pino Donaggio de
Suite uit ‘Oorlogswinter’ (2008)
muziek voor Martin Koolhovens speelfilm
Pete Harden arrangement
Oorlogswinter.
Giuliano Bracci (1980) Pÿramide, a Paul Klee (2012)
Herrmann/Gervais: Schizo Psycho
Persoonlijkheidsstoornissen
Bernard Herrmann (1911-1975) / Aaron
Gedurende Aaron Gervais’ Schizo Psycho ver-
Gervais (1980)
schijnt steeds hetzelfde fragment uit Psycho
Schizo Psycho (2011)
op het scherm: almaar weer rijdt Marion Crane in haar auto door nacht en regen, tot ze bij het motel van Norman Bates arriveert. Psycho (Alfred Hitchcock, 1960)
Bernard Herrmann / Anne Wellmer (1966) Analysis (Shimmering) (2011)
Bij de eerste vertoning van het fragment
Brian Eno (1948)
klinkt de muziek die Herrmann voor de scène
Deep Blue Day (1983)
Strijkers als messen: dat is waar de muziek
De douchescène is een pareltje van
schreef; vervolgens wordt dat geluid wegge-
voor Psycho (Alfred Hitchcock, 1960) zijn
suggestie. Dankzij de snerpende, almaar
draaid en neemt het ensemble het van
er is geen pauze
legendarische status aan te danken heeft.
uithalende violen van Bernard Herrmann
Herrmann over, met zeven vaak uiterst vrije
einde van het concert ca. 21.45 uur
Halverwege deze onverminderd
hóór je vooral hoe Marion Crane aan
bewerkingen op de oorspronkelijke partituur.
beklemmende zwartwit-thriller stapt
stukken wordt gesneden. Herrmanns
Harde slagen op de kleine trom markeren elke
heldin Marion Crane in het motel van de
soundtrack voor Psycho (zie ook pagina 10)
variatie. ‘Repetitions’ (herhalingen) heeft
excentrieke Norman Bates onder de
blijft tot op de dag van vandaag invloed
Gervais zijn variaties genoemd, en al tastend
douche; vrijwel meteen valt een
uitoefenen, ook buiten het domein van de
en schavend baant het ensemble zich een weg
onherkenbare persoon haar aan met een
filmmuziek. Dat wordt onderstreept door
terug naar Herrmanns muziek. In de vierde
vleesmes. Claustrofobische close-ups van
twee van de drie opdrachtcomposities die
‘repetition’, vormgegeven als een aarzelende
De programmagegevens en een toelichting op dit concert
het door de lucht zoevende mes worden
vanavond op het programma van
fuga, lijken de saxofoons, trombone en elek-
staan ook in Preludium, het programmablad van het Koninklijk
afgewisseld met Marions van pijn
Ensemble Klang staan.
trische gitaar elkaar de originele thema’s van
vertrokken gezicht, haar afwerende
Herrmann letterlijk voor te spelen; samen met
handen en haar bloed dat naar het
de piano en het slagwerk bereiken ze vervol-
doucheputje stroomt.
gens de speelse, swingende slotvariaties. 32 - AAA Suspense
tickets vanaf € 22,00 – www.concertgebouw.nl
Concertgebouworkest en het Concertgebouw. In het septembernummer vindt u voorts een interview met Ensemble Klang. Losse nummers van Preludium zijn tijdens de concerten te koop. Abonnementen: zie www.preludium.nu.
33 - AAA Suspense
Gervais studeerde rock, jazz en Cubaanse
Analysis (Shimmering) heeft zijn lugubere
beschouwd. Deep Blue Day was oorspronkelijk
muziek voor hij aan zijn compositie-
aantrekkingskracht ook te danken aan de
bedoeld voor Al Reinerts documentaire Apollo
opleiding begon. Wat hem betreft moet je als
inventieve manier waarop Herrmanns
(1983), over de maanlanding, en geschreven
klassiek componist midden in de werkelijk-
oorspronkelijke muziek is ingezet; massief
voor analoge synthesizer. Voor de versie die
heid staan. Op zijn website schrijft hij onder
vertraagd, soms ijzig door het stuk galmend
hier klinkt, is Ensemble Klang schatplichtig
(veel) meer over het nut van crowdfunding,
of heel precies begeleid door de musici op het
aan het Britse ensemble Icebreaker, dat in
haalt hij wijze muzieklessen uit nummers van
podium, raken Herrmans strijkers onontwar-
2009 de volledige Apollo-muziek live
popduo Daft Punk en betoogt hij waarom het
baar vervlochten met het ensemblespel en
uitvoerbaar maakte. Deep Blue Day werd
erg ongezond is om ook in het weekend te
Wellmers elektronische klanken. Het resultaat
wereldberoemd toen het werd opgenomen in
componeren. Voor de muzikale structuur van
is een intense soundscape, die een geheel
de soundtrack van Danny Boyle’s Trainspotting
Schizo Psycho, dat op 28 mei 2011 in première
nieuw zicht biedt op zowel Hitchcocks film
(1996). Eno liet zich ervoor inspireren door
ging tijdens het Haagse muziekfestival Dag in
als Herrmanns muziek.
countrymuziek, naar eigen zeggen wegens
de Branding, liet Gervais zich onder meer
De in Den Haag gevestigde Wellmer bouwt
‘the impression of weightless space’.
inspireren door de symptomen van schizoïde
haar composities op uit veldopnamen en
persoonlijkheidsstoornissen: iedere ‘repetition’
(vaak ter plekke gegenereerde) elektronische
Martin Koolhoven, spreker
vertegenwoordigt een andere ‘personality’.
geluiden. Breed uitwaaierende klankvelden
Filmmaker Martin Koolhoven groeide op in
zijn het, vol geknisper en nauwelijks waar-
Den Haag, studeerde in Sittard en Brussel en
Herrmann/Wellmer: Analysis (Shimmering)
neembare frequenties, waarin soms heldere
rondde in 1996 in Amsterdam zijn opleiding af
Vertraagd noodlot
stemmen of vogelgeluiden opduiken.
Ook dit tien minuten durende, zinsbegooche-
Onbekende werelden lijken te worden
lende werk van de Duitse componiste en
verkend. Analysis (Shimmering), eveneens in
geluidskunstenaar Anne Wellmer haalt zijn
première gegaan op 28 mei 2011 tijdens Dag
Geen film, maar een schilderij was de
scheiden televisiefilm Suzy Q. Deze film
basismateriaal uit de muziek van Psycho. Dit
in de Branding, is Wellmers zeer persoonlijke
inspiratiebron voor Bracci. Zoals op Paul
betekende ook een belangrijk moment in de
keer draait het om de scène waarin detective
hommage aan de kracht van Herrmanns werk.
Klee’s Pÿramide (1930) vierkanten, rechthoeken
carrière van Carice van Houten: ze won het
en driehoeken in elkaar overlopen, zo laat
Gouden Kalf in de categorie ‘beste actrice’.
Arbogast de verdwijning van Marion Crane
aan de Nederlandse Filmacademie. Na de goed ontvangen televisiefilm Duister licht brak
Paul Klee, Pÿramide (1930)
hij in 1999 door met de meermaals onder-
onderzoekt en de spookhuisvilla van Norman
Bracci: Pÿramide, a Paul Klee
Bracci het ene wegstervende akkoord ‘uit-
In 2001 ontving Martin Koolhoven zelf een
Bates en diens moeder betreedt. De scène
Overlappen, wegebben, stilte
ademen’ in het andere. Alsof de musici elkaar
Gouden Kalf voor zijn regie van De grot en in
wordt tijdens het stuk extreem vertraagd
Giuliano Bracci emigreerde in 2010 naar
in trance noten aanreiken, zo klinkt het;
2003 won actrice Monic Hendrickx het beeldje
afgespeeld, zodat Arbogast stil lijkt te staan
Nederland om in 2012 als componist af te
noten die dwarrelen, wegebben of verglijden,
voor haar hoofdrol in Koolhovens Het zuiden.
op de trap naar Bates’ huis; een effect dat
studeren aan het Conservatorium van
nu eens eindigend in duisternis, dan weer in
In 2005 zagen twee nieuwe Koolhovens het
door de aanzwellende, even onwereldse als
Amsterdam. Naast zijn talloze klassieke
licht. Uiteindelijk blijft slechts een geladen
licht: de bioscoophit Het Schnitzelparadijs en
sinistere muziek wordt versterkt. Maar
composities schreef hij ook theater- en
stilte in een stilstaande wereld over.
de arthousefilm Knetter. Een jaar later volgde
Arbogast loopt wel degelijk verder, tree na
filmmuziek en gaf hij les aan de Testaccio
Kevin Toma
de romantische komedie ’n Beetje verliefd.
tree, en wie Psycho heeft gezien weet dat hij
Muziekschool te Rome. Hij speelt zowel
uiteindelijk in het huis om het leven zal
gitaar als tuba.
Eno: Deep Blue day
had de regisseur met zijn in 2008 verschenen
worden gebracht. Die kennis maakt het extra
Het voor Ensemble Klang geschreven, zeven
De gewichtloosheid van country
film Oorlogswinter.
spannend om Arbogast nu zo onpeilbaar
minuten durende Pÿramide, a Paul Klee beleefde
De Brit Brian Eno speelde in de vroege jaren
langzaam, maar toch ook zeker de trap te
zijn première op 31 mei 2012 in het
zeventig synthesizer in de band Roxy Music
Ensemble Klang
zien beklimmen; alsof zijn allerlaatste
Amsterdamse Smart Project Space.
en werkt(e) als muziekproducent met bijvoor-
Het Haagse Ensemble Klang bestaat sinds
momenten voor de dood zoveel mogelijk
Het is een naar binnen gekeerd werk, dat na
beeld U2, David Bowie, Genesis en Coldplay.
2003 en presenteerde sindsdien een reeks van
worden uitgerekt, en de tijd in beeld en
de stukken van Gervais en Wellmer een heel
In zijn eigen werk legt hij zich sinds 1975
innovatieve en uitdagende programma’s. In
geluid bevriest. Des te groter de schok als de
andere dimensie van het begrip ‘suspense’
vooral toe op ambient music, een genre
de ongewone bezetting van de formatie huist
scène opeens zijn gewone tempo hervat...
blootlegt.
waarvan hij door velen als grondlegger wordt
een breed en dynamisch klankspectrum,
34 - AAA Suspense
Het grootste commerciële succes tot nu toe
35 - AAA Suspense
reikend van fragiele, intieme geluiden tot het
SUSPENSE @ STEDELIJK MUSEUM
SUSPENSE @ KONINKLIJK CONCERTGEBOUW
krachtige volume van een bigband. Ensemble
Modern Witch stedelijk|music
Spannend ontspannen met live muziek en dj /entrée Late Night Café
Klang werkte samen met tal van componisten – generatiegenoten onder wie Kate Moore, Jan-Bas Bollen, Peter Adriaansz en Matthew Wright. Daarnaast organiseerde de groep projecten met muziek van gevestigde toondichters als Martijn Padding, Jacob ter Veldhuis en Louis Andriessen. In 2009 vroeg het ensemble tien componisten een lied te
Ontspannen luisteren naar toegankelijke
Kijk voor het definitieve programma op
componeren op een gedicht dat Ilja Leonard
muziek en daarna bijkletsen met je
concertvrienden.nl/entree of op
Pfeijffer voor deze gelegenheid had
vrienden in Het Concertgebouw – dat kan
facebook.com/concertvrienden.entree.
geschreven. Ensemble Klang speelt veelvuldig
tijdens /entrée Late Night Café. Op deze
in Nederland, maar ook in bijvoorbeeld
afwisselende avond kun je genieten van
/entrée
Duitsland, Spanje, Groot-Brittannië en de
een spannende ontmoeting van
Wat dacht je van live muziek in een van de beste concertzalen
Verenigde Staten. Heiner Goebbels was zeer
uiteenlopende muziekstijlen geïnspireerd
ter wereld, na een dag werken of studeren, of als begin van een
te spreken over Klangs interpretatie van zijn
op het thema van het AAA Festival.
avondje stappen? Je kunt lid worden van /entrée.
werk Walden. Het gezelschap was ensemble in
Donderdag 12 september volgt direct op
Kijk op concertvrienden.nl/entree voor meer informatie.
residence van het conservatorium in Brno en
Modern Witch is een kunstenaarscollectief
het concert in de Grote Zaal een
van Princeton University.
bestaande uit Kristy Fenton, Mario Zoots en
programma geïnspireerd op Suspense – music
Met dit concert maakt Ensemble Klang zijn
Kamran Khan. Zij maken duistere elektro-
& cinema.
debuut in Het Koninklijk Concertgebouw.
nische muziek die zijn tegenpool vindt in de beelden die bij de performances worden
Programma
Scherpdenkers
vertoond. In het kader van de maandelijkse
Vanaf 22.30 uur zijn er Late Night Sessions
De serie Scherpdenkers brengt gesproken
zondagmiddagconcerten stedelijk|music
in de Koorzaal, in de catacomben van Het
woord en muziek samen in één programma.
sluiten zij de AAA-editie rondom het thema
Concertgebouw, waarbij verschillende
Na een lezing van een half uur volgt een
Suspense af.
disciplines elkaar afwisselen. Het begint in
concert dat aansluit bij de thematiek van de
een rustige setting, passend bij het thema
lezing. Er kan nagepraat en geborreld worden.
Suspense. Musici van het Koninklijk Concert-
www.scherpdenkers.nl
gebouworkest spelen kamermuziek van Schönberg, Lutyens en Van Warmerdam en maken uiteindelijk plaats voor een stevige band die de stemming verder opschroeft.
ZONDAG 15 SEPTEMBER
Ondertussen is in het Concertgebouw Café en de Entreehal het Late Night Café van
stedelijk|music
start gegaan. Tot na middernacht kan hier
STEDELIJK MUSEUM – TEIJIN AUDITORIUM
gepraat en gedronken worden en gedanst op de beats van een dj die de hele avond draait.
16.00 –17.00 uur Modern Witch
Het Late Night Café wordt georganiseerd
DONDERDAG 12 SEPTEMBER
door /entrée, de jongerenvereniging van
/entrée Late Night Café
tickets € 2,50 + entreeprijs museum
Koninklijk Concertgebouw en Koninklijk
CONCERTGEBOUW – KOORZAAL EN ENTREEHAL
gratis voor leden Subbacultcha
Concertgebouworkest. De toegang is gratis
22.30 uur
www.stedelijk.nl/agenda/music
en iedereen is welkom.
toegang gratis
36 - AAA Suspense
VOORUITBLIK
COLOFON
DE FIFTIES @ STEDELIJK MUSEUM
Confrontaties: beeldende kunst, muziek
De Fifties AAA Festival 8-12 oktober 2013
en debat
vr 11 okt
u
uitgever
16.00 uur
u
Teijin Auditorium
u
€ 15 incl.
museumbezoek, gratis met museumjaarkaart
Koninklijk Concertgebouworkest Jacob Obrechtstraat 51 – 1071 KJ Amsterdam Postbus 78098 – 1070 LP Amsterdam
DE FIFTIES @ KONINKLIJK CONCERTGEBOUW
www.concertgebouworkest.nl
Concert Koninklijk Concertgebouworkest vr 11 okt
u
20.15 uur
u
Grote Zaal
u
vanaf € 22,50
Ed Gardner dirigent
Mark van Dongen, Hans Ferwerda
Vulkanische naoorlogse vernieuwings-
Christianne Stotijn mezzosopraan
met dank aan
drang met Asko|Schönberg
Sjostakovitsj Polka en Galop uit ‘Moskou Tsjeriomoesjki’ |
Joost de Vries (De Groene Amsterdammer),
Nono Due espressioni | Van der Aa Spaces of Blank |
Martijn Voorvelt, Lonneke Tausch (Preludium)
wo 9 okt
u
20.15 uur
u
vanaf € 21,50
Etienne Siebens dirigent
Lutosl awski Concert voor orkest
Hessel Buma trompet
19.15 uur Inleiding door Elmer Schönberger
Laureen Armishaw sopraan
Spiegelzaal
u
u
Maderna Serenata no. 2 | Dallapiccola Goethe-Lieder |
reserveren 22.30 uur Meet the Artists
Tweede Wereldoorlog wordt met een groot
Stockhausen Kreuzspiel | Nono Polifonica – Monodia –
gratis voor concertbezoekers
geloof in vooruitgang aan een nieuwe
Ritmica | Dallapiccola Piccola musica notturna |
samenleving gebouwd. Terwijl in lichte
Jolivet Concerto pour trompette et orchestre no. 2
woningen de ‘spruitjescultuur’ zich
19.15 uur Inleiding door Hans Ferwerda
nestelt, bloeit in de schaduw van de
foyerdek
tekst u
Spiegelzaal
Michiel Cleij, Loek Dikker, Hans Ferwerda,
u
Kees ’t Hart, Theodore van Houten, Gawie Keyser, Sarah Meuleman, Kevin Toma
DE FIFTIES @ KONINKLIJK CONCERTGEBOUW u
gratis voor concertbezoekers
Koude Oorlog een naoorlogse avant-garde
Meer dan nieuwlichterij met
grafisch ontwerp
Asko|Schönberg
Grrr
za 12 okt u 21.00 uur u Kleine Zaal (serie Tijdgenoten)
op. Jonge componisten zetten zich af
DE FIFTIES @ KONINKLIJK CONCERTGEBOUW
u
tegen de Duits-romantische traditie en het
Voorprogramma Grote Zaal
Etienne Siebens dirigent
sociaalrealisme. Vrijheid wordt gevonden
do 10 okt
in uitersten: van primitivisme tot een ver
(wel reserveren)
Jeannette Landré fluit
doorgevoerd rationalisme. Van Marilyn
Frits Bolkestein geeft zijn kijk op De Fifties en
Jolivet Rhapsodie à sept | Stravinsky Septet |
Monroe tot Pierre Boulez. Wat hebben
het concertprogramma.
Maderna Musica su due dimensioni | Van Baaren Septet |
de jaren vijftig ons nu nog te zeggen?
Concert Koninklijk Concertgebouworkest do 10 okt
u
u
20.15 uur
21.15 uur
u
u
gratis voor concertbezoeker
Grote Zaal
u
vanaf € 22,50
vanaf € 23
drukwerk Drukkerij Sintjoris
Lauren Armishaw sopraan
Stravinsky Three Songs from Shakespeare | Daugherty Dead Elvis
Ed Gardner dirigent
DE FIFTIES @ EYE
Dummy Jim (2013, Nederlandse première)
Christianne Stotijn mezzosopraan
diverse tijden en locaties
di 8 okt
Sjostakovitsj Polka en Galop uit ‘Moskou Tsjeriomoesjki |
Videokunst door Living Art Media
19.15 uur
Rolf Hermsen
gratis voor concertbezoekers, wel
Goeyvaerts Opus 3 met gestreken en geslagen tonen |
u
eindredactie
\
De jaren vijftig. Op de puinhopen van de
u
redactie
DE FIFTIES @ MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ
u
Cinema 2
u
€ 10
Film van Matt Hulse over het waargebeurde
Nono Due espressioni | Henze Fünf Neapolitanische Lieder |
copyright
verhaal van een dove Schot die in 1951 op de
Lutosl\awski Concert voor orkest
Van werken van beeldende kunstenaars aangesloten bij
fiets naar Marokko wilde trekken en op de
/entrée Late Night Café
poolcirkel belandde.
do 10 okt
u
22.30–02.00 uur
een CISAC-organisatie is het auteursrecht geregeld met u
Pictoright te Amsterdam © c/o Pictoright Amsterdam 2011.
gratis toegankelijk
Overname van artikelen alleen na toestemming van de
Late Night Sessions in de Koorzaal met
uitgever.
DE FIFTIES @ SPUI25
diverse bands en musici van het Koninklijk
De uitgever heeft getracht alle rechthebbenden van het
AAA-lezing met muziek
Concertgebouworkest. Late Night Café in het
wo 9 okt
u
17.00 uur
u
gratis (wel reserveren)
beeldmateriaal te achterhalen. Zij die menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot
Concertgebouw Café en de Entreehal. 38 - AAA Suspense
de uitgever wenden.
39 - AAA Suspense
PARTNERS AAA De Groene Amsterdammer /entrée EYE Koninklijk Concertgebouw Koninklijk Concertgebouworkest LIMA living media art Muziekgebouw aan ’t IJ SPUI25 Academisch-cultureel centrum Stedelijk Museum Amsterdam
Founding partners:
AAA – ACTUEEL, AVONTUURLIJK, AANGRIJPEND MEER INFO EN TICKETS: AAAFESTIVAL.NL