MAPAK by Ane Arribillaga

1. Fotokopiatzeko mapa mutuak 2. Mapak irakurtzea eta interpretatzea

Irakaslearentzako baliabideak

LEHEN HEZKUNTZA

Mapekin lanean

Zubia

Santillana

133058 _ 0001-0006.indd 1

1/7/09 08:57:47

Mapekin lanean Zubia Editoriala, S. L.ren eta Santillana Educación, S. L.ren Lehen Hezkuntzako Sailean Joseba Santxo Uriarteren eta José Tomás Henaoren zuzendaritzapean sortu, taxutu eta gauzaturiko talde-lana da. Proiektu honetan lan-talde honek estku hartu du: Ana Isabel Calvo Villalba Julio Hernández Márquez Proiektu editoriala eta edizioa: Ainhoa Basterretxea Llona Ana Isabel Calvo Villalba

133058 _ 0001-0006.indd 2

1/7/09 08:57:48

Aurkezpena MAPEKIN LANEAN izeneko material honen bidez, Ingurunearen Ezaguerako curriculumaren helburuei erantzun nahi zaie; hau da, mapekin eta planoekin zerikusia duten gaitasunak eta trebetasunak garatzen lagunduko zaie ikasleei. Ondo bereizitako bi ataletan antolatu dugu materiala: batetik, fotokopiatzeko mapa mutuak, eta, bestetik, mapak irakurtzea eta interpretatzea.

1. Fotokopiatzeko mapa mutuak Fotokopiatzeko mapa mutuen bildumari esker, Ingurunearen Ezaguerako ikasleek ingurune fisikoak eta giza inguruneak zer ezaugarri nagusi dituzten eta ezaugarri horiek non dauden ikasiko dute, zenbait eskalatan.

2. Mapak irakurtzea eta interpretatzea Mapekin jardutea eta lan egitea erraza izan dadin, praktikatu egin behar da. Atal honetan, fotokopiatzeko fitxa ugari eskaintzen zaizkie irakasleei, prozedura kartografikoak lantzeko. Horrez gain, irakaslearen gida bat ere izango dute, Lehen Hezkuntzako hirugarren zikloan lantzen diren kontzeptu kartografikoak biltzen dituena.

3 133058 _ 0001-0006.indd 3

1/7/09 08:57:48

1. Fotokopiatzeko mapa mutuak Zubia/Santillanak fotokopiatzeko mapa mutuen bilduma bat eskaintzen die irakasleei; mapa horien formatua ikasgelan erabili ohi direnen antzekoa da. Atal honetan, zenbait gaitako eta zenbait eskalatako 61 mapa sartu ditugu; guztiak ere DIN-A4an. Fitxen artean, inguru hurbileko mapak (autonomia-erkidegoetako mapak), Espainiako mapak, Europar Batasuneko mapak, kontinenteetakoak eta munduko mapak daude.

H 0

1.200

2.400

MAPA

Fotokopiatzeko mapa mutuak, iradokizun didaktikoak dituztela Europa

Atal honek ikuspuntu berritzailea du; izan ere, mapa bakoitza lantzeko iradokizun didaktikoak erantsi dira. Haietan, ingurune fisikoari eta giza inguruneari lotutako alderdiak lantzean izan ohi diren zailtasunak nabarmentzen dira.

Asia ik

Afrika

Ozeania

H 0

1.200

2.400

A n t a r t i k a

Mapa lantzeko iradokizunak Kontinenteak Lurrean non dauden adierazten du mapak. Hartan kontinenteen izenak idatzi ondoren, irakasleak eska diezaiela ikasleei margotzeko kontinenteak marroiz, eta gero, mapaz baliatuz, gogoraraz diezazkiela alderdi hauek:

●

Ur azaletik kanpora geratutako lur eremu handiak kontinenteak, eta ozeanoz nahiz itsasoz inguratuta daude. Lurraren gainazal osoaren % 29 hartzen dute kontinenteek, eta sei dira: Asia, Amerika, Afrika, Antartika, Europa eta Ozeania.

●

Hona hemen azpimarratzekoak diren zenbait alderdi: – Asia Ipar hemisferioan dago, ia oso-osorik. Kontinenterik handiena da, eta 43,7 milioi kilometro koadro ditu. – Amerika kontinenterik luzeena da, eta hiru zati ditu: Ipar Amerika, Erdialdeko Amerika eta Hego Amerika. – Afrika kontinenterik trinkoena da, kostaldean gorabehera handirik ez du eta. – Antartika ia erabat ezkutuan dago, izotz-geruza izugarri batek estalita. – Europa Ipar hemisferioan dago, eta Asiako penintsula bat dirudi; gainera, oso kostalde muxarratua du, penintsula eta uharte ugarikoa. – Ozeania kontinenterik txikiena da, 8,9 milioi kilometro koadro baino ez baititu, eta milaka uhartez osatuta dago: handiena Australia da; gainerakoak txikitxoak dira, eta denak ere Ozeano Barean daude.

●

Mapa lantzeko une honetan, kostaldeko erliebearen formei buruz ikasliburuan ikasitako zenbait kontzeptu azpimarra daitezke. Adibidez, zeri deritzon kostalde (kontinenteek eta urak elkar ukitzen duten lekuari, hain zuzen). Azpimarratzekoak dira, halaber, penintsula, uharte eta uhartedi kontzeptuak, besteak beste.

ZAILTASUNAK ●

Maiz askotan, Lurrean bost kontinente daudela uste izaten dute ikasleek, bat zeharo ahaztuta: Antartika, hain zuzen. Baina masa kontinental hark ere garrantzi handia du; huraxe da seigarren kontinentea. © 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

Euskal Autonomia Erkidegoa

H 0

MAPA

Autonomia-erkidegoetako mapa mutuak

Autonomia-erkidego bakoitzaren bi mapa mutu daude (bata fisikoa eta bestea politikoa), irakasleak bere proiektu didaktikora ongien egokitzen dena erabil dezan.

H 0

4 133058 _ 0001-0006.indd 4

1/7/09 08:57:48

2. Mapak irakurtzea eta interpretatzea Prozedura kartografikoak lantzeko fitxak

Mapak nola irakurri

FITXA

3. Margotu mapa, legendaren arabera. Ondoren, erantzun. ●

Ikaslea:

Maila:

Espainiako zer autonomia-erkidegotan bizi da biztanle gehien?

Gogoratu

Atal honetan, fotokopiatzeko 12 fitxa eskaintzen zaizkio ikasleari, prozedura kartografikoak lan ditzan; esaterako, eskalarekin lan egitea, orientazioa eta legendak irakurtzea.

●

Legendak labur eta zehatz adierazten digu mapan erabilitako ikurrek zer esan nahi duten. Ikur horiek kolore edo/eta irudi batzuez adierazita egon daitezke. Eta zeinetan gutxien?

1. Lotu ikur bakoitza bere esanahiarekin.

Autobidea edo autobia

Portua

Bigarren mailako errepidea

Urtegia

BIZTANLERIA

Trenbidea

Ibaia

Aireportua

Mendi-tontorra

(Milioika) Horia

1 baino gutxiago

Laranja

1etik 3ra

Arrosa

3tik 6ra

Gorria

6tik gora

4. Erreparatu legendari, eta bete eguraldi-mapa, eguraldiaren iragarpena kontuan izanik. 2. Margotu mapa, legendaren arabera. ISURIALDE Laranja

HIDROGRAFIKOAK

Eguraldiaren iragarpena

Mediterraneoa

Berdea

Kantaurialdekoa

Urdina

Ozeanikoa

EGURALDIA Eguzkia

Euria

Ekaitza

Elurra

Lainoa

Haizea

Bizkaiko golkotik fronte hotz bat sartuko da, eta horren ondorioz, Galizian eta Asturiasen euria egingo du. Hori dela eta, tenperaturak jaitsi, eta Aragoiko eta Kataluniako iparraldean lehen elurtea botako du. Nafarroan eta Euskadin behe-laino itxia egon daiteke. Gaztela eta Leonen, Madrileko Autonomia Erkidegoan, Gaztela-Mantxan eta Extremaduran ekaitzak jo dezake. Antizikloia espero da Andaluziako hegoaldean, Valentziako Autonomia Erkidegoan, Murtziako Autonomia Erkidegoan, Balearretan eta Kanarietan. Eguzkia nagusituko da. Andaluziako mendebaldeko kostaldean, haizeak gogor joko du.

Ebatzitako fitxak

AT Z

ITA KO F

Mapak nola irakurri

FITXA

ITX

3. Margotu mapa, legendaren arabera. Ondoren, erantzun: ●

Ikaslea:

Maila:

Espainiako zer autonomia-erkidegotan bizi da biztanle gehien?

Kantabria Nafarroako F. E.

Atal honetan, fitxetako ariketen erantzunak daude. Orri horiek ere fotokopiatu egin daitezke, ikasle bakoitzak bere ariketak edo beste ikasle baten ariketak zuzentzeko; bi ariketa horiek didaktikotasun handikoak dira.

Errioxa

Katalunia

Andaluzian, Katalunian eta Madrileko Autonomia

Gogoratu ●

Madril

Erkidegoan. 6 milioi

Legendak labur eta zehatz adierazten digu mapan erabilitako ikurrek zer esan nahi duten. Ikur horiek kolore edo/eta irudi batzuez adierazita egon daitezke.

baino gehiago bizi dira. Andaluzia

Eta zeinetan gutxien?

Errioxan, Kantabrian

1. Lotu ikur bakoitza bere esanahiarekin.

eta Nafarroako Foru

Autobidea edo autobia

Portua

Bigarren mailako errepidea

Urtegia

Erkidegoan. Milioi bat

BIZTANLERIA (Milioika)

baino gutxiago bizi dira. Trenbidea

Ibaia

Aireportua

Mendi-tontorra

Horia

1 baino gutxiago

Arrosa

3tik 6ra

Laranja

1etik 3ra

Gorria

6tik gora

4. Erreparatu legendari, eta bete eguraldi-mapa, eguraldiaren iragarpena kontuan izanik. 2. Margotu mapa, legendaren arabera. Eguraldiaren iragarpena I

ISURIALDE HIDROGRAFIKOAK Laranja

Mediterraneoa

Berdea

Kantaurialdekoa

Urdina

KANTAURIALDEKOA

Ozeanikoa

OZEANIKOA MEDITERRANEOA

EGURALDIA OZEANIKOA

Ekaitza

Elurra

Lainoa

Haizea

Eguzkia

Euria

Irakaslearen gida Erliebea, eta nola adierazten den

Nola interpretatu sestra-kurbak Sestra-kurben mapa batean, kurben artean distantzia txikia edo handia egon daiteke. Distantzia horrek lurraren erliebe formei buruzko informazioa ematen du.

Erliebe esaten diogu Lurraren gainazalean dauden zimurtasun eta deformazioei. Erliebea adierazteko, altimetria erabiltzen da; altimetriari hipsometria ere esaten zaio. Altimetria mapetan altuera adierazteko teknikak eta metodoak aztertzen dituen zientzia da; hau da, lurraren erliebea aztertzen duen zientzia. Altuera bi modutan adieraz daiteke: sestra-kurben bidez eta kolore-gamen bidez.

Zikloari dagokion etapa osoan kartografian gehien erabiltzen diren kontzeptuei eta prozedurei buruzko informazioa ematen die atal honek hezitzaileei.

● Bi sestra-kurbaren arteko distantzia handia baldin bada, lurra laua izanMattingane 2.310

go da. ibaia

2.200

Sestra-kurbak

Teknikarik erabiliena da. Mapan altuera bereko puntuak lotzen dituzten irudizko lerroak dira sestra-kurbak. Sestra-kurbek arau batzuk betetzen dituzte: ● Sestra-kurba guztiak itxiak dira.

Sestra-kurbek altitude bereko puntuak lotzen dituzte. Kurba gidariak, altitudea kotatzen dutenak, lodiagoak dira.

● Sestra-kurbak ezin dira inoiz gurutzatu. ● Bi sestra-kurbaren artean dagoen eremuak malda uniformea du.

Sestra-kurbak, oro har, marroi argiz adierazten dira; 10, 20, 50 eta 100 metrotik behin marrazten dira, eskalaren arabera. Kurba bakoitzarekin batera, adierazten duen altueraren kota ere ematen da. Hala ere, mapan ez dira kota guztiak idazten. Altitudeari buruzko argibideak adierazten dituzten kurbei kurba gidariak esaten zaie, eta batetik bestera tarte handiagoak izaten dituzte: 100 edo 500 metrotik behin marrazten dira. Horrez gain, kurba gidariak sestra-kurbak baino ilunagoak eta lodiagoak izan ohi dira.

● Sestra-kurben arteko distantzia txikia bada, lurrak malda handia izango

du. Horrela adieraz daitezke malkarrak eta arroilak, esaterako.

Gida honen xedea da irakasleei material pedagogikoa ematea, material honetako fitxetan egiten den lana azaldu ahal izateko.

Kolore-gamak Kartografian aurrez erabakitako koloreak erabiltzen dira, bi sestra-kurbaren artean dagoen gainazala adierazteko. Itsas mailatik altuera berera dauden eremu guztiek kolore bera dute.

A txu

Erliebea kolore hauen bidez adierazten da: berde biziz adierazten dira eremu lauak, eta morez edo zuriz eremu altuenak; tartekoak adierazteko, horiak, okreak eta laranjak erailtzen dira, besteak beste. Kolore-gama horiek altimetro izeneko legenda batean biltzen dira, eta mapan adierazitako altitudeak irakurtzeko aukera ematen digute.

lo ib aiaren arroila

eta P raldera etik ipar pazirkuluzentrokideak osatzen badituzte, lurra eremu altua edo a. Ekuator izko ● Kurbek zirkulu Paralelo den irud aera dau mendia izango da; sakonunea ere izan daiteke. I raren gain hegoald . Lur-esfe raldera da. mapa edo isferioa ipar raleloak handiko Ipar hem ekuatoretik ua txiki eskala a, erem Oso tzen ra a; erdi oa. zal Plan az ardu ematiko ira neurtze en esk goena. era beg . Altuera adierazp du. Lurr etria a. en da; Altimetroa atal razt Altim leloen 0Batimetroa grafikoa Izar bat tuta adie grafiaren BATIMETRIA rra. erabiltzen n eta para gairalde geo –hau da, Itsasoa bada, Kolore bakoitzak altitude den jakin topo urdina Iparriza idianoe tik ak ipar pen oa. Mer s mailatik dagoen disbat adierazten du. da, baina sakonerak tonuen l esferiko ordea. Itsa ra Proiekzi duen luza du. gainaza Atxarregi bidez bereizten dira. Altitude toki bate Altitude txikienetik handienera, duen o sistema razten a Lurraren gora o – atek adie sare bali kolore hauek erabili ohi dira, Sakonera txikiko eremuak tonu mailatik Zurimendi a eram ntatzeko magneti . Orie nazal laur ordena honetan: berdea, horia, argien bidez adierazten dira; eta tantzia. rorratza Hego polo tz imandu norabide laranjatua, okrea, marroia eta zenbat etaIpar sakonera handiagoa natua. Ipar eta eko lau en orra na.eta ea, morea; eta eremurik altuenak izan, tonua tres orduan ilunagoa en ditu inala. Lurr hegoald zuriz adierazten dira. izango da. koak adierazt Puntu kard : iparraldea, a. k dira rdebalde nagusia lur-masa B bat da. rak neu atu eta estua. eta men sakone asa ban u soaren ekialdea a. ria. Itsa oa. Bi ur-m dituen lur-erem aren atal Istm Batimet grafi batzen en topo zaio. handiak tzen ditu esaten ere la altin S altuera la. 0 mai grafikoe da. mailatik a Itsas mai elementu geo Itsas dituen ako mug eta urba. lotzen finkatut Tokien n (Ipar E Sestra-k puntuak azteko isferiota dauden tudea zeh a bi hem hemisferioa) berean ea. Lurr Hego lerroa. Ekuator a. irudizko rioa eta ulurik handien hemisfe idiazirk K n duen k. Mer tamaina banatze grafikoa aren mapen an geo Lurr eta arte a. atu ren Planoen Koorden paraleloen sare aurkitzen ien T o tamaina Eskala. tu zko irud benetak zein pun noen eta elite bide Tekren eta . leko edo kzioa. Sat tako teknika. erlazioa gainaza dute. aTeledete rritu dagoen n titik Lurr an oina laguntze ei n da urru azterket erabiltze i eta zon objektue . nika hori zazaleko F n eta lortzeko ako arga L ren gain tu bate anrmazioa tik ater eko pun info Aire egit . laren fordist aren oak etria buruzko gainaza a. Lurr dagoen Fotogram mapak eta plan tzoa. Latitude Lurraren artean . z n fia. tzia mul bide eare ogra n zien Top iketen kien ekuator entu rtzen due eta erag tik 0° eluarra. ko elem ma azte tu bate metodo bate tzia ang pun alde idia ko izearen oa. Lurr emanda dea. Lurr enwicheko mer Toponim ural bati Longitu rra. edo kult nora (Gre antzia angelua eko. natural meridia ahal izat G i astrono oen dist tifikatu era eta ko behatok graduko nora) dag na, iden iparrald h. Londres da 0 atoretik etan dau Greenwic atik pasatzen meridianoa, ikoa. Eku 27' latitude a. Trop o bert 23° o bakoitz era jatorrizk mikoa; lde eta baleloetak hegoald ikoa noa edo punturen Ekia erreM aren zati eko para Kantzer trop meridia ko edo Lurr a, gainazal den Lurr edozein oak, oak neurtze isferiok isferiok tiko Lurraren Lurreko itudeak Mapa. eskema Ipar hem eta Hego hem alde long razpen Mendeb a, egina. ten adie a . du izen ikoa. eskalan idiaferentzia Hego polo rnio trop batean . 0° mer eta riko lau noa a Kap unfe polo meridia noa. Ipar izko lerroa, zirk icheko Meridia Greenw irud dituen a. lotzen noa. gehiabi zirdi itxurako Z tiko edo rentzier irudizko eta dikzio poli Lurreko Bi juris a. Ipar polarra. n lekua. a ere H Muga. bakoitz Zirkulu etik io-arros izten dire ekuator ienetako Nabigaz go bere adierazdaude, ulu kulu txik rosa. inalen eta zirk udeetan akard tu Haize-ar razg hegora, rtiHego latit e adie zaio. Pun rera eta ulu polar anta da, haiz esaten na. aren zaO zirk 66,5° ipar grafikoa erakusten due azal eta geo gain koa pen a z hurren. n gai. Lurraren atua eta 15 grapolar arti norabide hurrene -eremua esferare oal-errienen tze, mug LurOrdu ordu deri . koa idianok isferioa Lurra 24 etik heg tia, bi mer ea duena. Hego hem erdia, ekuator itud long a. en atut duko nazalar tidago ban oena. zio poli remutan sdik dera dag Juri 16:51: atua). ualdea. 18/6/09 ea (est oen esk Herriald de dag ren men ko bera

Hizteg

Kolore bakarreko mapetan, tonu argiz adierazten dira eremu lauenak, eta tonu ilunez altuenak.

Altimetria eta batimetria ALTIMETRIA

152

160 0160

133058 _ 0001-0006.indd 5

indd

160

Horrez gain, kartografiako hiztegi txiki bat ere erantsi dugu. 153

5 1/7/09 08:57:51

1. Fotokopiatzeko mapa mutuak â&#x2014;? â&#x2014;?

Mapa mutuak, iradokizun didaktikoak dituztela Autonomia-erkidegoetako mapa mutuak

Aurkibidea 1. mapa

Ozeanoak

23. mapa Espainia politikoa. Probintziak

2. mapa

Kontinenteak

24. mapa Espainiako klimak

3. mapa

Koordenatu geografikoak

25. mapa Espainiako parke nazionalak

4. mapa

Mundu fisikoa

5. mapa

Mundu politikoa

26. mapa Espainiako probintzietako biztanleria

6. mapa

Afrika fisikoa

7. mapa

Afrika politikoa

8. mapa

Asia fisikoa

9. mapa

Asia politikoa

10. mapa Amerika fisikoa 11. mapa Amerika politikoa 12. mapa Ozeania fisikoa 13. mapa Ozeania politikoa 14. mapa Antartika 15. mapa Eskualde artikoa 16. mapa Europa fisikoa 17. mapa Europa politikoa 18. mapa Europar Batasuna 19. mapa EBra sartzeko faseak 20. mapa Espainiako erliebea 21. mapa Espainiako hidrografia 22. mapa Espainia politikoa. Autonomia-erkidegoak

133058 _ 0001-0006.indd 6

27. mapa Espainiako herrien sarea 28. mapa Andaluzia 29. mapa Aragoi 30. mapa Kanariak 31. mapa Kantabria 32. mapa Gaztela eta Leon 33. mapa Gaztela-Mantxa 34. mapa Katalunia 35. mapa Madrilgo Autonomia Erkidegoa 36. mapa Nafarroako Foru Erkidegoa 37. mapa Valentziako Autonomia Erkidegoa 38. mapa Extremadura 39. mapa Galizia 40. mapa Balear Uharteak 41. mapa Errioxa 42. mapa Euskal Autonomia Erkidegoa 43. mapa Asturietako Printzerria 44. mapa Murtziako Autonomia Erkidegoa

1/7/09 08:58:30

1.200 0

2.400

Ozeanoak

MAPA

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0007-0060.indd

1/7/09

09:44:43

O Z E A N O A R T I KOA

OZEANO AT L A N T I KO A

OZEANO BAREA

OZEANO BAREA I N D I A KO OZEANOA I

1.200

OZEANO ANTARTIKOA

2.400

Mapa lantzeko iradokizunak Ozeanoak munduko zer lekutan dauden adierazten digu mapak. Hartan ozeanoen izenak idatzi ondoren, ikasleek marroiz margotuko dituzte ur azaletik kanpora dauden lurrak edo kontinenteak, erraz bereizteko non dauden ozeanoak eta non lehorra. Komeni da irakasleak alderdi hauek gogoraraztea ikasleei: ●

Ozeanoak ur gaziko masa handiak dira, eta Lurraren gainazalaren % 71 hartzen dute. Irakasleak eska diezaiela ikasleei begiratzeko mapari eta ohartzeko ozeanoek ia Hego hemisferio osoa hartzen dutela.

●

Bost ozeano daude: Ozeano Atlantikoa, Ozeano Artikoa, Ozeano Antartikoa, Indiako ozeanoa eta Ozeano Barea. Ozeanoen batez besteko sakonera ia 4.000 metrokoa da. Azpimarratzekoa da Ozeano Barean dagoela gure planetako sakonerarik handiena (11.000 metrotik gorakoa), eta huraxe dela bost ozeanoetatik handiena: 179.680.000 kilometro koadro ditu.

●

Garrantzi handiko baliabide-iturria dira ozeanoak: arrantzarako eta energia lortzeko, besteak beste. Hori lantzeko, irakasleak eska diezaieke ikasleei bilatzeko ozeanoren baten argazkiak, ikus dadin zer-nolako fauna dagoen, zer-nolako arrantza- eta energia-ustiapena egiten den, ur azpiak nolako itxura duen… Gero, eska diezaiela jartzeko argazkia landu berri duten mapan, dagokion ozeanoaren gainean, eta deskribatzeko ahoz, labur-labur, irudian ikusten dena: ur azpiko erliebearen forma, fauna mota, ekonomia-baliabide mota…

ZAILTASUNAK ●

Ikasleei asko kostatzen zaie ozeanoak zein handiak diren erabat jabetzea. Horretan laguntzeko, beraz, oso baliagarria izaten da sektore-grafiko bat egitea, ikusteko gainazal osoaren zer ehuneko diren ozeanoak, eta zer ehuneko, kontinenteak (ozeanoak, % 71; kontinenteak, % 29).

133058 _ 0007-0060.indd

1/7/09

09:44:44

1.200 0

2.400

Kontinenteak

MAPA

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0007-0060.indd

1/7/09

09:44:45

Europa

Asia ik

Afrika

Ozeania

H 0

1.200

2.400

A n t a r t i k a

●

ZAILTASUNAK ●

133058 _ 0007-0060.indd

1/7/09

09:44:46

133058 _ 0007-0060.indd

60°

30°

0°

30°

60°

90°

120°

150°

60°

180°

1.200

180°

2.400

80°

60°

40°

150°

40°

120°

20°

90°

20°

60°

0°

90°

30°

0°

120°

0°

20°

150°

30°

20°

180°

60°

40°

90°

40°

120°

60°

150°

60°

80°

180°

Koordenatu geografikoak

MAPA

1/7/09

09:44:47

180°

150°

120°

90°

60°

30°

0°

30°

60°

90°

120°

150°

180°

I 80°

80°

Zirkulu polar artikoa

H 60°

60°

40°

Kantzer tropikoa

0°

20°

Greenwicheko meridianoa

20°

Ekuatorea

20°

0°

20°

Kaprikornio tropikoa

40°

60°

150°

2.400

60°

Zirkulu polar antartikoa 180°

1.200

120°

90°

60°

30°

0°

30°

60°

90°

120°

150°

180°

Mapa lantzeko iradokizunak Lurreko koordenatu geografiko nagusiak ikusten dira mapan. ●

Hartan lerroak marrazten hasi aurretik, irakasleak azal diezaiela ikasleei ezinbestekoa dela koordenatu geografikoen berri jakitea, edozein leku Lurrean non dagoen aurkitzeko, eta azal diezaiela, halaber, zenbait lerro horizontal eta bertikal erabiliz adierazten direla koordenatu geografikoak kartografian, mapan ikus daitekeen bezalaxe.

●

Beste ezer baino lehen ikasleek Greenwicheko meridianoa marraztea da gure iradokizuna. Jakina denez, meridiano horrek bitan zatitzen du mapa: bi poloak lotzen dituen zirkunferentzierdi bat da Greenwicheko meridianoa, eta edozein puntuk zer longitude duen jakiteko balio digu. Ikasleek lerro bertikal hori marraztu ondoren, irakasleak azal diezaiela jatorrizko meridianotzat hartzen dela Greenwichekoa, eta O meridianoa ere esaten zaiola. Azpimarra dezala, gainera, Greenwicheko meridianoaren ekialdera dauden puntu guztiek Ekialde longitudea dutela, eta meridianoaren mendebaldera daudenek, Mendebalde longitudea.

●

Gero, marraz dezatela ekuatorea; hots, mapa bi zati berdinetan erdibitzen duen lerro horizontala. Irakasleak azal diezaiela ikasleei ekuatoretik gora dagoen zatia Ipar hemisferioa dela, eta ekuatoretik behera dagoena, Hego hemisferioa. Azal diezaiela, halaber, Ipar hemisferioko puntu guztiek Ipar latitudea dutela, eta Hego hemisferiokoek, berriz, Hego latitudea.

●

Maparen inguruan hainbat zenbaki daude: eskuinaldekoak nahiz ezkerraldekoak latitude-graduak dira, eta goialdekoak nahiz behealdekoak, longitude-graduak.

ZAILTASUNAK ●

Adin horretako haurrei zaila izaten zaie latitude eta longitude kontzeptuak ulertzea. Horretan laguntzeko, beraz, mapa honela lantzea da gure iradokizuna: margotu mapan puntu bat, zenbait koordenatuk bat egiten duten lekuren batean, eta eskatu ikasleei adierazteko zer latitude eta altitude dituen puntu horrek.

133058 _ 0007-0060.indd

1/7/09

09:44:48

Kilometroak

1.436

Gailur nagusiak

Sakonunea

0 - 200

200 - 500

500 - 2.000

2.000tik gora

ALTITUDEA (Metrotan)

Mundu fisikoa

Eskala

2.872

MAPA

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0007-0060.indd

1/7/09

09:44:49

a m en

lim

tea

iak

dika

eko o ts k O k h so a it sa

ria

ing Ber soa itsa

KAMTXATKA PENINTSULA

men

IAK

Lopatka lurmuturra

l ab

J BRITAINIAR Kaspiarreko Altai KARP mendiak UHARTEAK Mont sakonunea AT MONGOLIA Aral OA Blanc PEAK K AU K A Japo niako itsasoa iak GOBI BASAMORTUA Finisterre 4.807 A L B A d SO n LK itsa soa lurmuturra PIRINIOA me Ismail . Beltza AN K KOREAKO an A K Its ITALIAR IBERIAR 5.633 ndiak Somoni T i Ja p o n i a k o PENINTSULA un me ANATOLIA Elbrus 7.495 K u n l 3.776 PENINTSULA PENINTSULA uhar teak 3.340 Za 3.478 T I sh K 2 Fujiya ma IRANGO M e Etna g u B E T ro K Mulhacén dite 8.611 rraneoa s GOI-ORDOKIA d u OZEANO H m Itsaso Tubkal Everest R I iak e A d nd n Hila TH TUA M A 8.850 Pe 3.718 4.165 LIBIAKO rsia i a k 4.042 me LAIA HOGGAR ko Teide OR s BASAMORTUA an w i Ta a g M o lko N O Kanariak A t l MENDIAK BAREA SA TIBESTI a (Formos a ) ARABIAKO BA 3.003 MENDIKATEA PENINTSULA l i Arabiako HINDUSTAN Tahat Emi-Koussi F ilipi n etako 3.000 K h a PENINTSULA S A H A R A 3.415 Hego IK0A itsasoa al tsasoa i Bengalako Ras Dashan u b DARFURREKO 4.620 R golkoa INDOTXINA Txinako Guardafui lurmuturra GOI-ORDOKIA ETIOPIAKO Zeilan Kamerun itsasoa MENDIGUNEA SOMALIAKO Comorin PENINTSULA 4.070 lurmuturra

lurmu turra

Sargazo itsasoa

Sakonunea

iak

la ka

o m

North West lurmuturra

e sb D r a ken Esperantza Onaren lurmuturra

6.959 Aconcagua

Leeuwin lurmuturra

RLEY KIMBERDOKIA GOI-O HAREAZKO BASAMORTU HANDIA VICTORIA BASAMORTU HANDIA LLARBOR NU

Austra liako Badia Handi a

PAMPA

2.230 Kosc iusko

Tasm ania

Zee l a n da Berr ia Coo k 3.7 64

a H o rn o s l ur m ut urr

s ne a lla te ga sar Ma itsa

0 - 200

OZEANOA

PATAG ONI

200 - 500

Java

INDIAKO Madagaskar

ATZAILE H AN BAN DI TE A IKA ND ME

EAK ND

500 - 2.000

5.029 P. Jaya

nak

KALAHARI BASAMORTUA

Papua Ginea Berria

Borneo Sumatra

5.895 Kilimanjaro

AFRIKAKO GOI-ORDOKIA

Boliviako goi-ordokia

CHACO

2.000tik gora

ipi

São Roque lurmuturra

MATO GROSSO

Aricako golkoa

ALTITUDEA (Metrotan)

F il

Gineako golkoa

I A KO G O I - O R D O K I A

Huascarán 6.768

rri

o oG

S O G u ya m e n n e ta k d ig u o nea

AMAZON

BAREA

ATLANT

Puerto Rico

Its

OZEA Hispaniola

Mitumba mend

OZEANO

its

c h Hatte ras

M go ex A i-o ik FLORIDAKO r d ok ok o Mexikoko PENINTSULA ia golkoa Orizaba 5.700 Kuba Corrientes YUCATÁN e lurmuturra Jamaika Karibe

O A AK KI IN O TX ORD

iar

a pp

Race lurmut urra

ian S ae n d i a k m

en Mo diak za bik ek

ing

DE K O

A HA

lak

I Its OK ORD E U R O PA KO

AL A ER DI SI BE RI IA RD OK G OI -O

E KO EB A LD M ENEDR I A KO SIB OKIA ORD

Ura

Ipar E itsasoa

LABRADOR PENINTSULA

avi

din

Islandia

Ternu a

Bar ent s Ipar lurmuturra itsa soa eak Nor vegiako Nar odn aia A l p LAPONIA itsasoa 1.8 94 ko EURO PAKO EKIA LDEKO ORD OKIA

sar te

itsa

Fa r v e l l u r m u t u r r a

Mend ocino ARRO lurmu turra HAND IA 4.418 Whitn ey KALIFORNIA BEHEREA

ako

o B a lt i ko a

tea

rk ima

tsa s ar

A K R I T S U H A R

Hudson b ad i a

Davis itsasa r tea

o ds

IR A TAIM INTSUL PEN

Groenlandiako itsasoa

tea

A la s go l kk a k o oa

D I E N

A A L A S Ka k o m e n dika sk Ala

Groenland

B a ffi b a d ian

Ve r

McK inley 6.1 93

diak

OZEANO ARTIKOA

itsa

Be a i t s u fo r aso t a

Dra

it s a

sar

tea

Eskala

OZEANO

A N TA R T I KO A

1.436

2.872

Gailur nagusiak A PENINTSUL A ANTARTIKO

Kilometroak Weddell itsasoa

T A

Mapa lantzeko iradokizunak Lurreko erliebearen forma nagusiak azaltzen dira mapan. Ikusten denez: ●

2.000 metrotik gorako eremuak mendialdeak dira, oro har. Lur garaiak dira, asko eta asko malda handikoak; gutxi batzuk bakarka daude, baina gehien-gehienak multzokatuta ageri dira, eta mendilerroak eta mendikateak sortzen dira halakoetan. Irakasleak azpimarra dezala Himalaia dela munduko mendikaterik garaiena: Asian dago Himalaia, eta hantxe dago Everest (8.850 metro), munduko mendi-tontorrik garaiena. Azal dezala, halaber, Amerikan dagoela mendikaterik luzeena; iparraldetik hegoalderaino hedatzen da, eta hiru mendigunek osatzen dute: Mendi Harritsuek, Sierra Madre mendilerroak eta Ande mendiek.

●

500 metrotik 1.500 metrora bitarteko eremuak goi-ordokiak edo ordoki garaiak dira, eskuarki. Bi goi-ordoki hauek dira munduko garrantzitsuenak: Tibet (Asia) eta Boliviako goi-ordokia (Hego Amerika).

●

0 metrotik 500 metrora bitarteko eremuak garaiera txikiko lurrak edo ordokiak izan ohi dira. Eskuarki, kostaldean eta ibai handien arroetan izaten dira halakoak. Besteak beste, Amazonas ibaia dugu horren lekuko (Hego Amerika). Eta Europan, bestalde, Europako Ordoki Nagusiak iparralde osoa hartzen du.

●

0 metrotik beherako eremuei sakonune deritze, eta jakina, itsas mailatik behera daude. Munduko sakonunerik handiena Asian dago: Kaspiar itsasoko sakonunea. Eta sakonunerik sakonena, berriz, Itsaso Hileko sakonunea da: 395 metrora dago, itsas mailatik behera, jakina.

ZAILTASUNAK ●

Adin horretan, forma garai edo mendiekin soilik lotu ohi dute haurrek erliebea. Horregatik, komeni da ikasleei ulertaraztea erliebearen beste elementu batzuk ere badaudela; esaterako, sakonuneak, ordokiak eta goi-ordokiak.

133058 _ 0007-0060.indd

1/7/09

09:44:50

1.200

2.400

Mundu politikoa

MAPA

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0007-0060.indd

1/7/09

09:44:50

Groenlandia

Ikus Europako mapa Errusiar Federakundea

Kanada

Kazakhastan

Ameriketako Estatu Batuak

Kirgizistan Turkmenistan

Aljeria

Bahamak

Kuba Dominikar Haiti Errepublika Belize Jamaika Puerto Guatemala Rico Costa Dominika El Salvador Rica

Venezuela Surinam Guyana Frantsesa Kolonbia Guyana Ekuador

Panama

Kiribati

Polinesia Frantsesa Cook uhartedia

Libia

Mendebaldeko Sahara

Arabia

Txina Nepal Bhutan

Pakistan

In dia

Oman

Bangladesh

Myanmar

Vietnam

Sri Lanka

Maldivak

Paraguai

Uruguai

Filipinak

Brunei Mikronesia Palau M a l a y s i a Singapur Nauru Papua I n d o n e s i a Ginea Berria Salomon Ekialdeko Timor

uharteak

Malawi

Vanuatu Madagaskar

Namibia

Txile

Zambia

Mariana uharteak

Laos

Thailandia Kanbodia

Komoreak Angola Santa Helena

Bolivia

Ipar Korea Hego Korea Japonia

Tadjikistan

Afganistan

Mauritania Mali Niger Eritrea Txad Senegal Yemen BurkinaFaso Gambia Sudan Djibuti Ginea Togo Nigeria Afrika Somalia Sierra Leona Etiopia Erdiko Benin Errepublika Liberia Ghana Kamerun Ekuatore Ginea Kongoko Uganda Errepublika Gabon Kenya Demokratikoa Kongo Burundi Seychelleak Tanzania

Brasil

Peru

Siria Libano Irak Iran Jordania Israel Kuwait Arabiar Egipto Saudi Emirerri Batuak

Tunisia

Maroko

Mexiko

Mongolia

Uzbekistan

Zimbawe Botswana Mozambike

Kaledonia Berria

Maurizio

Swazilandia Lesotho Hegoafrikako Errep.

Australia

Argentina Zeelanda Berria

1.200

2.400

Mapa lantzeko iradokizunak Munduaren banaketa politikoa adierazten du mapak. ●

Adin horretako haurrek oraindik ez dakite non dauden herrialde guztiak, baina arrazoi bat edo beste dela medio, batzuk non dauden bai: han jaioak direlako, dokumentalen bat ikusi dutelako, senideak edo dituztelako, herrialde horietara joan izan direlako, garrantzi handiko gertakariren bat jazo delako (Olinpiar Jokoak, ingurumenari buruzko goi-bileraren bat…). Irakasleak eska diezaiela ikasleei idazteko herrialde horien izena.

●

Baliteke ikasleek herrialde jakin batzuen izena idatzi nahi izatea, baina ez jakitea non dauden. Irakasleak lagun diezaiela ikasleei, izen guztiak dituen mapaz baliatuz.

●

Gero, azal diezaiela ia berrehun herrialdez osatuta dagoela gaur egun mundua, eta 1989. urteaz gero hogei bat herrialde sortu direla, gehienak Europan.

●

Mapa aurrean hartuta, irakasleak azpimarra dezala ez daudela bi herrialde berdin. Hainbat alderdi izaten dituzte herrialdeek desberdin: a. Kokapena; batzuk itsasertzean daude, eta beste batzuk, barnealdean, itsasorako biderik gabe. b. Neurria; batzuk oso handiak dira, beste batzuk oso txikiak, tartekoak ere badaude… Munduko herrialderik handienak Errusia eta Txina dira. Eta beste muturrean, berriz, hiri-estatuak daude; herrialde osoa hiri bat baino ez direnak, alegia: Monako, Singapur eta Vatikano Hiria, besteak beste. c. Forma; batzuk luzangak dira, beste batzuk trinkoak, beste zenbait zatikatuak… Komeni da adibide batzuk aipatzea. d. Mugak; batzuetan naturak berak finkatutako mugak dira (ibai bat, adibidez), eta beste batzuetan, muga artifizialak (koordenatu geografikoen edo irudizko beste lerro batzuen bidez finkatuak).

●

Aipa daiteke herrialde batzuk duela gutxi sortuak direla (Afrikan, adibidez, Eritrea), eta beste batzuek, berriz, milaka urteko historia dutela (esaterako, Egiptok, hura ere Afrikan).

133058 _ 0007-0060.indd

1/7/09

09:44:52

MAPA

Afrika fisikoa

ALTITUDEA (Metrotan) 2.000tik gora 1.000-2.000 500-1.000 0-500 Sakonunea Gailur nagusiak

600

1.200

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0007-0060.indd

1/7/09

09:44:54

S M LA

2.000tik gora

1.000-2.000

Gineako golkoa Ruwenzori 5.119 m

Turkana aintzira Albert aintzira

aintzira Tanganyika aintzira

Kar ro o Han dia

OR A NGE IB

A IA

3.482 m

KALAHARI BASAMORTUAThabana

SOMALIAKO PENINTSULA

1.200

MADAGASKAR Santa Maria lurmuturra

600

Ambre lurmuturra

Maromokotro 2.886 m

KOMORE UHARTEAK

INDIAKO OZEANOA 0

Pemba uhartea Zanzibar uhartea

Kenya 5.199 m

Kilimanjaro Karisimbi 4.507 mVictoria 5.895 m

Malawi aintzira ba zi i ia be GOI-ORDOKIA Z a m Victoria ur-jauziak

AFRIKAKO

Esperantza Onaren lurmuturra

Kaprikornio tropikoa

Marcako lurmuturra

Kon go r en ar r oa

Ras Dashan Sokotora 4.620 m uhartea ngo Adelkoa go Guardafui lurmuturra

ETIOPI

i na

A ME ND IKATEA

NUBIAKO BASAMORTUA

GOI-ORDOKIA

M E N D I Aan gi ib. b

Kamerun 4.070 m

E AM RUN

Txad aintzira

DARFURREKO

Emi Kussi 3.415 m

BEST T I D I K AIT E EN

Tx a ri - Tx a d en a r ro a

López lurmuturra

Sao Tome uhartea

LIBIAKO BASAMORTUA

Gailur nagusiak

Sakonunea

NDI AK

Tahat 3.003 m

OGGAR

ZIRENAIKA Nilo ibaiaren Suezko PENINTSULA delta kanala

ter r aneo itsasoa

0-500

500 -1.000

N i ger

Gabesko M e di glokoa Sirteko glokoa

B A S A M O R T U A

ia i b a ib a i a re n ar r oa er

Palmas lurmuturra

EA I K AT

Bon lurmuturra

S A H A R A K O

EN D

GOI-ORDOKIA

OZEANO

ALTITUDEA (Metrotan)

AFRIKAKO

itsasarte

Tubkal 4.165 m

ltar ko

AT L A N T I KO A

Ekuatorea

CABO VERDE UHARTEAK

Cabo verde

Kantzer tropikoa

KANARIAR UHARTEAK

G i b ra

Espartel lurm.

i o

IF RA

Greenwicheko meridianoa

rtea

HA itsa sa

T IF ikek o

RA A

ba mendikate

Ni lo

Mitum

sa It IBA O L NI rr

N ilo Z

Go Moz amb

18 IA

133058 _ 0007-0060.indd so

1/7/09

09:44:55

Irakasleak ohartaraz ditzala ikasleak Afrikako kostaldea zuzen samarra dela: sargune nahiz irtengune gutxikoa, alegia. Aipa ditzala kostaldeko zenbait elementu garrantzitsu; esate baterako, hauek: Esperantza Onaren lurmuturra eta Cabo Verde lurmuturra, Gineako eta Adengo golkoak, Somaliako penintsula, eta Madagaskar, kontinenteko uharterik handiena (hego-ekialdean dago, Indiako ozeanoan). Azal diezaiela ikasleei Sahara dela munduko basamorturik handiena, eta adieraz dezala zer-nolako eremu zabala hartzen duen (9 milioi kilometro koadro ditu). Esan dezala, halaber, oasi handiak daudela han, eta azal dezala zer diren oasiak: basamortuetan izan ohi diren berdeguneak dira, eta landaretza modu iraunkorrean hazteko adina ur izaten dute.

●

Oso mendi-eremu gutxi daude Afrikan. Barnealdean, Hoggar mendiak eta Tibesti mendikatea daude; eta kontinentearen muturretan, berriz, Atlas mendia, ipar-mendebaldean, eta Drakensberg mendia, hego-ekialdean. Irakasleak lagun diezaiela ikasleei kontinenteko mendi-tontorrik garaiena non dagoen aurkitzen: Kilimanjaro sumendia, alegia (5.895 metro).

Afrikako mapa ikusi hutsarekin, deigarria egiten da zein erliebe zelaia duen; izan ere, goi-ordoki nahiz ordoki izugarriak dira han nagusi. Altimetroari begiratuz, ohar daitezela altituderik hedatuena 0 metrotik 500 metrora bitartekoa dela. Goi-ordokien izenak idazteko, kolore-desberdintasunez balia daitezke ikasleak. Altituderik txikieneko eremuak ibaien arroetan daude: Kongo, Niger eta Nilo ibaien arroetan, hain zuzen. Azpimarratzekoa da, bestalde, Nilo ibaia dela munduko ibairik luzeena: 6.500 kilometrotik gorako luzera du.

●

Lurreko kontinente guztietatik hirugarren handiena da Afrika: gainazal kontinental osoaren % 20 hartzen du. Mapak Afrikako erliebearen forma nagusiak azaltzen ditu. Hura lantzen hasi aurretik, komeni da irakasleak alderdi hauek azpimarratzea, ikasleei Afrikako erliebearen elementu nagusiak aztertzen eta non dauden ikusten laguntzeko.

Mapa lantzeko iradokizunak

MAPA

Afrika politikoa

600

1.200

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0007-0060.indd

1/7/09

09:44:55

133058 _ 0007-0060.indd

Santa Helena

AT L A N T I KO A

OZEANO

Kaprikornio tropikoa

Sudan

Egipto

Madagaskar

Komoreak

0 km

600

1.200

INDIAKO OZEANOA

Mozambike

Swazilandia Lesotho

Botswana

Zimbawe

Hegoafrikako Errep.

Namibia

Zambia

Malawi

Somalia

Seychelleak

Djibuti Etiopia

Eritrea

Uganda Kenya Kongoko Ruanda Errepublika Burundi Demokratikoa Tanzania

Angola

Kongo

Gabon

Ekuatore Ginea

Sao Tome eta Principe

Afrika Erdiko Errepublika

Txad

Libia

i t e r ran e o i ts aso a

Ekuatorea

Niger

M ed

Burkina Faso Benin Nigeria Sierra Leona Boli Ghana Togo Liberia Kosta Kamerun

Mali

Aljeria

Tunisia

Gambia Ginea Bissau Ginea

Cabo Verdeko Senegal Errep.

Mauritania

Sahara

Kantzer tropikoa Mendebaldeko

Maroko

s Go

Greenwicheko meridianoa

It o as

1/7/09

09:44:56

●

1.127.127

10. Etiopia

Irakasleak galde diezaiela ikasleei zer herrialdek osatzen duten Magreb deritzoguna. Azal dezala magreb hitzak Eguzkia sartzen den lekua adierazten duela arabieraz; hots, Afrikako alderik mendebaldekoena. Eta herrialde hauek osatzen dute hura: Marokok, Aljeriak, Tunisiak eta Libiak. Eska diezaiela ikasleei margotzeko herrialde horiek, berdez, eta azaltzeko, legenda baten bidez, zer adierazten duen kolore horrek.

1.219.912

1.240.000

1.246.700

9. Hegoafrikar Errepublika

8. Mali

7. Angola

1.267.000

1.284.000

5. Txad 6. Niger

1.759.540

2.345.410

3. Kongoko Errepublika Demokratikoa 4. Libia

2.381.740

2.505.810

Azalera (km2-tan)

2. Aljeria

1. Sudan

Herrialdeak

Gero, eska diezaiela bilatzeko non dauden herrialderik handienak, izen guztiak dituen mapaz baliatuz:

Ikasleek jakingo dute herrialde batzuk non dauden: oporretan izan direlako, han jaioak direlako, dokumentalen bat ikusi dutelako… Irakasleak eska diezaiela idazteko herrialde horien izena.

Afrikako biztanleen banaketa politikoa azaltzen du mapak.

Mapa lantzeko iradokizunak

MAPA

Asia fisikoa I

60 º

ALTITUDEA (Metrotan) 1.500etik gora 1.000-1.500 500-1.000 0-1000 Sakonunea 0

600

1.200

Gailur nagusiak km 2 0º

133058 _ 0007-0060.indd

1/7/09

09:44:57

E u f ra

ba te s i

Z a gr os

a Per s i

m en di

ol ko g

itsa soa

Gailur nagusiak

Kaprikornio tropikoa

OZEANOA

I N D I A KO

Zeilan uhartea

Bengalako golkoa

s i ba ia

tra

a ib

I M A L A I A

Everest 8.850 m

TIBETEKO HGOI-ORDOKIA i

ndi

iak

Ib a

di n

ur i b

PENINTSULA

Borneo uhartea

BAREA

Java uhartea

20º

600

Timor uhartea 1.200

MOLUKA UHARTEAK

Ekuatorea

Mindanao uhartea

FILIPINA UHARTEAK

Luzon uhartea Filipinetako itsasoa

Celebes I N D O N E S I A uhartea

Sumatra uhartea

Thailandiako golkoa MALAKAKO ITSASARTEA r te a

tzer

OZEANO

Kan

Ekialdeko Txinako itsasoa iko a tr op 20º

Shikoku uhartea Kyüshü uhartea

Formosa uhartea Luzongo itsasartea

Hainandao uhartea Hegoaldeko Txinako itsasoa INDOTXINAKO

Itsaso

Honshu uhartea

Fujiyama 3.776 m

JAPONIAKO ARTXIPELAGOA

Hokkaido uhartea

Japoniako itsasoa KOREAKO PENINTSULA

Sakhalin uhartea

Okhotskeko itsasoa

Lopatka lurmuturra

Bering itsasoa

KAMTXATKA PENINTSULA

sa rte a

Txinako Horia Ordoki Handia Ya n g z i

g i ba i a

S i k ia n

r iU

g its a

Ko me lim a nd iak

B erin

St a n o v o i me n diak

Baikal aintzira

ib a

Ve r kh me o ia n s n di ak k

GOBI BASAMOR TUA

Sakonunea

MALDIVA UHARTEAK

Comorin lurmuturra

i b aia

un K2 unl 8.616 m K

7.495 m

Deccan goi-ordokia

its

500-1.000

Alt

Pobedi 7.439 m

HINDUSTANGO PENINTSULA

ha o G

1.000-2000

Ti a n m en d i a k

Nanda Devi 7.816 m

ldek

2000tik gora

i Balkash aintzira

ai a

deba

0-500

Men

ALTITUDEA (Metrotan)

ngo golk o

S I B E R I A

IR PA M O K IA D Ismail Somoni OR

i a G O I-

Ku s ndu

on a

Its aso Gorria

A r ab i a ko

ARABIAKO PENINTSULA

g o g o i- o r do k ia

Oma

Ira n

Aral itsasoa

Sir

B AS A M OR T UA

Zardkuh 4.547 m

IA Narodnaia 1.894 m

Kara itsasoa

O Z E A N O A R T I KO A

KASPIAR ITSASOAREN SAKONUNEA

AR AB IA KO

ri s i b a i

T ig

Itsaso Hila

itsasoa

Mediterraneo

ANATOLIAKO PENINTSULA

Itsaso Beltza

E U R O P A

itsaso

L en

ar A mu D

s ib

K aspi ar

UR AL

b aia ia i hma

ar G an Bra

a Me

60 º

ib a

tis h a

a Iba

ai or 12 0º

i a

ib iak

itsa sa

Je nis e end te m

r te

Si k h o

22 IL UHARTEAK

Ko rea

133058 _ 0007-0060.indd KUR

1/7/09

09:44:57

Kostaldeko elementuei dagokienez, hauek dira azpimarragarrienak: penintsulei dagokienez, Anatolia, Hindustan, Indotxina eta Arabiako penintsula, eta golkoei dagokienez, Persiakoa eta Bengalakoa.

●

Ikasleei maiz zaila egiten zaie sakonuneak zer diren ulertzea; hots, itsas mailatik behera dagoen erliebe zatia edo haren ingurukoa izendatzeko erabiltzen dela jabetzea.

ZAILTASUNAK

Sakonune nagusiak Kaspiar itsasoan, Itsaso Hilean eta Aral itsasoan daude. Itsaso Hileko sakonunea da, hain zuzen, Lurrean diren guztietan sakonena: 395 metro ditu, itsas mailatik behera, jakina.

Ikasleak ohar daitezela, altimetroaren laguntzaz, eremu garai samarrak dituela Asiak. Tibet goi-ordokia da azpimarratzekoa, munduko garaiena da eta. Goi-ordokien inguruan sekulako ordokiak daude; esate baterako, Siberia, ipar-mendebaldean, eta Txinako Ordoki Handia. Oro har, ibai handiek zeharkatzen dituzte ordoki horiek: Ganges eta Yangzi ibaiek, adibidez. Eremurik garaiena Himalaia mendikatea da: hantxe dago Everest, Lurreko menditontorrik garaiena, 8.850 metrokoa.

Lehenik eta behin, Asia inguratzen duten ozeanoen izena idatzi behar dute ikasleek. Iparraldean, Ozeano Artikoa du Asiak muga; ekialdean, Ozeano Barea; eta hegoaldean, Indiako ozeanoa. Bestalde, Suezko kanalak bereizten ditu Asia eta Afrika; Asia eta Europa, berriz, Ural mendiek eta Kaukaso mendikateak; eta Asia eta Amerika, Bering itsasarteak, ipar-ekialdean,.

Irakasleak ohartaraz ditzala ikasleak zerk osatzen duten Asia: alde batetik, masa kontinental handi batek; bestetik, uharte ugarik (esaterako, Zeilan eta Formosa); eta azkenik, zenbait uhartedik (besteak beste, Filipinak, Indonesia eta Japonia).

●

Lurreko kontinenterik handieneko erliebearen forma nagusiak adierazten ditu mapak. Asiak, izan ere, 44 milioi kilometro koadrotik gorako azalera du.

Mapa lantzeko iradokizunak

MAPA

Asia politikoa

E 18

0º

Mediterraneo Itsasoa

600

1.200

60º

133058 _ 0007-0060.indd

1/7/09

09:44:58

600

1.200

Seychelleak

Oman

Afganistan

Maldivak

itsa soa

A r ab i a ko

Pakistan

Kirgizistan

Myanmar Laos

Brunei Malaysia

Vietnam

Christmas uhartea

Hego Korea

18 0º

oa o pik er tr

Papua Ginea Berria

Ekuatorea

BAREA

OZEANO

tz Kan

Japonia

Ekialdeko Timor

Filipinak

Singapura Indonesia

Kanbodia

Thailandia

Coco

OZEANOA

I N D I A KO

Sri Lanka

India

Txina

Bhutan Bangladesh

Nepal

Tadjikistan

Ipar Korea

Yemen

Bahrain Qatar Saudi Arabia Arabiar Emirerri Batuak

Kuwait

Iran

Turkmenistan

Mongolia

Errusiar Federakundea

O Z E A N O A R T I KO A

Georgia Kazakhastan Armenia Azerbaijan Uzbekistán

Uzbekistan

oa t ik

Libano Siria Israel Jordania Irak

Turkia

r ar

60 º

133058 _ 0007-0060.indd

p o la 120 º

Zir k ulu

1/7/09

09:45:00

●

Irakasleak azal diezaiela ikasleei Asian sortu zirela gure planetako lehen zibilizazioak.

mendearen bukaeran, Europako zenbait herrialdek Asiaren parte bat banatu zuten beren artean; batez ere, Britainia Handiak eta Frantziak. Gero, 1945. urtetik eta hirurogeita hamarreko hamarkadara bitartean, Asiako herrialde haiek independentzia lortu zuten.

Ikasleak ohar daitezela herrialde batzuk hainbat uhartez osatuta daudela. Indonesia, adibidez, 3.000 uhartek baino gehiagok osatzen dute. Egoki iritziz gero, irakasleak eska diezaieke ikasleei adierazteko zer beste herrialde diren uhartediak (esaterako, Japonia).

●

● XIX.

Mapan garbi ikusten da Asia osatzen duten herrialde gehienak Ipar hemisferioan daudela; ekuatoretik gora, alegia.

Azpimarratzekoa da Lurreko kontinenterik handiena dela Asia. Egoki iritziz gero, irakasleak adieraz dezala non dauden mapan munduko herrialderik handienetako batzuk; esate baterako, Errusia, Txina eta India. Azpimarra dezala, bestalde, bai Errusiak bai Turkiak Asian dituztela berez lurralde gehienak, baina hala ere, Europako estatutzat hartzen direla.

●

Asiako biztanleen banaketa politikoa azaltzen du mapak.

Mapa lantzeko iradokizunak

10. MAPA

Amerika fisikoa I

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

ALTITUDEA (Metrotan) 1.500etik gora 1.000-1.500 500-1.000 0-500 Gailur nagusiak

133058 _ 0007-0060.indd

800

1.600

1/7/09

09:45:03

tze r tr

opikoa

a c

Whitney 4.418 m

San Lucas lurmuturra

1.000-1.500

1.500etik gora

Gailur nagusiak

De 0 a 500

Hatteras lurmuturra

AT L A N T I KO A

OZEANO

Ternua uhartea

BAHAMA UHARTEAK Kuba uhartea Hispaniola uhartea

FLORIDAKO PENINTSULA

i ba

Mexikoko golkoa

Sa n

Niagarako Michiga n ur-jauziak aintzira

AINTZIRA HANDIAK

LABRADOR PENINTSULA

Huron aintzira

Farvel lurmuturra

Groenlandia

La br ad o r its a s o a

Davis itsasartea

Baffin uhartea

Mariñas lurmuturra

GALAPAGOAK

Zirkulu polar antart ik

Popocatépelt sumendia 5.452 m Orizaba mendia 5.700 m

Sajama 6.520 m Aricako golkoa

MATO GROSSO GOI-ORDOKIA

Iguazuko ur-jauziak

Boliviako o ai - o r d o k i a i

Río de la Plata

PA M PA

Aconcagua 6.960 m

Ojos del Salado 6.863 m

Illimani g 6.682 m

Titikaka aintzira

Hornos lurmuturra Magallanes itsasartea

I B A IA

Amazoniako ordokia Huascarán 6.768 m

MALVINA UHARTEAK S UA R EN LU R R A LDE A

Chimborazo Z ON A S 6.267 m MA

Guyanetako mendigunea

Orange lurmuturra

ANTILLA YUCATÁN UHARTEAK Jamaika Puerto Rico PENINTSULA He eta Barbuda uhartea Antigua uhartea uhartea go ald ek K ar ib e it s as o a uhartea Grenada oS Tehuantepeceko ier istmoa Trinidad eta Tobago uhartea ra Ma Panamako ia dre istmoa ib a

Sierra Madre

BAREA

500-1.000

R. B r

COLORADO BASAMORTUA

handiak

iba do

Hudson badia

Baffin badia

Winnipeg aintzira Superior aintzira

Ordoki

Esklaboen Aintzira Handia

Hartzaren Aintzira Handia

OZEANO

Mendocino lurmuturra

Vancouver uhartea

ALTITUDEA (Metrotan)

a rop iko rn io t priko

Ekuatorea

Kan

McKinley

ko n i ba Yu ia o Alaskak a te 6.194 m mendika

ALASKAKO PENINTSULA Alaskako golkoa

tea

B e au fo r t its a s o a

sas ar ng it

n z i e i baia

Beri

B eri n g it s as o a

lach

O RT

i e n a ib a

d al

lk o

AMA KO I A K B AS AM

NI A

o O r i n ko

ia o rn ali f

o Pa r a g ua i ib ra a ná

OZEAN O A RTIKOA

C ol or

Zirku po lar lu a r tikoa

L o r me e n z ndia o i k bai

App a

ai km

800

São Roque lurm.

1.600

Sao Tome lurmuturra

o F ra

K b ii A

Sã

UA ur

ip pi ibaia

o ss

is s ib

A I H

cis co

133058 _ 0007-0060.indd

D EN

TS RI Mi

E A N DTAC M E N D

1/7/09

09:45:03

Hiru eremu geografiko nagusi bereizten dira Amerikan:

●

Bi hemisferioak hartzen ditu: Ipar hemisferioa eta Hego hemisferioa.

●

– Zenbait mendikate, kontinentearen ekialdean. Hala nola, Appalacheak eta Guyanetako mendigunea.

– Ordoki handiak, erdialdean. Irakasleak adieraz dezala non dauden mapan Ipar Amerikako Ordoki Handiak eta, Hego Amerikan, Amazoniako ordokia.

– Mendi-ardatz handi bat. Irakasleak adieraz dezala non dagoen mapan kontinentearen mendebaldean iparraldetik hegoaldera doan mendi-ardatza. Hartan, azpimarratzekoak dira Mendi Harritsuak, Hegoaldeko Sierra Madre mendilerroa eta Ande mendiak.

Hona hemen Amerikako erliebearen elementu nagusiak (komeni da mapan non dauden adieraztea):

– Hego Amerika; Panamako istmotik Hornos lurmuturrera bitarteko eremua da.

– Erdialdeko Amerika; Tehuantepeceko istmotik Panamako istmora bitarteko eremua da. Irakasleak erakuts diezaiela ikasleei mapan non dauden Antilla uharteak: Karibe itsasoaren eta Ozeano Atlantikoaren artean dauden hainbat uharte dira, eta eremu horri guztiari ere Karibe deritzo.

– Ipar Amerika; Alaskako penintsulatik Tehuantepeceko istmora bitarteko eremua da.

Sei kontinenteetatik bigarren handiena da Amerika.

●

Amerikako erliebearen forma nagusiak ikusten dira mapan. Komeni da irakasleak alderdi hauek azpimarratzea eta azaltzea:

Mapa lantzeko iradokizunak

11. MAPA

Amerika politikoa I

0º 18

20º

400

duras

70 º

133058 _ 0007-0060.indd

800

1.600

1/7/09

09:45:04

20º

duras

0º 18

400

Kuba

OZEANO ATLANTIKOA

Costa Rica

Jamaika

Dominica Santa Lucía

Dominikar Puerto Errepublika Rico Antigua y Barbuda Haiti

Bahamas

OZEANO BAREA

Guyana

Uruguai

Brasil

800

Surinam Frantsesa

Guyana

Paraguai

Bolivia

Txile Argentina

Peru

Ekuador

OZEANO ATLANTIKOA

Venezuela

Kolonbia

Panama

Belize Honduras Guatemala Nikaragua El Salvador

Mexiko

Ameriketako Estatu Batuak

Kanada

Groenlandia

70 º

133058 _ 0007-0060.indd

1/7/09

09:45:05

1.600

20º

Gizartearen eta kulturaren ikuspegitik, hiru eremu handi bereizten dira Amerikan. Irakasleak adieraz dezala non dauden mapan:

●

– Karibe deritzon eremua. Hainbat herrialdez osatuta dago, eta denak ere uharte izatea du bereizgarri; aipatzekoak dira, besteak beste, Kuba, Jamaika, Dominikar Errepublika eta Haiti.

– Iberoamerika. Amerikako gainerako herrialdeek osatzen dute. Oro har, Espainiaren eta Portugalen koloniak izan dira lurralde haiek guztiak, eta Amerika anglosaxoia baino pobreagoak eta gizarte-arazo larri ugarikoak dira denak. Aipatzekoak dira, besteak beste, Mexiko, Honduras, Panama, Brasil, Peru, Venezuela, Argentina eta Bolivia.

– Amerika anglosaxoia. Kanadak eta Estatu Batuek osatzen dute, eta azpimarratzekoa da munduko eskualderik garatuenetako bat dela, ekonomiaren aldetik.

Mapa politikoa lantzen hasi aurretik, aukera polita da kontinenteari izena nondik datorkion azaltzea. Hain zuzen ere, Ameriko Vespuzio izeneko itsasgizonari zor dio; izan ere, Mundu Berrira egindako bidaietako batean Brasilgo eta Argentinako kostaldeak aztertu zituen, eta haien mapa geografikoak egin. Horregatik, itsasgizon haren ohoretan, Amerika jarri zioten izena kontinente hari.

●

Amerika zer estatuk osatzen duten adierazten du mapak.

Mapa lantzeko iradokizunak

12.

600 0

Gailur nagusiak

0-200

200-400

400-1.000

1.000tik gora

ALTITUDEA (Metrotan)

Ozeania fisikoa

1.200

MAPA

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0007-0060.indd

1/7/09

09:45:06

ALTITUDEA (Metrotan)

H awa i i uh a r t e a (A E B)

G ua m u ha r te a

1.000tik gora 400-1.000

Ma r sh a l l u h a r t ea k

t or

M IK RO NE S I A

Pa l a u u ha r te a k

sp e E

0-200

o ra

K a r ol i n a uh a r t ea k

Gailur nagusiak

200-400

da k

G i l be r t uh a r t e a k

Bismarck itsasoa

PO L IN E S I A

Wilhel m 4.5 0 9 m

Sa Sa l o m on u ha r te a k lom on its aso a l u r m u t u r ra

G i ne a B e r r i a Yo r k

M EL A N ES I A

Carpentaria

F i j i uh a r t e a k

Hebrida Berriak

golkoa

H Co e go o k ald uh ek o ar te ak

a i H

Tasmaniako itsasoa

ak pe

Cook 3.7 6 4 m

o A l

IL E H A N D I A

Ipa r u h a r t e a H o we lu r m u tu r r a ek

TZA

n di a

Murray ibaia

AU S T R AL A S I A

H e go u h ar t e a

L e e u w i n l u r m u tu r ra

So zi e t a te uh a r t ea k

ibaia

Tu a m ot u uh a r t ed i a

a l ia ko A u s tr a n d i a H B a d ia

VI C TO R IA B AS A M OR T U HAND IA

Aus t ra l i a

HAR E AZ KO B AS A M OR T U HAND IA

T ON GA

r ra l uh dek ar o C te ak oo k

ald

MEN

D a rl i ng

I p a r- m e n d e b a l d e k o lu r m u t u r r a

Ma r q u es a uh a r t e a k Ip a

Timorko Itsasoa

S A M OA

Ta sm an i a uh a r t e a

600

1.200

Mapa lantzeko iradokizunak Ozeaniako erliebearen forma nagusiak agertzen dira mapan. Azpimarratzekoak dira alderdi hauek: ●

Munduko kontinente guztien artean txikiena da Ozeania. Hainbat uhartez osatuta dago: handienak Australia, Ginea Berria, Ipar Uhartea eta Hego Uhartea dira; baina haiekin batera milaka uharte txiki eta haitz daude, gehienak ere koralezkoak edo bolkanikoak, eta Mikronesia, Melanesia eta Polinesia uhartediak osatzen dituzte.

●

Ozeaniak Indiako ozeanoa du muga mendebaldean, eta Ozeano Barea, ekialdean.

●

Australia da gure planetako uharterik handiena: ia Europa osoa bezain zabala da, eta erliebe lau-laua du funtsean, ordekaz eta altuera txikiko goi-ordokiz osatua. Mendikaterik garrantzitsuena Mendikate Banatzaile Handia edo Ekialdeko Mendikatea da: ekialdeko kostalde osoa hartzen du, iparraldetik hegoaldera, eta Tasmania uharteraino iristen da. Barnealdean basamortu-eremu handiak daude.

●

Ginea Berrian, Ipar Uhartean eta Hego Uhartean erliebe menditsua da nagusi. Ginea Berrian dago Ozeaniako mendi-tontorrik garaiena: Puncak Jaya du izena, eta 5.030 metro ditu.

●

Ozeaniak zeharo berezkoak ditu atoloiak eta uharriak. Komeni da termino horiek zer esan nahi duten argi izatea, eta horretarako, irakasleak eska diezaiela ikasleei bilatzeko hitz horien esanahia hiztegietan. Uztai itxurako koral-uharteak dira atoloiak, eta sakonera txikiko urmaela izaten dute erdian, ur gazikoa, jakina. Koral-uharriak, berriz, koral ugariz osatutako egiturak dira, eta zona tropikaletan egon ohi dira halakoak. Koral-uharri ikusgarrienak Australiaren ipar-ekialdeko kostaldean daude: Koral-uharrien Hesi Handian, alegia.

ZAILTASUNAK ●

Ikasle batek baino gehiagok pentsatuko du Australiak soilik osatzen duela Ozeania. Horregatik, komeni da irakasleak azpimarratzea Ozeano Barean han-hemenka dauden milaka uharte ere badirela Ozeaniakoak.

133058 _ 0007-0060.indd

1/7/09

09:45:07

13.

600 20°

Ozeania politikoa

180°

1.200

MAPA

133058 _ 0007-0060.indd

1/7/09

09:45:07

Kan tzer trop ikoa

Mariana uharteak (AEB)

Hawai uharteak (AEB)

20°

Guam (AEB)

MARSHALL UHARTEAK Palikir

Koror

OZEANO BAREA

Majuro

PALAU MIKRONESIAKO ESTATU FEDERATUAK

Yaren NAURU

Sa lom on u

PAPUA GINEA BERRIA

Port Moresby

ha r te SALOMON UHARTEAK ak

KI R I BAT I Vaiaku TUVALU

Tokelau (ZB)

Honiara

VANUATU

Cook uhartedia (ZB)

Suva Nukualofa

Nouméa

Markesa uharteak (Fr.) POLINESIA FRANTSESA

Iparraldeko Cook uharteak (ZB)

Hegoaldeko Cook uharteak (ZB)

OZEANOA

Sozietate uharteak (Fr.) Tubuai uharteak (Fr.)

Kaprik

ornio

tropi

d ia

I N D I A KO

(Fr.)

Wallis eta Fortuna uharteak Apia Samoa (Fr.) SAMOA uhartea (Fr.) FIJI TONGA

te ar uh otu Fr.) am ( Tu

Port Vila Leialtasun Kaledonia uharteak (Fr.) berria

Ekuatorea

Christmas

Bairiki Gilbert uharteak

koa

AUSTRALIA

20°

Camberra ZEELANDA BERRIA

Wellington

I N D I A KO OZEANO

600

1.200

km 180°

Mapa lantzeko iradokizunak Ozeania zer estatuk osatzen duten ikusten da mapan. Azpimarratzekoak dira alderdi hauek: ●

Ozeania osatzen duten milaka uharteak hamalau estatu subiranotan eta mendeko hainbat lurraldetan banatuta daude. Mende lurraldeetako batzuk beste estatu batzuen subiranotasunaren pean daude: besteak beste, Estatu Batuen, Frantziaren, Erresuma Batuaren eta Zeelanda Berriaren mende.

●

Ozeaniako herrialderik handiena Australia da: kontinente osoaren % 85 hartzen du. Hurrengo handienak Papua Ginea Berria eta Zeelanda Berria dira, eta gainerako herrialdeei mikroestatu deritze, oso txikiak direlako.

●

Oso bizilagun gutxiko kontinentea da Ozeania, eta ia biztanleria osoa kostaldeko eskualdeetan eta hirietan bilduta dago. Ozeaniako bizilagun gehienak europarren ondorengoak dira: kontinentea aurkitu ondoren bertan kokatu ziren europarrenak, hain zuzen. Bertako biztanleria –lehendik uharte haietan bizi zirenena, alegia– izugarri murriztu da urteen joanean.

●

Australia eta Zeelanda Berria oso garatuta daude, eta hango bizimodua Europakoaren antzekoa da; uharte txikietan, berriz, bizimodu tradizionalari eutsi diote, eta arrantza eta nekazaritza dituzte oinarri, bai eta basoko fruituen bilketa ere.

ZAILTASUNAK ●

Komeni da irakasleak ikasleei azaltzea Ginea Berriak baduela berezitasun handi bat: bi herrialdetan banatuta dago, eta herrialde bakoitza kontinente batekoa da. Uhartearen ekialdea Papua Ginea Berria estatuaren parte da, eta hortaz, Ozeaniakoa; uhartearen mendebaldea, berriz, Indonesiaren parte da, eta beraz, Asiakoa.

133058 _ 0007-0060.indd

1/7/09

09:45:08

14. MAPA

Antartika

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0007-0060.indd

1/7/09

09:45:09

0°

E OZ

NT AR

TIK ulu pola r antar

0°

Greenwicheko meridianoa

HEGO POLOA 2.800

tikoa

180°

Ross itsasoa

Erebus 3.794

Ross izotz-hesia

Norvegia lurmuturra

MENDI

Zi r k

Ellsworth mendiak

Vinson 4.897

Ronne izotz-hesia

Weddell itsasoa

NTIKOA ATLA

Gray lurmuturra

Menzies 3.355

IND

12 0°

Poinsett lurmuturra

Borley lurmuturra

0°

160°

° 40

10 0°

rk Zi

ulu

rt nt a ra

NO EA OZ a iko

PENINTSULA ANTARTIKOA

0°

80 °

20°

a lelo ara 0° p

N EA °

160

NT IK elo

20°

T AR ral

A pa

133058 _ 0007-0060.indd

NO 60 °

1/7/09

09:45:09

10 0°

80 °

Gainerako kontinenteetan ez bezala, Antartikan ez da inor bizi, edo ia inor ere ez, behintzat, zientzia-ikerketarako base gutxi batzuetako ikertzaileak ez badira.

– Ellsworth mendiak; hantxe dago Vinson tontorra, Antartikako mendi-tontorrik garaiena (5.140 metrokoa).

●

Eskuarki, ikasleei kostatu egiten zaie ulertzea zenbait estaturen artean banatuta dagoela Antartika. Hori argitzeko, komeni da azaltzea 1959an banatu zutela kontinentea, hitzarmen baten bidez. Hitzarmena sinatu zuten estatuek zenbait konpromiso hartu zituzten; hala nola, lurralde-aldarrikapenik egiten ez jarraitzeko konpromisoa, kontinente osoan inolako jarduera militarrik ez egitekoa, eta Antartikan egingo ziren zientzia-ikerketetan elkarlanean aritzekoa.

ZAILTASUNAK

●

Komeni da ikasleak ohartzea mendikate nagusietako tontor garaiak ateratzen direla kasko polarretik; mapan izenak idatzita dauzkaten tontorrak, hain zuzen:

●

– Mendikate transantartikoa.

Irakasleak erakuts diezaiela ikasleei mapan non dagoen zirkulu polar antartikoa, ikasleek ikus dezaten paralelo horren hegoaldera dagoela kontinentea. Antartikaren ia lurralde osoa izotzez estalita dago urte osoan, klima polarra baitute Lurreko bazter haietan: 0 °C-tik beherako tenperatura dute urte osoan. Hantxe dago gure planetako punturik hegoaldekoena: Hego poloa.

●

Kontinente izoztua deritzona ikusten da mapan: Antartika, alegia. 14 milioi kilometro koadroko hedadura du, eta hortaz, Europa eta Ozeania baino handiagoa da.

Mapa lantzeko iradokizunak

15. MAPA

Eskualde artikoa

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0007-0060.indd

1/7/09

09:45:09

80°

° 60

vi Da

ts si

Baffin

a r te sa

Devon

ol ar

80° paraleloa

Morris Jesup lurmuturra

60° pa raleloa

0°

Norvegiako itsasoa

Zembla berria

Kara itsasoa

Ipar lurmuturra

Barents itsasoa

Spitsbergen uharteak (Nor.)

Frantzisko Josefen lurraldea

TAIMIR PENINTSULA

Laptev itsasoa

Galdhopiggen 2.470

Lena

3.147 Pobeda

Txeliuskin lurmuturra

A NDI LA FIN

Faeroe uharteak (Danimarka)

itsasoa

° Iparraldeko lurraldea

Siberia Berriko uharteak

IPAR POLOA

OZEANO ARTIKOA

160

S I B E R I A

Ekialdeko Siberiako itsasoa

Wrangel

Groenlandiako

ISLANDIA

ea ar t tsas ko i arka

Groenlandia

Danim

tik o

b ad ia

Ellesmere

Elisabet Erreginaren uharteak

180°

g itsasoa

Barrow lurmuturra

Beaufor t itsasoa

) EB (A

Parry uharteak

Banks

Baffi n

Galesko printzea

Victoria

ibaia

S LA

Yukon

ibaia

Berin

80°

iba

100°

sei Jeni

0°

Narodnaia MO NT 1.894 ES UR AL 60° ES

ia ib a

0° 40 °

20°

Hudson badia

100°

ac ke n zie

KANA DA

0°

6.193 McKinley

u ul

20°

g itsasar te

36 Berin

133058 _ 0007-0060.indd Greenwicheko meridianoa

k Zir

NORV EGIA

DIA

0 14

FEDERAKUNDE

SUE

° ibaia

160

IAR Obi

ER S RU

1/7/09

09:45:09

Ozeano izoztu horren inguruan lurralde hauek daude: alde batetik, hainbat uharte – Groenlandia eta Spitsbergen, esaterako–, eta bestetik, Amerikaren, Europaren eta Asiaren iparraldea. Eskualde artikoan inuitak eta laponiarrak bizi dira, besteak beste, eta arrantza eta ehiza dituzte denek ere oinarri. Robert E. Peary estatubatuarrak aurkitu zuen Ipar poloa lehenbizi, 1909an. Harrezkero, hainbat base militar eta zientifiko jarri izan dituzte potentzia nagusiek lurralde izoztu haietan.

●

Eskualde hartan 0 °C-tik beherako tenperaturak dituzte, beti. Uda aldean neguan baino tenperatura altuagoak izaten dira, eta izotz-geruzaren zati bat urtu egiten da. Alde horretatik, esan beharrekoa da hainbat zientzialarik bildutako datuen arabera urtez urte gero eta txikiagoa dela lurralde artikoak estaltzen dituen izotz-geruza. Hortaz, pentsatzekoa da horrek areagotu egingo duela Lurreko itsas mailak gora egitea.

Lurralde osoaren zati handi bat milaka metroko lodierako betiereko izotzez estalita dago. Zenbait lekutan bankisa deritzon ur-geruza izoztu meheago bat egon ohi da, eta hartan zehar ibiltzen dira itsasontzi izotz-hausleak. Batzuetan izotz-masa itzelak askatzen dira, eta ur gainean nora ezean geratzen dira, gero; halakoei, jakina denez, izozmendi deritze.

●

Eskualde artikoa adierazten du mapak. Irakasleak erakuts diezaiela ikasleei mapan non dagoen Ipar poloa, eta azal dezala Lurraren errotazio-ardatzaren iparraldeko muturrean dagoen puntua dela hura. Hego poloa Antartikan bertan dago, kontinente izoztuan, alegia; Ipar poloa, ordea, ez dago lehorrean, Ozeano Artikoan baizik.

Mapa lantzeko iradokizunak

16.

300 0

Gailur nagusiak

Sakonunea

0-400

400-1.000

1.000-1.500

1.500etik gora

ALTITUDEA (metrotan)

Europa fisikoa

600

MAPA

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0007-0060.indd

1/7/09

09:45:10

OZ EA N O A R T I KOA

K IA M N KA ES

ia Kama ib a

iak og olk oa

Bo tn

ianoa merid Green wiche ko

K UH AR TEA IAR BR ITA IN

KASPIAR ITSASOAREN SAKONUNEA

T KRIMEAKO PENINTSULA

Itsaso Beltza

Elbrus 5.642 m

KAUKASO

BALKANAK Olinpo 2.911 m

ASIA

BALKANETAKO PENINTSULA Egeo

Etna Itsaso 3.340 m

Jonikoa Malta

a so

iba

Moldoveanu 2.543 m

a its

ibr al

aia

iar sp Ka

AFRIKA

l i b a ia

Ur a

Sizilia

ria rA I NI tsas lp ea oA NO k dr AK ia t ik o a Tirreniar ITALIAR itsasoaPENINTSULA

rraneo itsaso a

Danu bio

ba i

AP E

Dn ie

M edite

Sardinia

Di n

4.807 m

Korsika

itsa sa r te

L P E A K A Mont Blanc

BALEAR UHARTEAK

Mulhacén 3.478 m

ko tar

KANARIAR UHARTEAK Teide 3.718 m

r ib

iba

IBERIAR PENINTSULA San Bizente lurmuturra

EKI ALD EKO EUR OPA KO ORD OKI A

IA B A LTI KO KO O R D OK

A KO R

Aneto 3.404 m

Volg

Erdialdeko Mendigunea

E b I RI N ro IO

Tajo ibaia

TL IA

I NT

baia

Biz kaik og olk P oa

Duero iba

AT L A N T I KO A

K DO OR

a ok

Its a

i hin

OZEANO

Vanern aintzira

JUTLAND PENINTSULA

la na

Ladoga aintzira

Do n

Irlanda

San Mateo lurmuturra

Finisterre lurmuturra

Finlandiako goi-ordokia

ESKANDINAVIAKO PENINTSULA

Ipar itsasoa

Britainia Handia

Onega aintzira

Sakonunea

Galdhöpiggen 2.469 m

0-400

Norvegiako itsasoa

400-1.000

k ntxa Ma

Islandia

Gailur nagusiak

KOLAKO PENINTSULA

arti k

B al tiko a

pola r

1.500etik gora 1.000-1.500

Barents itsasoa

Reykianes lurmuturra

a Ib

Zir

Ipar lurmuturra

r txo Pe

ALTITUDEA (metrotan)

Matapan lurm.

itsasoa

300

600

Kreta

Mapa lantzeko iradokizunak Europako erliebearen forma nagusiak adierazten ditu mapak. Azpimarratzekoak dira alderdi hauek: ●

Gure planetako Ipar hemisferioan dago Europa, oso-osorik. Bestalde, 11 milioi kilometro koadroko hedadura duenez, Lurreko sei kontinenteen artean bigarren txikiena da (Ozeania da txikiena).

●

Legenda aztertuz gero, berehala ikusten da lurralde lauak direla nagusi Europan: 0 metrotik 400 metrora bitarteko lurraldeak, alegia. Izan ere, sei kontinenteak alderatuz gero, Europak du batez besteko altituderik txikiena: 330 metro ingurukoa, hain zuzen.

●

Kaspiar itsasoko sakonunea itsas mailatik behera dago, jakina, baina komeni da ikasleei hori ondo argitzea.

●

Mendikate handiak daude Europan. Irakasleak eska diezaiela ikasleei idazteko mendi hauen izenak mapan: Pirinioak, Alpeak, Apeninoak, Balkanak, Kaukaso, Eskandinaviako Alpeak eta Ural mendiak.

●

Mapan garbi ikusten da zein muxarratua den Europako kostaldea. Adieraztekoak dira kontinenteko penintsula ugariak; besteak beste, Eskandinaviakoa, Iberiar penintsula, Italiar penintsula eta Balkanetakoa. Azpimarratzekoa da, bestalde, kontinentearen inguruan dauden uharteen ugaritasuna, eta aipatzekoak dira, egoki iritziz gero, uharterik handienak: Islandia, Britainia Handia, Irlanda, Balear uharteak, Sizilia, Korsika, Sardinia eta Kreta.

ZAILTASUNAK ●

Europa eta Asia lehorrez lotuta daude elkarri, eta hori ulertzea kostatu egiten zaie ikasleei, eskuarki. Horretan laguntzeko, beraz, komeni da irakasleak azaltzea mendi-hesi batek eta ibai batek bereizten dituztela bi kontinenteak: alde batetik, beraz, Ural mendiek eta Kaukasok, eta bestetik, Ural ibaiak. Irakasleak egoki iritziz gero, ikasleek idatz ditzatela leku-izen horiek mapan, gorriz, erraz gogora dezaten zer elementuk bereizten dituzten Europa eta Asia.

133058 _ 0007-0060.indd

1/7/09

09:45:10

17.

Europa politikoa

300

600

MAPA

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0007-0060.indd

1/7/09

09:45:11

Islandia

Norvegiako itsasoa

Finlandia Suedia Errusia

Norvegia Estonia

Ipar itsasoa

Letonia Danimarka

Lituania

Irlanda Erresuma Batua

Bielorrusia Herbehereak

OZEANO

Belgika

Polonia

Alemania Txekiar Errepublika

Luxenburgo

AT L A N T I KO A

Liechtenstein

Austria

Hungaria

Errumania

Monako

BosniaHerzegovina

Kosovo Mazedoniako Errepublika Albania

Espainia

Azerbaijan

Armenia Bulgaria

Montenegro

Italia

Portugal

Georgia

Itsaso Beltza

Serbia

San Marino

Kroazia

ts ri

Suitza

Eslovenia

Andorra

Frantzia

Ukraina Eslovakia

Turkia

Grezia

rraneo itsaso a Medite

300

600

Malta

Zipre

Mapa lantzeko iradokizunak Europa zer estatuk osatzen duten adierazten du mapak. ●

Estatuen izenak idatzi ondoren, ikasleek margo ditzatela Europako 10 herrialderik handienak, gorriz: Errusiako Federazioa (Lurreko herrialderik handiena da), Turkia, Ukraina, Frantzia, Espainia, Suedia, Alemania, Norvegia, Polonia eta Italia.

●

Aipatzekoa da bai Errusiako Federazioaren bai Turkiaren lurraldeetako parte bat Asian daudela.

●

Azpimarratzekoa da, azkenik, Europako mapa asko aldatu dela azken urteotan, hainbat gertakari direla eta: 1. Alemania bateratzea. 1990eko urriaren 3an, bi Alemaniak batu egin ziren: Alemaniako Errepublika Demokratikoa eta Alemaniako Errepublika Federala, alegia. 2. Sobietar Batasuna desegitea. 1990eko martxoaren 11tik 1991ko abenduaren 16ra bitartean, Sobietar Batasuna osatzen zuten hamabost errepublikek independentzia aldarrikatu zuten. Une egokia da herrialde hauek non dauden adierazteko: – Itsaso Baltikoaren ertzean, Estonia, Letonia eta Lituania. – Ekialdeko Europan, Errusia, Ukraina, Bielorrusia eta Moldavia. – Kaukaso aldean, Georgia, Armenia eta Azerbaijan. 3. Jugoslavia zatitzea. Jugoslavia zen hartatik, hainbat herrialde sortu dira: Eslovenia, Kroazia, Bosnia-Herzegovina, Serbia, Montenegro, Mazedonia eta Kosovo. 4. Txekoslovakia zatitzea. 1993ko urtarrilean, bitan zatitu zen Txekoslovakia: Txekiar Errepublika eta Eslovakia.

133058 _ 0007-0060.indd

1/7/09

09:45:12

18.

Estatu kideak

EUROPAR BATASUNA

Europar Batasuna

300

600

MAPA

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0007-0060.indd

1/7/09

09:45:12

Norvegiako itsasoa

Finlandia Suedia

EUROPAR BATASUNA Estonia

Ipar itsasoa

Estatu kideak

Letonia Danimarka

Lituania

Irlanda Erresuma Batua Herbehereak Belgika

Polonia

Alemania

i ar its

Hungaria

Errumania

Eslovenia

AT L A N T I KO A

Austria

Frantzia

OZEANO

Txekiar Errepublika Eslovakia

Luxenburgo

Por t

uga l

Itsaso Beltza Bulgaria

Italia Espainia Grezia

rra Medite

neo itsaso a

300

Zipre

600

Malta Chi

Mapa lantzeko iradokizunak Gaur egun Europar Batasuna zer estatuk osatzen duten ikusten da mapan. Gai hori lantzen hasteko, irakasleak eska diezaiela ikasleei azaltzeko zer den eta zertarako balio duen Europar Batasunak. ●

Oso eskualde garatua da Europa, ekonomiaren aldetik; baina hura osatzen duten herrialdeak ezingo lirateke munduko potentzia handiekin bakoitza bere kasa lehiatu: Estatu Batuekin eta Japoniarekin, besteak beste. Horregatik, eta Europako herrialdeen arteko lankidetza bultzatzeko, zenbait herrialdek Europako Ituna sinatu zuten, 1957an, eta haren ondorioz, Europako Ekonomia Erkidegoa (EEE) sortu zen; 1993. urteaz gero, Europar Batasuna (EB) deritzo hari.

●

Irakasleak eska diezaiela ikasleei idazteko mapan Europar Batasuna osatzen duten estatuen izenak.

●

Europar Batasuneko herrialde guztiek ez dute euroa diru ofizialtzat hartu. Hori lantzeko, ikasleei eska dakieke adierazteko, ikur baten bidez, Europar Batasuneko zer herrialdek darabilten euroa. Hamabost herrialde daude gaur egun eurogunean: Alemania, Austria, Belgika, Zipre, Eslovenia, Espainia, Finlandia, Frantzia, Grezia, Irlanda, Italia, Luxenburgo, Malta, Herbehereak eta Portugal.

●

Beste aukera bat da ikasleei galdetzea ea badakiten Europako erakunderen baten berri, non duen erakunde horrek egoitza nagusia, eta zer eginkizun nagusi dituen. Irakasleak, egoki iritziz gero, azal diezaiela ikasleei zer erakunde nagusi dituen Europar Batasunak eta non dauden haien egoitza nagusiak mapan. – Europako Kontseilua da EBren gobernu-organo nagusia, eta EB osatzen duten estatu guztien politikak koordinatzea du, besteak beste, eginkizun nagusia. Bruselan du egoitza nagusia (Belgika). – Europako Batzordeak legeak eta politikak proposatzen ditu, bertako estatu guztiek bete beharrekoak. Bruselan du egoitza nagusia (Belgika). – Europako Parlamentuak EBko erakunde guztiak kontrolatzea du eginkizun nagusia, batetik, eta erkidegoko legeak eta aurrekontuak onartzea ere bai, bestetik. Estrasburgon du egoitza nagusia (Frantzia).

133058 _ 0007-0060.indd

1/7/09

09:45:13

19.

2007

2004

1995

1990

1986

1981

1973

Kide sortzailea

EUROPAR BATASUNAREN ERATZE-FASEAK

EBra sartzeko faseak

300

600

MAPA

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0007-0060.indd

1/7/09

09:45:14

EUROPAR BATASUNAREN ERATZE-FASEAK M

Kide sortzailea

Norvegiako itsasoa

1973 1981

H Finlandia Suedia

1986 1990

Estonia

1995

Ipar itsasoa

2004

Letonia Danimarka

2007

Lituania

Irlanda Erresuma Batua Herbehereak Belgika

Austria

oa as its

Frantzia

Txekiar Errepublika Eslovakia

iar sp Ka

Luxenburgo

OZEANO

Polonia

Alemania

Hungaria Eslovenia

Errumania

AT L A N T I KO A

Itsaso Beltza

Por t

ug a

Bulgaria

Italia Espainia Grezia

rraneo itsaso a Medite

300

600

Malta

Zipre

Mapa lantzeko iradokizunak Europar Batasuna osatzen duten herrialdeak hartan zer fasetan sartu ziren adierazten du mapak. ●

Legenda kontuan hartuz, ikasleek margo ditzatela faseak, bakoitza kolore batez.

●

Hasieran, ikasleei azaldu egin beharko zaie hura osatzen duten herrialdeen kopurua aldatuz joan dela historian, 1957an Erromako Ituna sinatu zutenetik gaur egunera bitartean (27 herrialde dira orain). – 1957an sortu zen Europako Ekonomia Erkidegoa, eta sei herrialde baino ez ziren garai hartan: Frantzia, Italia, Alemania (Alemaniako Errepublika Federala), Herbehereak, Belgika eta Luxenburgo. – 1973an hiru herrialde sartu ziren: Irlanda, Erresuma Batua eta Danimarka. – 1981ean Grezia sartu zen, eta 1986an, Espainia eta Portugal. – 1995ean hiru herrialde sartu ziren: Austria, Suedia eta Finlandia. Norvegiak bi aldiz egin dio uko EBra sartzeari: 1972an eta 1995ean. Bestalde, 1990ean, Alemaniaren bateratzea gertatu zenean, ordura arte Alemaniako Errepublika Demokratikoa izandakoa ere EBren parte izaten hasi zen. – 2004an hainbat herrialde gehitu zitzaizkion EBri: Zipre, Eslovenia, Eslovakia, Estonia, Hungaria, Letonia, Lituania, Polonia, Malta eta Txekiar Errepublika. – Azkenik, 2007an, Bulgaria eta Errumania sartu ziren. Eta Turkiak eta Kroaziak eskatuta daukate EBra sartzea.

●

Irakasleak egoki iritziz gero, galde diezaiela ikasleei ea beren ustez zergatik nahi duten Turkiak eta Kroaziak EBra sartu. Aipa dezala berriro noiz sartu zen Espainia, eta galde diezaiela, halaber, ea beren ustez zer onura ekarri dizkion Espainiari EBn sartzeak.

ZAILTASUNAK ●

Erraza da Europako Ekonomia Erkidegoa (EEE) eta Europar Batasuna (EB) nahastea. Lehenbizi EEE sortu zen, eta gero, 1993ko urtarrilaren 1ean, Europar Batasuna, Maastrichteko Ituna indarrean jarri zenean. Europar Batasuna eraikitzeko bidean emandako ondoz ondoko bi etapa dira, beraz. © 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0007-0060.indd

1/7/09

09:45:15

20.

Gailur nagusiak

0-400

400-1.000

1.000-2.500

2.500etik gora

(metrotan)

65 0

130

Santa Cruz de Tenerife

Espainiako erliebea

ALTITUDEA

MAPA

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0007-0060.indd

1/7/09

09:45:17

N LEÓ

DU ER O I

A TE

E EB B R O RO I RE B A N IA SA KO

GUAD IA N A

A J O IB

b ai a

AT E A

Hegoaldeko

es i

Cerro de San Felipe 1.839 m

jar

San Lorenzo 2.262 m

O EK GOI-ORDOKIA

Al manzor 2.591 m

An e to 3.404 m

N ME

d a m e n di l e r r

A B AI

IBERIAR

IA RD

man

T OS

Iparraldeko Iberiar goi-ordokia

re g at i bai a

Pe ñ a Trevin ca 2.124 m

Mo nte Perd id o 3.355 m

O M

I ND

I AK

K A L M E N DIAK

EUS

Tor re C er red o 2.648 m

M I

n I ba

BRIAR MENDIKATEA

KANTA

G ME ALI ND ZIA I G KO Ñ U O I B A I NEA A

ló

N a

Menorca

Mallorca

K O MENDIAK

R IBAIA I b e r i a r g o i - o r d o k i a J Ú CA

Eivissa

Cabrera

Formentera

S EGU N A R R E A M O IB OA A IA IA K A I B I T E B VI R I E N A U N U B S A KO SU ALQ OA RE N AD AT E VIR IK DIK UI MEN ET B LQ E

GU AD

MEND

AT I K Mulhacén 3.479 m

M E N D IK ATE P E

130

TI N IBE

Lanzarote La Palma La Palma

Tenerife Hierro

Hierro

K A N A R I A K Lanzarote

K A N A R Tenerife I A K

Gomera

Santa CruzFuerteventura de Tenerife

Teid e Fuerteventura 3.718 m

Teid e 3.718 m Gomera

ALTITUDEA (metrotan) 2.500etik gora

S I E R R A

1.000-2.500 400-1.000 0-400 Gailur nagusiak

Kanaria Handia

Mapa lantzeko iradokizunak Espainiako erliebearen forma nagusiak ikusten dira mapan. Erliebearen ezaugarri nagusiak bereizten laguntzeko, gidoi hau erabil dezake irakasleak: ● Azpimarratzekoa da Iberiar penintsulako erliebearen forma nagusia ordokia dela: ia erdialdeko eskualde osoa hartzen du, eta altitude handikoa izatea du bereizgarri. Iberiar goi-ordokiaren barnealdean Erdialdeko mendikatea da azpimarragarri, eta hura dela tarteko, bitan banatzen da Iberiar goi-ordokia: Iparraldeko iberiar goi-ordokia eta Hegoaldeko iberiar goi-ordokia; azken horretan dago, hain zuzen, Almanzor mendi-tontorra, 2.591 metrokoa. ● Iberiar goi-ordokiaren inguruan zenbait mendikate daude: ipar-mendebaldean, Galiziako mendigunea eta Leongo mendiak; iparraldean, Kantabriar mendikatea; hegoaldean, Sierra Morena mendilerroa; eta ekialdean, Iberiar mendikatea. ● Iberiar penintsularen iparraldean Euskal mendiak daude, eta ipar-ekialdean, Pirinioak; jakina denez, Espainiaren eta Frantziaren arteko muga dira Pirinioak, eta Aneto da bertako tontorrik garaiena. Are iparekialderago joanda, Kataluniako kostaldeko mendikatea dago, Mediterraneoko kostaldearekiko paralelo, eta hegoaldean, berriz, Mendikate Betikoa dago, bi mendikatetan banatuta: Subbetikoa eta Penibetikoa; azken horretan dago, hain zuzen, Mulhacén mendi-tontorra, 3.478 metrokoa, penintsulako tontorrik garaiena. ● Bi sakonune handi ere badaude Iberiar penintsulan: Ebroren sakonunea, ipar-ekialdean, eta Guadalquivirren sakonunea, hegoaldean. Bi-biak direla tarteko, izugarrizko ordoki emankorrak sortzen dira bazter haietan, izen bereko bi ibaien inguruan. ● Bestalde, bi uhartedi daude Espainian: Balear uharteak eta Kanariar uharteak. Balearrak Iberiar penintsularen ekialdean daude, Mediterraneo itsasoan, eta ordokiak dira haietan nagusi. Kanariar uharteak hego-mendebaldean daude, Ozeano Atlantikoan, eta askoz erliebe menditsuagoa da haietakoa, mendebaldeko uharteetan, batez ere; adibidez, Tenerifen: hantxe dago Teide mendi-tontorra, 3.715 metrokoa, Espainiako tontorrik garaiena.

133058 _ 0007-0060.indd

1/7/09

09:45:20

133058 _ 0007-0060.indd

CANARIAS

130

Santa Cruz de Tenerife

CANARIAS CANARIAS CANARIAS CANARIAS

Espainiako hidrografia

Itsasoa

Ibai nagusiak

Itsasoaren izena

O Z E A N O A Ozeanoaren izena

HIDROGRAFIA

Mediterraneoa

Kantaurialdekoa

Ozeanikoa

ISURIALDEAK

21. MAPA

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

1/7/09

09:45:22

Bizkaiko golkoa

I r ce a

re i b .

l ón

iba ia

ib.

ib Du

o b r e g a t ib

Eb ro

ño

iba

ib .

ero ibaia

a ai

OZEANO

to ib .

aia

c a r ibaia

a vir ibai qui

Segura ib

a ia

ISURIALDEAK Ozeanikoa Kantaurialdekoa

O di e

a ad

Jú

res ib

130

a ib

ai Ta j o ib a

Guadi

a Mi

ATLA NT IKOA

ib .

Mediterraneoa

al et e

OZEANO A T L A N T I K O ASanta Cruz de Tenerife CANARIAS CANARIAS CANARIAS CANARIAS CANARIAS

Me dite

sa o it ra n e

soa

HIDROGRAFIA

OZEANO Itsaso

Ozeanoaren izena Itsasoen izena Ibai nagusiak

Mapa lantzeko iradokizunak Espainiako ibai nagusiak agertzen dira mapan. Hura lantzeko, honela joka dezake irakasleak: ●

Lehenbizi, azal dezake hiru itsasotara isurtzen dituztela urak Espainiako ibaiek: Mediterraneo itsasora, Bizkaiko golkora edo Ozeano Atlantikora. Horrenbestez, hiru isurialde daude Iberiar penintsulan: Mediterraneoko isurialdea, Bizkaiko golkokoa eta Atlantikokoa. Irakasleak eska diezaieke ikasleei idazteko ozeanoen, ibaien eta itsasoen izenak, eta margotzeko isurialdeak.

●

Azpimarratzekoa da zertan diren desberdinak hiru isurialdeak, bai eta zer ibai nagusi dauden bakoitzean ere: – Bizkaiko golkoko isurialdean dauden ibaiak ibilbide laburrekoak eta ibilera bizkorrekoak dira, eta oso emari erregularra dute urte osoan. Ibai hauek dira nagusiak: Navia, Nalón, Nerbioi eta Bidasoa. – Atlantikoko isurialdeko ibaiek ez dute zerikusi handirik elkarrekin. Galiziako kostaldean itsasoratzen direnak laburrak dira, Miño ibaia izan ezik. Iberiar goi-ordokiko ibaiak luzeak eta emaritsuak dira, eta asko eta asko nabigagarriak ere badira azken zatian: besteak beste, Duero, Tajo eta Guadiana ibaiak. Hain zuzen ere, Tajo ibaia da Iberiar penintsulako ibairik luzeena. Andaluziako ibaiei dagokienez, laburrak dira denak, Guadalquivir izan ezik, eta emari irregularrekoak, gainera. Garrantzi handikoak dira, halaber, Guadalquivir ibaiaz gain, Odiel, Tinto eta Guadalete ibaiak. – Mediterraneoko isurialdeko ibaiak laburragoak dira, eta emari urri eta irregularrekoak, gainera: ur-goraldi handiak izaten dituzte udazkenean, eta lehorteak, udan. Ebro ibaia salbuespena da, ezbairik gabe; izan ere, luzea izateaz gain, Iberiar penintsulako ibairik emaritsuena ere bada. Hona hemen Mediterraneoan itsasoratzen diren beste ibai batzuk: Llobregat, Júcar eta Segura ibaiak.

●

Azpimarratzekoa da, halaber, ez Balearretan ez Kanarietan ez dagoela ur-ibilgu iraunkorrik; lurralde haietan, beraz, uharrak dituzte.

133058 _ 0007-0060.indd

1/7/09

09:45:23

133058 _ 0007-0060.indd

CANARIAS

130

CANARIAS CANARIAS

Santa Cruz de Tenerife

CANARIAS CANARIAS CANARIAS CANARIAS

Autonomia-hiria

Autonomia-erkidegoko hiriburua

LEGENDA

Espainia politikoa. Autonomia-erkidegoak

22. MAPA

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

1/7/09

09:45:27

Santander

ASTURIAS Oviedo

EUSKAL A. E.

KANTABRIA

Santiago

Gasteiz Ir uñ ea

GALIZIA

NAFARROAKO F. E. ERRIOXA

Logroño

GAZTELA ETA LEON

Zaragoza

KATALUNIA

Valladolid Bar tzelona

ARAGOI MADRIL Ma d r i l

BALEAR UHARTEAK Palma

Toledo Valentzia

EXTREMADURA

GAZTELA-MANTXA

VALENTZIA

Mérida

Mur tzia

ANDALUZIA 0

MURTZIA

Sevilla

130

CANARIAS KANARIAK CANARIAS

Santa Cruz Tenerifekoa

LEGENDA

Santa Cruz de Tenerife

CANARIAS Las Palmas CANARIAS CANARIAS CANARIAS

CANARIAS

Ceuta

Autonomia-erkidegoko hiriburua

Melilla

Autonomia-hiria

Mapa lantzeko iradokizunak Espainiako estatua nola antolatuta dagoen ikusten da mapan. 1978an Konstituzioa onartu zenez gero, hamazazpi autonomia-erkidego daude Espainian: Andaluzia, Aragoi, Asturiasko Printzerria, Balear Uharteak, Errioxa, Euskal Autonomia Erkidegoa, Extremadura, Galizia, Gaztela eta Leon, Gaztela-Mantxa, Kanariak, Kantabria, Katalunia, Madrilgo Erkidegoa, Murtziako Eskualdea, Nafarroako Foru Erkidegoa eta Valentziako Erkidegoa. Ceuta eta Melilla hiri autonomoak dira. ●

Ikasleei autonomia-erkidegoen izenak eta kokapen geografikoa ikasten laguntzeko, galderak egitea du onena irakasleak. Adibidez: Zer erkidego da ekialdekoena? Eta mendebaldekoena? Zer erkidegok dute kostaldea?

●

Autonomia-erkidego bakoitzak bere autonomia-estatutua du, eta erkidego bakoitzak zer aginpide dituen biltzen da haietan; hots, zer gairi buruz har ditzakeen erabakiak: hezkuntza-gaiez, osasun-gaiez edo ingurumen-politiken kudeaketaz, besteak beste. Bestalde, autonomia-erkidego bakoitzak bere gobernu-erakundeak ditu: gobernu-kontseilu bat (EAEn, Eusko Jaurlaritza), parlamentu bat (EAEn, Eusko Legebiltzarra) eta justizia-auzitegi nagusi bat.

●

Azpimarratzekoa da Espainiako autonomia-erkidegoen artean alde handia dagoela, hedadurari dagokionez. Erkidegorik handiena Gaztela eta Leon da: 94.225 kilometro koadro ditu, eta Estatu osoaren ia % 20 hartzen du. Txikiena, berriz, Balear Uharteak dira: 4.992 kilometro koadroko hedadura du, eta Estatu osoaren % 1 baino ez da.

ZAILTASUNAK ●

Kanariar Uharteen kokapena. Kanariar Uharteak maparen ezkerraldean jarri behar dira beti, beheko ertzean, gainera. Baina komeni da ikasleei gogoraraztea Ozeano Atlantikoan daudela Kanariar uharteak, Mendebaldeko Sahararen kostaldetik 115 kilometro ingurura, hain zuzen.

133058 _ 0007-0060.indd

1/7/09

09:45:27

23. Probintziako hiriburua

BADAJOZ Probintzia-izena

Estatuko hiriburua

65 0

130

Santa Cruz de Tenerife

Espainia politikoa. Probintziak

LEGENDA

MAPA

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0007-0060.indd

1/7/09

09:45:28

Coruña

Santander Oviedo

CORUÑA

Lugo

LUGO

PONTEVEDRA Pontevedra

LEÓN León

Ourense

OURENSE

Donostia

Bilbo

ASTURIAS

ZAMORA Zamora

KANTABRIA BIZKAIA GIPUZKOA ARABA Gasteiz Iruñea NAFARROA Logroño PALENTZIA Burgos ERRIOXA Palentzia BURGOS Soria

Valladolid

HUESCA GIRONA Huesca

Zaragoza

LLEIDA Lleida

SORIA

VALLADOLID SEGOVIA

Bartzelona

ZARAGOZA

Tarragona

Segovia Salamanca

GUADALAJARA

Ávila

SALAMANCA

Madril

Guadalajara

TARRAGONA

TERUEL Teruel

ÁVILA MADRIL CÁCERES

Girona

BARTZELONA

CASTELLÓ

Cuenca

CUENCA

TOLEDO

Cáceres

BALEAR UHARTEAK

Castelló

Toledo

Palma

Valentzia Ciudad Real

Albacete

VALENTZIA

Badajoz

ALBACETE

CIUDAD REAL

BADAJOZ

Kordoba

HUELVA 0

SEVILLA Sevilla

130

Murtzia

Jaén

MURTZIA

Granada

MÁLAGA Cádiz

SANTA CRUZ TENERIFEKOA Santa Cruz Tenerifekoa

JAÉN

GRANADA

Huelva km

ALACANT Alacant

KORDOBA

ALMERÍA Almería

Málaga

CÁDIZ LAS PALMAS Santa Cruz de Tenerife

LEGENDA Estatuko hiriburua Probintziako hiriburua

Las Palmas

BADAJOZ Probintzia-izena

Mapa lantzeko iradokizunak Espainiako probintziak adierazten ditu mapak. Hartaz baliatuz, probintzia bakoitza non dagoen eta zer autonomia-erkidegokoa den ikas dezakete ikasleek. ●

1978ko Konstituzioaren arabera, Espainiako estatua hamazazpi autonomia-erkidegotan antolatuta dago, eta autonomia-erkidegoak, berriz, 50 probintziatan.

●

Autonomia-erkidegoak zenbat probintziaz osatuta dauden kontuan hartuz, bi multzo bereiz ditzake irakasleak: – Probintzia bakarrekoak. Zazpi dira: Asturias, Balear Uharteak, Kantabria, Errioxa, Madril, Murtzia eta Nafarroa. – Probintzia bat baino gehiagokoak. Hamar dira: • Andaluzia; probintzia hauek ditu: Cádiz, Sevilla, Málaga, Huelva, Jaén, Granada, Kordoba eta Almería. • Aragoi; probintzia hauek ditu: Huesca, Zaragoza eta Teruel. • Euskal Autonomia Erkidegoa; probintzia hauek ditu: Araba, Bizkaia eta Gipuzkoa. • Extremadura; probintzia hauek ditu: Cáceres eta Badajoz. • Galizia; probintzia hauek ditu: Pontevedra, A Coruña, Lugo eta Ourense. • Gaztela eta Leon; probintzia hauek ditu: Ávila, Salamanca, Segovia, Soria, Burgos, Palentzia, León, Zamora eta Valladolid. • Gaztela-Mantxa; probintzia hauek ditu: Ciudad Real, Albacete, Toledo, Cuenca eta Guadalajara. • Kanariak; probintzia hauek ditu: Santa Cruz Tenerifekoa eta Las Palmas. • Katalunia; probintzia hauek ditu: Lleida, Girona, Bartzelona eta Tarragona. • Valentziako Erkidegoa; probintzia hauek ditu: Castelló, Valentzia eta Alacant.

●

Ikasleei probintzien izenak eta kokapena ikasten laguntzeko, galderak egitea du onena irakasleak. Adibidez: Zer probintzia daude barnealdean? Zer probintziak dute kostaldea? Zer erkidegok dute probintzia gehien? Zer erkidego dira probintzia bakarrekoak?

133058 _ 0007-0060.indd

1/7/09

09:45:28

24.

Subtropikala

Mendialdekoa

Mediterraneo ohikoa

Barrualdeko mediterraneoa

Atlantikoa km

65 0

130

Santa Cruz de Tenerife

Espainiako klimak

KLIMAK

MAPA

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0007-0060.indd

1/7/09

09:45:28

KLIMAK

130

Atlantikoa Barrualdeko mediterraneoa

Santa Cruz de Tenerife

Mediterraneo ohikoa Mendialdekoa Subtropikala

Mapa lantzeko iradokizunak Espainian zer-nolako klimak dauden agertzen da mapan. Komeni da ikasleei azaltzea Lurreko zona klimatiko epelean daudela Espainiako lurraldeak, baina hala eta guztiz ere, klimaren aldetik alde handiak daudela eskualde batzuetatik beste batzuetara, zer altitudetan eta latitudetan dauden, batetik, eta itsasotik hurbil ala urrun dauden, bestetik. ●

Legendaz baliatuz, Espainiako klima motak bereiz daitezke mapan: klima ozeanikoa, barnealdeko klima mediterraneoa, ohiko klima mediterraneoa, mendialdeko klima eta klima subtropikala.

●

Komeni da ikasleei azaltzea klima ozeanikoa duten lekuetan tenperatura gozoak izaten dituztela, itsasotik gertu egoteak arindu egiten baitu bai udako beroa bai neguko hotza, eta prezipitazio ugari izaten dituztela, gainera, urte osoan.

●

Klima mediterraneoari dagokionez, bi mota bereizten dira. – Ohiko klima mediterraneoa. Mediterraneo itsasotik gertu dauden eskualdeek dute halakoa, eta ezaugarri hauek ditu: tenperatura gozoak dira neguan, eta altuak, udan; eta prezipitazioei dagokienez, urriak eta irregularrak izaten dira urte osoan. – Barnealdeko klima mediterraneoa. Mutur-muturreko tenperaturak izaten dituzte (oso beroak, udan, eta hotzak, neguan), eta prezipitazioak, berriz, urriak.

●

Mendialdeko klima mendikateetako eremu garaietan izaten da. Oro har, oso tenperatura baxuak izaten dituzte neguan, eta gozo samarrak, udan; eta prezipitazioak, berriz, oso ugariak. Neguan, oso sarri izaten dira elurteak eta izozteak.

●

Azkenik, klima subtropikala Kanarietan izaten dute: tenperatura beroak urte osoan, aldaketa handirik gabe. Oso prezipitazio urriak izaten dira; batik bat, ekialdeko uharteetan, Sahara basamortuko haize lehorrak heltzen baitzaizkie haietara.

133058 _ 0007-0060.indd

1/7/09

09:45:29

25.

Parke naturala

Naturguneak

130

E I

Espainiako parke nazionalak

LEGENDA

MAPA

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0007-0060.indd 55

13/7/09 12:55:13

Europako mendiak

Atlantikoko uharteak

Ordesa eta Monte Perdido

Monfragüe

Cabañeros

Tablas de Daimiel

130

Doñana

Caldera de Taburiente Garajonay

Aigüestortes eta San Maurici aintzira

Cabrerako uhartedia

Sierra Nevada

Timanfaya

LEGENDA Naturguneak

Teide

Parke naturala

Mapa lantzeko iradokizunak Gaur egun Espainian zer parke nazional dauden ikusten da mapan. Hura aurrean hartuta, beraz, alderdi hauek azpimarra ditzake irakasleak: ● 14 parke nazional daude guztira, era askotakoak, gainera: batzuk mendiak dira; beste batzuk, hezeguneak;… ● Europako mendiak izan ziren lehenbiziko parke naturala, eta 1918ko uztailean sortu zuten hura. Covadonga mendia zen lehen, baina 1995ean izena aldatzea erabaki zuten, bai eta parkearen hedadura handitzea ere, eta gaur egun, Asturiasko Printzerriko, Kantabriako eta Gaztela eta Leongo lurrak hartzen ditu, Leongo probintziakoak, zehatz esatera. Parke natural hartako mendiak eta aintzira glaziarrak ikusgarriak dira, benetan, eta bertako lurraldeetan hartz arreak bizi dira. Beste mendi batzuk ere badira parke natural. Huescan, esaterako, Ordesa eta Monte Perdidoko Parke Naturala dago, eta besteak beste, saien nahiz arranoen bizileku dira hango tontorrak. Lleidan, bestalde, Aigüestortes eta Sant Maurici aintzirako Parke Naturala dute, mendi-pinuz, izeiz eta pagoz osatutako basoz josia. Eta Granadako nahiz Almeríako probintzietan, berriz, Sierra Nevada dago, eta han, Iberiar penintsulako tontorrik garaiena: Mulhacén mendia. Padurak, dunak eta hondartzak ere babesten dira, bestalde. Halaxe egin zuten, adibidez, Doñanan: Sevillako eta Huelvako probintzietan dago, eta hantxe bizi dira azken iberiar katamotzak. Tablas de Daimiel Parke Nazionala Ciudad Realen dago, eta bertako lur lauetara hainbat hegazti migratzaile joaten dira, lurrak ibaiko nahiz lurpeko urez zeharo istilduta daudela eta. Azkenik, Monfragüe eta Cabañeros parke naturalak aipatuko ditugu: baso eta sasi mediterraneoz osatuta daude, eta ugari dira haietan zikoinak, saiak, oreinak eta orkatzak; Cáceresen dago lehena, eta Ciudad Realgo nahiz Toledoko lurretan, bigarrena. Itsasoa ere bihurtzen da parke natural, batzuetan. Hala da, adibidez, Balearretako Cabrera uhartean, itsas inguruneak nahiz uhartetxoek osatzen baitute parkea. Eta Galiziaren kostaldearen parean dauden Atlantikoko uharteetan ere berdin; 2002an egin zen parke natural, eta eremu hura da izendapen hori jaso duen azkena. Parke nazional gehien dituen erkidegoa Kanariak da; lau ditu guztira: Caldera de Taburiente, La Palman; Teide, Tenerifen; Timanfaya, Lanzaroten; eta Garajonay, Gomeran.

133058 _ 0007-0060.indd 56

14/7/09 13:02:18

133058 _ 0007-0060.indd

Santa Cruz de Tenerife Santa Cruz de Tenerife

130

Las Palmas Las Palmas

Espainiako probintzietako biztanleria

1.000.000tik gora

500.000-1.000.000

500.000etik behera

BIZTANLERIA PROBINTZIAKO (kopurua)

26. MAPA

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

1/7/09

09:45:30

Asturias

Coruña

Kantabria

Lugo

Araba

León

Pontevedra

Burgos Palentzia

Ourense

Bizkaia Gipuzkoa Nafarroa

Errioxa

Huesca

Zamora Segovia Salamanca

Tarragona Guadalajara

Ávila

Teruel

Madril

Castelló Cuenca

Toledo

Cáceres

Girona

Bartzelona

Zaragoza

Soria

Valladolid

Lleida

Balear Uharteak Valentzia

Ciudad Real

Albacete

Badajoz

Alacant Kordoba

Jaén

Murtzia

Huelva 0

Sevilla

130

Granada

Almería

Málaga

Santa Cruz Tenerifekoa Santa Cruz Tenerifekoa Las Santa Cruz de Tenerife Palmas Santa Cruz de Tenerife

BIZTANLERIA PROBINTZIAKO (kopurua)

Cádiz Las Palmas Las Palmas

500.000etik behera

Ceuta

500.000-1.000.000

Las Palmas

1.000.000tik gora Melilla

Mapa lantzeko iradokizunak Espainiako biztanleria absolutua probintziaka nola banatuta dagoen azaltzen du mapak. ● Irakasleak eska diezaiela ikasleei margotzeko mapa, tarte hauen arabera: – 500.000 biztanle baino gutxiagoko probintziak, horiz. – 500.000 biztanletik milioi bat biztanlera bitarteko probintziak, laranjaz. – Milioi bat biztanle baino gehiagoko probintziak, gorriz. ●

Mapa margotu ondoren, komeni da irakasleak azpimarratzea Madril dela biztanle gehien dituen probintzia (2008an, sei milioi biztanletik gora ziren, guztira), eta Soria, aldiz, biztanle gutxien dituena (94.000 bizilagun baino ez ziren). Aipatzekoak dira, noski, Ceuta eta Melilla hiriak ere: 77.387 eta 71.448 bizilagunekoak dira, hurrenez hurren.

●

Espainiako biztanleria ez dago batere modu erregularrean banatuta. Baina oro har, eta Madrilgo probintzia salbuespen dela kontuan hartuz, kostaldean daude biztanle gehieneko probintziak, mapan garbi ikusten denez. Zenbait arrazoirengatik gertatzen da hori, Mediterraneo aldean, batik bat: komunikazio onak izan ohi direlako, klima ere ona delako, nekazaritza oparoa delako, eta azkenik, turismoaren garapenagatik. Ez da ahaztu behar Kanariak eta Balearrak ere biztanle ugarikoak direla.

ZAILTASUNAK ●

Espainiako ia probintzia gehienek eta probintzia-hiriburuek izen bera dute, eta horrek nahasketa eragiten du ikasleengan. Horregatik, argi utzi behar da zeharo datu desberdinak direla probintzia jakin bateko biztanleen kopurua eta probintzia horretako hiriburukoarena. Bartzelonako probintzian, esaterako, 5.416.447 bizilagun dira, eta Bartzelona hirian, berriz, 1.615.908.

133058 _ 0007-0060.indd

1/7/09

09:45:33

27.

Beste metropoli-area batzuk

Eskualde-azpimetropoliak

Eskualde-metropoliak

Metropoli nazionalak

130 65

Espainiako hirien sarea

HIRIAK

MAPA

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0007-0060.indd

1/7/09

09:45:33

Coruña

Ferrol

Gijón

Avilés

Santander Donostia

Bilbo Lugo

Oviedo Gasteiz

Iruñea

Pontevedra Vigo

Burgos

León Ourense

Logroño

Huesca

Palentzia

Girona

Zamora

Lleida

Soria Valladolid

Zaragoza

Bartzelona Tarragona

Segovia Salamanca

Guadalajara

Ávila Madril

Teruel Cuenca Castelló

Toledo Cáceres

Valentzia Ciudad Real

Palma

Albacete

Mérida Badajoz Alacant Murtzia

Kordoba Jaén 0

Cartagena

Sevilla

130

Huelva El Puerto de Santa María

Granada

HIRIAK Málaga

Cádiz

Santa Cruz Tenerifekoa

Santa Cruz de Tenerife

Almería

Algeciras

Metropoli nazionalak Eskualde-metropoliak Eskualde-azpimetropoliak

Las Palmas

Beste metropoli-area batzuk

Mapa lantzeko iradokizunak Espainiako hirien sarea ikusten da mapan. ●

Irakasleak eska diezaiela ikasleei idazteko mapan adierazita dauden hirien izenak (dagoeneko jakin behar dute haien berri, probintzia-hiriburuak baitira gehienak).

●

Azpimarratzekoa da Espainiako biztanleriaren % 80 inguru hirietan bizi dela, eta orobat, hiri bakoitzak Espainiako hirien sarean zer-nolako garrantzia duen kontuan hartuz, lau maila bereizten direla. Ikasleek aldera ditzatela mapako legenda eta orain azalduko dugun informazioa, maila horiek aztertzeko: – Estatuko metropoliak; Madril eta Bartzelona dira, han biltzen baitira zerbitzurik berezituenak: hots, Estatuko merkataritza, finantzak eta administrazioa. – Eskualdeko metropoliak; autonomia-erkidego bakoitzeko osasun-, hezkuntza- eta kultura-eginkizunak betetzen dituzten hiriei deritze, eta merkataritzako gune ere izaten dira. Halakoak dira, esaterako, Valladolid, Coruña, Bilbo, Sevilla, Zaragoza, Valentzia, Málaga, Palma, Santa Cruz Tenerifekoa eta Las Palmas Kanaria Handikoa. – Eskualdeko azpimetropoliak; probintziako nahiz inguruetako zerbitzuetako gune diren hiriei deritze. Halakoak dira, hain zuzen, Vigo, Granada, Donostia, Gijón, Oviedo, Iruñea eta Alacant. – Beste metropoli-eremu batzuk ere badira azpimarragarri: probintzian merkataritza-eginkizunak betetzen dituzten hiriak, hain zuzen; batzuk, gainera, industriako gune ere badira.

133058 _ 0007-0060.indd

1/7/09

09:45:34

28.

40 20 0

Andaluzia

MAPA

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0061-0094.indd 61

30/6/09 19:06:15

E M

I km

40 20 0

Andaluzia

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0061-0094.indd 62

30/6/09 19:06:16

29. MAPA

Aragoi I

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0061-0094.indd 63

30/6/09 19:06:16

Aragoi I

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0061-0094.indd 64

30/6/09 19:06:17

30.

40 20 0

Kanariak

MAPA

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0061-0094.indd 65

30/6/09 19:06:17

Kanariak

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0061-0094.indd 66

30/6/09 19:06:17

31.

Kantabria

MAPA

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0061-0094.indd 67

30/6/09 19:06:17

E M

Kantabria 漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0061-0094.indd 68

30/6/09 19:06:17

32.

Gaztela eta Leon

MAPA

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0061-0094.indd 69

30/6/09 19:06:18

E I

Gaztela eta Leon 漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0061-0094.indd 70

30/6/09 19:06:18

33.

Gaztela-Mantxa

MAPA

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0061-0094.indd 71

30/6/09 19:06:18

E I

Gaztela-Mantxa 漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0061-0094.indd 72

30/6/09 19:06:19

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

34. MAPA

Katalunia I

133058 _ 0061-0094.indd 73

0 15 30

30/6/09 19:06:19

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

Katalunia I

133058 _ 0061-0094.indd 74

0 15 30

30/6/09 19:06:20

35.

Madrileko Autonomia Erkidegoa

MAPA

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0061-0094.indd 75

30/6/09 19:06:20

E M

Madrileko Autonomia Erkidegoa 漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0061-0094.indd 76

30/6/09 19:06:20

36.

E M

Nafarroako Foru Erkidegoa

MAPA

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0061-0094.indd 77

30/6/09 19:06:21

16 8 0

E M

Nafarroako Foru Erkidegoa

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0061-0094.indd 78

30/6/09 19:06:21

37. MAPA

Valentziako Autonomia Erkidegoa I

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0061-0094.indd 79

30/6/09 19:06:21

Valentziako Autonomia Erkidegoa I

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0061-0094.indd

13/7/09

12:18:51

38.

Extremadura

MAPA

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0061-0094.indd 81

30/6/09 19:06:22

Extremadura 漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0061-0094.indd 82

30/6/09 19:06:22

39.

Galizia

MAPA

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0061-0094.indd 83

30/6/09 19:06:22

15 0

E I

Galizia 漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0061-0094.indd 84

30/6/09 19:06:23

40.

E I

Balear Uharteak

MAPA

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0061-0094.indd 85

30/6/09 19:06:23

E I

Balear Uharteak

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0061-0094.indd 86

30/6/09 19:06:23

41.

Errioxa

MAPA

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0061-0094.indd 87

30/6/09 19:06:24

10 5 0

Errioxa 漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0061-0094.indd 88

30/6/09 19:06:24

42.

8 0

Euskal Autonomia Erkidegoa

MAPA

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0061-0094.indd 89

30/6/09 19:06:24

16 8 0

E M

Euskal Autonomia Erkidegoa 漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0061-0094.indd 90

30/6/09 19:06:24

43.

16 8 0

Asturias

MAPA

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0061-0094.indd 91

30/6/09 19:06:25

Asturias

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0061-0094.indd 92

30/6/09 19:06:25

44.

Murtziako Autonomia Erkidegoa

MAPA

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0061-0094.indd 93

30/6/09 19:06:25

E M

Murtziako Autonomia Erkidegoa 漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0061-0094.indd 94

30/6/09 19:06:25

2. Mapak irakurtzea eta interpretatzea â&#x2014;? â&#x2014;?

Prozedura kartografikoak lantzeko fitxak Ebatzitako fitxak

Aurkibidea 1. fitxa.

Nola adierazten den Lurra. Ariketak eta erantzunak

2. fitxa.

Zer elementu agertzen diren mapetan. Ariketak eta erantzunak

3. fitxa.

Mapak nola irakurri. Ariketak eta erantzunak

4. fitxa.

Zertarako balio duen eskalak. Ariketak eta erantzunak

5. fitxa.

Orientazioa. Ariketak eta erantzunak

6. fitxa.

Nola aurkitu leku bat Lurrean. Ariketak eta erantzunak

7. fitxa.

Mapen orientazioa. Ariketak eta erantzunak

8. fitxa.

Erliebea nola adierazi. Ariketak eta erantzunak

9. fitxa.

Nola irakurri erliebea mapetan. Ariketak eta erantzunak

10. fitxa. Zer informazio ematen duten mapek. Ariketak eta erantzunak 11. fitxa. Zertarako balio duten planoek. Ariketak eta erantzunak 12. fitxa. Zer adierazten duten airetik ateratako argazkiek. Ariketak eta erantzunak

133058 _ 0095-0144.indd 95

1/7/09 12:36:39

133058 _ 0095-0144.indd 96

1/7/09 12:36:39

Nola adierazten den Lurra

FITXA

Ikaslea:

Maila:

Gogoratu ●

Munduko bola Lurraren adierazpen esferikoa da.

●

Mapak Lurraren gainazalaren edo gainazalaren zati baten adierazpen lauak dira. Gainazal guztia adierazten denean, munduko mapa edo planisferio esaten zaio.

●

Kartografoek hainbat proiekzio erabiltzen dituzte, lur-esfera planoan adierazteko.

●

Hauek dira proiekzio kartografiko nagusiak: zilindrikoak, konikoak eta zenitalak.

1. Begiratu munduko bolari eta munduko mapari.

Munduko bola

Munduko mapa edo planisferioa

■ Erantzun:

a) Zeinetan ikus ditzakezu aldi berean Ozeania eta Europa kontinenteak?

b) Zeinek du Lurraren antz handiena? Zergatik?

133058 _ 0095-0144.indd 97

1/7/09 12:36:39

2. Idatzi zuzenak (Z) ala okerrak (O) diren esaldi hauek:

□ □ □ □ □ □ □

Munduko bola da Lurra adierazteko modu zehatzena. Esfera denez, desitxuratu gabe adierazten dira distantziak, eta kontinenteen eta ozeanoen tamainak. Mapak lurralde baten adierazpen lauak dira, eskalan eginak. Kartografoek hainbat proiekzio erabiltzen dituzte, esfera planoan adierazteko. Adierazpen kartografikoek ez dute Lurraren irudi zehatza ematen. Proiekzio grafikoak ispiluan islatzen diren irudiak dira. Proiekzio kartografikoak erabiltzen dira Lurraren esfera gainazal lau batean adierazteko. Proiekzio kartografikoak Lurraren adierazpen zehatzak dira.

3. Esan zer izen duen proiekzio bakoitzak.

Proiekzio zilindrikoa

Proiekzio konikoa

Proiekzio zenitala

133058 _ 0095-0144.indd 98

1/7/09 12:36:39

AT Z

ITA

Nola adierazten den Lurra

FITXA

Ikaslea:

KO F

ITX

Maila:

Gogoratu ●

Munduko bola Lurraren adierazpen esferikoa da.

●

Mapak Lurraren gainazalaren edo gainazalaren zati baten adierazpen lauak dira. Gainazal guztia adierazten denean, munduko mapa edo planisferio esaten zaio.

●

Kartografoek hainbat proiekzio erabiltzen dituzte, lur-esfera planoan adierazteko.

●

Hauek dira proiekzio kartografiko nagusiak: zilindrikoak, konikoak eta zenitalak.

1. Begiratu munduko bolari eta munduko mapari.

Munduko bola

Munduko mapa edo planisferioa

■ Erantzun:

a) Zeinetan ikus ditzakezu aldi berean Ozeania eta Europa kontinenteak?

Munduko mapan edo planisferioan. Munduko bolan ezin dira aldi berean ikusi. b) Zeinek du Lurraren antz handiena? Zergatik?

133058 _ 0095-0144.indd 99

1/7/09 12:36:40

2. Idatzi zuzenak (Z) ala okerrak (O) diren esaldi hauek:

Z □ Z □ Z □ Z □ O □ Z □ O □

3. Esan zer izen duen proiekzio bakoitzak.

Proiekzio zilindrikoa

Proiekzio konikoa

Proiekzio zenitala

133058 _ 0095-0144.indd 100

1/7/09 12:36:40

Zer elementu agertzen diren mapetan

FITXA

Ikaslea:

Maila:

Gogoratu ●

Mapak eta planoak egiteko zientziari kartografia deritzo.

●

Mapetan ageri diren elementu batzuek mapak ulertzen laguntzen dute; besteak beste, elementu hauek: izenburua, haize-arrosa, koordenatu geografikoak eta legenda.

1. Idatzi mapako elementuen izenak. I

BIZTANLERIA LURRALDEKA

BIZTANLERIA (Milioika) 20etik behera 20-70

2.000

Kilometroak

70tik gora

2. Lotu. Orientazioaren berri ematen du

Eskala

Adierazitako elementuen arteko distantzia eta benetako tamaina jakiteko balio du

Haize-arrosa Legenda

Ikurrek zer esan nahi duten adierazten du Puntu bat zehazki non dagoen adierazteko balio dute

Izenburua

Zer gai landu den adierazten du

Koordenatu geografikoak

133058 _ 0095-0144.indd 101

1/7/09 12:36:41

3. Begiratu mapari eta egin fitxa bat mapako informazioa erabiliz. I

INGURU BABESTUA Inguru babestu handiagoko Autonomia-erkidegoak

Europako mendiak ASTURIAS

PARKE NAZIONALAK

Ordesa eta EUSKAL Monte Perdido A. E. NAFARROAKO Aigüestortes eta F. E. ERRIOXA San Maurici aintzira

KANTABRIA

GALIZIA

Uharte Atlantikoak

Parke Nazionala

GAZTELA ETA LEON

ARAGOI

KATALUNIA

BALEAR UHARTEAK

MADRIL

Monfragüe Cabañeros

GAZTELAMANTXA

VALENTZIA

EXTREMADURA

Tablas de Daimiel

Cabrera Artxipelagoa

MURTZIA ANDALUZIA

Sierra Nevada Doñana

Caldera de Taburiente

KANARIAK

Timanfaya

Garajonay

Ceuta Melilla

Teide 0

120

Kilometroak

■ Erantzun:

a) Zer izenburu jarriko zenioke mapari?

b) Zer erlazio adierazten du eskalak?

c) Interpretatu legenda eta esan zer ikur mota erabili diren gune babestuak adierazteko.

Zenbat parke nazional daude Espainian? Zer autonomia-erkidegok du parke nazional gehien? Esan zein diren.

133058 _ 0095-0144.indd 102

13/7/09 13:51:56

Zer elementu agertzen diren mapetan

FITXA

Ikaslea:

AT Z

ITA

KO F

ITX

Maila:

Gogoratu ●

Mapak eta planoak egiteko zientziari kartografia deritzo.

●

Mapetan ageri diren elementu batzuek mapak ulertzen laguntzen dute; besteak beste, elementu hauek: izenburua, haize-arrosa, koordenatu geografikoak eta legenda.

1. Idatzi mapako elementuen izenak.

Orientazioa edo haize-arrosa

Izenburua

BIZTANLERIA LURRALDEKA

Koordenatu geografikoak Legenda BIZTANLERIA (Milioika) 20etik behera 20-70

2.000

Eskala

Kilometroak

70tik gora

2. Lotu. Orientazioaren berri ematen du

Eskala

Adierazitako elementuen arteko distantzia eta benetako tamaina jakiteko balio du

Haize-arrosa Legenda

Ikurrek zer esan nahi duten adierazten du Puntu bat zehazki non dagoen adierazteko balio dute

Izenburua

Zer gai landu den adierazten du

Koordenatu geografikoak

133058 _ 0095-0144.indd 103

1/7/09 12:36:42

3. Begiratu mapari eta egin fitxa bat mapako informazioa erabiliz. I

INGURU BABESTUA Inguru babestu handiagoko Autonomia-erkidegoak

Europako mendiak ASTURIAS

PARKE NAZIONALAK

Ordesa eta EUSKAL Monte Perdido A. E. NAFARROAKO Aigüestortes eta F. E. ERRIOXA San Maurici aintzira

KANTABRIA

GALIZIA

Uharte Atlantikoak

Parke Nazionala

GAZTELA ETA LEON

ARAGOI

KATALUNIA

BALEAR UHARTEAK

MADRIL

Monfragüe Cabañeros

GAZTELAMANTXA

VALENTZIA

EXTREMADURA

Tablas de Daimiel

Cabrera Artxipelagoa

MURTZIA ANDALUZIA

Sierra Nevada Doñana

Caldera de Taburiente

KANARIAK

Timanfaya

Ceuta

Garajonay

Melilla

Teide 0

120

Kilometroak

■ Erantzun:

a) Zer izenburu jarriko zenioke mapari?

Parke nazionalak eta autonomia-erkidego bakoitzeko gune babestuak. b) Zer erlazio adierazten du eskalak?

Mapako zentimetro bat 120 kilometro dira benetan. c) Interpretatu legenda eta esan zer ikur mota erabili diren gune babestuak adierazteko.

Grisa erabili da autonomia-erkidego bakoitzeko gune babestuak adierazteko, eta mapa koropletiko bat osatu da horrela. Parke nazionalak beltzez adierazi dira, eta parkeen mugak ezarri dira. Zenbat parke nazional daude Espainian? Zer autonomia-erkidegok du parke nazional gehien? Esan zein diren.

14 parke nazional daude Espainian. Kanariar uharteetan daude parke nazional gehien. Parke hauek daude han: Teide, Timanfaya, Caldera de Taburiente eta Garajonay. © 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0095-0144.indd 104

13/7/09 13:51:58

Mapak nola irakurri

FITXA

Ikaslea:

Maila:

Gogoratu ●

Legendak labur eta zehatz adierazten digu mapan erabilitako ikurrek zer esan nahi duten. Ikur horiek kolore edo/eta irudi batzuez adierazita egon daitezke.

1. Lotu ikur bakoitza bere esanahiarekin. Autobidea edo autobia

Portua

Bigarren mailako errepidea

Urtegia

Trenbidea

Ibaia

Aireportua

Mendi-tontorra

2. Margotu mapa, legendaren arabera. ISURIALDE Laranja

HIDROGRAFIKOAK

Mediterraneoa

Berdea

Kantaurialdekoa

Urdina

Ozeanikoa

100

Kilometroak

133058 _ 0095-0144.indd 105

1/7/09 12:36:45

3. Margotu mapa, legendaren arabera. Ondoren, erantzun. â&#x2014;?

Espainiako zer autonomia-erkidegotan bizi da biztanle gehien?

Eta zeinetan gutxien? 0

100

Kilometroak

BIZTANLERIA (Milioika) Horia

1 baino gutxiago

Laranja

1etik 3ra

Arrosa

3tik 6ra

Gorria

6tik gora

4. Erreparatu legendari, eta bete eguraldi-mapa, eguraldiaren iragarpena kontuan izanik. Eguraldiaren iragarpena

100

Kilometroak

EGURALDIA Eguzkia

Ekaitza

Elurra

Euria

Lainoa

Haizea

S ÂŠ 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana EducaciĂłn, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0095-0144.indd 106

1/7/09 12:36:45

AT Z

ITA

Mapak nola irakurri

FITXA

Ikaslea:

KO F

ITX

Maila:

Gogoratu ●

Legendak labur eta zehatz adierazten digu mapan erabilitako ikurrek zer esan nahi duten. Ikur horiek kolore edo/eta irudi batzuez adierazita egon daitezke.

1. Lotu ikur bakoitza bere esanahiarekin. Autobidea edo autobia

Portua

Bigarren mailako errepidea

Urtegia

Trenbidea

Ibaia

Aireportua

Mendi-tontorra

2. Margotu mapa, legendaren arabera. ISURIALDE HIDROGRAFIKOAK Laranja

Mediterraneoa

Berdea

Kantaurialdekoa

Urdina

KANTAURIALDEKOA

Ozeanikoa

OZEANIKOA MEDITERRANEOA

OZEANIKOA 0

100

Kilometroak

133058 _ 0095-0144.indd 107

1/7/09 12:36:51

3. Margotu mapa, legendaren arabera. Ondoren, erantzun: â&#x2014;?

Espainiako zer autonomia-erkidegotan bizi da biztanle gehien?

Kantabria Nafarroako F. E.

Errioxa

Katalunia

Andaluzian, Katalunian eta Madrileko Autonomia

Madril

Erkidegoan. 6 milioi baino gehiago bizi dira. Andaluzia

Eta zeinetan gutxien?

Errioxan, Kantabrian

100

Kilometroak

eta Nafarroako Foru Erkidegoan. Milioi bat

BIZTANLERIA (Milioika)

baino gutxiago bizi dira.

Horia

1 baino gutxiago

Arrosa

3tik 6ra

Laranja

1etik 3ra

Gorria

6tik gora

4. Erreparatu legendari, eta bete eguraldi-mapa, eguraldiaren iragarpena kontuan izanik. Eguraldiaren iragarpena

100

Kilometroak

EGURALDIA Eguzkia

Ekaitza

Elurra

Euria

Lainoa

Haizea

S ÂŠ 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana EducaciĂłn, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0095-0144.indd 108

1/7/09 12:36:52

Zertarako balio duen eskalak

FITXA

Ikaslea:

Maila:

Gogoratu ●

Mapako elementuen arteko distantzia eta benetako tamaina adierazten du eskalak. Hiru motatakoa izan daiteke: – Zenbakizko eskala zatiki bat da. Zenbakitzailea planoan hartutako neurria da, eta izendatzailea, unitate horren benetako balioa. – Eskala grafikoa zuzenkitan banatutako zuzen bat da. Mapako luzeraren eta benetako distantziaren arteko erlazioa adierazten du. – Testu-eskalan, testu baten bidez adierazten da erlazioa.

●

Mapak eskala txikikoak eta eskala handikoak izan daitezke.

1. Begiratu mapa hauei. ●

A 1:10.000

Eskala grafikoa ala zenbakizko eskala erabiltzen dute?

Arrantzaportu

Vigoko itsasadarra

Lonja

B: Astilleros

●

Zer eskalatan dago adierazita A mapa?

Zer esan nahi du horrek?

Porto de Bouzas

B 0

800

Kilometroak

●

Zer baliokidetasun du B mapako eskalak?

133058 _ 0095-0144.indd 109

1/7/09 12:37:24

2. Begiratu mapa hauei eta erantzun. ●

Zer desberdintasun daude mapa hauen artean?

A ria

Valentziako golkoa

Valentzia

TZEKO DEPRES

Esan zer erlazio dagoen mapa bakoitzaren eskaletan:

ITSASER

●

A: ESKALA

Jú

Mediterraneo itsasoa

La Albufera

ibaia

Cabo de Cullera

Kilometroak

Godella

Bonrepòs i Mirambell Almàssera Tavernes Blanques

Paterna Burjasot

Alboraia

●

Zer eskala erabiliko duzu, plano batean zure auzoko saltokiak adierazi nahi badituzu? Zergatik?

Mediterraneo itsasoa

Mislata VALENTZIA

Xirivella

Paiporta Benetússer

Sedaví Llocnou de la Corona

ESKALA

1,6

Kilometroak

ESKALA

Juan

Mossé

kale

ola ka lea

rro

Carríc

mapek xehetasun gutxiago dituzte; hau da, orokorragoak dira.

Carte

–

ros

zehatzagoak dira.

Nava

Valvan era

mapak

–

uín

Santiag o Suá plaza rez

Joaq

Grupo

Osatu esaldi hauek. Adierazi eskala handikoak ala eskala txikikoak diren: kalea

●

de C ela

n Feb rer

ya k alea

kalea

metroak

133058 _ 0095-0144.indd 110

1/7/09 12:37:24

Zertarako balio duen eskalak

FITXA

Ikaslea:

AT Z

ITA

KO F

ITX

Maila:

Gogoratu ●

●

Mapak eskala txikikoak eta eskala handikoak izan daitezke.

1. Begiratu mapa hauei. ●

A 1:10.000

Eskala grafikoa ala zenbakizko eskala erabiltzen dute? A:

Zenbakizkoa

Grafikoa

Arrantzaportu

Vigoko itsasadarra

Lonja

Astilleros

●

Zer eskalatan dago adierazita A mapa?

Porto de Bouzas

A 1:10.000 Zer esan nahi du horrek?

Mapako unitate bakoitza 10.000 unitate direla benetan. ●

B 0

800

Kilometroak

Zer baliokidetasun du B mapako eskalak?

133058 _ 0095-0144.indd 111

1/7/09 12:37:25

2. Begiratu mapa hauei eta erantzun. ●

Zer desberdintasun daude mapa hauen artean?

A Tu

Biak Valentziako mapak dira,

ria

Valentziako golkoa

Valentzia

TZEKO DEPRES

Esan zer erlazio dagoen mapa bakoitzaren eskaletan:

ITSASER

●

baina ez dute eskala bera.

Mapako zentimetro bat ESKALA

1 km dira benetan.

Jú

Mediterraneo itsasoa

La Albufera

ibaia

Cabo de Cullera

Kilometroak

Mapako zentimetro bat

1'6 km dira benetan. C:

Mapako zentimetro bat

B Godella

34 m dira benetan.

Bonrepòs i Mirambell Almàssera Tavernes Blanques

Paterna Burjasot

Alboraia

●

Zer eskala erabiliko duzu, plano batean zure auzoko saltokiak adierazi nahi badituzu? Zergatik?

Mediterraneo itsasoa

Mislata VALENTZIA

Xirivella

Eskala handiko mapa bat erabiliko dut: C mapa. Mapa

Paiporta

horren bidez, marraztutako

Benetússer

Sedaví Llocnou de la Corona

ESKALA

1,6

Kilometroak

kaleetako saltokiak non dauden adieraz dezaket. C

mapek xehetasun gutxiago dituzte; hau da, orokorragoak dira. ESKALA

Nava

Juan

Mossé

rro

kale

ola ka lea

Valvan era

Santiag o Suá plaza rez

kalea

Eskala txikiko

uín

Carríc

–

mapak

ros

– Eskala handiko zehatzagoak dira.

Joaq

Grupo

Osatu esaldi hauek. Adierazi eskala handikoak ala eskala txikikoak diren:

Carte

●

de C ela

n Feb rer

ya k alea

kalea

metroak

133058 _ 0095-0144.indd 112

1/7/09 12:37:26

Orientazioa

FITXA

Ikaslea:

Maila:

Gogoratu ●

Puntu kardinalek orientatzeko balio dute.

●

Hauek dira puntu nagusiak: iparraldea (I), hegoaldea (H), ekialdea (E) eta mendebaldea (M).

●

Tarteko puntu kardinalak ere badira; besteak beste, ipar-ekialdea (IE), hego-ekialdea (HE), hego-mendebaldea (HM) eta ipar-mendebaldea (IM).

1. Eguzkiak argia ematen digu, eta horrez gain, orientatzeko balio digu. Eguzkia pertsona horren eskuinetik ateratzen dela jakinda, erantzun zer tokitan dauden irudi hauek, pertsona horrekiko. ●

Pertsonarekiko: – zuhaitza

dago

– etxea

dago

– zaldia

dago

– ardia

dago

2. Idatzi zuzenak (Z) ala okerrak (O) diren esaldi hauek.

□ □ □ □

Sei puntu kardinal nagusi daude. Eguzkia mendebaldetik ateratzen da. HM hego-ekialdea da. E ekialdea da.

□ □ □

Mapetan, oro har, iparraldea goiko aldean adierazten da. Eguzkia mendebaldetik sartzen da. Puntu kardinalek orientatzeko balio dute.

■ Zuzendu esaldi okerrak.

133058 _ 0095-0144.indd 113

1/7/09 12:37:26

3. Aurkitu altxorra, laguntzako argibideei jarraituta. Altxorra aurkitzeko laguntza 1. Hiru lauki iparraldera. 2. Bi lauki ekialdera. 3. Bi lauki hegoaldera. 4. Bi lauki ekialdera. 5. Hiru lauki iparraldera. 6. Bi lauki mendebaldera. 7. Bi lauki iparraldera. 8. Azkenik, bi lauki ekialdera.

4. Begiratu zer tokitan dauden eskuineko lauki-sareko puntuak eta idatzi taulan zer norabidetan dagoen puntu bakoitza gainerako puntuekiko.

Arekiko Brekiko

HEGOALDEAN

Crekiko

D C

Drekiko 漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0095-0144.indd 114

1/7/09 12:37:26

AT Z

ITA

Orientazioa

FITXA

KO F

ITX

Ikaslea:

Maila:

Gogoratu ●

Puntu kardinalek orientatzeko balio dute.

●

Hauek dira puntu nagusiak: iparraldea (I), hegoaldea (H), ekialdea (E) eta mendebaldea (M).

●

Tarteko puntu kardinalak ere badira; besteak beste, ipar-ekialdea (IE), hego-ekialdea (HE), hego-mendebaldea (HM) eta ipar-mendebaldea (IM).

1. Eguzkiak argia ematen digu, eta horrez gain, orientatzeko balio digu. Eguzkia pertsona horren eskuinetik ateratzen dela jakinda, erantzun zer tokitan dauden irudi hauek, pertsona horrekiko. ●

Pertsonarekiko: – zuhaitza ekialdean

dago.

iparraldean dago. zaldia mendebaldean dago. ardia hegoaldean dago.

– etxea – –

2. Idatzi zuzenak (Z) ala okerrak (O) diren esaldi hauek:

O □ O □ O □ □ Z

Sei puntu kardinal nagusi daude. Eguzkia mendebaldetik ateratzen da. HM hego-ekialdea da. E ekialdea da.

Z □ Z □ □ Z

Mapetan, oro har, iparraldea goiko aldean adierazten da. Eguzkia mendebaldetik sartzen da. Puntu kardinalek orientatzeko balio dute.

■ Zuzendu esaldi okerrak.

133058 _ 0095-0144.indd 115

1/7/09 12:37:26

4. Begiratu zer tokitan dauden eskuineko lauki-sareko puntuak eta idatzi taulan zer norabidetan dagoen puntu bakoitza gainerako puntuekiko.

HEGO-

Arekiko

iparraldean

EKIALDEAN

hegoekialdean

Brekiko

HEGOALDEAN

Crekiko

ipariparmendebaldean mendebaldean

Drekiko

mendebaldean

ekialdean hegoekialdean

iparraldean

D C

iparhegoaldean mendebaldean

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0095-0144.indd 116

1/7/09 12:37:27

Nola aurkitu leku bat Lurrean

FITXA

Ikaslea:

Maila:

Gogoratu ●

Lurreko leku jakin bat mapan aurkitzeko erabiltzen diren irudizko lerroak dira koordenatu geografikoak.

●

Paraleloak ekuatoretik iparraldera eta hegoaldera daude. Ekuatoreak bi hemisferiotan banatzen du Lurra: Ipar hemisferioa eta Hego hemisferioa. Kantzer tropikoa, Kaprikornio tropikoa, zirkulu polar artikoa eta zirkulu polar antartikoa paraleloak dira.

●

Meridianoak Greenwichetik ekialdera eta mendebaldera daude. Greenwicheko meridianoak bi hemisferiotan banatzen du Lurra: Ekialdeko hemisferioa eta Mendebaldeko hemisferioa.

1. Esaldi bakoitzean, aukeratu dagokion hitza eta idatzi. ●

Lurraren gainean marrazten diren irudizko lerroak dira. Meridianoak

Paraleloak

●

iparraldetik hegoaldera doazen irudizko lerroak dira. Paraleloak

●

Meridianoak

Poloak

ekialdetik mendebaldera doazen irudizko lerroak dira. Ekialde-mendebaldea

●

Paraleloak

Meridianoak

bitan banatzen du Lurra: Ipar eta Hego hemisferioetan. Poloak

●

Koordenatu geografikoak

Ekuatoreak

Iparraldeak

meridianoak bitan banatzen du Lurra: Ekialdeko eta Mendebaldeko hemisferioetan. Greenwicheko

Ekialdeko

Iparraldeko

133058 _ 0095-0144.indd 117

1/7/09 12:37:27

2. A munduko bolan, margotu gorriz Ipar hemisferioa, eta urdinez, Hego hemisferioa. B munduko bolan, margotu berdez Ekialdeko hemisferioa, eta horiz, Mendebaldeko hemisferioa.

Ekuatore

Greenwicheko meridianoa

B Greenwicheko meridianoa

3. Begiratu mapari eta idatzi paralelo eta meridiano nagusien izenak. I

2.130

Kilometroak

4. Hausnartu zertarako balio duten koordenatu geografikoek.

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0095-0144.indd 118

1/7/09 12:37:27

Nola aurkitu leku bat Lurrean

FITXA

AT Z

ITA

KO F

ITX

Ikaslea:

Maila:

Gogoratu ●

Lurreko leku jakin bat mapan aurkitzeko erabiltzen diren irudizko lerroak dira koordenatu geografikoak.

●

Meridianoak Greenwichetik ekialdera eta mendebaldera daude. Greenwicheko meridianoak bi hemisferiotan banatzen du Lurra: Ekialdeko hemisferioa eta Mendebaldeko hemisferioa.

1. Esaldi bakoitzean, aukeratu dagokion hitza eta idatzi. ●

Koordenatu geografikoak Meridianoak

●

Lurraren gainean marrazten diren irudizko lerroak dira. Paraleloak

Paraleloak

iparraldetik hegoaldera doazen irudizko lerroak dira. Paraleloak

●

Meridianoak

Ekuatoreak

Paraleloak

Meridianoak

bitan banatzen du Lurra: Ipar eta Hego hemisferioetan. Poloak

●

Poloak

ekialdetik mendebaldera doazen irudizko lerroak dira.

Ekialde-mendebaldea ●

Koordenatu geografikoak

Ekuatoreak

Iparraldeak

Greenwicheko

meridianoak bitan banatzen du Lurra: Ekialdeko eta Mendebaldeko hemisferioetan. Greenwicheko

Ekialdeko

Iparraldeko

133058 _ 0095-0144.indd 119

1/7/09 12:37:28

2. A munduko bolan, margotu gorriz Ipar hemisferioa, eta urdinez, Hego hemisferioa. B munduko bolan, margotu berdez Ekialdeko hemisferioa, eta horiz, Mendebaldeko hemisferioa. B

IPAR HEMISFERIOA

MENDEBALDEKO EKIALDEKO HEMISFERIOA HEMISFERIOA Greenwicheko meridianoa

Ekuatore

HEGO HEMISFERIOA

3. Begiratu mapari eta idatzi paralelo eta meridiano nagusien izenak. I

Zirkulu polar artikoa

Kantzer tropikoa

Ekuatorea 0

2.130

Kaprikornio tropikoa

Kilometroak

Greenwicheko meridianoa

Zirkulu polar antartikoa

4. Hausnartu zertarako balio duten koordenatu geografikoek.

Mapan leku jakin bat aurkitzeko erabiltzen diren irudizko lerroak dira koordenatu geografikoak. 漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0095-0144.indd 120

1/7/09 12:37:28

Mapen orientazioa

FITXA

Ikaslea:

Maila:

Gogoratu ●

Lurreko puntu bat aurkitzeko, puntu horretatik zer paralelo eta zer meridiano igarotzen diren jakin behar da. Latitudea eta longitudea lortzen dira horrela.

●

Paralelo baten eta ekuatorearen arteko distantzia da latitudea, gradutan neurtua. Paralelo hori Ipar hemisferioan badago, Ipar latitudea izango du, eta Hego hemisferioan badago, Hego latitudea.

●

Meridiano baten eta Greenwicheko meridianoaren arteko distantzia da longitudea. Meridiano hori Greenwichetik ekialdera badago, Ekialde longitudea izango du, eta Greenwichetik mendebaldera badago, Mendebalde longitudea.

1. Urtzik zenbait argibide eman dizkio Beñati, duela gutxi etorri baita hirira. Beñatek ez dakizkienez kaleen izenak, koordenatu-sistema aukeratu du orientatzeko. Ezabatu koordenatu zuzenak.

100

E 10

●

Autobus-geltokia hemen dago:

●

Ikastetxearen sarrera toki honetan dago:

●

Tenisean jolasten ikasteko tokia hemen dago: 100, A

●

Urtziren etxea hemen dago:

30, E

40, C

50, B

60, D

20, D

50, C

80, B

100

60, B

20, D

90, C

30, E

133058 _ 0095-0144.indd 121

1/7/09 12:37:30

●

20º M

2. Begiratu mapa honi.

45º I

Espainiako zer uhartedik du Ekialde longitudea? Zeinek Mendebalde longitudea?

40º I

Idatzi zer latitudetan eta zer longitudetan dagoen Iberiar penintsula.

0º Greenwicheko meridianoa

●

5º M

10º M

25 º I

15 º M

30º I

5º E

35º I

200

Kilometroak

3. Begiratu arretaz munduko mapari eta osatu zerrenda hau. ●

Aren koordenatuak:

●

Dren koordenatuak:

●

Bren koordenatuak:

●

Eren koordenatuak:

●

Cren koordenatuak:

●

Fren koordenatuak:

80º

Zirkulu polar artikoa

60º

40º

Kantzer tropikoa

20º

1.690

Kilometroak

160 º

40º

80º

120º

º 160

60º

120º

40º

80º

Kaprikornio tropikoa

40º

20º

0º Greenwicheko meridianoa

0º Ekuatorea

133058 _ 0095-0144.indd 122

1/7/09 12:37:30

AT Z

ITA

Mapen orientazioa

FITXA

KO F

ITX

Ikaslea:

Maila:

Gogoratu ●

Lurreko puntu bat aurkitzeko, puntu horretatik zer paralelo eta zer meridiano igarotzen diren jakin behar da. Latitudea eta longitudea lortzen dira horrela.

●

Paralelo baten eta ekuatorearen arteko distantzia da latitudea, gradutan neurtua. Paralelo hori Ipar hemisferioan badago, Ipar latitudea izango du, eta Hego hemisferioan badago, Hego latitudea.

●

1. Urtzik zenbait argibide eman dizkio Beñati, duela gutxi etorri baita hirira. Beñatek ez dakizkienez kaleen izenak, koordenatu-sistema aukeratu du orientatzeko. Ezabatu koordenatu zuzenak.

100

E 10

●

Autobus-geltokia hemen dago:

●

Ikastetxearen sarrera toki honetan dago:

●

Tenisean jolasten ikasteko tokia hemen dago: 100, A

●

Urtziren etxea hemen dago:

30, E

40, C

50, B

60, D

20, D

50, C

80, B

100

60, B

20, D

90, C

30, E

133058 _ 0095-0144.indd 123

1/7/09 12:37:31

●

20º M

2. Begiratu mapa honi. Espainiako zer uhartedik du Ekialde longitudea? Zeinek Mendebalde longitudea?

45º I

Kanariar uharteek dute Mendebalde 40º I

longitudea, eta Balear uharteek, Ekialde longitudea. Idatzi zer latitudetan eta zer longitudetan dagoen Iberiar penintsula. 30º I

dago.

5º M

25 º I

10º M

artean eta 10ºM-tik eta 5ºE-ra artean

15 º M

Iberiar penintsula 45ºI-etik 35ºI-era

5º E

●

0º Greenwicheko meridianoa

35º I

200

Kilometroak

3. Begiratu arretaz munduko mapari eta osatu zerrenda hau. ●

Aren koordenatuak:

80 ºI

120ºM

●

Dren koordenatuak:

20ºH

80ºM

●

Bren koordenatuak:

60ºI

40ºE

●

Eren koordenatuak:

40ºH

40ºM

●

Cren koordenatuak:

20ºI

160ºE

●

Fren koordenatuak:

40ºH

80ºE

80º

Zirkulu polar artikoa

60º

40º

Kantzer tropikoa

20º

1.690

Kilometroak

160 º

40º

80º

120º

º 160

60º

120º

40º

80º

Kaprikornio tropikoa

40º

20º

0º Greenwicheko meridianoa

0º Ekuatorea

133058 _ 0095-0144.indd 124

1/7/09 12:37:32

Erliebea nola adierazi

FITXA

Ikaslea:

Maila:

Gogoratu ●

Sestra-kurben eta kolore-gamen bidez adierazten da erliebea mapetan.

●

Mapan altuera bereko puntuak lotzen dituzten irudizko lerroak dira sestra-kurbak. Sestra-kurbak elkarrengandik oso bananduta badaude, lurra oso laua da. Oso gertu badaude, berriz, lurrak malda handia du. Kurbek zirkulu zentrokideak osatzen badituzte, mendi bat dagoela adierazten dute.

●

Bi sestra-kurbaren artean dagoen azalera adierazten dute kolore-gamek, kolorearen bidez.

1. Begiratu sestra-kurbei eta marrazkiei, eta osatu esaldiak.

Atxu

lo ib aiaren arroila

Mapako sestra-kurbak elkarrengandik oso gertu daudenez, mota honetako lurra da:

Mapako sestra-kurbak elkarrengandik oso urrun daudenez, mota honetako lurra da:

Atxarregi Zurimendi

Mapako sestra-kurbak zentrokideak direnez, mota honetako lurra da:

133058 _ 0095-0144.indd 125

13/7/09 13:52:47

2. Margotu erliebe-mapa hau, altimetroaren laguntzaz. 0

Legenda

Gailur nagusiak

Tontormendi 1.325 m

Ibaia Urtegiak, aintzirak eta lakuak Biztanleria-nukleoa Trenbidea

4 Aga

Muinogorri 1.150 m

ia iba

Altimetria

Makurre lakua

(Metrotan)

Legorreta aintzirak Marroia

1 3

Bazkategi

1.000tik gora

Horia

400-1.000

Berdea

0-400

3. Idatzi txosten honetan zer-nolako paisaian zehar ibiliko zinatekeen, margotutako mapan adierazitako ibilbidea eginez gero. Paisaiaren deskribapena 1

. puntutik

. puntura

urmaelak

metrotik

metrora bitartean daude, eta hortik

tontorrera igoko gara. Tontorrak 2

. puntutik

metroko garaiera du.

. puntura

tontorretik jarraituz. Aintzira

aintzirara jaitsiko gara, metrotik

ibaiaren bideari

metrora arteko altitudean dago. Ilundu aurretik,

herrian hartu dugu ostatu. 3

. puntutik

. puntura jarraituz, herritik atera, eta

mendixkara igo gara. Mendixkak

metroko garaiera du.

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0095-0144.indd 126

1/7/09 12:37:34

AT Z

ITA

Erliebea nola adierazi

FITXA

KO F

ITX

Ikaslea:

Maila:

Gogoratu ●

Sestra-kurben eta kolore-gamen bidez adierazten da erliebea mapetan.

●

Bi sestra-kurbaren artean dagoen azalera adierazten dute kolore-gamek, kolorearen bidez.

1. Begiratu sestra-kurbei eta marrazkiei, eta osatu esaldiak.

Atxu

lo ib aiaren arroila

Mapako sestra-kurbak elkarrengandik oso gertu daudenez, mota honetako lurra da:

aldapatsua. a

Mapako sestra-kurbak elkarrengandik oso urrun daudenez, mota honetako lurra da:

U ha

laua.

Atxarregi Zurimendi

Mapako sestra-kurbak zentrokideak direnez, mota honetako lurra da:

mendia.

133058 _ 0095-0144.indd 127

13/7/09 13:52:48

2. Margotu erliebe-mapa hau, altimetroaren laguntzaz. 0

Legenda

Tontormendi 1.325 m

Gailur nagusiak

Ibaia Urtegiak, aintzirak eta lakuak Biztanleria-nukleoa Trenbidea

4 Aga

Muinogorri 1.150 m

ia iba

Altimetria

Makurre lakua

(Metrotan)

Legorreta aintzirak Marroia

1 3

Bazkategi

1.000tik gora

Horia

400-1.000

Berdea

0-400

3. Idatzi txosten honetan zer-nolako paisaian zehar ibiliko zinatekeen, margotutako mapan adierazitako ibilbidea eginez gero. Paisaiaren deskribapena 1

. puntutik

Elordi

. puntura

urmaelak

400

tontorrera igoko gara. Tontorrak 2

. puntutik

Muxkil

. puntura

Irizama . puntutik

gara,

Amalkor

ibaiaren bideari

altitudean dago. Ilundu aurretik,

herrian hartu dugu ostatu. 4

Trenbideari 1.150

Basopeta aintzirara jaitsiko 0 metrotik 400 metrora arteko

tontorretik

jarraituz. Aintzira

1.000 metrora bitartean daude, eta hortik Muxkil 1.325 metroko garaiera du.

metrotik

. puntura jarraituz, herritik atera, eta

Urbide

mendixkara igo gara. Mendixkak

metroko garaiera du.

漏 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educaci贸n, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0095-0144.indd 128

1/7/09 12:37:34

Nola irakurri erliebea mapetan

FITXA

Ikaslea:

Maila:

Gogoratu ●

Mapetan erliebea adierazteko, kolore-gamak erabil daitezke. Kolore baten bidez adierazitako gune bakoitzak altitude jakin bat du.

●

Mapan erabilitako koloreak legendan ageri dira. Legenda horri altimetria esaten zaio.

1. Margotu mapa, altimetroaren laguntzaz. I Torre Cerredo 2.648 m

Aneto 3.404 m

Almanzor 2.591 m

Puig Major 1.445 m

Mulhacén 3.479 m

Teide 3.715 m

100

Kilometroak

Altuera (Metrotan)

Berdea

0-400

Horia

400-1.000

Marroia

1.000tik gora

Gailurrak

133058 _ 0095-0144.indd 129

1/7/09 12:37:34

2. Mapa margotu ondoren, erantzun: ●

Zer altitude dute berdez margotutako eremuek? Ordokiak, goi-ordokiak ala mendi multzoak adierazten dituzte?

●

Non daude itsasertzeko ordokiak?

●

Ezabatu kutxa zuzena. Zer altitudetan daude Iberiar penintsulako lur gehienak? 0 m-tik 400era artean

●

400 m-tik 1.000ra artean

1.000 metrotik gora

Idatzi taula honetan mapako mendi-tontor guztien datuak: Mendi-tontorra

Altitudea

Tokia

2. Margotu altimetroak, legendaren arabera. Bietako bat gaizki eginda dago, eta hortaz, esan zein den zuzena. A

ALTUERA

Morea

Gorria

Marroia

Laranjatua

Urdina

Horia

Berdea

133058 _ 0095-0144.indd 130

1/7/09 12:37:35

Nola irakurri erliebea mapetan

FITXA

Ikaslea:

AT Z

ITA

KO F

ITX

Maila:

Gogoratu ●

Mapetan erliebea adierazteko, kolore-gamak erabil daitezke. Kolore baten bidez adierazitako gune bakoitzak altitude jakin bat du.

●

Mapan erabilitako koloreak legendan ageri dira. Legenda horri altimetria esaten zaio.

1. Margotu mapa, altimetroaren laguntzaz. I Torre Cerredo 2.648 m

Aneto 3.404 m

Almanzor 2.591 m

Puig Major 1.445 m

Mulhacén 3.479 m

Teide 3.715 m

100

Kilometroak

Altuera (Metrotan)

Berdea

0-400

Horia

400-1.000

Marroia

1.000tik gora

Gailurrak

133058 _ 0095-0144.indd 131

1/7/09 12:37:35

1 2. Mapa margotu ondoren, erantzun: ●

Zer altitude dute berdez margotutako eremuek? Ordokiak, goi-ordokiak ala mendi multzoak adierazten dituzte?

0 metrotik 400 metrora arteko altitudea. Ordokiak adierazten dituzte. ●

Non daude itsasertzeko ordokiak?

Oro har, itsasertzetan eta ibai handien arroetan. ●

Ezabatu kutxa zuzena. Zer altitudetan daude Iberiar penintsulako lur gehienak? 0 m-tik 400era artean

●

400 m-tik 1.000ra artean

1.000 metrotik gora

Idatzi taula honetan mapako mendi-tontor guztien datuak: Mendi-tontorra

Altitudea

Tokia

Torre Cerredo

2.648 m

Penintsulako iparraldean.

Aneto

3.404 m

Penintsulako ipar-ekialdean.

Almanzor

2.591 m

Penintsulako erdialdean.

Puig Major

1.445 m

Ekialdean, Balear uharteetan.

Mulhacén

3.479 m

Penintsulako hegoaldean.

Teide

3.715 m

Hego-mendebaldean, Kanariar uharteetan.

2. Margotu altimetroak, legendaren arabera. Bietako bat gaizki eginda dago, eta hortaz, esan zein den zuzena. A

ALTUERA

Morea

Gorria

Marroia

Laranjatua

Urdina

Horia

Berdea

Hau da altimetro zuzena:

133058 _ 0095-0144.indd 132

1/7/09 12:37:35

10.

Zer informazio ematen duten mapek

FITXA

Ikaslea:

Maila:

Gogoratu ●

Mapa topografikoek erliebeari buruzko informazio asko ematen dute, bai eta ibaiei, landareei, herriei eta abarri buruzkoa ere.

●

Gaikako mapek alderdi jakin bati buruzko informazioa ematen dute: alderdi politikoak (estatuak, hiriburuak, mugak), alderdi fisikoak (erliebea, ibaiak) eta giza alderdiak (biztanleria, industria).

1. Begiratu mapa topografikoari eta erantzun: ●

Zein da mapan ageri den herri handiena?

●

Zer ikurrek adierazten dute errepide bidezko garraioa? Nola adierazten dira ikur horiek legendan?

●

Ageri al da beste ikur linealik mapan? Autobidea Errepide nazionala Errepide autonomikoa

●

Deskribatu mapan ageri diren arren legendan ez dauden zenbait ikur.

Pista Bide edo bidezidorra Etxe edo eraikin bizigarria Hilerria. Ermita Kanala edo ubidea Urmaela edo uharka

133058 _ 0095-0144.indd 133

1/7/09 12:37:35

1 2. Interpretatu Espainiako mapa. ●

PAÍS P. DE ASTURIAS VASCO ASTURIAS EUSKAL GALIZIA CANTABRIA A. E. C. F. DE GA LI C I A KANTABRIA NAFARROAKO NAVARRA F. E. C A S T I L L A ERRIOXA LA RIOJA GAZTELA Y LEÓN ETA LEON AR AGÓ N ARAGOI

Zer motatako mapa da?

C. DE MADRIL MADRID

●

Zer administrazio-unitate ageri dira?

ILLES BALEARS BALEAR UHARTEAK

CA S T I L L A - C. VALENCIANA GAZTELAVALENTZIA MANTXA LA MANCHA

EXTREMADURA EXTREMADURA

MURTZIA R. DE MURCIA

ANDALUZIA A N D A L U C Í A

C AKANARIAK NARIAS

CATA LU ÑA KATALUNIA

Ceuta Ceuta

100

Melilla Melilla Kilómetros

●

Espainiako zer autonomia-erkidegok du probintzia gehien?

●

Aipatu itsasoa duten lau autonomia-erkidego eta itsasoa ez duten hiru.

3. Begiratu legenda hauei. Zer izenburu jarriko zenieke mapei? LEGENDA

LEGENDA

Parke nazionala

Natura-monumentua

Estatuko hiriburua

Estatu-muga

Natura-parkea

Babespeko paisaia

Probintziako hiriburua

Probintzia-muga

Natura-erreserba

Hegazti-erreserba

Hiri autonomoa

Udalerrien muga

LEGENDA

(Biztanleak kilometro karratuko) Autobidea 50tik behera

100-500

Errepide nazionala

50-100

500tik gora

Trenbidea

¿ ½ q

Autobus geltokia Bizikletak Aireportua

133058 _ 0095-0144.indd 134

1/7/09 12:37:36

10.

Zer informazio ematen duten mapek

FITXA

Ikaslea:

AT Z

ITA

KO F

ITX

Maila:

Gogoratu ●

Mapa topografikoek erliebeari buruzko informazio asko ematen dute, bai eta ibaiei, landareei, herriei eta abarri buruzkoa ere.

●

Gaikako mapek alderdi jakin bati buruzko informazioa ematen dute: alderdi politikoak (estatuak, hiriburuak, mugak), alderdi fisikoak (erliebea, ibaiak) eta giza alderdiak (biztanleria, industria).

1. Begiratu mapa topografikoari eta erantzun: ●

Zein da mapan ageri den herri handiena?

Altea. ●

Zer ikurrek adierazten dute errepide bidezko garraioa? Nola adierazten dira ikur horiek legendan?

Autobideak, errepide nazionalak, errepide autonomikoak. Ikur linealen bidez. ●

Ageri al da beste ikur linealik mapan?

Pista, bidea edo bidezidorra, eta ubidea edo erretena. ●

Deskribatu mapan ageri diren arren legendan ez dauden zenbait ikur.

Autobidea Errepide nazionala Errepide autonomikoa Pista Bide edo bidezidorra Etxe edo eraikin bizigarria

Sestra-kurbak ageri dira,

Hilerria. Ermita

bai eta izarrak, zirkuluak, zuhaixka txikiak, etab.

Urmaela edo uharka

Kanala edo ubidea

133058 _ 0095-0144.indd 135

1/7/09 12:37:36

1 2. Interpretatu Espainiako mapa. ●

PAÍS P. DE ASTURIAS VASCO ASTURIAS EUSKAL GALIZIA CANTABRIA A. E. C. F. DE GA LI C I A KANTABRIA NAFARROAKO NAVARRA F. E. C A S T I L L A ERRIOXA LA RIOJA GAZTELA Y LEÓN ETA LEON AR AGÓ N ARAGOI

Zer motatako mapa da?

Espainiako mapa

C. DE MADRIL MADRID

politikoa da. ●

CATA LU ÑA KATALUNIA

CA S T I L L A - C. VALENCIANA GAZTELAVALENTZIA MANTXA LA MANCHA

EXTREMADURA EXTREMADURA

Zer administrazio-unitate ageri dira?

Espainiako estatuko

ILLES BALEARS BALEAR UHARTEAK

MURTZIA R. DE MURCIA

ANDALUZIA A N D A L U C Í A

autonomiaerkidegoak eta

C AKANARIAK NARIAS

Ceuta Ceuta

100

Melilla Melilla Kilómetros

probintziak. 10 2 E spaña político

Gaztela eta Leonek.

●

Espainiako zer autonomia-erkidegok du probintzia gehien?

●

Aipatu itsasoa duten lau autonomia-erkidego eta itsasoa ez duten hiru.

Itsasoa dutenak: Galizia, Euskadi, Katalunia eta Murtzia. Itsasoa ez dutenak: Errioxa, Nafarroako Foru Erkidegoa eta Extremadura.

3. Begiratu legenda hauei. Zer izenburu jarriko zenieke mapei? LEGENDA

LEGENDA

Parke nazionala

Natura-monumentua

Estatuko hiriburua

Estatu-muga

Natura-parkea

Babespeko paisaia

Probintziako hiriburua

Probintzia-muga

Natura-erreserba

Hegazti-erreserba

Hiri autonomoa

Udalerrien muga

Gune babestuen mapa

Mapa politikoa

LEGENDA

(Biztanleak kilometro karratuko) Autobidea 50tik behera

100-500

Errepide nazionala

50-100

500tik gora

Trenbidea

Biztanle-dentsitatearen mapa

¿ ½ q

Autobus geltokia Bizikletak Aireportua

Garraio-mapa

133058 _ 0095-0144.indd 136

1/7/09 12:37:37

11.

Zertarako balio duten planoek

FITXA

Ikaslea:

Maila:

Gogoratu ●

Planoak oso eskala handiko mapak dira. Hirien plano edo mapak dira erabilienak.

1. Idatzi Ávilako plano honetan adierazitako elementuen izenak. A

San Andrés plaza

Madr

ilgo

4 Udaletxe plaza

hiribidea

Eduardo M arquin a kalea

Segund

Italia plaza

San

d ko lba

e uk

en ar

kalea

lea

Armadaren plaza

San Roque parkea

ESKALA 0 72,5 Metroak

1 Komentua

2 Harresia

3 Basilika

4 Jauregia

5 Udaletxea

6 Antzokia

2. Zer informazio ematen du plano horrek?

133058 _ 0095-0144.indd 137

1/7/09 12:37:38

1 3. Begiratu Madrileko plano honi eta erantzun. Zer norabidetan dago Cibeles, Puerta de Alcalá oinarritzat hartuta?

Monumentuak

Iturriak

1 Armada Kuartel

4 Amerika Etxea

Eraikinak

Kaleak

2 Cibeles

C a ll e 5 Telekomunikazioetako

3 Puerta de Alcalá

uev a 6 Espainiako Bankua

Nagusia

Berdeguneak

Jauregia V il la

kua

ala

no Oló

Rec

Mar

qué

lea

s de l Du e

V ill

tia

olet

lus

r k ale a

pas

Zer ikur ageri dira legendan? Eman ikur bakoitzaren adibide bat.

Metroak

let

eale

ESKALA 98,6

S er ra no

Prim kalea

●

ka le a

●

zag

kal

ro k a le a

4 2

Alfonso XII kalea

Cibeles Plaza

Independentzia Plaza

Alfonso XI kalea

k a le a

●

Al ca lá

A A lc a lá

3 ka le a

Montalbán kalea

Zer laukitan daude eraikin eta monumentu hauek? – Casa de América:

●

– Espainiako Bankua:

Zer kaletan zehar joan beharko zenuke, A puntutik B puntura joan beharko bazenu?

4. Begiratu Veneziako bi plano hauei. A FF.CC. geltokia Papadopoli Lorategia ma za

Ca’d’Oro San Marcos Basilika

Academia

ecca

kan

ala

sia

agu

al N

Kan

Giud

B I

San Marcos Plaza

San Marcos Basilika Palacio Ducal

San

San Marcos Plaza

Dartsena Handia

Dukeen Jauregia

Arsenal ESKALA

Mar

cos

kan

0 ala

515

San Marcos

kanala

ESKALA

140

metroak metroak

●

Bi planoetatik zein erabiliko zenuke San Marcos plazan ibiltzeko? Zergatik?

133058 _ 0095-0144.indd 138

13/7/09 13:52:52

11.

Zertarako balio duten planoek

FITXA

Ikaslea:

AT Z

ITA

KO F

ITX

Maila:

Gogoratu ●

Planoak oso eskala handiko mapak dira. Hirien plano edo mapak dira erabilienak.

1. Idatzi Ávilako plano honetan adierazitako elementuen izenak. A

San Andrés plaza

Haize-arrosa

ilgo

4 Udaletxe plaza

1C laukia

Madr

Monumentua

hiribidea

Eduardo M arquin a kalea

Segund

Italia plaza

San

Etxadia

d ko lba

e uk

en ar

kalea

lea

Armadaren plaza

San Roque parkea

Legenda

Kalea

ESKALA 0 72,5

Eskala

Metroak

1 Komentua

2 Harresia

3 Basilika

4 Jauregia

5 Udaletxea

6 Antzokia

2. Zer informazio ematen du plano horrek?

Hiri bat ageri da, goitik begiratuta. Plano hori Ávilakoa da zehazki. Kaleek eta etxadiek zer forma duten ageri da, eta kale eta plaza nagusien izenak daude idatzita. Horrez gain, monumentu interesgarri nagusiak ere ageri dira. © 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0095-0144.indd 139

1/7/09 12:37:39

1 3. Begiratu Madrileko plano honi eta erantzun. Zer norabidetan dago Cibeles, Puerta de Alcalá oinarritzat hartuta?

Cibeles Puerta de

Monumentuak

Iturriak

1 Armada Kuartel

4 Amerika Etxea

Eraikinak

Kaleak

2 Cibeles

C a ll e 5 Telekomunikazioetako

3 Puerta de Alcalá

uev a 6 Espainiako Bankua

Nagusia

Berdeguneak

Jauregia V il la

Alcalátik mendebaldera

kua

Prim kalea

qué

lea

ala

tia

no Oló

Mar

s de l Du e

V ill

lus

olet

Monumentuak kolore bidez

zag

kal

ro k a le a

4 k a le a

2 Cibeles Plaza

Independentzia Plaza

Alfonso XII kalea

berdeguneak bilbe bidez eta

Al ca lá

A A lc a lá

3 ka le a Alfonso XI kalea

daude adierazita,

Montalbán kalea

interesguneak zenbakiz. ●

r k ale a

pas

Zer ikur ageri dira legendan? Eman ikur bakoitzaren adibide bat.

Rec

●

ESKALA 98,6 Metroak

let

eale

dago.

ka le a

S er ra no

●

Zer laukitan daude eraikin eta monumentu hauek? – Casa de América:

●

– Espainiako Bankua:

Zer kaletan zehar joan beharko zenuke, A puntutik B puntura joan beharko bazenu?

Alcalá kalean zehar. 4. Begiratu Veneziako bi plano hauei. A

I FF.CC. geltokia Papadopoli Lorategia ma za

Ca’d’Oro San Marcos Basilika

Academia

Giud

ecca

kan

ala

sia

agu

al N

Kan

San Marcos Plaza

San Marcos Basilika Palacio Ducal

San

San Marcos Plaza

Dartsena Handia

Dukeen Jauregia

Arsenal ESKALA

Mar

cos

kan

0 ala

515

San Marcos

kanala

ESKALA

metroak metroak

●

Bi planoetatik zein erabiliko zenuke San Marcos plazan ibiltzeko? Zergatik?

B planoa. Eskala handiagoa duenez, San Marcos plaza eta inguruneak zehatzago ikusten dira. Horrela, errazago orientatuko naiz. © 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0095-0144.indd 140

1/7/09 12:37:40

12.

Zer adierazten duten airetik ateratako argazkiek

FITXA

Ikaslea:

Maila:

Gogoratu ●

Aireko argazkiak kilometro gutxiko altueratik hegazkinetatik ateratako argazkiak dira. Aireko argazkiak mapak egiteko erabiltzen dira.

●

Sateliteko argazkiak satelite artifizialen bidez urrutitik ateratako Lurraren argazkiak dira. Hainbat gauzatarako erabiltzen dira: itsasoak zaintzeko, meatoki berriak aurkitzeko, eguraldia iragartzeko, ingurumen-hondamendiak aztertzeko eta abarretarako.

1. Alderatu Sevillako aireko argazkia eta eremu horretako mapa. ●

Zure ustez, mapan adierazita al dago aireko argazkian ageri den informazio guztia?

Zertarako egiten dira planoak?

ón

l Co

Alcázar

n ge

tin

Murilloren Lorategiak

bide a

OSARIO ATEA

Santa Justa geltokia

uill

SANTA TERESA HORTUA

Montoto

Luis

Sánchez Pizjuán estadioa

Dato

etorbid ea Plaza Nagusia

SAN BERNARDO

Plaza de España

dios eme os Rzubia L a Birjin eko Lujan María Luisa

LA CALZADA

Eduardo

Jerezeko o atea elm T Unibertsitatea n ia Sa zub San Telmo Jauregia

a LOS REMEDIOS

éL

la B orbo lla

Urrearen Dorrea

RIANA

Jos

etor

Giralda katedrala

EL FONTANAL

bl Pa

La Maestranza zezen-plaza

– Sánchez Pizjuán estadioa. – Maestranza zezen-plaza. – Santa Justa geltokia. – Plaza de España.

STA. CRUZ Udaletxea

Pela yo

Plaza Berria

Mapa erabiliz, adierazi zirkulu baten bidez non dauden toki hauek aireko argazkian:

Is a zu bel bia II Sa n

●

Men énd ez

Jauregia Enkarnazio Alfonso XI plaza I Pilatosen Arte Ederretako Etxea Museoa

NERVIÓN

Ram ó

Caja

l eto

rbid

EL PLANTINAR

133058 _ 0095-0144.indd 141

1/7/09 12:37:41

1 2. Begiratu sateliteko irudiari eta erantzun. ●

Zer kontinentetan dago Espainia?

●

Idatzi Iberiar penintsularen inguruko ozeanoaren eta itsasoen izenak sateliteko irudian.

●

Espainiako zer lurralde ez dira ageri sateliteko irudian?

3. Begiratu irudiei eta idatzi irudi horietatik zein erabiliko zenukeen helburu hauetarako. ●

Eguraldia iragartzeko:

●

Plano bat egiteko:

●

Ingurumen-hondamendi bat aztertzeko:

●

Erliebea aztertzeko:

133058 _ 0095-0144.indd 142

1/7/09 12:37:42

12.

Zer adierazten duten airetik ateratako argazkiek AT Z

ITA

FITXA

Ikaslea:

KO F

ITX

Maila:

Gogoratu ●

Aireko argazkiak kilometro gutxiko altueratik hegazkinetatik ateratako argazkiak dira. Aireko argazkiak mapak egiteko erabiltzen dira.

●

1. Alderatu Sevillako aireko argazkia eta eremu horretako mapa. ●

Zure ustez, mapan adierazita al dago aireko argazkian ageri den informazio guztia?

Ez. Zertarako egiten dira planoak?

Kale nagusiak, monumentuak eta interesguneak

ón a se

Murilloren

le ku

a LOS REMEDIOS

bide a

uill

SANTA TERESA HORTUA

Montoto

Luis

Sánchez Pizjuán estadioa

Dato

etorbid ea Plaza Nagusia

SAN BERNARDO

Plaza de España

s edio Remia s o zub Lujaneko Birjina L María Luisa

LA CALZADA

la B orbo lla

tin

Santa Justa geltokia

n ge

Jerezeko o atea elm T Unibertsitatea n ia Sa zub San Telmo Jauregia

Urrearen Dorrea

Lorategiak

éL

Eduardo

Alcázar

RIANA

OSARIO ATEA

Pela yo

Giralda katedrala

Jos

etor

La Maestranza zezen-plaza

l Co C.

– Sánchez Pizjuán estadioa. – La Maestranza zezen-plaza. – Santa Justa geltokia. – Plaza de España.

STA. CRUZ Udaletxea

EL FONTANAL

énd

Plaza Berria

Men

Mapa erabiliz, adierazi zirkulu baten bidez non dauden toki hauek aireko argazkian:

Is a zu bel bia II S

●

Jauregia Enkarnazio Alfonso XI plaza I Pilatosen Arte Ederretako Etxea Museoa

nabarmentzeko.

NERVIÓN

Ram ó

Caja

l eto

rbid

EL PLANTINAR

133058 _ 0095-0144.indd 143

1/7/09 12:37:43

2. Begiratu sateliteko irudiari eta erantzun. ●

Zer kontinentetan dago Espainia?

Europan. ●

Idatzi Iberiar penintsularen inguruko

Bizkaiko golkoa OZEANO ATLANTIKOA

ozeanoaren eta itsasoen izenak sateliteko irudian. ●

Espainiako zer lurralde ez dira ageri sateliteko irudian?

Mediterraneo itsasoa

Kanariar uharteak 3. Begiratu irudiei eta idatzi irudi horietatik zein erabiliko zenukeen helburu hauetarako.

●

Eguraldia iragartzeko:

●

Ingurumen-hondamendi bat aztertzeko:

●

Plano bat egiteko:

●

Erliebea aztertzeko:

133058 _ 0095-0144.indd 144

1/7/09 12:37:43

2. Mapak irakurtzea eta interpretatzea â&#x20AC;&#x201A; Irakaslearen gida

â&#x2014;?

Aurkibidea

133058 _ 0145-0160.indd 145

Zer diren mapak

146

Mapetako elementuak

147

Legenda

148

Eskala

149

Orientazioa: puntu kardinalak

150

Koordenatu geografikoak

151

Erliebea, eta nola adierazten den

152

Mapa motak

154

Planoa

156

Airetik eta sateliteetatik ateratako argazkiak

157

Zer diren atlasak eta zertarako balio duten

158

Hiztegia

160

2/7/09 19:27:05

Zer diren mapak Mapa Lurraren gainazaleko eremu jakin baten adierazpen konbentzionala da, goitik ikusita. Mapek lekuen kokapena eta sailkapena adierazten dute, bai eta lekuen eta gertaera geografiko edo historikoen arteko erlazioa ere. Mapak hainbat xedetarako erabiltzen dira; besteak beste, orientatzeko, lurralde bat ordenatu eta antolatzeko, ingurumen-hondamendiak aztertzeko eta gure inguruneari buruzko informazioa jasotzeko.

OZEANO BAREA OZEANO BAREA

OZEANO ATLANTIKOA

Urakanak sortzeko arriskua duten eremuak

INDIAKO OZEANOA

Munduko mapa honetan ageri da Lurreko zer eremutan dagoen urakanak sortzeko arrisku handiena.

Gainazal esferikoa planoan adieraztea Munduko bola da Lurraren adierazpenik zehatzena, baina oso zaila da munduko bola garraiatzea. Gainera, esferikoa denez, ezin da Lur osoa aldi berean ikusi; horrexegatik sortu ziren mapak. Mapak lauak dira; hori dela eta, Lurraren gainazala plano batean adieraztean, desitxuratu egiten da. Arazo hori konpontzeko edo arazoa arintzeko, kartografoek proiekzio kartografikoak erabiltzen dituzte. Horiei esker, informazio geografikoa munduko bolatik planora pasa daiteke, ahalik gutxiena desitxuratuta. Horretarako, matematikako eragiketa konplexuez baliatzen gara. Mota askotako proiekzio kartografikoak daude. Proiekzio mota batzuek besteek baino hobeto adierazten dituzte Lurreko eremu batzuk, baina proiekzio bakar batek ere ezin du irudi zehatzik eman.

Proiekzio motak

Proiekzio konikoa: gainazal esferikoa esferarekiko ukitzailea edo ebakitzailea den kono baten gainean proiektatzean datza.

Proiekzio zilindrikoa: gainazal esferikoa esferarekiko ebakitzailea edo ukitzailea den zilindro baten gainean proiektatzean datza.

Proiekzio azimutala: gainazal esferikoa plano batean proiektatzean datza. Kasu honetan, planoa goi-muturrarekiko ukitzailea da.

146 133058 _ 0145-0160.indd 146

2/7/09 19:27:09

Mapetako elementuak Mapetan eta planoetan zenbait elementu ageri dira, haiek ulertzen laguntzeko. Hauek dira elementu nagusiak: ● Izenburua. Maparen gaia argi eta labur adierazten du. Mapa gehienetan,

ez da beharrezkoa izaten, informazio hori legendan ageri baita. ● Haize-arrosa. Mapa orientatzeko balio du. Oro har, haize-arrosa ageri ez

denean, maparen goiko aldeak iparraldea adierazten du. ● Koordenatu geografikoak. Mapan leku jakin bat aurkitzeko erabiltzen di-

ren irudizko lerroak dira. ● Legenda. Mapan erabilitako ikurrak eta koloreak biltzen ditu, eta haiek

zer esan nahi duten adierazten du; horrenbestez, mapa irakurtzeko aukera ematen du. ● Eskala. Mapak errealitatearekin zer erlazio duen erakusten du, eta lurral-

deen arteko distantziak eta haien tamainak zein diren jakin dezakegu. ● Errotulazioa. Leku eta gertaera nabarmenenak hierarkikoki identifikatzen

ditu, tamainaren, kolorearen eta letra motaren bidez. Izenburuak maparen berri ematen digu: adierazitako lurraldea, gaia, data, etab.

Haize-arrosari esker, mapa orienta dezakegu.

180º 60º

150º

120º

90º

60º

30º

0º

30º

60º

90º

Paraleloek eta meridianoek Lurreko puntu bat zehazki non dagoen jakiteko balio dute.

120º

150º

180º

MUNDUKO PREZIPITAZIOAK E

H 40º

40º

Kantzer tropikoa

20º

0º

Ekuatorea PREZIPITAZIOAK (mm-tan)

500etik 1.000ra 250etik 500era 250etik behera 90º

Legendan, mapan datuak adierazteko erabilitako ikurrak biltzen dira.

20º

Greenwicheko meridianoa

3.000tik gora 1.000tik 3.000ra

60º

30º

ESKALA

0 0º

30º

60º

90º

Mapa gehienetan, errotuluak erabiltzen dira leku-izenak eta beste zenbait informazio adierazteko.

40º

3.090

Kilometroak 120º

150º

180º

Mapan lurraldea zenbat aldiz txikitu den adierazten du eskalak.

128099_GUIAp3 Mapa batean elementu horiek jartzeko, aurretiaz aukeraketa-prozesu bat egin behar da. Izan ere, ez da komeni mapek informazio gehiegi izatea, horrek zaildu egingo bailuke ikasleek mapen ikus-memorizazioa egitea. Mapa bateko informazioaren trataera –edo beste era batera, sintesi kartografikoa– espezialistek egiten dute; esaterako, geografoek, kartografoek eta topografoek.

147 133058 _ 0145-0160.indd 147

2/7/09 19:27:11

Legenda Lurraren gainazala mapa batean adierazteko, ikur jakin batzuk erabiltzen dira, eta ikur horiek legendan biltzen dira. Ikur horien bidez, natura-inguruneko elementuak (ibaiak, basoak, etab.), gizakiekin lotutako elementuak (herriguneak, komunikabideak, etab.) eta elementu abstraktuak (herrialde baten administrazio-mugak, esate baterako) adierazten dira. Hortaz, legenda beharbeharrezkoa da mapa irakurtzeko, mapan erabilitako ikurrek zer esan nahi duten azaltzen baitu. Lehen Hezkuntzako hirugarren zikloan, ez da komeni legendetan ikur asko erabiltzea; izan ere, ikur gehiegi erabiliz gero, ikasleek zailtasunak izango dituzte mapak irakurtzeko.

Ezarritako arauak: koloreak eta ikurrak Kartografian, arau jakin batzuk daude mapak egiteko: konbentzionalismo kartografikoak. Arau horiek aldagai hauek izaten dituzte kontuan; besteak beste: forma, tamaina eta kolorea.

HIDROGRAFIA OZEANOA

Badia

Itsasoa

Ibaia

Golkoa

Aintzira

Kanala

ERLIEBE FORMAK MENDIKATEA

ORDOKIA

Sistema

Sakonuneak

Goi-ordokia

Mendi-tontorra

Oro har, ez dira toponimo gehiegi idatzi behar mapetan, informazioa argi geratzeko. Hala ere, toponimo asko idatzi behar baditugu, aldagaiak hierarkizatu behar ditugu, garrantziaren128099leyenda arabera. Horretarako, letraren tamaina, kolorea eta tipografia bereiziko ditugu.

Kolorea oso aldagai garrantzitsua da, eta arau hauek betetzen dira, oro har, mapak egitean: ● Beltza erabiltzen da, besteak beste, bideak, trenbideak, administraziomugak eta linea elektrikoak adierazteko, bai eta toponimo guztiak idazteko ere. ● Urdina erabiltzen da hidrografiarekin lotutako elementu guztiak marrazteko; besteak beste, ibaiak, urmaelak, aintzirak eta urtegiak adierazteko. Horrez gain, toponimo hidrografiko guztiak urdinez idazten dira. ● Gorria erabiltzen da errepideak eta autobiak adierazteko, bai eta herriguneak marrazteko ere. ● Berdeak erliebe forma lauak adierazten ditu, baina horrez gain, beste gauza batzuk adierazteko ere erabiltzen da; besteak beste, basoeremuak, sastrakak, fruta-arbolak eta soro ureztatuak. Mapetan, ikurrak ere ageri dira. Informazioa modu grafiko eta argian jakinarazteko erabiltzen dira ikurrak. Ikur horietako asko konbentzionalismo kartografikoak dira. Esate baterako, hiriak lauki baten edo puntu baten bidez adierazten dira, eta trenbideak, lerro beltz baten eta hainbat bilbe txikiren bidez. Ikurrez gain, hainbat piktograma erabiltzen dira mapetan. Adibidez, hegazkin txiki bat marrazten da aireportu bat dagoela adierazteko; ardi bat, ardi-aziendak daudela jakinarazteko; eta zuhaitz bat, baso-eremuak daudela adierazteko. Mapetako ikur guztiak ez dira forma, kolore eta tamaina berekoak.

IKUR KONBENTZIONALAK

Mapa topografikoetan, erabilitako ikurren azalpena ageri da legendan. Ikur asko nazioartekoak dira, eta oso erraz ulertzen dira. LURRAREN ERABILERAK Koniferoak

Probintzia-muga

Pista

Eraikin berezia

Hostozabalak

Udalerrien mugak

Bidea

Errepide nazionala

Trenbidea

Erlijio-eraikina Nekazaritza- edo industria-eraikina

Mendi txikia edo sastraka Olibadia

Frutaarbolak

Mahastia

Mahastiolibadia

Alanbre-hesia

Monumentua

Bigarren mailako errepide autonomikoa

Ur-lasterra

Harrobia

Hirugarren mailako errepide autonomikoa

Urmaela edo uharka

Lehen mailako errepide autonomikoa

TB Errepikagailua

Sail ureztatuak

148 133058 _ 0145-0160.indd 148

2/7/09 19:27:12

Eskala Lurralde baten benetako neurriaren eta mapan duen neurriaren arteko proportzioa da eskala. Hortaz, benetako azalera mapan zenbat murriztu den adierazten du eskalak. Hiru motatako eskalak erabiltzen dira mapetan: zenbakizko eskalak, eskala grafikoak eta testu-eskalak. ● Zenbakizko eskala. Zatiki bat da. Zenbakitzaileak mapako unitate bat

adierazten du, eta izendatzaileak, berriz, unitate horrek errealitatean duen tamaina. Esate baterako, 1/200.000 edo 1:200.000 adierazpena erabiltzen badugu, mapako unitate bat benetan 200.000 unitate direla azal tzen dugu.

Distantziak kalkulatu Mapa bateko eskala kontuan hartuta distantziak kalkulatzeko, jarraitu urrats hauei: 1. Neurtu mapan bi punturen arteko distantzia, erregela erabiliz.Esaterako, mapa honetan, Madrilen eta Lisboaren arteko distantzia hiru zentimetrokoa da.

1:200.000 ● Eskala grafikoa. Zuzenki baten bidez adierazten da. Zuzenki hori zati ber-

dinetan zatituta egon ohi da, eta mapako distantzia jakin batek benetan zer distantzia adierazten duen azaltzen du. Benetako distantzia kilometrotan adierazi ohi da. Beheko eskala grafiko honen arabera, mapako zentimetro bat kilometro bat da benetan. 1:16.500.000

Eskala 0

6 km

Kilometroak

● Testu-eskala. Testu baten bidez adierazten da. Esaterako, goiko adibidean,

hau idatziko litzateke: «zentimetro batek kilometro bat adierazten du».

Eskala nolakoa den, eskala handiko mapak eta eskala txikiko mapak bereizten dira. ● Eskala handiko mapak. Izendatzaile txikia dute (esaterako, 1/10.000,

1/5.000, etab.) eta xehetasun-maila handia. Benetako tamainen antz handia dute, azalerak gutxi murrizten baitira. 1/ 10.000 eskalatik behe570.964-01.11.2 rakoei plano deritze. ● Eskala txikiko mapak. Izendatzaile handia dute (adibidez, 1/200.000),

xehetasun gutxiago dituzte eta orokorragoak dira.

ERTZEKO

VALENTZIA

Aldaia

la Albufera

AS ITS

Mislata

Valentzia

ibaia

a uc

Manises Valentziako golkoa

Bonrepòs i Mirambell Almàssera Tavernes Blanques Alboraia

Alaquàs

Xirivella

Torrent Paiporta Cullerako lurmuturra

1/222.000

Benetússer

Sedaví Llocnou de la Corona 1/90.000

Zer distantzia kalkulatu nahi den adierazten da x-ren bidez. Hortaz, bakantzean: 1 cm 3 cm = 16.500.000 x x=

16.500.000 × 3 1

x = 49.500.000 cm 4. Azkenik, adierazi zentimetroak kilometrotan: Madril eta Lisboa arteko benetako distantzia 495 kilometrokoa da, lerro zuzenean.

Joaquín Navarro kalea

alea

Godella

Paterna Burjasot

Carteros k

PR E

ib a

SIO A

Zergatik esaten da 1/200.000 eskalako mapak eskala txikikoak direla, 200.000 zenbaki handiagoa bada 10.000 baino? Batean, azalera 10.000 aldiz txikitu da, eta bestean, 200.000 aldiz. Azalerak zenbat eta gehiago txikiAlbuixec da. tu, xehetasun gutxiago ditu, eta eskala txikitu egiten Tu r

3. Erabili hiruko erregela erraz bat: 1 cm . ..... 16.500.000 3 cm . ...................... x

Eskala handiko eta eskala txikiko mapak

2. Begiratu eskalari. Mapa horretan, mapako 1 cm 16.500.000 cm dira benetan.

Santiago Suárez plaza Juan de

Celaya kalea

Mossén F ebrer kal e

1/6.000

1. Eskala txikiko mapa. 2. Eskala ertaineko mapa. 3. Eskala handiko mapa. Valentziako gune bateko planoa da. Azalera txiki bat adierazten du, xehetasun handiz.

Catarroja

149 133058 _ 0145-0160.indd 149

128099_GUIAp5

2/7/09 19:27:14

Orientazioa: puntu kardinalak I N

Puntu kardinalek norabidea adierazten dute, eta hori dela eta, orientatzen laguntzen digute. Hauek dira lau puntu kardinalak: iparraldea (I), hegoaldea (H), ekialdea (E) eta mendebaldea (M). Puntu kardinal horien artean, tarteko beste puntu batzuk ere badira; besteak beste, ipar-ekialdea (IE), hego-ekialdea (HE), hego-mendebaldea (HM) eta ipar-mendebaldea (IM).

NE IE

IM NO

O M

Mapetan, ikur bat, gezi bat edo haize-arrosa erabiltzen dira, maparen orientazioa adierazteko.

SO HM

Hala ere, mapa askotan ez da haize-arrosa erabiltzen, oro har, iparraldea (I) maparen goiko aldean egoten baita; hegoaldea (H), beheko aldean; ekialdea (E), eskuineko aldean; eta mendebaldea (M), ezkerreko aldean.

SE HE H S

Haize-arrosa. Puntu kardinalak eta tarteko norabideak adierazten ditu.

Nola orientatu maparik gabe Iparraldea Ipar-ekialdea Ipar-mendebaldea (IE) (IM)

Ibilaldi bat edo bidaia bat egitean maparik ez badugu, galtzeko arriskua dugu. Puntu hauek har ditzakegu kontuan, orientatzeko: 1. Izarren bidez orienta gaitezke. Lurraren Ipar hemisferioan, Iparrizarrak iparraldea adierazten du. 2. Iparrorratza badugu, ez dugu ahaztu behar iparrorratzak iparraldea adierazten duela. 3. Eguzkia nondik ateratzen den eta nondik sartzen den har dezakegu kontuan; izan ere, Eguzkia ekialdetik atera, eta mendebaldetik sartzen da. 4. Ilargiari begira diezaiokegu. Ilgora denean, Ilargiaren muturrak ekialdera begira egoten dira, eta ilbehera denean, berriz, mendebaldera begira. Gogoratu ikasleei Ilargiak C letraren forma duenean ilbehera dela. 5. Basoetan, goroldioa ikusten badugu harrietan eta zuhaitzen beheko zatietan, kontuan hartu alde hori iparraldera begira egon ohi dela. Horrez gain, begiratu animalien gordelekuen eta inurritegien sarrerei, hegoaldera begira egoten baitira. 6. Eliza erromaniko bat ikusten badugu, kontuan izan aldarea ekialdera begira egon ohi dela.

Mendebaldea

Ekialdea

HegoHego-ekialdea mendebaldea (HE) Hegoaldea (HM) Mapetan, iparraldea maparen goiko aldean egon ohi da; hegoaldea, beheko aldean; ekialdea, eskuineko aldean; eta mendebaldea, ezkerreko aldean.

IPARRALDEA Aurrean I

MENDEBALDEA

Eguzkia sartzen da (ilunabarra)

M Ezkerrean

Eskuinean E

H Atzean HEGOALDEA

EKIALDEA

Iparrorratzik edo Eguzkia ateratzen maparik ez badugu, da (egunsentia) Eguzkiaren bidez jakin dezakegu non dauden puntu kardinalak.

150 133058 _ 0145-0160.indd 150

2/7/09 19:27:16

Koordenatu geografikoak Koordenatu geografikoek Lurreko puntu bat mapan non dagoen aurki tzen laguntzen dute. Horretarako, meridiano eta paralelo deritzen Paraleloa irudizko lerro batzuk erabiltzen dira.

Ipar poloa Meridianoa Zirkulu Polar Artikoa ° 30 30 °

60°

40°

40 °

Meridianoak eta paraleloak

Kantzer tropikoa

Meridianoak Ipar polotik Hego polora doazen irudizko lerro edo zirkunferentzierdiak dira. 0 meridianoa Londresko Greenwich herritik (Erresuma Batua) igarotzen da, eta jatorrizko meridianotzat hartzen da.

I latitudea

20°

0°

0° Ekuatorea

H latitudea

Greenwicheko meridianoa

20 ° Kaprikornio tropikoa

40°

60°

20 °

40°

0°

Paraleloak meridianoekiko zirkunferentzia zutak dira. Lurra inguratzen dute. Ekuatorea da paralelo nagusia. Bi poloetatik distantzia berera dago, eta bi hemisferio berdinetan banatzen du Lurra: Ipar hemisferioa eta Hego hemisferioa. Iparraldetik hegoaldera, beste paralelo hauek ere oso garrantzitsuak dira: zirkulu polar artikoa, Kantzer tropikoa, Kaprikornio tropikoa eta zirkulu polar antartikoa.

30° 30° Zirkulu Polar Antartikoa

M longitudea

60°

E longitudea

Lurreko toki bat non dagoen jakiteko, puntu horretatik zer meridiano Hego poloa eta zer paralelo igarotzen diren jakin behar da. Toki hori zer latitudetan eta zer longitudetan dagoen jakiten dugu horrela; hau da, zer koordenatu geo714490T01B01P016 grafiko dituen jakiten dugu. Puntu baten latitudea ekuatorearen eta puntu horren arteko distantzia angeluarra da. Gradutan neurtzen da. Latitudea 0°-tik (ekuatorea) 90°-ra (poloak) neurtzen da. Ipar latitudea (I) eta Hego latitudea (H) daude. Puntu baten longitudea zero meridianoaren eta puntu horren arteko distantzia angeluarra da. Gradutan neurtzen da. Longitudea 0°-tik (Greenwicheko meridianoa) 180°-ra (data aldatzeko nazioarteko lerroa) neurtzen da. Ekialde longitudea (E) eta Mendebalde longitudea (M) daude. Zero meridianotik mendebaldera dauden tokiek Mendebalde longitudea dute. Koordenatu geografikoak ematean, latitudea adierazten da aurrena, eta longitudea gero. Maparen goiko aldeko zenbakiek longitudea adierazten dute. Ezkerreko zenbakiek latitudea adierazten dute.

Zirk

ulu

60º

pola

150º r art ikoa

120º

90º

60º

30º

0º

30º

60º

90º

120º

150º

180º

60º

Eskuineko zenbakiek latitudea adierazten dute.

40 º

40º

K an t zer tropik o a

20º

0º

Greenwicheko meridianoa

0º Ekuatorea

20º

K a p rikornio tropik o a 40 º

60º

Munduko mapa bateko erreferentzia-lerroak.

Zirku 180º

lar lu po

150º

an ta rt 120º

20º

40º

ikoa

90º

60º

30º

0º

30º

60º

90º

120º

150º

180º

Maparen beheko aldeko zenbakiek longitudea adierazten dute.

151 128099_GUÍA P7 133058 _ 0145-0160.indd 151

2/7/09 19:27:20

Erliebea, eta nola adierazten den Erliebe esaten diogu Lurraren gainazalean dauden zimurtasun eta deformazioei. Erliebea adierazteko, altimetria erabiltzen da; altimetriari hipsometria ere esaten zaio. Altimetria mapetan altuera adierazteko teknikak eta metodoak aztertzen dituen zientzia da; hau da, lurraren erliebea azterÂ tzen duen zientzia. Altuera bi modutan adieraz daiteke: sestra-kurben bidez eta kolore-gamen bidez.

Mattingane 2.310 2.20

Sestra-kurbak Teknikarik erabiliena da. Mapan altuera bereko puntuak lotzen dituzten irudizko lerroak dira sestra-kurbak. Sestra-kurbek arau batzuk betetzen dituzte: â&#x2014;? Sestra-kurba guztiak itxiak dira. â&#x2014;? Sestra-kurbak ezin dira inoiz gurutzatu. â&#x2014;? Bi sestra-kurbaren artean dagoen eremuak malda uniformea du.

Sestra-kurbek altitude bereko puntuak lotzen dituzte. Kurba gidariak, altitudea kotatzen dutenak, lodiagoak dira.

128099_GUIAp8

Kolore-gamak Kartografian aurrez erabakitako koloreak erabiltzen dira, bi sestra-kurbaren artean dagoen gainazala adierazteko. Itsas mailatik altuera berera dauden eremu guztiek kolore bera dute. Erliebea kolore hauen bidez adierazten da: berde biziz adierazten dira eremu lauak, eta morez edo zuriz eremu altuenak; tartekoak adierazteko, horiak, okreak eta laranjak erailtzen dira, besteak beste. Kolore-gama horiek altimetro izeneko legenda batean biltzen dira, eta mapan adierazitako altitudeak irakurtzeko aukera ematen digute. Kolore bakarreko mapetan, tonu argiz adierazten dira eremu lauenak, eta tonu ilunez altuenak.

Altimetria eta batimetria ALTIMETRIA

Altimetroa Kolore bakoitzak altitude jakin bat adierazten du. Altitude txikienetik handienera, kolore hauek erabili ohi dira, ordena honetan: berdea, horia, laranjatua, okrea, marroia eta morea; eta eremurik altuenak zuriz adierazten dira.

BATIMETRIA

Batimetroa Itsasoa bada, urdina erabiltzen da, baina sakonerak tonuen bidez bereizten dira. Sakonera txikiko eremuak tonu argien bidez adierazten dira; eta zenbat eta sakonera handiagoa izan, tonua orduan eta ilunagoa izango da.

128099P8h2

152128099P8h1 133058 _ 0145-0160.indd 152

2/7/09 19:27:21

Nola interpretatu sestra-kurbak Sestra-kurben mapa batean, kurben artean distantzia txikia edo handia egon daiteke. Distantzia horrek lurraren erliebe formei buruzko informazioa ematen du. â&#x2014;? Bi sestra-kurbaren arteko distantzia handia baldin bada, lurra laua izan-

go da. a

ibai di

â&#x2014;? Sestra-kurben arteko distantzia txikia bada, lurrak malda handia izango

du. Horrela adieraz daitezke malkarrak eta arroilak, esaterako.

128099p9h1

A t xu

lo ib aiaren arroila

â&#x2014;? Kurbek zirkulu zentrokideak osatzen badituzte, lurra eremu altua edo

mendia izango da; sakonunea ere izan daiteke. 128099P9h2

Atxarregi Zurimendi

153 133058 _ 0145-0160.indd 153

128099P9h3

2/7/09 19:27:23

Mapa motak Mapek zer informazio ematen duten, bi talde handi hauetan sailka ditzakegu: mapa topografikoak eta gaikako mapak. â&#x2014;? Mapa topografikoak. Inguruneari buruzko ahalik eta

informazio gehien ematen dute: erliebea, ibaiak, landareak, etab. Giza alderdiei buruzko elementuak ere ageri dira; besteak beste, herrigune nagusiak eta komunikabideak. Munduko herrialde guztietan daude mapa topografikoak egiten dituzten erakunde ofizialak. Herrialde horietako lurraldeen berri emateko egiten dituzte mapa horiek. Oro har, erabilitako proiekzioa, mapa egin duen erakundearen izena eta data, eta beste hainbat datu ageri dira mapa topografikoetan. â&#x2014;? Gaikako mapak. Alderdi jakin bati buruzko informa-

zioa ematen dute. Esate baterako, mapa politikoetan estatuak, hiriburuak eta mugak adierazten dira; eta mapa fisikoetan, berriz, erliebea, litologia eta klima. Biztanleriari, ekonomia-jarduerei, hezkuntza-mailari, biztanle bakoitzeko errentari eta abarri buruzko datu estatistikoak ere adieraz ditzakete.

Mapetan informazio geografikoa adierazteko moduak Mapa zertarako diseinatzen den, kartografoek eta geografoek hainbat motatako adierazpen kartografikoak erabiltzen dituzte. Informazio kuantitatiboa edo zenbakizko aldagaiak adierazteko mapa mota arruntenak hauek dira: mapa koropletikoak, mapa isopletikoak, ikur proportzionalen mapak eta fluxu-mapak. Informazio kualitatiboa adierazteko, berriz, mapa korokromatikoak erabili ohi dira. Mapa koropletikoak Mapa koropletikoen bidez, hautatutako lurralde-unitateetako balioak adierazten dira; besteak beste, probintzietako, eskualdeetako, estatuetako eta arro hidrografikoetako balioak. Lurralde-unitate bakoitzari kolore edo bilbe bat ematen zaio, aldagaiak lurralde-unitate horretan (unitate politiko edo fisiko horretan) duen balioaren arabera.

Errepidea, firme Carretera, especial. zoru berezia. Errepidea. Zoru Carretera, firmearin ligero o corriente. edo arrunta. Gurdibidea. Camino carretero. Camino de herradura. Zaldibidea. Etxeaoedo Casa edificio habitable. bizilekua. Bizitzekonoezhabitable. direnak. Edificio Hilerria. Ermita. Cementerio. Ermita. Putzua, iturria. Pozo, fuente. Errota. Molino.

Mapa topografikoa.

ZERBITZU-SEKTOREAREN NEGOZIO-BOLUMENA, AUTONOMIA-ERKIDEGO BAKOITZEKO M729094U05P008 (Herrialde osoko bolumenaren %)

% 20tik gora % 5etik % 20ra % 2tik % 5era % 2tik behera

Mapa koropletikoa.

BIZTANLERIA (bizt./km ) Biztanle gutxiko eremuak Tartekoak

128099_GUIAp10h1

Biztanle ugariko eremuak

Mapa isopletikoak Mapa isopletikoetan, aldagaiak lerro bidez adierazten dira, eta lerro horiek balio bereko puntuak elkarÂtzen dituzte. Puntuek presio bera badute, isobara deritze; tenperatura bera badute, isotermoak; eta prezipitazio bera badute, % isohieta.

Mapa isopletikoa.

154 128099_GUIAp10h2 133058 _ 0145-0160.indd 154

2/7/09 19:27:34

Canadá

Puntu-mapa eta ikur proportzionalen mapa

Reino Batua

Herbehereak Frantzia

Suecia Estados Unidos Canadá

Puntu-mapek puntuen bidez adierazten dituzte aldagaiak. Kartografoek balio jakin bat ematen diete puntuei. Oso mapa praktikoak dira, fenomenoak erraz ikusteko modukoak; izan ere, puntu gehien dauden tokietan, aldaOCÉAN O gaiaren balioa altua da, eta alderantziz. OCÉANO ATLÁN TICO Estados Unidos

PACÍFICO Puntu-mapak eta ikur proportzionalen mapak ez dira nahasi behar. Ikur proportzionalen mapan, ikurraren tamaina eta aldagaiaren balioa proportzioERREFUXIATUAK ETA ALDATUAKeta handianalak dira. Hortaz, aldagaia zenbat eta handiagoa den,LEKUZ orduan 2.000.000 goa da ikurraren tamaina.

Reino Batua Alemania

Herbehereak Frantzia

OCÉA N O

Kaukaso Siria

IranO C É A N O China

A TL Á N TI CO

Libano

PACÍFICO Argelia

Jordania

OCÉANO

Pakistan India

Sudan

Ginea Liberia Boli Kosta l

Tailandia Etiopia

Kenia Tanzania

Kongoko Errepublika Demokratikoa

Zambia

Ginea Liberia Boli Kosta

PACÍFICO

ERREFUXIATUAK ETA LEKUZ ALDATUAK

OCÉANO 2.000.000 ÍNDICO

Indonesia

1.000.000 500.000 50.000

1.000.000

Ikur proportzionalen mapa

500.000 50.000

Fluxu-mapak

801743B8

Mapa horien bidez, mugimenduak adierazten dira: migrazio-bideak, itsaslasterrak, zirkulazioaren intentsitatea, etab. Oro har, geziak erabiltzen dira norabidea eta noranzkoa adierazteko. Gezi horien lodiera aldagaiaren balioaren araberakoa da. FLUXU NAGUSIEN BOLUMENA Pertsonak 75.000 150.000 300.000 600.000

Asturietako Printzerria

EURO Kantabria PA R A Euskadi Nafarroako Foru Erkidegoa Errioxa Katalunia Gaztela Aragoi eta Leon

Galizia

Madrilgo Erkidegoa

Extremadura

ARA IET

Kanariak

801743B8P286H01

OT RAK

Valentziako Erkidegoa

GaztelaMantxa

Balear uharteak

Murtzia Andaluzia

GAI

Ceuta Melilla

Geziaren lodierako milimetro batek 75.000 pertsona adierazten ditu.

Fluxu-mapa.

Mapa korokromatikoak Mapa horiek bilbeen edo koloreen bidez adierazten dituzte lurraren ezaugarriak; besteak beste, litologia, lurraren erabilerak eta gertaera historikoak (adibidez, Erromatar Inperioaren hedapen-faseak). HARRI-EREMUAK: Harri silizeoak Kareharriak

128099GUÍAp11h1

Buztin-harriak Harri bolkanikoak

Mapa korokromatikoa.

155 133058 _ 0145-0160.indd 155

128099_GUIAp11h2

2/7/09 19:27:39

Planoa Planoa eskala handiko adierazpen grafikoa da. Hainbat motatako planoak daude, helburuaren arabera. Esate baterako, gune babestu baten planoaren bidez, gunearen mugen eta gune horretako faunaren eta floraren berri izaten dugu. Ikastetxe baten planoaren bidez, laborategia, janlekua, gimnasioa eta gainerako tokiak non dauden jakin dezakete ikasleek. Hotel bateko solairu baten planoaren bidez, solairua nola antolatuta dagoen, gelek zer neurri duten, eta gelak eta larrialdi-irteerak non dauden jakin dezakegu. Etxe baten planoak logelak eta gainerako gelak nola antolatuta dauden adierazten du. Hala ere, planorik arruntenak hirien planoak dira. Plano horien bidez, hiri bakoitza nolakoa den, eta zer eremu eta eraikin garrantzitsu dituen adierazten da: eraikitako guneak eta eraiki gabeko guneak, berdeguneak, elementu hidrografikoak, monumentu historikoak, tren-geltokiak, portuak eta aireportuak, zenbait eraikin publiko interesgarri, garraio-sarea, etab.

Hirien planoen ezaugarriak Hirien planoek informazio asko ematen dute: 1. Hiria goitik begiratuta nolakoa den erakusten dute. Horrela, kaleek eta etxadiek zer itxura duten jakin dezakegu; hau da, hiri-morfologiaren berri izan dezakegu. Hiri batzuek oso diseinu homogeneoa dute, ondo planifikatuta baitaude, eta beste batzuek, berriz, diseinu heterogeneoa dute, ez baitira plangintza jakin baten arabera garatu. Gainera, morfologiari erreparatuta, hiriak zer jatorri duen jakin dezakegu, bai eta denboraren poderioz nola aldatu den ere, alde zaharra, zabalguneak eta kanpoaldeak aztertuta. PUNTU KARDINALA

6. Puntu kardinalen bidez jakiten dugu zer norabide hartu behar dugun toki batetik bestera joateko. Planoan geziren bat ageri ez bada edo iparraldea non dagoen berariaz adierazita ez badago, iparraldea planoaren goiko aldean dagoela esan nahi du.

San Andres plaza

1 E

2 Mad r.il

TOPONIMOA

4 hiribidea

2 MONUMENTUA Udaletxe plaza

6 Eduardo M arquin a

3 kalea

3 KALEA

ETXADIA

Italia plaza

o ak Alb Armadaren plaza

a ale nk e r a ke du

San Roque parkea

LEGENDA

ESCALA ES

ﾃ」ilako planoa.

Segun do

5. Legenda baten bidez, planoan zer elementu dauden adierazten da. Koloreak, zenbakiak eta ikurrak erabiltzen dira elementuak bereizteko.

B I

3. Toponimoak edo toki-izenak dituzte; besteak beste, kaleen, auzoen eta toki berezi batzuen izenak. Batzuetan, letraren tamainak eta letra motak adierazten dute zenbateko garrantzia duten. 4. Erreferentziako lauki-sare bat izaten dute. Zenbakiak eta letrak ditu lauki-sare horrek, toki interesgarri nagusiak aurkitzeko, kale-izendegi bat edo aurkibide bat erabiliz.

1B LAUKIA

San

2. Toki interesgarriak zein diren eta non dauden adierazten dute; besteak beste, monumentuak, eraikin ofizialak eta museoak. Plano askotan, garraio publikoan eta/edo pribatuan toki horietara nola iritsi azalﾂｭtzen da.

Komentua Pza. de 2 Santiago Harresia

3 Basilika

5 Udaletxea

4 Jauregia

6 Antzokia

100 Metros

156 133058 _ 0145-0160.indd 156

2/7/09 19:27:41

801743B8P288H02

Airetik eta sateliteetatik ateratako argazkiak Airetik ateratako argazkiei ortofoto ere esaten zaie. Aireko argazki horiek hegazkin batetik atera足tzen dira, bertikalean, Lurraren gainazaletik kilometro gutxira. Airetik ateratako argazkietan irudiari buruzko informazioa ageri da; besteak beste, argazkia zer egunetan atera den, hegaldiaren datuak, argazkia zer altueratatik atera den, eskala, eta argazkia atera duen erakundearen edo enpresaren izena. XIX. mendearen erdialdera atera ziren lehendabiziko aldiz aireko argazkiak, globo aerostatikoen eta kometen bidez. Lehen Mundu Gerraren ondoren, kamerak jarri zituzten hegazkinetan, helburu militarretarako argazkiak ateratzeko.

Gaur egun, hainbat gauzatarako erabiltzen dira airetik ateratako argazkiak: hiru dimentsioko mapak, ingurumen-mapak eta nekazaritza-mapak sortzeko, lurraldearen plangintza egiteko, ekintza militarretarako eta beste hainbat helburutarako. Aireko argazkiak erabiliz egindako mapen bidez, kartografoek eta adituek hainbat gauza azter ditzakete: higadurak lurrean izandako ondorioak, hondamendi naturalak, estrategia militarrak, basoen haz足kundea, uzten kudeaketa, garraio-azpiegituren plangintza, hirien hazkundea eta abar. Fotogrametria esaten zaio airetik ateratako irudiak oinarritzat hartuta mapak egiteari. Satelite eta argazkigintza-metodo modernoen bidez, sateliteetako argazkiak atera ahal izan dira. Zenbait argazki-kamera jarri dituzte Lurraren inguruko espazioan orbitatzen duten sateliteetan, eta argazki-kamera horien bidez aterako argazkiei esaten zaie sateliteetako argazkiak.

Aireko argazkien bidez, lurraldea benetan nolakoa den ikus dezakegu.

Argazkiaren goiko zatian, datu hauek ageri dira: argazkia noiz atera den, altitudea, etab.

NIMOA

Istanbul hiriaren satelite bidezko irudia. Bosforo itsasarteak Istanbulen Europako zatia (ezkerrean) eta Asiako zatia (eskuinean) banantzen dituela ikusten da irudi horretan. Marmara itsasoa hegoaldean geratzen da, eta Itsaso Beltza, berriz, iparraldean.

Teledetekzio esaten zaio sateliteetatik ateratako irudietatik informazioa lortzeari. Fotogrametria bezala, teledetekzioa ere hainbat gauzatarako erabiltzen da: mapak egiteko, behaketa eta miaketa militarrerako, espioitzarako, mineralak aurkitzeko, ingurumen-hondamendiak aztertzeko, eguraldia iragartzeko, etab.

157 133058 _ 0145-0160.indd 157

2/7/09 19:27:47

Zer diren atlasak eta zertarako balio duten Atlasak mapen bildumak dira. Geografiako informazio grafikoaren iturri garrantzitsuenak dira. Lehen Hezkuntzako hirugarren ziklotik aurrera, komeni da ikasleek atlas bat izatea, geografia ikasteko; izan ere, hainbat gauza egin ditzakete atlasaren bidez: ● Hainbat eskalatako mapak aldera ditzakete. Horrela, herrialde bat mun-

duko mapan zer tokitan dagoen eta zenbateko azalera duen azter dezakete. ● Herrialdeak, hiriak, ingurune fisikoko elementuak eta abar bila ditzakete,

aurkibidea edo koordenatu geografikoak erabiliz. ● Bi punturen arteko distantziak neur ditzakete, eskala erabiliz. ● Mapa bat eta sateliteko irudi bat aldera ditzakete, irudian zer elementu

ageri diren jakiteko. ● Eskualde bateko elementu fisikoak eta giza elementu nagusiak deskriba

ditzakete. ● Atlasetako tauletan eta grafikoetan ageri den informazio estatistikoa

erabil dezakete. Ibai luzeenen eta mendi garaienen grafikoak ageri dira, bai eta herrialdeen azalerari buruzko taulak eta beste hainbat ere. ● Gaikako mapetako aldagai geografikoak nola banatuta dauden deskriba

dezakete; esaterako, nola dagoen antolatuta herrialde bateko garraio-sarea, nola dagoen banatuta kontinente bateko biztanleria eta non dagoen eskualde bateko industria. ● Ikasten ari diren toponimoen eta tokien erreferentziak lor ditzakete. ● Eta beste hainbat gauza ere egin ditzakete: bidaia bat antolatu, tokiren

bat aztertu, ibilbide bat aurkeztu, etab.

Atlas motak Hainbat motatako atlasak daude: ● Mapetan adierazitako lurraldearen arabera, atlasak unibertsalak edo

mundu osokoak, kontinentalak, nazionalak, eskualdekoak, etab. izan daitezke. Hala ere, atlas gehienek hainbat eskalatako mapak dituzte. ● Kartografiatutako gaiaren arabera, atlasak orokorrak dira, aztertutako lu-

rraldearen alderdi geografiko garrantzitsu guztiak adierazita badaude; eta gaikakoak dira, alderdi jakin bat ageri bada: historia, geopolitika, ekonomia, erlijioak, animaliak, etab. XVI.

mendearen azken herenean agertu ziren lehen atlasak. Abraham Ortelius eta Gerhard Mercator flandestar kartografo handiek egin zituzten. Ordutik, atlasak asko aldatu dira, aurrerapen teknikoei esker; besteak beste, atlasak egiteko teknikak, informazioa aurkezteko moduak (ortofotoak) eta formatuak (digitala, esaterako) aldatu dira. Tokiak hiru dimentsiotan ikusteko aukera eta espazioan zehar bidaiatzeko teknikak ere ematen dituzte atlasek.

Hainbat arlo eta formatutako atlasak.

Atlasak beharrezkoak dira ikasleentzat, espazioa hobeto ulertzen laguntzen baitute, kultura-garapena sustatzen baitute, eta geografiari buruzko informazioa ematen baitute. Nola egituratuta dauden ikasi behar da, nola erabili jakiteko eta informazioa behar bezala bilatzeko.

158 133058 _ 0145-0160.indd 158

2/7/09 19:27:49

Hiztegia A Altimetria. Altuera neurtzeaz arduratzen den topografiaren atala. Altitudea. Itsas mailatik –hau da, 0 mailatik– gora toki batera dagoen distantzia.

B Batimetria. Itsasoaren sakonerak neurtzen dituen topografiaren atala.

E Ekuatorea. Lurra bi hemisferiotan (Ipar hemisferioa eta Hego hemisferioa) banatzen duen zirkulurik handiena. Eskala. Planoen eta mapen tamainaren eta benetako tamainaren artean dagoen erlazioa.

F Fotogrametria. Airetik aterako argazkien bidez mapak eta planoak egiteko metodo eta eragiketen multzoa.

G Greenwich. Londresko behatoki astronomikoa; bertatik pasatzen da 0 graduko meridianoa edo jatorrizko meridianoa, Lurreko edozein punturen Ekialde eta Mendebalde longitudeak neurtzeko erreferentzia. Greenwicheko meridianoa. 0° meridianoa.

H Haize-arrosa. Nabigazio-arrosa ere esaten zaio. Puntu kardinalen adierazpen geografikoa da, haize adierazgarrienen norabidea erakusten duena. Hego hemisferioa. Lur-esferaren gainazalaren erdia, ekuatoretik hegoaldera dagoena. Herrialdea (estatua). Jurisdikzio politiko beraren mende dagoen eskualdea.

Ipar hemisferioa. Lur-esferaren gainazal erdia, ekuatoretik iparraldera dagoena.

Paraleloa. Ekuatoretik iparraldera eta hegoaldera dauden irudizko zirkulu paraleloak.

Iparrizarra. Izar bat da; Lurrera begira duen luzapenak iparralde geografikoa adierazten du.

Planoa. Oso eskala handiko mapa edo adierazpen eskematikoa; eremua txikituta adierazten du.

Iparrorratza. Orientatzeko balio duen tresna. Ipar eta Hego polo magnetikoak adierazten dituen orratz imandu bat da.

Proiekzioa. Meridianoen eta paraleloen sarea Lurraren gainazal esferikotik gainazal laura eramateko sistema ordenatua.

Istmoa. Bi ur-masa banatu eta lur-masa handiak batzen dituen lur-eremu estua.

Puntu kardinala. Lurreko lau norabide nagusiak dira: iparraldea, hegoaldea, ekialdea eta mendebaldea.

Itsas maila. 0 maila ere esaten zaio. Tokien eta elementu geografikoen altitudea zehazteko finkatutako muga da.

K Koordenatu geografikoak. Meridianoen eta paraleloen sarea. Lurraren gainazaleko edozein puntu aurkitzen laguntzen dute.

L Latitudea. Lurraren puntu baten eta ekuatorearen artean dagoen distantzia angeluarra. Longitudea. Lurraren puntu batetik 0° meridianora (Greenwicheko meridianora) dagoen distantzia angeluarra.

M Mapa. Lurraren edo Lurraren zati baten adierazpen eskematikoa, gainazal lau batean eskalan egina. Meridianoa. Ipar poloa eta Hego poloa lotzen dituen irudizko lerroa, zirkunferentzierdi itxurakoa. Muga. Bi jurisdikzio politiko edo gehiago bereizten diren lekua.

O Ordu-eremua. Lurraren gainazalaren zatia, bi meridianok mugatua eta 15 graduko longitudea duena. Lurra 24 ordu-eremutan dago banatuta.

S Sestra-kurba. Itsas mailatik altuera berean dauden puntuak lotzen dituen irudizko lerroa.

T Teledetekzioa. Satelite bidezko irudien azterketan oinarritutako teknika. Teknika hori erabiltzen da urrutitik Lurraren gainazaleko objektuei eta zonei buruzko informazioa lortzeko. Topografia. Lurraren gainazalaren forma aztertzen duen zientzia. Toponimoa. Lurralde bateko elementu natural edo kultural bati emandako izena, identifikatu ahal izateko. Tropikoa. Ekuatoretik iparraldera eta hegoaldera 23° 27' latitudeetan dauden Lurreko paraleloetako bakoitza. Ipar hemisferiokoak Kantzer tropikoa du izena, eta Hego hemisferiokoak, Kaprikornio tropikoa.

Z Zirkulu polarra. Lurreko irudizko bi zirkulu txikienetako bakoitza. Ipar eta Hego latitudeetan daude, ekuatoretik 66,5° iparrera eta hegora, eta zirkulu polar artikoa eta zirkulu polar antartikoa deritze, hurrenez hurren.

160 133058 _ 0145-0160.indd 160

2/7/09 19:28:56