Santillana Nafarroa

Ingurunearen Ezaguera 5

LEHEN HEZKUNTZA

NAFARROAKO FORU KOMUNITATEA

132837 _ 0001-0005.indd 1

7/7/09 17:22:30

Lehen Hezkuntzako bosgarren mailarako Ingurunearen Ezaguera 5, liburua Santillana Educación, S. L.ren Lehen Hezkuntzako Sailean José Tomás Henaoren zuzendaritzapean sortu, taxutu eta gauzaturiko talde-lana da.

Ikaslearen liburuko testua: Lourdes Etxebarria, Juan Ignacio Medina, Aurora Moral eta Ana Isabel Pérez.

Irudiak: Paul Coulbois, Carlos Fernández, Digitalartis, José Santos eta Bartolomé Seguí.

Edizioa: Lourdes Etxebarria, Juan Ignacio Medina eta Aurora Moral.

Liburu honetako ariketak aparteko koaderno batean egitekoak dira.

Ez dira inola ere liburuan bertan idatzi behar.

132837 _ 0001-0005.indd 2

7/7/09 17:22:30

Aurkezpena Liburu hau JAKINTZAREN ETXEA proiektuaren barruan dago.

Hezkuntza-eremu horretan, behar dituzten gaitasunak landuko dituzte ikasleek, nork bere garapen pertsonala eta gizarte-garapena lor dezan. Horretarako, ikasleek helburu hauek erdiestea lortu nahi dugu, Ingurunearen Ezaguerako liburuen bidez: • Bigarren Hezkuntzarako prestatzea. Helburu hori hartuta, Ikasten ikasteko programa garatu dugu, oinarrizko ezaguerak finkatzen laguntzeko eta ikasleak eskolako lanean autonomoak izan daitezen bultzatzeko.

• Ikasitakoa natura eta gizartea ulertzeko erabiltzea. Ikasitakoa egoera zehatzetan aplikatzen da liburu guztian, eta sakon lantzen dira ikasleen autonomia-erkidegoa eta Espainia.

• Hainbat informazio motarekin lan egitea eta haien bidez ikastea.

Azalpen-testuak erabiltzeaz gain, beste hainbat formatutan ere aurkezten da informazioa: kartelak, albisteak, aldizkarien orrialdeak, liburuxkak...

• Eguneroko egoeretan erabakiak hartzen ikastea. Egoera errealetan zer egin eztabaidatzeko eta erabakitzeko aukera izango dute ikasleek, eskuratutako ezagutzak oinarri hartuta.

Horrela, ikasleari autonomia eta ekimena garatzen laguntzen zaio.

JAKINTZAREN ETXEA proiektuan guztiontzat dago lekua. Horregatik, ikasleek beren gizarteko kultura-aniztasuna ezagutzea eta balioestea lortu nahi da, edukien, irudien eta jardueren bidez.

Era berean, benetan hezi nahi da balioetan; Ingurunearen Ezagueran, balio hauek lantzen jarri dugu arreta, bereiziki: osasunerako hezkuntza, ingurumenarekiko errespetua eta bizikidetza.

3 132837 _ 0001-0005.indd 3

7/7/09 17:22:30

UNITATEA

INFORMAZIOA

1

● ● ● ●

6

Erliebea

2

● ● ● ●

Klima Klima mediterraneoa Klima ozeanikoa, subtropikala eta mendialdekoa Nafarroako Foru Komunitateko klimak

20

Klima

3

● ● ● ●

Ibaiak Espainiako ibaien isurialdeak Itsas urak, aintzirak, urtegiak eta lurpeko urak Nafarroako Foru Komunitateko urak

34

Urak

4

● ● ● ●

Espainiako biztanleria Biztanleria eta ekonomia-jarduerak Zerbitzuak Biztanleria eta lana Nafarroan

48

Biztanleria eta lana

5

● ● ●

Espainiaren lurralde-antolaketa Espainiako erakundeak Nafarroako Foru Komunitateko erakundeak

62

Erakundeak

6

● ● ● ●

Paleolitoa Neolitoa Metal Aroa Foru Komunitateko lurraldea Historiaurrean

74

Historiaurrea

7

● ● ●

Iberiarrak, zeltak eta kolonizatzaileak Erromatar Hispania Nafarroako Foru Komunitateko lurraldea, Antzinaroan

88

Antzinaroa

8

● ● ● ● ●

Erdi Aroa

Iberiar penintsulako erliebea Mendiak eta sakonuneak Kostaldea eta uharteak Nafarroako Foru Komunitateko erliebea

Erdi Aroaren hasiera Erdi Aroaren amaiera Al-Andalusko bizimodua Kristau-erresumetako bizimodua Nafarroako Foru Komunitateko lurraldea, Erdi Aroan

100

GLOSARIOA - MAPEN ERANSKINA

4 132837 _ 0001-0005.indd 4

7/7/09 17:22:30

IKASI EGITEN

GAI NAIZ...

LORTU NAHI DUGUN MUNDUA

Mapa fisikoetan lurrari antzematea

Eski-estazio bat eraikitzeari buruz iritzia emateko

Naturarekiko errespetua

Klimograma bat interpretatzea

Klima-aldaketak zer ondorio dituen ulertzeko

Tenperatura egokia?

Ibai baten ibilbidearen profila interpretatzea

Ibai bat aztertzeko

Babestu uholdeen arriskutik

Biztanleria-piramide bat interpretatzen

Garapen iraunkorrari buruzko iritzia emateko

Lana, segurtasunez

Nola egin erakundeen organigrama bat

Hauteskundeetako emaitzak ulertzeko

Ados jartzea

Denbora Kristo aurretik eta ondoren

Iragana lurpetik ateratzeko

Denon artean errazagoa da

Aldi bereko gertaerak eta bata bestearen ondorengoak

Pertsonaia bat bere garaiarekin lotzeko

Hainbat kulturaz osatutako mosaikoa

Mapa historikoak

Eraikuntza erromanikoak eta gotikoak bereizteko

Ezagutu, errespetatu, bizikide izan

5 132837 _ 0001-0005.indd 5

7/7/09 17:22:30

1

Erliebea

Orreaga Errolan-en kantua xi. mendean idatzitako poema luze bat da. Orreagako gudua kontatzen du; hau da, 778. urtean baskoiek eta Karlomagnoren armadak elkarren aurka egin zuten borroka.

Burrunba sor bat dator haran ilunean gora.

Sorburutik 15 legoara ere entzuten da.

Gailur garaien azpiko mendi-hegalek makurki islatzen dute bidean diren milaka gizonen harrabotsaren oihartzuna. Karlomagnoren armada nekez dator atzera Frantziara. Atzetik, Pirinioen bestaldean, erresumako hamabi zaldun handiak datoz, hari segika.

Errolanen kantua. Moldatua

â—?

Idatzi koadernoan alboko olerki horretan ageri diren erliebe-elementuen izenak.

â—?

Deskribatu Orreagako paisaia paragrafo batean, goiko argazkiari begiratuta.

â—?

Zure ustez, zergatik dio egileak Orreaga haran iluna dela?

6 132837 _ 0006-0019.indd 6

8/7/09 08:56:11

GOGORATU IKASITAKOA Barrualdeko erliebea

1. Identifikatu marrazki honetan adierazitako erliebe forma bakoitza.

Lurraren gainazalak hartzen dituen formei esaten zaie erliebe. Erliebeak barrualdekoak edo kostaldekoak izan daitezke. Barrualdeko erliebean mendiak eta ordokiak daude. ●

●

D C

Mendiak lurraren goragune handiak dira.

Mendiak lerrokatuta daudenean, mendilerro bat osatzen dute. Mendikateak, berriz, mendilerroen multzoak dira.

A

Ordokiak lur lau horizontal zabalak dira.

Paramoak ordoki garaiak dira; sakonuneak, berriz, inguruko lurrak baino beherago dauden ordokiak.

B

Kostaldeko erliebea

Nafarroako erliebea

Itsasoa ukitzen duten lurrei deritze kostalde.

Bertan, hainbat forma izaten ditu erliebeak.

Nafarroako Foru Komunitateko erliebea mendiz eta ordokiz osatuta dago.

●

Lurmuturra itsasoan barneratzen den lur zatia da.

●

●

Badia lehorrean barneratzen den itsaso zatiari esaten zaio. Badia handia bada, golko esaten zaio; txikia bada, senaia.

Mendiak. Iparraldean daude Komunitateko mendirik garaienak: Pirinioak. Mendebaldean, Euskal Mendiak daude, aurrekoak baino mendilerro baxuagoak. Erdialdean eta ekialdean, beste mendilerro batzuk daude.

●

Penintsula itsasoan dagoen lur-eremu bat da; alde guztietatik urez inguratuta dago, batetik izan ezik. Alde horri istmo deritzo.

●

Ordokiak. Foru Komunitateko hegoaldean daude, eta Ebrok eta haren ibaiadarrek zeharkatzen dituzte.

3. Aipatu Nafarroako Foru Komunitateko erliebearen hiru forma.

2. Adierazi zertan diren antzekoak eta zertan desberdinak lurmuturra eta penintsula.

HAU IKASIKO DUZU ●

Espainia osatzen duten lurraldeak non dauden zehazki.

●

Espainiako erliebearen elementuak nolakoak diren.

●

Espainiako kostaldeak nolakoak diren.

●

Nafarroako Foru Komunitateko erliebea nolakoa den.

●

Erliebeari nola antzematen zaion mapa batean.

7 132837 _ 0006-0019.indd 7

8/7/09 08:56:13

Iberiar penintsulako erliebea B i zk a ik o golk oa

Ortegal lurmuturra

KA NT A B

ME N

IB

EB

E

R N

N M EG O I - O R D O K I A A T E Almanzor A AIA 2.591 m

IB A ADIA N A

IA

T A JO

Bañuela 1.323 m

LU N ATA

OK IA K

O

O AK ST

JÚ

CA

B R

N R E M AOI A

A

GU SE

RA

La La O Z E A N O A T L A N T I K O A Lanzarote Lanzarote Palma Palma KK AA NN AA RR II AA KK Tenerife Tenerife Teide 3.718 m

Gomera Gomera Hierro Hierro

Fuerteventura Fuerteventura

R

EA Menorca

na ta a un r ro m ile Tra en d m

Cabrera

Formentera

Palos lurmuturra

A LT I T U D E A (metrotan)

I KO

Cádizko ggolkoa

EA

RT

T

Kilometroak

AL

A UH

o a a s s t i

A IA

Sagra IB 2.382 m I V I R EN TI R QU L B EA R I A B V U D UI EA E S KO LQ N UA K AT T I G UADA ON U N D I B EMulhacén E K M G TE SA 3.479 m IKA M E N D N D I KATE P E N I B E ME Gata lurmuturra

A

Eivissa

Nao lurmuturra IB

TE KA

Mallorca

Va le n tz i a ko gol ko a

IB AIA

ME

I ND

Creus lurmuturra

Ebroren delta

A

81

1.712 m

IB

Hegoaldeko Iberiar goi-ordokia

S I E R R A

Eskala

K

IK

O EK

Las Villuercas T O LED O KO MENDI A K 1.601 m

GU

RO

Aneto 3.404 m ANDORRA P I R I N I O A K Turó de l'Home

D

P O R T U G A L

EA

E

I

ALD

AT

M

K DI

I AK

I B EB S A R Moncayo A K I A O R 2.313 m O EN N U N EA

IA

D U E RO IB AIA

IBERIAR

ERD

L M E ND

R

GO

EU S K A

Iparraldeko Iberiar goi-ordokia

O Z E A N O A T L A N T I K O A

0

RI A R M E NDI K ATE A

Teleno 2.188 m

LE ÓN

H

DI AK

Cabeza de Manzaneda 1.778 m

FRANTZIA Aizkorri 1.544 m

A

Finisterre lurmuturra

KO

E

Na ib a via ia

M

Peñas lurmuturra Na A E lon iba Torre Cerredo UN G A ia 2.648 m I

GA LIZ M I Ñ O IAKO I B A ME ND I

I

G ib

rk o ra lt a

e o r a n r e i t M e d

it s a s

Ceuta

Kanaria Kanaria Handia Handia

2.500 1.500 1.000 700 400 0

a r te a

ALJERIA

Melilla

q Espainiako erliebearen mapa.

●

Goi-ordokiaren inguruan, lau mendilerro daude.

●

Goi-ordokitik kanpo, bost mendikate eta bi sakonune zabal daude.

●

Horrez gain, bi artxipelago daude, eta Ceuta eta Melillako lurraldeak, Afrikako iparraldean.

oa

soa itsa neo rra

Erdialdean, Iberiar goi-ordokia dago. Goi-ordokiaren barruan bi mendikate daude.

dite

●

Me

tuta Espainiako erliebea.

Atlantik

1. Espainiako erliebea w marrazkiak erakusten du nola dagoen antola-

Bizkaiko golkoa

Ozeano

Begiratu mapari q. Espainiako lurraldeak Iberiar penintsularen zati handi bat hartzen du; eta horrez gain, Balear uharteak, Kanariar uharteak, eta Ceuta eta Melilla, Afrika iparraldean.

Zer itsasotan daude Balear uharteak?

Eta Kanariar uharteak?

Ozeano Atlantikoa

Ceuta

Iberiar goi-ordokia.

Barrualdeko mendiak.

Goi-ordokiaren inguruko mendiak.

Melilla

Goi-ordokitik kanpoko mendiak.

Sakonuneak.

Artxipelagoak.

w Espainiako erliebe-elementuen eskema.

8 132837 _ 0006-0019.indd 8

8/7/09 08:56:13

1 2. Iberiar goi-ordokia Penintsularen barrualdean ordoki zabal bat dago. Iberiar goi-ordokia da. Goi-ordoki hori batez beste 600 metrora goratzen da. e Penintsulako ibai luzeenetatik hiru igarotzen dira goi-ordoki horretan zehar: Duero, Tajo eta Guadiana; ekialdetik mendebaldera zeharkatzen dute goi-ordokia.

Iberiar goi-ordokia hain da zabala, hainbat eremu bereizten baitira lurralde horretan: ertzetan, paramoak daude; LeĂłngo paramoa eta Alcarria, esate baterako; ibaiertzetan, ibarrak daude; eta paramoen eta ibarren artean, berriz, landazabalak daude.

Iberiar goi-ordokia Gaztela eta Leonen, Gaztela-Mantxan, eta Madrileko eta Extremadurako erkidegoetan hedatzen da, batez ere. Iberiar goi-ordokiaren paisaian labore-soro zabalak nabarmentzen dira. Herri eta hiri nagusiak ibaietatik gertu daude, eta haien inguruan industriaguneak eta merkataritzaguneak sortu dira.

e Iberiar goi-ordokia Gaztela eta Leonen.

Iparraldeko Iberiar goi-ordokia Hegoaldekoa baino altuago dago.

3. Iberiar goi-ordokiaren barrualdeko mendiak Iberiar goi-ordokiaren barrualdean bi mendikate daude: â—?

â—?

Erdialdeko Mendikatea. r Bitan zatitzen du Iberiar goiordokia: Iparraldeko Iberiar goi-ordokia eta Hegoaldeko Iberiar goi-ordokia. 2.000 m inguruko mendiak ditu, mendilerrotan elkartuta; Gata, Gredos eta Guadarramako mendilerroak, kasu.

Toledoko mendiak. Hegoaldeko Iberiar goi-ordokiaren erdian daude. Mendi baxuak dira mendikate horretakoak; Tajo eta Guadiana banatzen dituzte mendi horiek.

Penintsularen erdian, Iberiar goi-ordokia dago. Goi-ordokiaren barrualdeko mendiak Toledoko mendiak eta Erdialdeko Mendikatea dira; azken horrek bitan banatzen du Iberiar goi-ordokia: Iparraldeko Iberiar goi-ordokia eta Hegoaldeko Iberiar goi-ordokia.

r Gredos mendilerroa, Erdialdeko

Mendikatean. Nolakoak dira mendiak, malkartsuak ala biribilduak?

Galderak 1. Begiratu q mapari eta adierazi zer lurraldek osatzen duten Espainia. Ondoren, gehitu itsasoak eta herrialde mugakideak.

2. Azaldu non dagoen Iberiar goi-ordokia eta zer erkidego hartzen dituen. Nolakoa da Iberiar goi-ordokia? Zer zati bereizten dira?

3. Idatzi Iberiar goi-ordokiaren barrualdean dauden mendikateen izenak eta esan haietako bakoitzaren bi ezaugarri.

9 132837 _ 0006-0019.indd 9

8/7/09 08:56:15

Mendiak eta sakonuneak Iberiar goi-ordokia lau mendilerrok inguratuta dago. Goi-ordokitik kanpo bi sakonune eta bost mendilerro daude.

A

B C

C

D

1. Goi-ordokiaren inguruko mendiak Lau mendilerro ditu inguruan Iberiar goi-ordokiak:

q

●

Leóngo mendiak, ipar-ekialdean. Bi mila metro inguruko mendiek osatzen dute; Teleno mendia da bat. Gaztela eta Leon eta Galizia lotzen ditu.

●

Kantabriar mendikatea, iparraldean. Gaztela eta Leonen eta Asturiasen eta Kantabriaren arteko muga da. Mendikateko mendilerroak gailur altu eta malkartsuz osaturik daude; Europako mendiak, adibidez.

●

Iberiar mendikatea, ekialdean. Lerrokatutako hainbat mendilerrok osatutako multzoa da. Bi mila metro inguruko mendiak goratzen dira lerro horietan. Gaztela eta Leonen, Errioxan, Aragoin, Gaztela-Mantxan eta Valentziako Erkidegoan hedatzen da mendikatea.

●

Sierra Morena, hegoaldean. Mendilerro izena badu ere, hainbat mendilerroren multzoa da. Mendiak ez dira oso altuak, 1.300 metrotik beherakoak, baina tartean ez da ia haranik. Horrek zaildu egiten du goi-ordokiaren eta Andaluziaren arteko lotura.

q Iberiar goi-ordokia inguratzen duten mendiak.

A. Leóngo mendiak. B. Kantabriar mendikatea.

C. Iberiar mendikatea. D. Sierra Morena.

2. Goi-ordokitik kanpoko sakonuneak Penintsulan bi sakonune handi daude, Iberiar goi-ordokitik kanpo biak: Ebroren sakonunea eta Guadalquivirrena. Lur lauak eta baxuak dira; ibaiek zeharkatzen dituzte, eta mendiek inguratzen. w Sakonune horietan labore-soroak nabarmentzen dira. ●

Ebroren sakonunea ipar-ekialdean dago. Triangelu forma du. Ebro ibaiak zeharkatzen du, eta Pirinioek, Iberiar mendikateak, Kataluniako Kostako mendikateak eta Mediterraneo itsasoak inguratzen dute.

●

Guadalquivirren sakonunea, hego-mendebaldean dago. Triangelu forma du horrek ere. Guadalquivir ibaiak zeharkatzen du, eta Mendikate Betikoa, Sierra Morena eta Ozeano Atlantikoa ditu inguruan.

w Ebroren sakonunea. Ordoki handia da eta landutako soro zabalak daude bertan.

10 132837 _ 0006-0019.indd 10

8/7/09 08:56:17

1 3. Iberiar goi-ordokiaren kanpoaldeko mendiak Mendi horiek ez daude Iberiar goi-ordokiarekin lotuta. e Bost

A

mendikate osatzen dituzte:

●

Galiziako mendigunea. Penintsulako ipar-mendebaldean dago, Galizian. Mendi baxuak ditu, gailur biribildukoak.

Altuena Cabeza de Manzaneda da, 1.778 metrokoa.

●

Euskal mendiak. Iparraldean daude, EAEren eta Nafarroaren artean. Altuera txikia dute, eta tontor zorrotzak; Aizkorri mendiak, adibidez, 1.544 metro ditu.

●

Pirinioak. Iparraldean daude. Nafarroa, Aragoi eta Katalunian hedatzen dira. Oso mendilerro luzea da, Bizkaiko golkotik Mediterraneorainokoa. Tontorrak altuak dira, 3.000 m ingurukoak. Altuena Aneto da, 3.404 metrokoa.

B

●

Kataluniako Kostako mendikatea. Ipar-ekialdean dago. Bi mendikatek osatzen dute. Kostalde mediterraneoaren paralelo hedatzen dira kate horiek. Turó de l’Home gailurra da nabarmenena; 1.712 metro ditu.

●

Mendikate Betikoa. Hego-ekialdean dago. Andaluzian, Gaztela-Mantxan, Murtziako Eskualdean eta Valentziako Erkidegoan hedatzen da. Bi mendilerrok eratzen dute: Mendikate Penibetikoak eta Mendikate Subbetikoak. Penibetikoa Andaluziako kostaldearen paralelo hedatzen da; hor daude Iberiar penintsulako mendi altuenak: Mulhacén (3.482 m) eta Veleta (3.398 m). Subbetikoa barrualdean dago, eta 2.000 m ingurura goratzen da.

e A. Pirinioak. Haran sakonak daude;

Leóngo mendiek, Kantabriar mendikateak, Iberiar mendikateak eta Sierra Morenak inguratzen dute Iberiar goi-ordokia. Goi-ordokitik kanpo daude Ebroren eta Guadalquivirren sakonuneak, bai eta bost mendikate ere: Galiziako mendigunea, Euskal mendiak, Pirinioak, Kataluniako Kostako mendikatea eta Mendikate Betikoa.

LORTU NAHI DUGUN MUNDUA

Galderak 1. Osatu taula hau. Adierazi, halaber, zer erkidegotan dauden mendikate horiek.

GOI-ORDOKIA INGURATZEN DUTEN MENDIKATEAK

GOI-ORDOKITIK KANPOKO MENDIKATEAK

Pinetakoa, adibidez. B. Mendikate Betikoa. Hor dago Mulhacén mendia, Iberiar penintsulako altuena.

Naturarekiko errespetua Pertsona askok jotzen dugu mendira naturaz gozatzeko. Baina gu ez gara bakarrak. Hori dela eta, errespetuz jokatu behar dugu beste pertsonekin eta naturarekin.

Sortutako zaborra jasotzea eta musika ozen ez jartzea dira, adibidez, beste mendizaleekiko eta naturarekiko errespetua adierazteko bi ekintza. ●

2. Esan nolakoak diren Iberiar goi-ordokitik kanpoko sakonuneak eta zer ibai igarotzen diren haietatik.

Idatzi naturarekiko errespetuzkoak diren beste hiru ekintza.

11 132837 _ 0006-0019.indd 11

8/7/09 08:56:19

Kostaldea eta uharteak Espainiako kostaldea hiru itsasok bustitzen dute: Bizkaiko golkoak, Mediterraneoak eta Ozeano Atlantikoak. r

1. Bizkaiko golkoko kostaldea Kostalde altua eta malkartsua da. Frantziatik Galiziako Estaca de Bares lurmuturreraino hedatzen da. q Euskadi, Kantabria, Asturias eta Galizia bustitzen ditu. Hauek dira kostalde horretako gorabehera geografikoetako batzuk: Matxitxako lurmuturra, Ajoko lurmuturra, Avilesko itsasadarra eta Estaca de Bares lurmuturra.

q Peñas lurmuturra. Bizkaiko golkoko kostaldea altua eta malkartsua da.

2. Kostalde atlantikoa Era askotako elementuak ditu. Hiru eremu bereizten dira. ●

Galiziako kostaldea. Estaca de Bares lurmuturretik Miño ibaiaren bokaleraino doa. Kostalde altua, malkartsua eta muxarratua da; itsasoaren sargune eta irtengune asko ditu. Lurmuturrak –hala nola, Fisterrakoa eta Ortegalekoa– eta itsasadarrak nabarmentzen dira w –Arousakoa eta Vigokoa, adibidez–.

●

Andaluziako kostaldea. Portugalgo mugatik Gibraltarko itsasarteraino hedatzen da. Kostalde baxua, hareatsua eta laua da; hondartza zabal, padura eta duna ugari daude. Kostalde horretako gorabehera geografiko nagusiak Cadizko golkoa, Trafalgarko lurmuturra eta Tarifako muturra dira.

●

Kanarietako kostaldea. Erdiko uharteek, Tenerifek eta Kanaria Handiak kostalde malkartsuak dituzte iparraldean, eta hareatsuak hegoan. Mendebaldeko uharteetako kostaldeak altuak eta malkartsuak dira, eta ekialdeko uharteetakoak, baxuak.

w Galiziako kostaldea. Ibaiadarrak

ibaien bokaleak dira; itsasoko urak ibaiaren haranean barneratzen dira, ibaiadar horietan barna.

3. Kostalde mediterraneoa Espainiako kostalde luzeena da. Lau eremu bereizten dira. ●

Andaluziako kostalde mediterraneoa. Eremu lau zabalak ditu; Malagako hondartzak, adibidez. Eta tartean-tartean, labarrak ere badira; Gatako lurmuturra, esaterako.

●

Murtziako Eskualdeko eta Valentziako Erkidegoko kostaldea.

Baxua eta hareatsua da, e baina baditu inguru malkartsuak ere; Palos eta Nao lurmuturrak, esaterako.

●

Kataluniako eta Balearretako kostaldea. Kostalde altuak eta harritsuak –adibidez, Creus lurmuturra– eta kostalde baxuak eta hareatsuak tartekatzen dira.

●

Ceutako kostaldea baxua eta muxarratua da. Melillako kostaldea altua eta malkartsua da.

e Alacant. Kostalde mediterraneoko hondartzak zabalak dira.

12 132837 _ 0006-0019.indd 12

8/7/09 08:56:20

1 Bi zkai ko gol koa Ortegal lurmuturra Estaca de Bares lurmuturra Peñas lurmuturra

ASTURIAS Finisterre lurmuturra

KANTABRIA

GALIZIA

Vigoko itsasadarra

M

E

L l o n go go l ko a ANDORRA Creus lurmuturra Rosesko golkoa

H

KATALUNIA

IKO

ARAGOI

P O R T U G A L

ANT AT L ANO OZE

Barlovento muturra, La Palma.

FRANTZIA

EUSKAL AUTONOMIA ERKIDEGOA NAFARROAKO FORU KOMUNITATEA ERRIOXA

GAZTELA ETA LEON

A

Estaca de Bares, Coruña.

I

Ajo Matxitxako lurmuturra lurmuturra

Ebroren delta

AK

TE

MADRIL

R HA

AR Menorca LE BA VA L E N T Z I A KO Mallorca G O L KOA Eivissa Cabrera a Formentera Nao lurmuturra so

GAZTELA-MANTXA

EXTREMADURA

it

MURTZIA Palos lurmuturra

ANDALUZIA

M

C á d i z ko go l ko a

Cavalleria lurmuturra

U

VALENTZIA

ed

it

e

sa

eo an r r Mitjana

kala, Menorca.

A l m e r Í a ko Gata lurmuturra go l ko a

Tarifa lurmuturra

CEUTA

Alborán

Lanzarote La Palma

OZ E AN O ATLAN TI KOA Tenerife

KANARIAK Fuerteventura

KOSTA MOTAK Kosta altura

La Gomera El Hierro

MELILLA

MAROKO

Gran Canaria

Gata lurmuturra, Almeria.

Kosta baxua

r Espainiako kostaldearen mapa.

4. Uharteen erliebea Espainian bi artxipelago handi daude: Balear uharteak eta Kanariar uharteak.

Galderak

●

Balear uharteak Iberiar penintsulako ekialdean daude, Mediterraneo itsasoan. Bost uhartek osatzen dute: Mallorca, Ibiza, Menorca, Formentera eta Cabrerak, bai eta uhartetxo batzuek ere. Mallorca da uharte handiena eta menditsuena. Tramuntana mendilerroa nabarmentzen da bertan.

1. Idatzi Espainiako kostaldea bustitzen duten itsasoen izena.

Adierazi zer eremutan banatzen den kostaldea eta zehaztu zer erkidego hartzen duen bakoitzak.

●

Kanariar uharteak Afrikako mendebaldean daude. Zazpi uharte dira: La Palma, Hierro, Gomera, Tenerife, Kanaria Handia, Fuerteventura eta Lanzarote, bai eta uhartetxo batzuk ere. Sumendi-erliebea du artxipelagoak; hau da, uharteetako lurraldea sumendien labaz eratua da. Oso erliebe menditsua dute. Teide da Espainiako mendi altuena, eta Tenerifen dago.

Espainiak kostalde zabala du. Hiru eremutan banatzen da: Bizkaiko golkoko kostaldea, Kostalde atlantikoa eta mediterraneoa. Balear uharteak Mediterraneoan daude, eta Kanariak, Ozeano Atlantikoan.

2. Osatu fitxa hau, eta gero, egin beste bat Balear uharteetarako.

KANARIAR UHARTEAK Non: oan.

Ozeano Atlantik : na ize en Uhar te Nolako erliebea:

13 132837 _ 0006-0019.indd 13

8/7/09 08:56:22

Nafarroako Foru Komunitateko erliebea B

Irumugarrieta 1.427 m

H

an

Bazt

dia

ala

Ar

IAK

Eskala 14

NAFARROA ERDIALDEA

San men Pedro diler roa

Hiru Erregeen Mahaia 2.433 m

Bar

dea

Alto del Fraile 745 m

Petilla Aragoi

ARAGOI

ALTITUDEAK (Metrotan)

ERRIBERA

C EB me ierzo RO nd iak Tutera IB

GAZTELA ETA LEON

K

Zangoza

P EB eralt Erriberriko RO ako RE gain lautada a N a SA k ibai goi ERRIOXA KO Ara NU NE A

Kilometroak

A

Orhi 2.021 m

A mendilerroa z rroa goi t tz Alai rroa Leireko mendiak Izko dile n e m mendilerroa

Er r e g e

0

Montejurra 1.045 m

Ega ibaia

s de roa Ko iler Joar nd 1.414 m me

Lizarra

I O

Abodi mendilerroa

Aez

D EN erroa Iru単erria M il AL ia mend Iru K nb d S An Iru単a U er E Erreniega a ri-

a Urbas oa rr e il d men

I N

Ortzantzurieta 1.570 m

MENDIALDEA

n

e rm

Saioa 1.418 m

FRANTZIA

Erronkaribar

EUSKADI

I R

Zaraitzu

E

P

koa

M

soa ibaia ida

I

AI A

2.000 1.500 1.000 700 500 0

q Nafarroako Foru Komunitateko Goiko mapa horretan ikusten denez q, Nafarroako Foru Komunitatean hiru eremu bereizten dira, hegoaldetik iparraldera: Erribera, Nafarroa Erdialdea eta Mendialdea.

erliebearen mapa.

Zer mendikate handiren zati dira Nafarroako eremurik garaienak?

1. Erribera Nafarroako Foru Komunitateko hegoaldeko lurralde lauak Ebroren sakonunearen zati dira, eta Erribera osatzen dute. w Erribera Foru Komunitate guztiko eremurik lauena eta baxuena da.

Ebroren eta haren ibaiadarren inguruko haranean, hala nola Ega, Arga eta Aragoi ibaien inguruetan, lurralde lau zabalak eta emankorrak daude. Lurralde horiek nekazaritzarako erabiltzen dira. Ebroren eta haren ibaiadarren haranen artean, zenbait lautada daude. Lurralde lauak eta garaiak dira; adibidez, Erriberriko lautada. Bestalde, ordokian badira muinoak edo gainak ere; esate baterako, Tres Mugas izenekoa. Lur -eremu horiek ez dira lautadak bezain zabalak.

Erriberako ekialdean Errege Bardea dago. Bizkarrez eta sakanez osatutako paisaia idorra da, eta ia ez du landaretzarik.

w Erribera, Sartagudan. Ordoki hau Ebroren sakonunean dago.

14 132837 _ 0006-0019.indd 14

8/7/09 08:56:25

1 2. Nafarroa Erdialdea Foru Komunitateko erdialdean, Erriberaren eta Pirinioen artean, mendilerroz eta arroz osatutako eremu bat dago. Lur-eremu horri Nafarroa Erdialdea deritzo. ●

Mendilerroek 1.200-1.400 m arteko garaiera dute. Hona hemen mendilerro horietako batzuk: Izko, Alaitz eta Leireko mendiak, ekialdean; Kodes mendilerroa, mendebaldean. e

●

Arroak ibaiek lurrean zulatutako sakonuneak dira. Iruñako arroa Arga ibaiak zeharkatzen du, eta Irunberri-Aoizko arroa, berriz, Irati ibaiak.

3. Mendialdea

e Leireko mendiak. Foru Komunitateko ekialdean dago.

Mendialdea Nafarroako iparraldean eta mendebaldean dago. Pirinioen Nafarroako zatiak eta Euskal Mendiek osatzen dute. ●

Iparraldean Pirinioak daude. Mendikate horrek Iberiar penintsula eta Europako gainerako lurraldeak lotzen ditu. Nafarroako Pirinioetako mendirik garaienak ipar-ekialdean daude; esate baterako, Hiru Erregeen Mahaia eta Orhi. r Mendi horien artean, haran sakonak daude; adibidez, Erronkaribar. Nafarroako Pirinioetako ipar-mendebaldean, berriz, mendi baxuagoak (adibidez, Saioa) eta haranak daude (esate baterako, Baztan).

●

Ipar-mendebaldean Euskal Mendiak daude. Hauek dira Euskal Mendietako mendilerro garaienak: Aralar, Urbasa eta Andia.

Nafarroan eremu hauek bereizten dira, hegoaldetik iparraldera: Erribera (laua), Nafarroa Erdialdea (lur-sail lauak eta mendilerroak) eta Mendialdea (mendilerro garaiak eta haran sakonak).

r Orhi mendia. Nafarroako Foru Komunitateko

mendirik garaienetako bat da: 2.021 metroko garaiera du.

Galderak 1. Osatu fitxa hau, eta egin Nafarroa Erdialdeari eta Mendialdeari buruzko beste fitxa bana.

2. Behatu w, e eta r argazkiei, eta esan bakoitzari buruz: Zer-nolako erliebea du? Nafarroako zer aldetan dago? Ba al dago paisaian gizakiek eraikitako elementurik? Zein?

NAFARROAKO ERLIEBEA ERRIBERA ●

Kokapena: ...............................................

●

Zer erliebe mota duen: ...............................

15 132837 _ 0006-0019.indd 15

8/7/09 08:56:25

Ariketak Ulertu 1. Lotu mapako hizki bakoitza dagokion erliebe-elementuarekin.

Eta idatzi Espainiako kostaldea bustitzen duten itsasoen eta ozeanoaren izenak.

Erliebe-elementuak

I

FRANTZIA

– Erdialdeko Mendikatea – Iberiar mendikatea

A M

B

E

E

– Kantabriar mendikatea H

– Ebroren sakonunea – Mendikate Betikoa – Guadalquivirren sakonunea – Kanariar uharteak – Balear uharteak

0

Eskala 130

D

C

P O R T U G A L

– Pirinioak

ANDORRA

I

G Kilometroak

F

H

2. Sailkatu aurreko mapako erliebeko elementuak lau multzo hauetan: Iberiar goi-ordokiaren barrualdeko mendiak, goi-ordokiaren inguruko mendiak, goi-ordokitik kanpoko mendiak, eta sakonuneak eta artxipelagoak. Osatu zutabe bakoitza, falta diren erliebe-elementuak jarrita.

3. Osatu Espainiako kostaldeari buruzko taula hau.

BIZKAIKO KOSTALDE KOSTALDE GOLKOA ATLANTIKOA MEDITERRANEOA

5. Adierazi Espainiako zein erliebe-elementuri buruzkoa den esaldi bakoitza. Ondoren, idatzi beste bi definizio, eta eman beste ikaskide bati, identifika ditzan. a. Mendikatea da eta Hegoaldeko Iberiar goi-ordokiaren erdian dago. b. Mendilerroa da eta Iberiar goi-ordokia inguratzen du ipar-mendebaldetik. c. Mendikatea da eta bi mendilerroz osaturik dago. Hor dago Iberiar penintsulako gailur altuena.

Kokapena

Ezaugarriak Gorabehera geografiko nagusiak

d. Triangelu forma du eta Ebro ibaiak zeharkatzen du. e. Zazpi uhartez osatutako artxipelagoa da eta Ozeano Atlantikoan dago.

Arrazoitu 4. Esan zertan diren antzekoak eta zertan ez: ●

Goi-ordoki bat eta sakonune bat.

●

Kanariar uharteak eta Balear uharteak.

6. Demagun errepide bat eraiki nahi dutela Iberiar goi-ordokiko iparretik hegora. Zure ustez, non izango dira zailtasun handienak, Hegoaldeko ala Iparraldeko Iberiar goi-ordokian? Zergatik?

16 132837 _ 0006-0019.indd 16

8/7/09 08:56:26

1 Aplikatu 7. Jenni eta Carlos duela hiru hilabete etorri

8. Bilatu beheko toki hauek, 108. orrialdeko

ziren Nafarroara. Oraindik ez dute oso ongi ezagutzen bertako erliebea. Saiatu haiei Nafarroako erliebea azaltzen, 108. eta 109. orrialdeetako informazioan oinarrituta. a. Kopiatu letra lodiz idatzita dauden hitz guztiak. b. Idatzi hitz horien ezaugarri bana.

mapan. Gero, erreparatu toki horiek mapan duten koloreari, eta esan zer garaieratan dauden, gutxi gorabehera.

Iruña – Tutera – Orhi – Lizarra – Zangoza Adibidez: Iruña kolore horiaren gainean dagoenez, 500-700 metro arteko garaiera du.

EGITEN IKASI Mapa fisikoetan lurraren altitudea eta malda interpretatzea

250 200 150 100 50

Lurrak toki bakoitzean zer garaiera duen adierazten dute mapa fisikoek. Lur-eremu batek itsas mailarekin alderatuta duen garaierari altitude deritzo. Altitudeari antzemateko, mapetan nola adierazten den jakin behar.

0

1. Lurrak zer altitude duen neurtzen da.

Mapa marraztean, altitude bereko puntuak lerroen bidez lotzen dira.

Lerro horiei sestra-kurba deritze.

Bi sestra-kurben arteko eremu bakoitzari kolorea ematen zaio, altitudearen arabera.

250

150 200

50

0

100

2. Sestra-kurbak elkarrengandik oso hurbil badaude, lur-eremu horrek malda handia du.

3. Sestra-kurbak elkarrengandik oso aldenduta badaude, lur-eremu horrek malda txikia du.

9. Behatu alboko mapa fisiko honi eta erantzun galdera hauei:

AV^dio

a. Esan mapako bi herrietako zeinek duen altitude txikiena. Malda handiko eremuan al dago? Nola dakizu? b. Kalkatu mapa eta marraztu honelako ibilbide bat: 1.000 m-ko altitudeko eremu batetik, 200 m baino altitude txikiagoko beste batetik, malda handiko eremu batetik eta aintzira batetik igarotzen da.

Urtubi gaina

Gardentxu aintzira

Saitoki muinoa

metroak 1.500 1.000 800 600 200 0

Bj^cdeZ Ibaia Bidea

Mendia Aintzira

17 132837 _ 0006-0019.indd 17

8/7/09 08:56:28

Berrikusi 1. Kopiatu eta osatu eskema.

Iberiar goi-ordokia

bitan banaturik dago

eta

.........

.........

Honek banatzen du

.........

......... ipar-mendebaldean.

Iberiar goi-ordokiaren inguruko mendiak

......... iparraldean. ......... ekialdean. ......... hegoaldean. ......... ipar-mendebaldean.

ESPAINIAKO ERLIEBEA

Iberiar goi-ordokitik kanpoko mendiak

......... eta ......... iparraldean. ......... ipar-ekialdean. ......... hego-ekialdean.

......... sakonunea Sakonuneak

......... sakonunea

Itsaso hauek bustitzen dute kostaldea: ........., ......... eta .........

Kostaldea eta uharteak

2.

Uharteak bi artxipelago hauetan biltzen dira: ......... eta .........

IKASTEN IKASTEKO. Kopiatu Espainiako erliebe-elementuen krokis hau. Ondoren, osatzeko,

idatzi falta diren izenak. Idatzi, halaber, inguruko itsasoen eta ozeanoaren izenak.

Iberiar goi-ordokia

P ir in io a

Goi-ordokiaren barrualdeko mendiak

k

Goi-ordokiaren inguruko mendiak Goi-ordokitik kanpoko mendiak Goi-ordokitik kanpoko sakonuneak Artxipelagoak

ndik Erd. Me

Ceuta

3.

atea

Melilla

IKASTEN IKASTEKO. Berrikusi 108. eta 109. orrialdeak, eta egin Nafarroako erliebearen laburpena. Orrialde horietan beltzez agertzen diren hitzak ere sartu behar dituzu.

18 132837 _ 0006-0019.indd Sec1:18

8/7/09 08:56:28

1 GAI NAIZ‌ Eski-estazio bat eraikitzeari buruz iritzia emateko Amalur irrati-saioak eztabaida antolatu du, eskiestazio bat eraikitzeari buruz jarduteko. Aliziak, aurkezleak, Koldo eta Eider bildu ditu programan.

Koldok eraikuntzaren aurka daudenak ordezkatzen ditu, eta Eiderrek, berriz, estazioaren alde dauden pertsonak. Aliziak bietako bakoitzak emandako lau arrazoi laburbildu ditu. Taula honetan agertzen dira lau arrazoi horiek.

ESKI-ESTAZIOAREN AURKA

ESKI-ESTAZIOAREN ALDE

a. Mendia suntsituko luke, basoak moztu beharko lirateke, eta horren ondorioz, faunak ere kalteak izango lituzke. b. Sortuko liratekeen lanpostuak aldi baterakoak izango lirateke, elurra dagoen hiletarako baino ez. c. Zirkulazioa, kutsadura eta zaratak areagotuko lirateke. d. Kanpokoek aterako lukete onura handiena, eta kalteak, aldiz, bertakoentzat izango lirateke.

a. Eskualdeko ekonomia hobetzeko aukera ona da. b. Lanpostu gehiago sortuko lirateke; izan ere, turistek jatetxeak, hotelak, landetxeak... eskatuko lituzkete. c. Eskualdea eta Espainiako gainerako lurraldeak lotzen dituzten errepideak hobetuko lirateke. d. Elurretan ibiltzera etorriko liratekeen turistek eskualdeko paisaiak eta kultura ere ezagutuko lituzkete.

1. Egin taula bat koadernoan eta idatzi, zure hitzak erabiliz, jarrera bakoitzean garrantzitsuenak iruditzen zaizkizun arrazoiak.

2. Pentsatu nola egin kontra arrazoi horietako bakoitzari; hau da, idatzi taulan jarri duzun arrazoi bakoitzaren kontrako iritzi bat.

3. Zure ustez, ba al da aukerarik eski-estazio batek ekar ditzakeen onura ekonomikoak eta naturaren babesa uztartzeko? Zergatik?

4. Eztabaidan adierazitako bi jarreren artean, noren alde agertuko zinateke?

Azaldu zure iritzia.

19 132837 _ 0006-0019.indd Sec1:19

8/7/09 08:56:29

2

Klima

Uholdeek eta lur-jausiek arazoak sortu dituzte herri askotan Euri- eta elur-denboraleak indarrez astindu du Euskal Herria. Uholdeek eta lur-jausiek arazoak sortu dituzte Gipuzkoan eta Bizkaian, eta elurrak zuritu egin ditu Nafarroako eta Arabako errepideak eta mendateak.

Hori dela eta, Eusko Jaurlaritzak eta Nafarroako Gobernuak alerta-egoera ezarri dute. Iragarpenen arabera, ekaitzak okerrera egingo du.

Atzo bertan, Eusko Jaurlaritzak krisi-batzordea jarri zuen martxan, uholde-arriskua zela eta.

Zenbait ohar ere egin zizkien herritarrei: ibaietara ez gerturatzeko, autoak ibaietatik urrun uzteko, eta itsasoko jarduerak bertan behera uzteko.

Berria. Moldatua

â—?

Ohikoak izaten al dira hondamendi natural horiek gure inguruan? Eman adibideak.

â—?

Zer gomendio bururatzen zaizkizu, elurra dela-eta zoritxarrik ez gertatzeko?

â—?

Zer tonu dauka albisteak?

20 132837 _ 0020-0033.indd 20

7/7/09 17:25:56

GOGORATU IKASITAKOA Eguraldia eta atmosfera Inguratzen gaituen airearen egoerari esaten zaio eguraldia; hau da, beroa edo hotza egitea, euria botatzea, haizea ibiltzea… Eguraldialdaketa guztiak atmosferan gertatzen dira: Lurra inguratzen duen gas-geruza da atmosfera.

1. Begiratu argazkiari eta adierazi nolakoa den eguraldia leku horretan.

Klima

Nafarroako klimak

Leku jakin batean urte askotan egiten duen eguraldiak adierazten du nolakoa den leku horretako klima. Lurraren inguru batetik bestera aldatu egiten da klima.

Klima ez da berdina Nafarroako lurralde guztian. Bi klima mota bereizten dira:

DIBUJO

Leku bateko klimaren ezaugarriak ezagutzeko, jakin egin behar da zer tenperatura eta prezipitazio izaten diren leku horretan. ●

Tenperaturak. Termometroak adierazten dituen bero- edo hotz-graduak dira.

●

Prezipitazioak. Leku batean erortzen den euri, elur edo txingor kantitatea da prezipitazioa. Euri-neurgailu batez neurtzen da.

2. Zer da tenperatura? Zer dira prezipitazioak?

●

Ordokietako klima. Tenperatura altua izaten da udan; neguan, aldiz, hotz egiten du. Prezipitazioei dagokienez, euri gutxi egiten du, udan batez ere.

●

Mendietako klima. Mendiko tenperatura ordokietakoa baino baxuagoa izaten da urte guztian. Euriak, berriz, ugariak izaten dira. Neguan, elurra egin ohi du.

3. Zure ustez, zergatik da mendietako klima ordokietako klima baino euritsuagoa?

HAU IKASIKO DUZU ●

Klimaren elementuak eta faktoreak zein diren.

●

Espainiako klimak nolakoak diren.

●

Nafarroako Foru Komunitateko klimak nolakoak diren.

●

Espainiako landaretza nolakoa den.

●

Nafarroako Foru Komunitateko landaretza nolakoa den.

●

Klimagramak nola interpretatzen diren.

21 132837 _ 0020-0033.indd 21

7/7/09 17:25:56

Klima Klimak eragin handia du pertsonengan; janzkeran egiazta dezakegu hori. Adibidez, ez dira modu berean janzten klima hotza duten herrialdeetan eta klima epela dutenetan.

1. Zer da klima?

Urte askotan zehar leku jakin batean zer eguraldi egiten duen eta eguraldi horren ezaugarriak zein diren aztertuz gero, leku horretako klima zein den jakingo dugu.

q Itsasoarekiko distantziak eragina du kliman.

Kostaldetik hurbileko inguruetan, tenperatura altuenen eta baxuenen arteko aldea txikiagoa da barrualdeko tenperaturetan baino.

Beraz, leku jakin batean errepikatzen den atmosfera-egoera bereizgarria da klima; hau da, urte askotan zehar tenperaturak, prezipitazioak eta haizeak nolakoak diren. Tenperaturaren eta prezipitazioen ezaugarrien arabera zehazten da klima.

Hala, hainbat klima mota bereizten dira: klima beroak eta epelak, klima lehorrak eta hezeak.

2. Kliman eragiten duten faktoreak Bi lekutako klimak desberdinak zergatik diren ulertzeko, kontuan izan behar da hainbat faktorek eragiten dutela kliman: â—?

â—?

â—?

Itsasoarekiko distantzia. Ura lehorra baino mantsoago berotzen eta hozten da; hori dela eta, itsasoaren eragina duten lekuan, kostaldean, tenperaturak leunagoak izaten dira. Horregatik, udan, barrualdean askoz bero handiagoa egiten du kostaldean baino, eta neguan, hotz handiagoa. q

w Erliebeak eragina du kliman. Mendietan euri gehiago egiten du ordokietan baino.

ZON

AH

ZON

Erliebea. Ingurune batean ordoki bat badago, eta handik hurbil mendilerro bat, mendilerroko klima hotzagoa da ordokikoa baino, tenperatura jaitsi egiten baita altuerarekin. Eta hezeagoa ere izango da, lainoek mendien kontra talka egin eta euria botatzen dutelako. w Ekuatorearekiko gertutasuna. Eguzki-izpiek ez dute Lurra berdin berotzen leku guztietan. Ekuatoretik gertuen dauden inguruek jasotzen dute bero gehien, eta poloek, aldiz, gutxien. Bien artean dago epela deritzon zona, eta hortxe dago Iberiar penintsula. e

AE

ZON

OTZ A

PEL

A

AB

ERO

A

ZON

AE

PEL

A

ZONA HOTZA

e Lurreko zona klimatikoak.

Aurkitu Kanariar uharteak. Zer daude, penintsula baino gertuago ala urrunago ekuatoretik?

22 132837 _ 0020-0033.indd 22

7/7/09 17:25:57

2 I

B i z k a i k o go l k o a ASTURIAS

M

E

KANTABRIA

GALIZIA

H

FRANTZIA

EUSKAL AUTONOMIA ERKIDEGOA NAFARROAKO FORU KOMUNITATEA ERRIOXA

ANDORRA

GAZTELA ETA LEON

KATALUNIA

O Z E A N O A T L A N T I K O A

0

Eskala 100

P O R T U G A L

ARAGOI MADRILEKO AUTONOMIA ERKIDEGOA

K

RA

GAZTELA-MANTXA

EXTREMADURA

MURTZIA

Kilometroak

ANDALUZIA

O Z E A N O AT L A N T I KOA KANARIAK

AR

E AL

VALENTZIAKO AUTONOMIA ERKIDEGOA

M

ed

it

r er

a

o ne

B

it

s sa

oa

Klima mediterraneo tipikoa Barrualdeko klima mediterraneoa Itsasaldeko klima

CEUTA

Klima subtropikala MELILLA

Mendialdeko klima

r Espainiako klimen mapa.

Zer klima daude zure erkidegoan?

3. Espainiako klimak Espainian bidaiatuz gero, jabetuko gara inguru batzuetan euri asko egiten duela eta beste batzuetan ia ez duela euririk egiten; toki batzuetan udak oso beroak direla eta beste batzuetan leunak. Hainbat faktore direla medio sortzen dira alde horiek. ●

Espainiak kostaldea du, bai eta barrualdeko inguruak ere, itsasotik urrun. Bakoitzak bere klima du.

●

Espainiak oso erliebe gorabeheratsua du: inguru menditsu zabalak eta ordoki handiak. Mendietako eta ordokietako klimak desberdinak da.

Galderak

Espainiako lurraldean aldeak daude ekuatorearekiko distantzian. Hori dela eta, Kanarietako klima eta Espainiako gainerako lurraldeetakoa desberdinak dira.

1. Idatzi zure koadernoan esaldi hauen artean klimari buruzkoa dena.

●

Alde horiek direla medio, Espainian bost klima mota bereizten dira: r klima mediterraneo ohikoa, barrualdeko klima mediterraneoa, klima ozeanikoa, klima subtropikala eta mendialdeko klima.

Leku batean errepikatzen den atmosfera-egoera bereizgarria da klima. Itsasoarekiko distantziak, erliebeak eta ekuatorearekiko distantziak eragiten dute kliman. Espainian bost klima daude: mediterraneo ohikoa, barrualdeko mediterraneoa, ozeanikoa, subtropikala eta mendialdekoa.

a. Oporretan Almeriara joango naiz, han uda beroa izaten delako. b. Bai egun haizetsua!

2. Azaldu kliman eragiten duten faktoreak.

3. Begiratu r mapari eta idatzi zer klima dagoen erkidego bakoitzean.

23 132837 _ 0020-0033.indd 23

7/7/09 17:25:58

Klima mediterraneoa

ºC

A

l/m2

30 25

Klima mediterraneoa Espainiako oso eremu zabalean dago, baina aldeak daude kostaldearen eta barrualdearen artean. Hori dela eta, klima mediterraneo ohikoa eta barrualdekoa bereizten dira.

20 15 10 5 0

1. Klima mediterraneo ohikoa

U O MAM EUA I UA A U O MAM EUA I UA A

Hila

Mediterraneo itsasoak bustitako eskualdeetan dute klima hori: Kataluniatik Andaluziara, Balear uharteetan, Ceutan eta Melillan. q ●

Tenperaturak leunak dira itsasoaren eraginez.

Neguan 12 º C inguruan izaten dira. Udan, beroa egiten du: 27 ºC-ra iristen dira, eta zenbaitetan, baita gehiago ere.

●

Euri gutxi egiten du, batez ere udan; urtaro lehorra da uda Mediterraneoko eskualdeetan.

Urte osoan nekez gainditzen da 600 l/m2 -ko muga. Udaberrian eta udazkenean izaten dira prezipitazio ugarienak. Alabaina, urte batzuetan izugarrizko euriteak izaten direnez, uholdeak gertatzeko arriskua egoten da.

Penintsulako hego-ekialdean, Alacant, Murtzia eta Almeria probintzietan, tenperaturak altuagoak dira zona horretako gainerako tokietan baino, eta prezipitazioek ez dute 300 l/m2-ko muga gainditzen.

B

FOTO ed045893

q A. Palmako tenperaturen eta prezipitazioen

grafikoa, hilabeteka. B. Mallorca uharteko paisaia.

ºC

A

l/m2

30 25 20 15 10

2. Barrualdeko klima mediterraneoa

5

Penintsulako barrualdean, Iberiar goi-ordokian eta Ebroren sakonunean dauden erkidegoetan, tenperaturak muturrekoak dira, inguru horiek kostaldetik urrun daudelako. w

0

Inguru horietako klimak eta klima mediterraneo ohikoak ezaugarri batzuk berdinak dituzte, baina aldeak ere badira bien artean.

70 7 6 60 50 50 40 4 0 3 30 20 20 1 10 0

Hila

U OMAM E U A I U A A U OMAM E U A I U A A

70 60 50 40 30 20 10 0

B

FOTO ed045893

Adibidez, uda bietan da lehor eta beroa. Barrualdeko klima mediterraneoan, berriz, tenperaturak muturrekoak dira: oso hotzak neguan, 4 ºC ingurukoak, eta beroak udan, 23 º C ingurukoak.

Prezipitazioak udaberrian eta udazkenean gertatzen dira, batez ere. Urte osoan 400 l/m2 euri egiten du, batez beste.

w A. Valladolideko tenperaturen eta prezipitazioen grafikoak, hilabeteka. B. Valladolid probintziako paisaia.

24 132837 _ 0020-0033.indd 24

7/7/09 17:25:58

2 3. Landaretza mediterraneoa

A

Klima mediterraneoa duten inguruetan, landaretza berezia hazten da; baso mediterraneoa esaten zaio landaretza horri. e Baso mediterraneoan era askotako landareak hazten dira. ●

Zuhaitzak, hala nola arteak, artelatzak, pinuak, eta, inguru hezeenetan, haritzak.

●

Zuhaixkak, hala nola karraskak, txarak eta usaintsu batzuk: ezkaia, izpilikua, isatsa eta erromeroa, esaterako.

Toki askotan, berezko landaretzaren tokian laboreak landatu dira. Beste toki batzuetan, baso mediterraneoa hondatuz joan da, eta jada ez dago zuhaitzik; zuhaixkak baino ez dira hazten.

B

C

Iberiar penintsulako hego-ekialdeko inguru lehorrenetan, palmondo nanoa eta espartzua hazten dira.

Landare horiek ur gutxi behar dute hazteko.

Barrualdeko klima mediterraneoa duten inguru hotzenetan, tenperatura baxuetan ondo irauten duten zuhaitzak hazten dira; miterra eta ipurua, adibidez.

Klima mediterraneo ohikoa Mediterraneo itsasotik hurbil dauden eskualdeetakoa da.

Tenperaturak leunak dira, eta euri gutxi egiten du. Barrualdeko klima mediterraneoan, tenperaturak muturrekoak dira: oso hotzak neguan eta beroak udan. Klima hori Iberiar penintsulako barrualdekoa da.

Galderak 1. Kalkulatu q eta w grafikoetako herri bakoitzean zein den tenperatura altuenaren eta baxuenaren arteko aldea. Bi klima horietatik zeinetan dira tenperaturak muturrekoenak?

e A. Baso mediterraneoa B. Palmondo nanoa. C. Miterra.

LORTU NAHI DUGUN MUNDUA Tenperatura egokia?

Demagun bero handiko egun bat: 35 ºC kalean. Autobusera igo eta… 17 ºC! Ia 20 ºC-ko aldea! Horren arrazoia aire girotua da. Aire horrek energia asko kontsumitzen du, eta katarroak sortzen ditu, gaizki erabiliz gero. ●

Idatzi goiburu bat, jendea aire girotua eta berogailua egoki erabiltzera bultzatzeko.

2. Azaldu nolakoak diren klima mediterraneo ohikoaren eta barrualdekoaren tenperaturak eta prezipitazioak. Esan zer landare hazten den klima horiek dituzten lekuetan.

25 132837 _ 0020-0033.indd 25

7/7/09 17:26:00

Klima ozeanikoa, subtropikala eta mendialdekoa 1. Klima ozeanikoa Iberiar penintsulako iparraldeko erkidegoetako klima da: q Nafarroa, Euskal Autonomia Erkidegoa, Kantabria, Asturias, Galizia, Aragoi, eta Gaztela eta Leongo zati batekoa. ●

●

Tenperaturak leunak dira urte osoan zehar, itsasoa gertu baitago. Udako hilabeteak freskoak dira, 20 ºC inguruko tenperatura izaten baita; eta neguko hilabeteak, berriz, epelak, batez beste 11 ºC izaten baita.

Euri asko egiten du urte osoan, 1.100 l/m2-tik gora, eta urtaro guztietan izaten dira prezipitazioak; dena den, udan pixka bat gutxiago izaten dira.

l/m2

ºC 30 25 20 15 10 5 0 U OMAM E U A I U A A U OMAM E U A I U A A

Hila

15 150 5 14 4 140 130 13 3 12 2 120 110 11 1 10 0 100 9 90 8 80 7 70 6 60 5 50 4 40 3 30 2 20 1 10 0

q Santanderko tenperaturen eta prezipitazioen grafikoak, hilabeteka.

2. Landaretza ozeanikoa Klima ozeanikoa duten inguruetan landaretza oparoa izaten da, euria sarri eta asko egiten duelako.

Hori dela eta, paisaiak oso berdeak dira. Basoak eta larreak bereizten dira. w ●

●

Basoak. Baso atlantikoa da ohiko basoa. Ur asko behar duten zuhaitzez osaturik dago; haritz, gaztainondo eta pagoz, esaterako. Baso horien lurzoruan beste landare batzuk hazten dira; iratzeak eta ote zuriak, adibidez. Inguru askotan, batez ere kostaldetik gertu, baso horien ordez pinuak eta eukaliptoak landatu dira.

A

B

w Landaretza ozeanikoa. A. Pago- eta iratze-basoa.

B. Larrea.

Larreak. Belardi zabalez osatutako hedadurak dira; belardi horiek berde daude urte osoan.

Ganadua bazkatzen da haietan. ºC

3. Klima subtropikala

l/m2

30 25

Klima subtropikala Kanariar uharteetako ohiko klima da. e Urte osoan tenperaturak leunak izaten dira klima horretan, gorabehera handirik gabeak.

Batez beste, 20 ºC ingurukoak izaten dira tenperaturak.

20

Euri gutxi egiten du, batez ere Lanzaroten eta Fuerteventuran. Bi uharte horiek dira baxuenak eta Afrikatik hurbilen daudenak. Altituderik handieneko uharteetako iparraldean izaten dira prezipitazio handienak, eta hegoaldean, berriz, ia ez du euririk egiten.

0

15 10 5

Hila

UOMAM E U A I U A A U OMAM E U A I U A A

40 4 3 30 2 20 10 1 0 0

e Kanarietako Telde mendialdeko tenperaturen eta prezipitazioen grafikoak, hilabeteka.

26 132837 _ 0020-0033.indd 26

7/7/09 17:26:01

2 4. Kanarietako landaretza Kanarietako landaretza uharteetako hezetasunera eta altuerara egokituta dago. Hala, hiru zona bereizten dira. r ●

●

●

Beheko zona. 0 metrotik 400 metrora artean dago. Euri gutxirekin ondo irauten duten landareak hazten dira, hala nola astalarra, tabaiba, palmondoa eta miterra.

I

5. Mendialdeko klima

laurisilvae

astalarra

tabaiba

0

r Kanarietako landaretza.

ºC

●

10

Prezipitazioak ugariak dira, eta neguko hilabeteetan elurra izaten da.

dragoa 400

20

●

1.500

miterra

Zenbat eta altuago, klima aldatu egiten da: tenperaturak jaitsi egiten dira, eta prezipitazioak ugariagoak dira beheragoko lurretan baino. Goi-goian dauden lurretako klimari mendialdeko klima esaten zaio. t Neguko hilabeteetan tenperaturak oso baxuak dira, 0 ºC-tik beherakoak zenbaitetan, eta udako hilabeteetan, freskoak, 15 ºC ingurukoak.

H

pinu kanariarra

Erdiko zona. Altituderik handieneko uharteetako iparraldean, laurisilvae nagusitzen da; ereinotzez eta ezkiz osatutako basoa da.

Gailur-ingurua. Inguru altuenetan, pinu kanariarra hazten da, eta gailurretan, isatsa eta Teideko bioleta.

isatsa

altuera (metroak) 3.000

15

5 0 -5 Hila

U OMAM E U A I U A A U OMAM E U A I U A A

l/m2 190 19 180 18 170 17 160 16 6 150 15 5 14 4 140 130 13 12 120 110 11 100 10 9 90 80 8 7 70 60 6 50 5 4 40 30 3 2 20 10 1 0

t Asturiaseko Leitariegos herriko tenperaturen eta prezipitazioen grafikoak, hilabeteka.

6. Mendialdeko landaretza Landaretza aldatu egiten da altuerarekin. Mendialdean, beheragoko lurretan ez dauden landareak daude. ●

Gailur inguruetan, tenperaturak hotzenak diren lekuetan, belardiak eta zuhaixka batzuk baino ez dira hazten –piornoa, adibidez–.

●

Beherago dauden inguruetan, pinu- eta izei-basoak hazten dira. Eta beherago, haritzak ere badira.

Iberiar penintsulako iparraldean klima ozeanikoa dago. Klima epela eta hezea da. Kanarietako klima subtropikala da; hau da, leuna eta lehorra. Espainiako inguru altuenetan, berriz, mendialdeko klima dago.

Galderak 1. Idatzi nolakoak diren tenperaturak eta prezipitazioak mendialdeko kliman, klima ozeanikoan eta klima subtropikalean.

2. Idatzi klima ozeanikoa, subtropikala eta mendialdekoa duten inguruetako hiruna landareren izenak.

27 132837 _ 0020-0033.indd 27

7/7/09 17:26:03

Nafarroako Foru Komunitateko klimak I M

F R A N T Z I A

E H

Elizondo

EU S K A D I

Orreaga Ezkaroze

Iruña

Lizarra Zangoza Tafalla Viana

A RA G O I

ER R I OX A

Eskala 0

14

LEGENDA Kilometroak

Klima ozeanikoa

Tutera

Barneko klima mediterraneoa Mendiko klima

GA Z T E LA E TA L E O N

q Nafarroako Foru Komunitateko klimen mapa.

Nafarroa Iberiar penintsulako iparraldean dago.

Itsasotik gertu ala urrun egoteak eta lurraren altitudeak euri kantitatean eta tenperaturan eragiten dute. Hori dela eta, hiru klima mota bereizten dira Nafarroan: mendiko klima, klima ozeanikoa eta barrualdeko klima mediterraneoa. q

A

1. Mendiko klima Nafarroako ipar-ekialdeak, mendi garaienak dituen eremuak, mendiko klima du. ●

Tenperaturak oso baxuak dira neguan, 0 ºC-tik beherakoak. Udan ere ordokian baino tenperatura baxuagoak izaten dira, 20 ºC ingurukoak.

●

Prezipitazioak ugariak dira. Neguan, egun askotan egiten du elurra.

Mendiko klima duten eremuetan, altitudearen araberakoa da landaretza. Gailur askotan zelaiak daude, baina batzuek ez dute landaretzarik. Altitude txikiagoko tokietan, izeidiak eta pinudiak hazten dira.

B

C

w A. Mendiko klimadun paisaia bat: Belagua harana.

B. Izeia. C. Pinua.

28 132837 _ 0020-0033.indd 28

7/7/09 17:26:03

2 2. Klima ozeanikoa

A

Nafarroako iparraldeko haran eta mendiek klima ozeanikoa dute; izan ere, Bizkaiko golkoa gertu dagoenez, hezetasun handiko hodeiak etortzen dira iparraldetik. Klima horrek ezaugarri hauek ditu: ●

●

Tenperaturak leunak dira, eta gorabehera gutxi izaten dute urte guztian zehar. Mendialdeko ekialdean, mendebaldean baino tenperatura baxuagoak izaten dira, itsasotik urrunago dago eta.

B

C

Prezipitazioak ugariak eta erregularrak izaten dira urte guztian. Mendialdeko ekialdean, elurra egiten du.

Zelaiek eta hosto galkorreko basoek osatzen dute landaretza: harizti, pagadi eta gaztainadiek. e Pirinioetako eremu garaietan, berriz, pinudiak daude.

e A. Klima ozeanikodun eremu bat, Sorogainen.

B. Pagoa. C. Gaztainondoa.

3. Barrualdeko klima mediterraneoa Erriberak eta Nafarroa Erdialdearen zati bateko lurrek barrualdeko klima mediterraneoa dute.

Hauek dira klima horren ezaugarriak: ●

Tenperaturak muturrekoak dira: oso altuak udan, eta oso baxuak neguan; neguan ohikoak izaten dira izotza eta behe-lainoa. Erriberan, udak beroagoak izaten dira, eta neguak, ez hain hotzak.

●

Prezipitazioak urriak eta irregularrak izaten dira; oso urriak, udan. Nafarroa Erdialdean ugariagoak izaten dira Erriberan baino.

A

B

C

Hosto iraunkorreko basoek osatzen dute landaretza: artadiek eta pinudiek. Sastraka hauek ere ugari daude: erromeroa, ezkaia eta espartzua.

Eskualde asko, ordea, soro bihurtuta daude gaur egun. r Nafarroak mendiko klima du ipar-ekialdean; ozeanikoa, iparraldean eta ipar-mendebaldean; mediterraneoa, barnealdean, hegoaldean eta erdialdean.

r A. Barnealdeko klima mediterraneodun paisaia bat, Faltzesen. B. Artea. C. Ezkaia.

Galderak 1. Kalkatu q mapa, koloreztatu hiru eremuak, eta esan zer ezaugarri dituen Foru Komunitateko klima bakoitzak, prezipitazioei eta tenperaturari dagokienez.

2. Lotu Foru Komunitateko klima bakoitza bi landarerekin.

29 132837 _ 0020-0033.indd 29

7/7/09 17:26:05

Ariketak Ulertu 1. Kopiatu Espainiako klimen mapa hau eta koloreztatu zona bakoitza dagokion koloreaz.

Berezko klima mediterraneoa Barrualdeko klima mediterraneoa Klima ozeanikoa Klima subtropikala Mendialdeko klima a. Zein klimak dituzte tenperatura leunak?

Zeinek dituzte muturreko tenperaturak? b. Zein klimatan izaten dira ugariak prezipitazioak?

2. Kopiatu taula hau. Osatzeko, idatzi Espainiako klimen ezaugarriak.

KLIMA

TENPERATURAK

PREZIPITAZIOAK

mediterraneoa

leunak

urriak

Arrazoitu 5. Begiratu Ultzama haraneko argazki honi eta osatu fitxa.

PAISAIAK Paisaia: oa ❑ mendik A koa ❑ lautada a: Landaretz ❑ urria ❑ oparoa ota da? er klima m z , z te s u Zure Zergatik?

3. Egin hiru zutabeko taula bat. Batean, idatzi Espainiako klimen izenak; bestean, klima bakoitzari dagokion landaretza; eta azkenekoan, zein erkidegok duten klima hori.

4. Idatzi zer faktorek eragiten duen bi herri hauetako kliman. Esan nolakoak izango diren, zure ustez, toki bakoitzeko tenperatura eta prezipitazioak.

a. Osatu aurrekoa bezalako beste fitxa bat, Soto de Granjafríako argazki honi begiratuta.

B

A

B

30 132837 _ 0020-0033.indd 30

7/7/09 17:26:07

2 Eman iritzia

Aplikatu

8. Turismo-enpresa batek eski-estazio bat eta

6. Idatzi Nafarroako Foru Komunitateko klimen

ur-instalazioak izango dituen jolas-parke bat eraiki nahi ditu, Espainiako bi lekutan. Bakoitzak behar duen klima aintzat hartuta, gomendatu non eraiki beharko luketen bata, eta non, bestea.

Azaldu zergatik.

izenak eta esan zer ezaugarri dituzten. Zer lotura dago erliebearen eta erkidegoko klimen artean? Eta klimen eta itsasoarekiko distantziaren artean?

7. Meteorologoek egunero jasotzen dituzte hango eta hemengo tenperaturari, prezipitazioei, haizeari eta abarri buruzko datuak. Zure ustez, hilabetean jasotako datuen bidez ba al dago zehazterik nolakoa den toki bateko klima? Zergatik?

IKASI EGITEN Klimagrama bat interpretatzea Leku bateko klima nolakoa den jakiteko, urteetan zehar tenperaturak eta prezipitazioak nolakoak diren jakin behar dugu. Informazio hori klimagramak ematen digu. Grafiko mota bat da klimagrama; leku bateko tenperaturak eta prezipitazioak adierazten dira bertan, hilabetez hilabete.

1. Klimagramak bi ardatz bertikal ditu. Ezkerreko ardatzean, tenperaturaren datuak daude. Gradu zentigradutan (ยบC) eta bosnaka adierazten da.

3. Ardatz horizontalean urteko hilen izenak adierazten dira.

l/m2

CAPARROSO

ยบC

60 50 40 30 20 10 0

30 25 20 15 10 5 0 Hila

U

O M

A M

E

U

A

I

9. Aztertu goiko klimagrama hori. Urteko zein hilabetetan egiten du euri gehien? Eta zein hilabetetan egiten du euri gutxien? Zein dira hilabete beroenak? Eta zein, hotzenak? Zer alde dago hil epeleneko eta hotzeneko tenperaturen artean? Zure ustez, zer klima motatakoa da klimagrama hori? Zergatik?

10. Interpretatu orain eskuineko klimagrama, aurreko galderak oinarri hartuta. Lekunberrirena da.

U

A

A

ยบC

2. Eskuineko ardatzean prezipitazioak jasotzen dira. Metro koadroko litrotan (l/m2) neurtzen da, hamarnaka adierazita.

4. Zutabe urdin bakoitzak hilabetean izandako prezipitazioak adierazten ditu.

5. Marra gorriak hilabete bakoitzeko batez besteko tenperaturak adierazten dituzten puntuak lotzen ditu.

Lekunberri

130 120 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

25 20 15 10 5 0 Hila

l/m2

U O M A M E U A I U A A

31 132837 _ 0020-0033.indd 31

7/7/09 17:26:09

Berrikusi 1. Irakurri laburpena.

Klima Leku bateko klima tenperaturen eta prezipitazioen araberakoa da. Beste faktore batzuek ere eragiten dute eta aldatzen dute toki bateko klima: itsasoarekiko distantziak, erliebeak eta ekuatorearekiko hurbiltasunak, esaterako.

Espainiako klimak Espainian bost klima bereizten dira:

2.

●

Klima mediterraneo ohikoa. Mediterraneo itsasotik hurbilen dauden eskualdeetako klima da. Bereizgarriak dira: tenperatura leunak eta prezipitazio gutxi.

●

Barrualdeko klima mediterraneoa. Iberiar penintsulako barrualdeko eskualdeetan dagoena da. Hauek dira ezaugarriak: muturreko tenperaturak, oso hotzak neguan eta beroak udan; eta prezipitazio urriak.

●

Klima ozeanikoa. Iberiar penintsulako iparraldeko eskualdeetan dagoen klima da. Tenperaturak leunak dira, eta prezipitazioak ugariak.

●

Klima subtropikala. Kanariar uharteetako klima da. Prezipitazio gutxi izaten da, eta tenperaturak leunak dira urte osoan.

●

Mendialdeko klima. Mendialdekoa da. Tenperaturak oso hotzak izaten dira, eta prezipitazioak ugariak.

IKASTEN IKASTEKO. Osatu eskema.

ESPAINIAKO KLIMAK bost dira

mediterraneo ohikoa

………

ozeanikoa

subtropikala

………

ezaugarriak:

ezaugarriak:

ezaugarriak:

ezaugarriak:

ezaugarriak:

●

……… ●

………

3.

Muturreko tenperaturak.

………

………

Prezipitazio urriak.

………

………

●

Tenperatura hotzak.

●

Prezipitazio ugariak.

IKASTEN IKASTEKO. Egin Nafarroako klimen laburpena. Jaso laburpen horretan zer klima mota dauden, eta tenperatura eta prezipitazio aldetik zer ezaugarri duten.

32 132837 _ 0020-0033.indd 32

7/7/09 17:26:09

2 GAI NAIZ‌ Klima-aldaketak zer ondorio dituen ulertzeko Azken urteotan, zientzialariek klima-aldaketa esaten diotenaren berri ematen ari dira komunikabideak. Baina, zer da klima-aldaketa eta zer ondorio izango du?

Klima aldatuz joan da historian zehar. Gaur egun, petrolioaren eta haren deribatuen –gasolina eta gasolioa– gehiegizko errekuntza gertatzena ari da, eta horren ondorioz, aireko karbono dioxidoa areagotu egin da. Horrek sortu du berotegi-efektua. Berotegi-efektuaren ondorioz, Lurraren beroa ezin da atmosferara atera, eta horregatik, igo egiten da tenperatura.

Klima-aldaketak ekar ditzakeen ondorioak Munduan

Kasko polarretako izotza urtzea.

Ekaitz eta urakan bortitzagoak.

Espainian Itsas maila igotzea.

Lehorteak eta basamortuak ugaritzea.

Bero-bolada luzeagoak.

Prezipitazioak gutxitzea.

Klima epelagoetako animaliak iristea.

Itsasoan medusak ugaritzea.

1. Adierazi ekintza hauetatik zein iruditzen zaizun garrantzitsuena petrolioaren kontsumoa murrizteko, eta azaldu zergatik. a. Gehiengoak garraio publikoa erabiltzea. b. Etxeak isolatzea, berogailu eta aire girotu gutxiago kontsumitzeko. c. Petroliorik kontsumitzen ez duten energiak erabiltzea; eolikoa eta eguzki-energia, adibidez.

2. Gehitu aurreko eskeman agertzen diren ondorioek ekar dezaketen beste ondorioren bat.

Adibidez: Itsas maila igotzeak altuera gutxiko uharteak desagertzea ekar dezake.

33 132837 _ 0020-0033.indd 33

7/7/09 17:26:10

3

Urak

Atxetan Mendien hegalean eta itsasoaren ondoan, Arranondotik Lekeitioraino dagoen hiru orduko bidea, nik ikusi ditudanetik ederrenetako bidea bada. […] Beste aldetik Kantauriko itsas berdingabea ageri da, bere betiko edertasunaz apaindurik, hain laster urdin, bare eta baketsu urertzean, txipli-txapla jolasean dagoela eta Bilborantz edo Donostiarantz, Frantziara edo Santander aldera doazan ontziak eta Euskal Herriko arrantzaleen potintxoak bere mokorren gainean maitero darabiltzala; hain laster gaizto, haserre eta beldurgarria, bitsez betea ta irakina, bere gainaldeko gauza guztiak ondatu nahirik eta lehorreko aitz irme gogorrekin borroka indartsu bizi eta amorratuan orroaka.»

●

Zure ustez, zer adierazi nahi du egileak «bere mokorren gainean» eta «irakina» hitzen bidez?

●

Gure itsasertzeko zer herri ezagutzen dituzu? Deskribatu herri horiek.

Txomin Agirre. Kresala

34 132837 _ 0034-0047.indd

34

7/7/09

17:25:47

GOGORATU IKASITAKOA Ibaiak Ibaiak etengabeko ur-lasterrak dira. Sortzen denetik bokalera iritsi arte ibaiak egiten duen bideari ibaiaren ibilbidea esaten zaio. Ibaiaren ibilbidean, hiru zati bereizten dira: goi-ibilbidea, erdiko ibilbidea eta behe-ibilbidea. Ibaiaren ibilbideko zati horietako batetik bestera, aldatu egiten dira emaria –ibaien ur kantitatea– eta ibilgua –ibaien urpeko lurra edo bidea–.

1. Adierazi nolakoak diren ibaien emaria eta ibilgua goi-ibilbidean, erdiko ibilbidean eta behe-ibilbidean.

Aintzirak eta urtegiak

Nafarroako urak

Itsasoetan eta ibaietan dagoenaz gain, aintziretan eta urtegietan ere badago ura paisaian.

Nafarroako Foru Komunitatean badira ibaiak, urtegiak eta aintzirak.

●

Aintzirak ur gezako berezko putzu handiak dira. Aintzira txikiei urmael esaten zaie.

●

Urtegiak gizon-emakumeek ibaien ibilbidean egindako ur-metaketak dira. Horretarako, presak egiten dituzte ibaien ibilguetan.

●

Ibaiak: Ebrok eta haren ibaiadarrek zeharkatzen dute Nafarroako lurraldearen zatirik handiena.

●

Nafarroako Foru Komunitateko urtegiak giza kontsumorako, ureztatzeko eta elektrizitatea ekoizteko erabiltzen dira.

●

Nafarroako aintzirarik handiena Pitillaskoa da.

3. Aipatu Ebroren Nafarroako bi ibaiadarren izenak.

HAU IKASIKO DUZU

2. Zertan dira berdinak aintzirak eta urtegiak, eta zertan desberdinak?

●

Ibaiek zer ezaugarri dituzten.

●

Zein diren, eta nolakoak, isurialdeetako ibaiak.

●

Zer diren itsas urak, urtegiak, aintzirak eta lur azpiko urak.

●

Nolakoak diren Nafarroako Foru Komunitateko urak.

●

Nola interpretatzen den ibai baten ibilbidearen profila.

35 132837 _ 0034-0047.indd

35

7/7/09

17:25:48

GOI-IBILBIDEA

Ibaiak Izaki bizidun guztiok behar dugu ura. Horregatik, gizon-emakumeek ibai baten edo aintzira baten ondoan eraiki izan dituzte herriak, Antzinarotik.

1. Nolakoak diren ibaiak

ibaiadarra meandroa

Euriaren edo lurmentzearen ondorioz mendietan ura pilatzean sortzen diren etengabeko ur-lasterrak dira ibaiak. q Ibaietako ura ohantze edo ibilgu batean zehar higitzen da. ●

Ibilbidea. Sortzen direnetik bokaleetara iritsi arte ibaiek egiten duten bidea da. Ibaien bokaletan bi fenomeno sortzen dira: itsasadarra, itsasoko ura ibaiaren ibilguan sartzen denean; eta delta, arrastaka eramaten dituzten materialak bokalean pilatzen direnean eta triangelu formako lur-eremuak sortzen dituztenean.

●

Emaria. Ibaiek eramaten duten ur kantitatea da.

●

Erregimena. Nola aldatzen den ibaien emaria, urtean zehar. Ibai batek erregimen erregularra duela esan ohi da, aldaketa txikiak baditu, eta erregimen irregularra duela, berriz, emaria asko aldatzen bazaio hilabete batzuetatik besteetara.

BEHE-IBILBIDEA

Ibaiek badituzte beste elementu hauek ere:

ERDIKO IBILBIDEA

urtegia

delta

q Ibai baten ibilbidea.

Zer zatitan du ibilgurik zabalena?

Eta zer zatik du maldarik handiena?

A

2. Ibaietan eragiten duten faktoreak Ibai batzuk luzeak eta beste batzuk laburrak zergatik diren eta batzuek erregimen erregularra eta beste batzuek irregularra zergatik duten ulertzeko, ibaien ibilbidean zehar zer-nolako klima eta erliebea dauden hartu behar da aintzat. w ●

Erliebearen eragina. Erliebeak ibaiko uren luzeran eta abiaduran eragiten du. Itsasotik gertu dauden mendietan sortutako ibaiak laburrak dira; itsasoratzeko tokitik urruti dauden mendietan sortutakoak, berriz, luzeak. Bestalde, ibaien urak azkar higitzen dira malda handiko lurzoruetan zehar.

●

Klimaren eragina. Klimak ibaien emarian eta erregimenean eragiten du. Eremu euritsuak zeharkatzen dituzten ibaiak oso emaritsuak eta erregimen erregularrekoak izan ohi dira. Aitzitik, klima mediterraneoa duten eremuetan zehar soilik higitzen diren ibaiek erregimen irregularra dute.

B

w Erliebeak eta klimak ibaietan duten eragina.

A. Ibaiaren goi-ibilgua. B. Ibai bat agorraldian.

Nola eragiten diete ibaiei erliebeak eta klimak?

36 132837 _ 0034-0047.indd

36

7/7/09

17:25:49

3

Tiét

a

AIA TAJO IB C

l o r iba ia

A DI AN A

A IA

GU

j ar Zú ch e l ib.

b.

i b.

G

i b.

AL UA D

Q

AI R IB UIVI

Ge

Ti n

G

ib .

Río Llobrega t

ia

Cinca ibaia

Gállego ib

i b. va

iba

ra ai

Mij are s

a

Zá

nil

A

da li Gua

Tur ia ba

JÚC AR

ma

. r ib

iba

ib.

ia

ia

IBAIA

Mundo ib .

SEG U

G ua Al manzora ib.

i b.

R A IB. b. ni ntí e l da

s i t

a

s

o

a

dalhorce i b ua

Guadiaro

te

ale ad Gu

Se gr e

abal ib.

De ba ib.

IA IB A

i b.

Isurialde atlantikoa OZE AN O AT L A NT I KOA

a

ib

Jabalón ib aia

to

ie

li

Isurialde mediterraneoa

Od

Kantaurialdeko isurialdea

l üe ig

a

Ibaia Sakana edo uharra

t Ma

LEGENDA

IB AIA

Río Ter

Hu er

er Pis u Adaja ibaia

ai a r ib

nc

A AI

a

ANDORRA

EB RO

li

P O R T GU U G AD IA N A L AI B

ai

ia

rie

IB

ib

i ba

b Ca

O

a

aia

Sa

sm

IBAIA n Jaló

Alberche ib

ia

gón ibaia a ia

ibaia

ibaia

TA J

ia

da gó Ala

ba ni

A

ca Jilo

ib a

ue Ág

A T L A N T I K O A

DUER O

Er e

es

IBA IA

a ra ibaia

ib a Es l a Tor m

Ibai z

EBR O

IBAIA DUERO

O Z E A N O

B e saya ib.

Eo ib aia Nav ia ib aia Nar c

D

aia Sil ib

F R A N T Z I A

a s o a ib .

Jarama ib.

M

H

IÑ O

iba ia IA IB A

ia

g o l k o a

ia

Ulla

iba

ib.

ga iba

E

ea

Na lón

ia

M

ia

ia

Bi d

iba Tambre

iba

e va ib S aja .

B i z k a i k o I

Ceuta

M

e o a n r e r i t e d Melilla

Eskala 0 80 Kilometroak

e Espainiako isurialdeen mapa.

Aipatu Espainiako isurialdeen izenak eta eman isurialde bakoitzeko hiru ibairen izenak.

3. Espainiako isurialdeak Begiratu e mapari. Espainiako lurraldeko ibaiak

ageri dira. Zuzenean itsasoratzen diren ibaiei ibai nagusi esaten zaie. Beste ibai batera doazen ibaiei, berriz, ibaiadar. Ibai nagusi batek eta haren ibaiadarrek egiten duten ibilbideari arro esaten zaio.

Galderak

Bestalde, Espainiako lurraldea hiru koloretan banatuta dago. Kolore bakoitzak isurialde bat adierazten du. Isurialde bateko lurretako ibai, sakan eta uhar guztietako urak itsaso berera isurtzen dira.

3. Erreparatu e mapari.

Espainian hiru isurialde daude: iparraldean, Kantaurialdeko isurialdea; ekialdean eta hegoaldean, isurialde mediterraneoa; eta mendebaldean, isurialde atlantikoa.

Ibaiek bidean zeharkatzen dituzten eremuetako erliebeak eta klimak eragina dute ibaietan.

Espainian hiru isurialde daude: Kantaurialdekoa, mediterraneoa eta atlantikoa.

1. Definitu ibaien arroa eta erregimena.

2. Esan zer faktorek eragiten dieten ibaiei eta azaldu nola eragiten dieten. a. Zeinek du hiru isurialdeetan hedadurarik handiena? b. Aurkitu ibaia hauek mapan: Tajo, Nalón eta Júcar. c. Egin fitxa bat goiko ibai horietako bakoitzari buruz. Fitxetan, idatzi zer isurialdetakoak diren eta zer mendikatetan sortzen diren; gainera, aipatu ibaiaren ibaiadarretako baten izena.

37 132837 _ 0034-0047.indd

37

7/7/09

17:25:50

Espainiako ibaien isurialdeak 1. Isurialde mediterraneoa Isurialde mediterraneoko ibaiak laburrak eta emari txikikoak dira, Ebro izan ezik. Izan ere, klima mediterraneoa duten eremuak zeharkatzen dituztenez, ur gutxi jasotzen dute euritik.

Erregimen irregularra dute: agorraldia izaten dute udan (emaria nabarmen gutxitzen zaie), eta uhaldiak edo ur-goraldiak, udaberrian eta udazkenean. Euriteen garaian, ibaiek ibilguan sar tzen dena baino ur gehiago bil dezakete, eta gainezka egin.

Hauek dira isurialde honetako ibairik luzeenak: q ●

Ebro: Kantabriar mendikatean jaiotzen da; ibai luzea eta oso emaritsua da, Pirinioetan sortzen diren hainbat ibairen urak –hala nola Aragón, Gállego eta Segre ibaienak– eta Iberiar goi-ordokian sortzen diren beste hainbatenak –hala nola Jalón eta Huerva ibaienak– jasotzen baititu.

●

Júcar: Iberiar goi-ordokian jaiotzen da, bai eta haren ibaiadar nagusia den Cabriel ere.

●

Segura: Mendikate Subbetikoan jaiotzen da; haren ibaiadar nagusia Mundo ibaia da.

Isurialde honetan, badira beste zenbait ibai ere: Turia, Mijares, Llobregat, Ter, Guadalhorce eta Almanzora.

Bestalde, euri-bide eta uhar ugari daude isurialde honetan; batez ere, Balear uharteetan. Ibilguak agortuta egoten dira; euria egiten duenean soilik izaten dute ura. Ekaitz handiak gertatzen direnean, berriz, gainezka egin dezakete, eta uholdeak sor daitezke.

Ebro: 910 km Júcar: 498 km

Segura: 325 km

Turia: 280 km

Ter: 209 km

q Isurialde mediterraneoa. Ibai nagusiei buruzko grafikoa. Ebro ibaiaren argazkia, Zaragozan. Ebro Espainiako ibairik emaritsuena da.

Navia: 159 km Nalón: 129 km

Eo: 79 km

2. Kantaurialdeko isurialdea Kantaurialdeko isurialdea da hedadura txikiena duen isurialdea. Ibaiak laburrak eta malda handikoak dira, Kantabriar mendikatean jaiotzen baitira, itsasoratu beharreko itsasotik gertu. Horrez gain, emaritsuak dira, eta erregimen erregular samarra dute, klima ozeanikoa duten eremuak zeharkatzen baitituzte; hau da, urte guztian zehar euri ugari izaten duten eremuak.

Ibaizabal: 69 km

Bidasoa: 67 km

Hauek dira Kantaurialdeko isurialdeko ibai nagusiak: w ●

Euskadin: Bidasoa, Oria, Deba eta Ibaizabal.

●

Kantabrian: Pas, Saja, Besaya, Nansa eta Deva. Azken ibai hori Kantabriaren eta Asturiasen arteko muga da.

●

Asturias: Sella, Nalón, haren ibaiadar Narcea, Navia eta Eo. Azken ibai hori Asturiasen eta Galiziaren arteko muga da.

w Kantaurialdeko isurialdea. Ibai

nagusiei buruzko grafikoa. Navia ibaiaren bokalearen argazkia.

38 132837 _ 0034-0047.indd

38

7/7/09

17:25:50

3 3. Isurialde atlantikoa Tajo: 1.007 km

Isurialde atlantikoak du hiruretan hedadura handiena. Isurialde horretako ibai gehienak luzeak dira, Atlantikotik urruti dauden mendietan jaiotzen baitira, eta ozeano horretan itsasoratzen. e ●

●

Duero: 895 km

Galiziako ibaiak. Oso ibai emaritsuak eta erregimen erregularrekoak dira, euria maiz egiten duen eremuetan zehar igarotzen baitira. Ibai nagusiak, Miño eta haren ibaiadar Sil dira. Hauek dira beste ibai batzuk: Tambre eta Ulla.

Guadiana: 818 km

Guadalquivir: 657 km

Iberiar goi-ordokiko ibaiak. Iberiar penintsula osoko ibai luzeenak dira, ozeanotik urruti dauden mendietan jaiotzen baitira.

Ibaiek agorraldia izaten dute udan, eta hazita etortzen dira maiz, udaberrian eta udazkenean. Hauek dira ibai nagusiak:

Miño: 310 km

– Duero. Iparraldeko iberiar goi-ordokia zeharkatzen du, eta ibaiadar hauek ditu: Pisuerga, Esla, Adaja eta Tormes.

– Tajo. Hegoaldeko iberiar goi-ordokia zeharkatzen du, eta penintsulako ibai luzeena da; hauek dira ibai horren ibaiadar garrantzitsuenak: Jarama, Alberche, Tiétar eta Alagón.

– Guadiana. Ibai horrek ere Hegoaldeko iberiar goi-ordokia zeharkatzen du. Ibaiadar nagusiak: Záncara, Cigüela eta Zújar. ●

Andaluziako ibaiak. Erregimen erregularra dute, eta Guadalquivir ez beste guztiak laburrak dira. Ibai aipagarrienak: Guadalquivir eta haren ibaiadarra den Genil, Odiel, Tinto eta Guadalete.

●

Kanariar uharteetako sakanak. Kanariar uharteetan ez dago etengabeko ur-lasterrik, klima oso lehorra baita. Sakanak daude; hau da, euria egiten duenean ura izaten duten ibilgu sakonak. Adibidez, Angustiasko eta Infiernoko sakanak.

Espainiako ibaiak hiru isurialdetan banatuta daude: isurialde mediterraneoan erregimen irregularreko ibaiak daude; Kanturialdekoan, ibai emaritsuak eta oso laburrak; eta isurialde atlantikoan, ibai luzeak eta emaritsu samarrak.

Galderak 1. Osatu taula hau koadernoan eta egin Espainiako gainerako isurialde bakoitzaren taula ere.

ISURIALDE ATLANTIKOA ●

Zenbait ibairen izenak: .........

●

Ibaien ezaugarriak: .........

2. Zer isurialdetakoak dira Espainiako ibai erregularrenak? Azaldu erregulartasun horren zergatia.

e Isurialde atlantikoa. Ibai nagusiei buruzko grafikoa. Guadalquivir ibaiaren argazkia, Sevillan.

LORTU NAHI DUGUN MUNDUA Babestu uholdeen arriskutik Ibai eta sakan askok uhaldiak izan ohi dituzte, eta gainezka egiten dute. Ura oso bizkor higi daiteke, eta soroak eta herriak urpean gera daitezke. Uholdeetatik babesteko, aholku hauek hartu behar dituzu aintzat: – Joan ibilgutik urruti dagoen toki garai batera.

– Ez geratu sekula auto barruan.

– Adi egon agintarien ohar eta aholkuei. ●

Aipatu uholdeetan jarraitu beharreko beste aholku bat.

39 132837 _ 0034-0047.indd

39

7/7/09

17:25:51

Itsas urak, aintzirak, urtegiak eta lurpeko urak Lurrazalean, ibaietako uraz gain, beste hainbat tokitan ere badago ura: itsasoetan, aintziretan eta urtegietan. Ur horiei guztiei gainazaleko urak esaten zaie. Bestalde, lurpean ere badago ura: lurpeko urak esaten zaie.

1. Itsas urak Ibaiek itsasora edo aintziraren batera isurtzen dute ura. Ozeanoetako eta itsasoetako ur guztien multzoari itsas urak esaten zaio. Itsas urak gaziak dira, eta etengabe higitzen dira: higidura horrek sortutako olatuak itsasertzeraino iristen dira. q Itsas urak oso erabilgarriak zaizkigu gizon-emakumeoi. Itsasoetatik eta ozeanoetatik elikagaiak (arrainak, itsaskiak, algak...) eta lehengaiak (adibidez, gatza) eskuratzen ditugu. Bestalde, komunikatzeko bide gisa erabiltzen da, itsasontzien bidez, eta baliabide turistikoa ere bada, itsasertzera hamaika turista joaten baitira.

2. Aintzirak eta urmaelak

q Mediterraneo itsasoa. Itsasoko urak etengabe higitzen dira, eta olatuek itsasertzaren kontra egiten dute talka.

A

Aintzirak lurrez inguratutako ur multzoak dira eta, beraz, kontinenteetan daude. Aintzira txikiei urmael esaten zaie.

Espainiako aintzirak txikiak dira; hortaz, urmaelak dira gehienak. Aintzirak eta urmaelak mendietan, ordokietan eta itsasertzetik gertu daude. w Ikus ditzagun: â—?

Mendietako aintzira eta urmaelak. Izotza urtzearen ondorioz sortu dira, eta glaziar-aintzira esaten zaie. Espainiako glaziar-aintzira handiena Sanabriakoa da (Zamora).

â—?

Ordokietako urmaelak. Euri-urak pilatzean sortzen dira. Esate baterako, Gallocantako urmaela, Zaragozan.

â—?

Itsasertzeko urmaelak. Itsasertz lauetan daude. Esate baterako, Valentziako itsasertzean sortu da itsasertzeko aintzira bat: Albufera du izena.

B

C

w Espainiako aintzirak. A. Sanabriako aintzira.

B. Gallocantako urmaela. C. Albufera.

40 132837 _ 0034-0047.indd

40

7/7/09

17:25:52

3 3. Urtegiak Paisaietan, badira hainbat urtegi. Ibaien ibilguetan sortzen dira, presa baten bidez ibaiko urari eutsita.

Espainian, 1.200 presa eta urtegi baino gehiago daude. Urtegi hauek dute edukiera handiena: Tajoren arroko AlcĂĄntara eta BuendĂ­a urtegiek, Guadianaren arroko La Serena e eta CĂ­jara urtegiek, Dueroren arroko Almendra eta Ricobayo urtegiek, eta Ebroren arroko Mequinensa urtegiak.

4. Lurpeko urak

e La Serenako urtegia, Guadiana ibaian.

Extremaduran dago. Espainiako urtegien artean, hark du edukiera handiena.

Euria egiten duenean, uraren zati bat lurrak xurgatzen du, eta urak zenbait lur-geruza zeharkatzen ditu, harik eta harkaitz iragazgaitzarekin topo egin arte. Lurpean geldi dauden edo bertatik iragaten diren ur multzoei lurpeko urak esaten zaie. Hortaz, lurpean lurpeko uren metaketak edo akuiferoak sor tzen dira.

Espainian, erabilgarri dagoen ur gezaren laurdena lurpeko urak dira. Ur horiek ateratzeko, lurra zulatzen da eta putzuak egiten dira. Gizon-emakumeok edateko eta ureztatzeko erabiltzen ditugu lurpeko ur-erreserba horiek. r

Lurreko urak bi multzotan banatzen dira: gainazaleko urak itsasoak, ibaiak, aintzirak eta urtegiak dira; lurpeko urak, berriz, lurpera iragazten diren urak dira.

r Soroak ureztatzen. Akuiferoetako ura aprobetxatzen da ureztatzeko.

Galderak 1. Esan zer hiru motatako aintzirak edo urmaelak dauden Espainian eta azaldu nola sortu diren mota bakoitzekoak.

2. Begiratu bi marrazki hauei, eta adierazi bietako zein den urmaela eta zein urtegia. Zer alde dago bien artean?

A

B

3. Zer jatorri dute lurpeko urek?

Eta ordokietan sortzen diren urmaeletako urek?

4. Aipatu Tajo, Guadiana, Ebro eta Dueroren arroetako urtegi bana.

41 132837 _ 0034-0047.indd

41

7/7/09

17:25:54

Nafarroako Foru Komunitateko urak

A

sa

ko

ka

na

Arag

IB

AI

do

ERRIOXA

o

ibaia

Areta iba a i Za rai tzu ibaia

aia

Lo

Pitillasko aintzira

ARAGOI

kanala

aia

Arga ib

s ib

RO

Esako urtegia

Bardeako

aia

re ina

EB

Zidak aia oz ib

Ega ib

L

Ar

b.

Zolinako urtegiaI ra ti Elo iba rz i ia ba ia

Allozko urtegia

Irabiako urtegia

Itoizko urtegia

ga

Eska

ibaia

Eugiko urtegia

ai

EUSKADI

FRANTZIA

ia

ra iba

Ezkur

m Ultza

H

asoa ib.

E

Bid

mea ib.

Ur u aia

M

ib ran tza Lei

I

aia i ib

Eskala 0

14

Kilometroak

la ISURIALDEAK

Ta

us

Bizkaiko golkokoa

tek

ok

an

ala

GAZTELA ETA LEON

Kanal Inperiala

Mediterraneoa Kanala

q Nafarroako ibaien, urtegien, aintziren eta kanalen mapa.

Nafarroako Foru Komunitatean ibaiak, urtegiak, aintzirak eta kanalak daude, lurralde osoan zehar. q Nafarroako ibaiak bi isurialdetan daude banatuta: Bizkaiko golkoko isurialdea eta isurialde mediterraneoa. Nafarroako ibai gehienak isurialde mediterraneokoak dira.

1. Bizkaiko golkoko isurialdeko ibaiak Urak Bizkaiko golkora isurtzen dituzten ibaiak laburrak, emaritsuak eta malkartsuak dira, itsasotik gertu jaiotzen baitira.

Ibai batzuek ur-jauziak dituzte ibilbidean zehar, koska handiak gainditu behar baitituzte. w Hona hemen isurialde horretako zenbait ibai: â—?

â—?

Bidasoa ibaia denetan luzeena da. Hasierako ibilbide zatian, Baztan ibaia du izena. Erratzun sortzen da, Nafarroako Pirinioetan, eta Baztan harana zeharkatzen du. Gero, Nafarroatik irtendakoan, Frantziarekiko muga egiten du, Irun eta Hendaia arteko bokaleraino. Bidasoaren ibaiadar nagusia Ezkurra da.

Urumea eta Leitzaran ibaiak ere isurialde horretakoak dira.

w Xorroxingo ur-jauzia, Baztan haranean.

42 132837 _ 0034-0047.indd

42

7/7/09

17:25:54

3 2. Isurialde mediterraneoko ibaiak Nafarroako isurialde mediterraneoko ibaiak Ebro eta haren ibaiadarrak dira. e Ebro ibaiak 107 kilometroan zeharkatzen du Nafarroa, eta zenbait tartetan Nafarroaren eta Errioxaren arteko muga da.

Hainbat ibaiadarren urak jasotzen ditu, ezker-eskuin. ●

Ezkerraldeko ibaiadarrak. Emaritsuenak dira, klima ozeanikoko nahiz mendiko klimako lurraldeak zeharkatzen baitituzte. Pirinioetan sortzen dira. Mendebaldetik ekialdera, hauek dira Ebroren ezkerraldeko ibaiak: batetik, Ega eta haren ibaiadar Urederra; bestetik, Aragoi eta haren ibaiadar Arga, Zidakos eta Irati. Ibai horiek arroilak eta haran sakonak sortzen dituzte; esate baterako, Arbaiungo arroila eta Erronkaribar.

●

Eskuinaldeko ibaiadarrak. Emari txikikoak eta erregimen irregularrekoak dira, barrualdeko klima mediterraneoa duten lurraldeak zeharkatzen baitituzte. Hauek dira Ebroren eskuinaldeko ibaiadar nagusiak: Alhama eta Queiles ibaiak.

e Ebro ibaia, Tuteran.

3. Urtegiak, kanalak eta aintzirak Nafarroako ibaietan, zenbait urtegi eta kanal eraiki dira. Horrez gain, badira beste zenbait aintzira ere. ●

Nafarroako urtegi handienak Esakoa (Aragoi ibaian) eta Itoizkoa (Irati ibaian) dira. Aurrekoak baino edukiera txikiagoko beste bi, berriz, Allozko eta Eugiko urtegiak dira. r

●

Kanal luzeenak Lodosakoa, Inperiala eta Taustekoa dira.

Kanal horiek Ebro ibaiko ura banatzen dute, laboreak ureztatzeko.

●

Aintzirarik handiena Pitillaskoa da. Beste aintzira batzuk, berriz, Lor-ko aintzira eta Las Cañas aintzira dira.

Nafarroako ibaiak bi isurialdetan banatuta daude: Bizkaiko golkoko isurialdea eta isurialde mediterraneoa (hedadura handiagokoa). Urtegiak, kanalak eta aintzira txikiak ere badira.

r Eugiko urtegia. Urtegi hau Arga

ibaian dago, Kintoako oihanetik hurbil.

Galderak 1. Begiratu q mapari eta egin taula bat. Taulan, idatzi ibai bakoitzaren izena zutabe batean, eta ibaiaren ibilbidean dauden urtegiena, beste batean.

2. Azaldu Nafarroako Foru Komunitateko isurialde mediterraneoko eta Bizkaiko golkoko isurialdeko ibaien ezaugarriak.

3. Aurkitu bi kanal q mapan eta idatzi koadernoan haien izenak.

43 132837 _ 0034-0047.indd

43

7/7/09

17:25:55

Ariketak Ulertu 1. Kalkatu mapa hau, eta koloreztatu isurialde bakoitza dagokion kolorez. Gero, egin jarduera hauek: Bizkaiko golkoa

M iñ o

ANDORRA

.... .... ...

H

A T L A N T I K O A

Eskala 0 130

P O R T U G A L

ia .............. iba

O Z E A N O

iba

ia

b. Idatzi isurialde bakoitzeko bi ibairen izenak. c. Zer mendikatetan sortzen dira Bizkaiko golkoan itsasoratzen diren ibaiak?

.......... ibaia . ib . .............. .

aia

ai Júcar ib

Segura . ...... ...... ......

ibaia

Kilometroak OZ EA N O AT L AN T IKOA

a. Idatzi ibaien izenak hutsuneetan.

F R A N T Z I A

Ibaizaba l ibaia

ib a i

a

N

E

M

a ló ni b.

bregat ib.

Llo

I

a n r r e Ceuta t d i M e Melilla

e

a

ibai a

o

a s o s a t i

LEGENDA Kantaurialdeko isurialdea

d. Aipatu isurialde atlantikoa eta isurialde mediterraneoa banantzen dituen mendikate baten izena.

Isurialde mediterraneoa Isurialde atlantikoa

U10-3

2. Begiratu 131. orrialdeko mapari, eta idatzi ibaien ibaiadarrak beheko taulan.

4. Aipatu termino pare bakoitzeko terminoen arteko desberdintasunak eta antzekotasunak: a. ibai nagusia – ibaiadarra

IBAI NAGUSIA

IBAIADARRAK

b. ibaiaren emaria – ibaiaren erregimena

5. Beheko eskema osatzeko, idatzi Ebroren

Duero

Nafarroako ibaiadarren izenak.

Tajo

…

…

Guadalquivir

3. Kopiatu eta osatu eskema hau. Gero, erantsi isurialde bakoitzeko hiru ibairen izenak. ⎧ ⎪ ⎪ ⎪ Espainiako ⎪ isurialdeak ⎨ ⎪ ⎪ ⎪ ⎪ ⎩

Kantaurialdeko ⎧ Ibai laburrak eta ⎨ malda handikoak isurialdea ⎩ Isurialde atlantikoa

⎧ ......... ⎨ ......... ⎩

............... isurialdea

⎧ ......... ⎨ ......... ⎩

ib

…ibaia

Ebro

…

…ibaia

… ibaia

a

ai

ia iba

a

ai

ib

Guadiana

Arrazoitu 6. Irakurri testu hau.

Ibaien emaria bat-batean haz daiteke, euri-jasa handien ondorioz. Horrelakoetan, ibaiek gainezka egin ohi dute, eta uholdeak gertatu ohi dira. Uholdeek hondamendiak sor ditzakete.

a. Zer urte-sasoitan izaten da ohikoa ibaiek gainezka egitea? b. Zer isurialdetako ibaietan gertatzen da hori?

Zergatik?

44 132837 _ 0034-0047.indd

44

7/7/09

17:25:56

3 Eman iritzia

Aplikatu 7. Bilatu informazioa eta erantzun. Nerbioi eta

8. Urtegiak ibaien ibilguetan

Baia ibaiak Araban jaiotzen dira. Antzeko luzera dute: lehenak 72 km ditu, eta bigarrenak, 64 km. Zer alde nagusi dago bien artean? Zure ustez, zergatik du Nerbioi ibaiak 270 m-ko altuerako ur-jauzi ikaragarri bat bere ibilbidean?

eraikitzen dira, baina horretarako, haranak urperatzen dira. Zer alde on eta zer alde txar ditu, zure ustez, urtegiak eraikitzeak?

IKASI EGITEN Ibai baten ibilbidearen profila interpretatzea Ibai baten ibilbidea grafikoen bidez adieraz daiteke; adibidez, ibai baten profila adieraziz. Datu hauek adierazten dira bertan: luzera, altitudea, malda eta nondik igarotzen den. Begiratu Duero ibaiari buruzko grafiko honi: 1. Ardatz bertikalean, ibaiak zeharkatzen dituen lurren altitudea adierazten da. Herri baten altitudea jakiteko, lerro horizontal bat marrazten da ardatz bertikaleraino.

Altitudea (metrotan)

DUERO IBAIA

Soria

Aranda de Duero

Tordesillas

Zamora

Almazán

2.000

Miranda do Douro

Peso da Regna

Oporto

3. Lerro urdinak ibaia adierazten du, eta zenbateko malda duen ikus daiteke bertan.

Beraz, Duero ibaia 1.000 metro baino gehiago jaisten da lehen 50 kilometroetan.

1.500

1.000

500 E S P A I N I A PORTUGAL

800

750

700

650

600

550

0 500

450

400

350

300

250

200

150

100

50

0

km

Alzira

profila. Aipatu zer paretan duen ibaiak maldarik handiena, zer herritatik igarotzen den eta herri horiek zer altitude duten.

1.000 500

Cullera

10. Azaldu nolakoa den Júcar ibaiaren ibilbidearen

1.500

JÚCAR IBAIA Alcalá del Júcar

herritatik igarotzen den, zer altitude duen herri bakoitzean, eta Duero jaiotzen den tokitik zenbat kilometrora dagoen herri bakoitza.

Altitudea (metrotan)

Alarcón

9. Duero ibaiaren grafikoari begiratuta, idatzi zer

Cuenca

2. Ardatz horizontalean, ibaiak zenbat kilometroko ibilbidea duen adierazten da. Herri batetik ibaia jaiotzen den tokira zer distantzia dagoen jakiteko, lerro bertikal bat marrazten da ardatz horizontaleraino.

0 kilometroak 0

100

200

300

400

Mediterraneoa

45 132837 _ 0034-0047.indd

45

7/7/09

17:25:57

Berrikusi 1. Irakurri laburpena.

Ibaiak Ibaiak ibilgu batean behera doazen etengabeko ur-lasterrak dira.

Egiten duen bideari ibaiaren ibilbidea esaten zaio, eta eramaten duen ur kantitateari, emari. Emaria urtean zehar asko aldatzen ez bada, ibaiak erregimen erregularra duela esaten dugu. Aldaketa handiak baditu, berriz, erregimen irregularra duela.

Espainiako ibaiak Espainiako ibaiak hiru isurialdetan banatuta daude: Bizkaiko golkoko isurialdeko ibaiak laburrak eta emaritsuak dira; isurialde mediterraneokoak, erregimen irregularrekoak (Ebro salbuespena da); eta isurialde atlantikokoak, luzeak.

Aintzirak, urtegiak, itsas urak eta lur azpiko urak Itsaso, aintzira, ibai eta urtegietako uren multzoari gainazaleko urak esaten zaie. Lur azpiko urak ere badira: lurrean zehar iragazten dira, eta akuiferoak sortzen dituzte.

Nafarroako Foru Komunitateko urak Nafarroa zeharkatzen duten ibaiak bi isurialdetan banatzen dira: Bizkaiko golkokoa, hala nola Bidasoa, eta mediterraneokoa, hala nola Ebro eta haren ibaiadarrak. Edukiera handiena duten urtegiak Esakoa eta Itoizkoa dira. Kanalak (adibidez, Lodosakoa) eta aintzirak (adibidez, Pitillaskoa) ere badira.

2.

IKASTEN IKASTEKO. Osatu eskema hau:

ESPAINIAKO ISURIALDEAK

3.

Bizkaiko golkokoa

ibaien ezaugarriak:

laburrak eta emaritsuak

adibidez:

Ibaizabal Nal贸n

......... .........

ibaien ezaugarriak:

luzeak

adibidez:

......... .........

Isurialde mediterraneoa

ibaien ezaugarriak:

......... .........

adibidez:

......... .........

hauek dira:

IKASTEN IKASTEKO. Idatzi Nafarroako uren adibideak, eskema hau osatzeko:

NAFARROAKO FORU KOMUNITATEKO URAK

hemen daude:

ibaietan

.........

urtegietan

.........

aintziretan

.........

kanaletan

.........

46 132837 _ 0034-0047.indd

46

7/7/09

17:25:57

3 GAI NAIZ… Ibai bat aztertzeko Ibai baten azterketan, ibaiak eta haren ibaiadarrek osatzen duten sarea erakutsi behar da, bai eta zeharkatzen dituen lurren ezaugarriak ere. Irakurri Tajo ibaiaren azterketa hau: Ibilbidea Teruelen jaiotzen da, Fuente Garcían. Iberiar mendikatea eta Hegoaldeko iberiar goi-ordokia (Iberiar mendikatearen eta Toledoko mendien arteko haran zabala) zeharkatzen ditu. Ozeano Atlantikora isurtzen du ura, Lisboan.

a ib aia

ju ñ

iba ia

iba ia

Fuente García

b aia

he

Ala gó n

Eljas ibaia

i

P O R T U G A L

A ATE ia ba

Sacedón

jo Ta

A T L Á N TA I CTOL A N T I K O A

DIK

Guadalajara

Madril Ta Tiéta rc Albe El Puente del Arzobispo Talavera Almon Aranjuez te de la Reina iba Toledo ia ri

Cáceres

TOLEDO

a

FOTO

EN

Lisboa

Alcántara S

aia r ib

RIA R

M

TEA IKA D N ME IBERIAR

Jaram ai ba ia

I BE

ai r ib alo

CN ÉA O ZO EA ON O

Emaria eta erregimena Ibaia emaritsu samarra da.

Emaria nabarmen hazten zaio Iberiar mendikateko ibaiadarren ura jasotzen duenean. Erregimen erregular samarra du, baina udan emari txikiagoa du.

KO MEND

IAK

o Alg od

Herriak Tajo ibaiak 1.007 kilometroko luzera du, eta Gaztela-Mantxako, Madrileko eta Extremadurako erkidegoak zeharkatu ondoren, Portugalen sartzen da. Herri hauetatik igarotzen da, besteak beste: Aranjuez, Toledo, Alcántara eta Lisboatik.

Gizakiok ateratzen diogun probetxua Tajoren ibilbide osoan eraiki dira urtegiak. Tajoren arroko ura energia sortzeko, ureztatzeko eta giza nahiz industria-kontsumorako erabiltzen da.

1. Osatu Tajo ibaiaren arroari buruzko esaldi hauek: – Arroaren mugak: Iberiar mendikatea

➧

– Tajo ibaiaren luzera: .........

I

➧

......... M

TAJOREN ARROA

➧

H

.........

➧

E

– Hemen jaiotzen da: ......... .........

– Hemen itsasoratzen da: .........

– Ibaiadarrak: .........

– Herri hauetatik igarotzen da: .........

47 132837 _ 0034-0047.indd

47

7/7/09

17:25:57

4

Biztanleria eta lana

Baserriko ate zabalak Walt Whitman New Yorken jaio zen, 1819an, eta New Jerseyn hil, 1892an. Ameriketako Estatu Batuetako poetarik onenetakotzat jotzen da. Leaves of Grass izeneko bere lanean, ederki deskribatzen du soroko lana. Txomin Artolak musika jarri dio deskribapen horri, izen bereko diskoan (Belar hostoak).

Baserriko ate zabalak irekiak eta prest daude, uztaileko belar-igarrak mantso doan orga betetzen du, nabarra eta berde nahasi artean, argia jostari, eta hango sabaian, besatarak pilaka.

Hortxe naiz laguntzan, organ etzana iritsi naiz, hanka bat bestearen gainean nuela.

Dardara gozoak sumatu ditut, orga-hagatik jauziaz, pagotxa eta alpalpa bildu ditut.

Itzulka noa, jira-biraka, eta belar idorra dut nire bilo nahasietan.

Walt Whitman Txomin Artolaren moldaketa

â—?

Zer informazio ematen digu testuak, bilketa-prozesuari buruz?

Aipatu testuko elementuak.

â—?

Zure ustez, zer aldaketa gertatu dira baserrian, gurdiaren ordez traktorea erabiltzearen ondorioz?

48 132837 _ 0048-0061.indd 48

7/7/09 17:28:43

GOGORATU IKASITAKOA Biztanleria Lurralde bateko biztanleria bertan bizi diren pertsona guztien kopurua da. Toki bateko biztanleria berezko hazkundearen eta migraziohazkundearen arabera aldatzen da. ●

Berezko hazkundea jaiotzen diren biztanleen (jaiotza-tasa) eta hiltzen direnen (heriotza-tasa) arteko aldea da.

●

Migrazio-hazkundea, berriz, lurralde horretara iristen diren etorkinen eta bertatik alde egiten duten emigranteen arteko aldea da.

1. Zerk eragiten du lurralde bateko biztanleria handitzea? Eta gutxitzea?

Biztanleria eta lana

Biztanleria eta lan motak, Nafarroan

Gizon-emakumeek era askotako lan-jarduerak egiten dituzte. Lan horiek hiru multzotan bana daitezke: ●

Lehen sektorea. Naturatik produktuak lortzen dituzten lanek osatzen dute.

●

Bigarren sektorea. Lehengaiak produktu landu bilakatzeko lanek osatzen dute.

●

Hirugarren sektorea. Produktuak lortu ordez zerbitzuak ematen dituzten lanek osatzen dute.

Nafarroako Foru Komunitateak seiehun mila pertsona pasatxoko biztanleria du. Biztanleria hori hazten ari da gaur egun; batetik, jaiotzak heriotzak baino gehiago direlako, eta bestetik, etorkinak emigranteak baino gehiago direlako.

Nafarroako biztanle gehienek hirugarren sektorean egiten dute lan. Langile gutxien, berriz, lehen sektoreak hartzen du.

3. Zergatik ari da hazten Nafarroako Foru Komunitateko biztanleria?

2. Esan zer lan egiten duten pertsona hauek eta zer sektoretakoak diren lan horiek.

A

HAU IKASIKO DUZU

B

●

Zer ezaugarri dituen Espainiako biztanleriak.

●

Zer den biztanleria-dentsitatea, eta zer dentsitate duten Espainiak eta Nafarroak.

●

Zer ekonomia-jarduera dauden, oro har, eta zein dauden Espainian eta Nafarroan.

●

Zer zerbitzutan ari den lanean jende gehien, Espainian.

●

Nola interpretatzen diren biztanleria-piramideak.

49 132837 _ 0048-0061.indd 49

7/7/09 17:28:44

Espainiako biztanleria q grafikoari erreparatzen badiogu, berehala ikusiko dugu 1900. urtean 18.600.000 biztanle bizi zirela Espainian, eta gaur egun 46 milioitik gora bizi direla. Hazkunde hori bi arrazoik eragin dute: berezko hazkundea positiboa izateak eta migrazioek.

45.000.000 40.000.000 35.000.000 30.000.000 25.000.000

1. Berezko hazkundea

20.000.000

XX.

15.000.000

mendearen hasieran, jaiotza-tasa oso handia zen (haur asko jaiotzen ziren), baina heriotza-tasa ere handia zen. Horregatik, biztanleria poliki hazten zen.

Urteak igaro ahala, Espainiak garapen ekonomikoa bizi izan zuen, elikadura hobetuz joan zen eta medikuntzan aurrerapenak egin ziren. Horrenbestez, heriotza-tasa jaitsi egin zen, eta biztanleria, hazi.

10.000.000 5.000.000 Urtea

0 1900 1910 1920 19301940 1950 1960 1970 1981 1991 2001 2008

q Espainiako biztanleriaren bilakaera.

Zer urtetan iritsi zen 30 milioi biztanle izatera?

2. Migrazioak Gaur egun, etorkin ugari etortzen dira Espainiara, eta emigrante gutxi joaten. Horregatik, biztanleria handituz doa. Baina ez da beti horrela izan. Espainiako biztanleriak zenbait etapa bizi izan ditu, immigrazioaren eta emigrazioaren alorrean: w â—?

Atzerrira emigratzea. XX. mendearen hasieran, Espainiako herritar askok Ameriketako herrialdeetara emigratu zuten, lan-aukeren bila.

XX. mendeko 50eko eta 60ko hamarkadetan, Espainiako bi milioi herritarrek baino gehiagok emigratu zuten Europako hainbat herrialdetara, hala nola Alemania, Suitza eta Frantziara.

â—?

Barneko migrazioa. Horrez gain, Espainiako lau milioi herritarrek baino gehiagok aldatu zuten bizilekua urte horietan. Gaztela-Mantxako, Gaztela eta Leongo, Andaluziako, Galiziako eta Extremadurako udalerrietatik egin zuten alde, batez ere, eta Kataluniako, Madrilgo, Euskadiko eta Valentziako autonomia-erkidegoetako hirietara emigratu zuten, bertako fabriketan lan egiteko.

â—?

Nazioarteko immigrazioa. Gaur egun, Estatuak jaso egiten ditu etorkinak. 5 milioi etorkin baino gehiago daude Estatuan, lan bila edo gerratik eta pobreziatik ihesi etorriak, batez ere Hego Amerikatik, Afrikatik eta Ekialdeko Europatik.

A

B

w Emigrazioa eta immigrazioa Espainiako estatuan.

A. Espainiako emigranteak Alemaniara joaten, 1960an. B. Etorkin atzerritarrak Espainian, 2008an.

50 132837 _ 0048-0061.indd 50

7/7/09 17:28:45

4 B i z k a i k o

I

g o l k o a

F R A N T Z I A ASTURIAS

CORUÑA LUGO E

ARABA LEÓN

O Z E A N O PONTEVEDRA

OURENSE

ERRIOXA

A T L A N T I K O A

ZAMORA VALLADOLID

BARTZELONA

SORIA

ZARAGOZA

SEGOVIA

P O R T U G A L

LEGENDA Estatuaren muga Probintziaren muga BIZTANLERIA-DENTSITATEA (Biztanleak km² -ko) 10 baino gutxiago 10 eta 30 artean 31 eta 60 artean

GIRONA

LLEIDA

HUESCA

PALENTZIA

TARRAGONA

SALAMANCA

GUADALAJARA

TERUEL

AVILA MADRIL

CASTELLÓ CÁCERES

CUENCA

TOLEDO

L

VALENTZIA

CIUDAD REAL

BADAJOZ

E

AR

U

R HA

KORDOBA

ALBACETE

MURTZIA

JAÉN

101 eta 600 artean HUELVA

SEVILLA

i

GRANADA ALMERÍA

MÁLAGA

OZE AN O ATLA NTIKOA CÁDIZ LAS PALMAS TENERIFEKO TENERIFEKO SANTA CRUZ SANTA CRUZ TENERIFEKO SANTA CRUZ TENERIFEKO SANTA CRUZ

Ceuta

M

MAROKO

132815U11p1

3. Nola dago banatuta Espainiako biztanleria?

Lurralde bat zenbateraino dagoen jendez beteta jakiteko, ez da nahikoa guztira zenbat biztanle bizi diren jakitea. Biztanle kopurua azalerarekin erlazionatu behar da. Datu horiekin, biztanleria-dentsitatea kalkulatzen da: biztanle kopurua haien bizitokiaren azalerarekin erlazionatzen du, azalera kilometro koadrotan emanda. e biztanleria-dentsitatea =

biztanle kopurua azalera (kilometro koadrotan)

Estatuak kilometro koadroko 91 biztanleko biztanleria-dentsitatea du; 91 biz./km2 adierazten da. Baina eskualde batzuek dentsitate hori baino txikiagoa dute, eta beste batzuek, handiagoa. ●

●

AK

ALACANT

61 eta 100 artean 600 baino gehiago

TE

A

H

A N D OR R A

NAFARROA

BURGOS

B

M

KANTABRIA BIZKAIA GIPUZKOA

Probintzien arteko aldeak. Barnealdekoek dentsitate txikiagoa dute itsasertzekoek eta uharteetakoek baino, Madrilek salbu.

Probintzien barneko aldeak. Probintzia gehienetan, biztanleak hirietan pilatzen dira –hiriburuan batez ere–; landaeremuetan, berriz, ez da ia inor bizi.

Espainiako estatuak 46 milioitik gorako biztanleria du.

Berezko hazkunde positiboa duelako eta immigrazioaren ondorioz ari da hazten. Espainiako biztanleria itsasertzean eta hirietan dago pilatuta.

e

d

i t

e

r

r

e

a n

t

s

a

s

o

a

o Eskala 0

97

Kilometroak

Melilla

e Espainiako biztanleriaren banaketa, probintziaka.

Zer probintziak dute biztanleria-dentsitate handiena? Zer probintziak dute dentsitate txikiena?

Galderak 1. Zerk eraginda hazi da Espainiako biztanleria, azken ehun urteotan?

2. Azaldu nola eragiten duten jaiotza-tasak eta heriotza-tasak biztanleriaren hazkundean.

3. Azaldu Espainiako migrazioen hiru etapak.

4. Zer da biztanleria-dentsitatea?

Kalkulatu zer biztanleria-dentsitate duten probintzia hauek: PROBINTZIA

BIZTANLEAK

AZALERA (km2)

Soria Bartzelona Jaén

95.593 5.332.513 664.742

10.302 7.728 13.489

51 132837 _ 0048-0061.indd 51

7/7/09 17:28:46

Biztanleria eta ekonomia-jarduerak 1. Biztanleria eta lana Lurralde bateko biztanleak bi taldetan banatzen dira, lan-egoeraren arabera: q

●

Biztanleria ez-aktiboa. Lanik egin ezin duten pertsonen eta egiten duten jardueraren truke soldatarik jasotzen ez dutenen multzoa da. Talde hori hauek osatzen dute: erretiratuek, 16 urtez beherakoek, ikasleek, etxeko-lanetan dihardutenek eta gaixoek.

BIZTANLERIA OKUPATUA

Hirugarren sektorea (% 65)

LANIK GABEKO BIZTANLERIA

Bigarren sektorea (% 30)

5)

Biztanleria aktiboa. Lan egiteko adinean eta egoeran diren biztanleen multzoa. Talde hau biztanleria okupatuak –diruaren truke lanean ari diren pertsonak– eta lanik gabeko biztanleriak –lanik ez duten pertsonak– osatzen dute.

BIZTANLERIA AKTIBOA

(%

●

BIZTANLERIA EZ-AKTIBOA

Biztanleria aktiboak hiru ekonomia-sektoretan egiten du lan: lehen sektorean, bigarrenean eta hirugarrenean.

Lehen sektorea

q Estatuko biztanleria aktiboa eta ez-aktiboa.

Zer sektoretan egiten dute lan gehienek?

2. Lehen sektorea Estatuan, ehun pertsonatik bost besterik ez dira ari lehen sektorean. Jarduera hauek dira sektore horretakoak: w ●

Nekazaritza. Estatuan, lehorreko laboreak dira ugarienak. Gehien lantzen diren lehorreko laboreak zerealak, mahatsa eta olibondoak dira; Gaztela-Mantxan, Gaztela eta Leonen eta Andaluzian lantzen dira, batez ere. Labore ureztatuak (barazkiak eta fruituak), berriz, Andaluzian, Valentziako Erkidegoan eta Murtziakoan landatzen dira.

●

Abeltzaintza. Espainiako estatuan, ganadu ugariena txerri-azienda da: Katalunian eta Aragoin hazten da, batez ere. Ardi-azienda ere asko hazten da; Extremaduran, Gaztela eta Leonen eta Gaztela-Mantxan, batez ere. Bestalde, hegaztigranjak ugariak dira, Estatu osoan.

●

Arrantza. Estatuko arrantza-ontzi gehienak baxurakoak dira. Alturako arrantzan diharduten lantegi-ontziek, berriz, Ozeano Atlantikoan eta Indiako Ozenoan jarduten dute, nagusiki. Galizian eta Andaluzian du garrantzirik handiena arrantzak.

●

Meatzaritza. Biztanleria aktiboaren lehen baino zati txikiagoak dihardu meatzaritzan. Hala ere, harrobien ustiaketa garrantzitsua da, oraindik ere.

A

B

C

D D

w Lehen sektoreko jarduerak. A. Nekazaritza.

B. Abeltzaintza. C. Arrantza. D. Meatzaritza.

52 132837 _ 0048-0061.indd 52

7/7/09 17:28:47

4 3. Bigarren sektorea Espainiako estatuan, bigarren sektorean dihardute lanean ari diren 100 pertsonatik 30ek. Sektore horrek industria-jarduerak eta eraikuntza biltzen ditu. e ●

Industria-jarduerak. Industria mota hauek dituzte lanpostu gehien, Estatuan: – Oinarrizko industria. Industria metalurgikoak eta kimika-industriak dira aipagarrienak. EAEn, Katalunian, Madrilgo Autonomia Erkidegoan eta Andaluzian daude, batez ere.

– Ekipamendu-ondasuneko industriak. Makinak, autoak, itsasontziak eta material elektrikoak egiten dituztenak, besteak beste. Autonomiaerkidego hauek dute jende gehien industria horietan lanean: Kataluniak, eta Madrilgo eta Valentziako autonomia-erkidegoek.

– Kontsumo-ondasuneko industriak. Pertsonok zuzenean kontsumitzen ditugun produktuak fabrikatzen dituzte. Elikagai-industria, ehungintza, altzarigintza eta arte grafikoen industria dira garrantzitsuenak. Espainia osoan zehar daude.

●

Eraikuntza. Ekonomia-jarduera hori eraikinak eraikitzean eta herri-lanak egitean datza, hala nola zubiak eta errepideak. 100 pertsonatik 10i ematen die lana, baina 2008tik aurrera, langile gutxiago ditu.

Biztanleria bitan banatzen da: aktiboa eta ezaktiboa. Estatuko biztanleria aktiboaren % 5ek lehen sektorean egiten du lan; % 30ek, bigarren sektorean; eta % 65ek, hirugarrenean.

e Fabrika metalurgiko bat. Industria metalurgikoan gizon-emakume asko ari da lanean, Estatuan.

LORTU NAHI DUGUN MUNDUA Lana, segurtasunez Bete beharreko arauak dituzte lanbide askok.

Arau horietako batzuk langileak babesteko segurtasun-neurriak dira. Adibidez, elektrizitatearen inguruko lanbide batzuetan, langileek oinetako bereziak jantzi behar dituzte, korronte elektrikoa beren gorputzetan zehar igaro ez dadin; beste lanbide batzuetan, eskularruak eta kaskoa erabili behar dituzte, eskuak eta burua babesteko. ●

Idatzi lanbide baten izena eta lanbide horretan bete beharreko segurtasun-neurriak.

Galderak 1. Esan zer alde dagoen biztanleria aktiboaren, biztanleria ez-aktiboaren eta biztanleria okupatuaren artean.

2. Erreparatu q grafikoari: ekonomia-sektore bakoitzean Estatuko biztanleriaren zer proportziok diharduen adierazten du. a. Esan lanean dihardutenen zer ehunekok egiten duen lan sektore bakoitzean. b. Idatzi Estatuko lehen eta bigarren sektoreen ezaugarri bana.

53 132837 _ 0048-0061.indd 53

7/7/09 17:28:48

Zerbitzuak 1. Hirugarren sektorea Produktu materialak egin ordez zerbitzuak ematen dituzten ekonomia-jarduerek osatzen dute hirugarren sektorea edo zerbitzu-sektorea. Sektore horretan era askotako jarduerak biltzen dira, eta honela multzoka daitezke: hezkuntza-, osasun-, finantza-, administrazio-, merkataritza-, turismo-, garraio- eta komunikazio-zerbitzuak. q Zenbait zerbitzu hirietan pilatzen dira ia beti; adibidez, ospitaleak, unibertsitateak eta administraziozerbitzuak.

Hirugarren sektorean egiten dute lan Estatuko gizon-emakume gehienek: 100 langiletik 65ek dihardute zerbitzuen arloan. Horrez gain, sektore horrek sortzen du aberastasun gehien; horregatik, Estatuko ekonomiaren sektore garrantzitsua da, zalantzarik gabe. Bestalde, izugarri hazi da azken urteotan.

q Telebista-estudioa. Komunikabideekin lotutako lanbideak zerbitzu-sektoreko lan-jarduerak dira.

A

2. Merkataritza Lehen eta bigarren sektoreetan lortutako produktuak produktu horiek erosi nahi dituzten kontsumitzaileen eskura jartzeko zerbitzua da merkataritza. w Hau da, jarduera horren bidez, produktuak saltzen dira, diruaren truke.

Merkataritza herrialde baten barnean edo herrialde bat baino gehiagoren artean egin daiteke: â—?

Barne-merkataritza. Herrialde batean ekoitzitako produktuak herrialdean bertan saltzea da. Estatuan, adibidez, elikagai-produktu ugari ontziratzen dira, eta Estatuko saltokietan saltzen.

â—?

Kanpo-merkataritza. Herrialde bateko produktuak beste herrialde batean saltzea edo erostea da. Herrialde batek beste bati produktuak saltzen badizkio, esportatu egiten duela esaten da.

Espainiako estatuak elikagaiak eta industria-produktuak esportatzen ditu, hala nola liburuak, oinetakoak eta autoak. Herrialde batek beste bati produktuak eta ondasunak erosten badizkio, inportatu egiten duela esaten da. Espainiako estatuak erregaiak (adibidez, petrolioa eta gasa), mineralak eta informatika-produktuak inportatzen ditu.

B

C

D

w Produktuen merkaturatze-prozesua.

A. Fabrikan bildu. B. Biltegian hartu.

C. Produktuaren publizitatea egin.

D. Saltokian saldu.

54 132837 _ 0048-0061.indd 54

7/7/09 17:28:49

4 3. Garraioa

A

Produktuak saltokietara iristeko, garraiobideak behar dira.

Garraiobideak hiru taldetan multzokatzen dira, mugitzeko erabiltzen duten bidearen arabera: e ●

Lehorreko garraiobideak. Kamioietan –errepide eta autobideetan zehar– eta trenetan –trenbideetan zehar– garraiatzen dira produktuak. Espainiako estatuan, salgaien zatirik handiena kamioien bidez garraiatzen da: lehorreko ehun salgaitik bi baino ez dira garraiatzen trenez.

●

Itsasoko garraiobideak. Itsasontziek itsasoko ibilbideetan zehar garraiatzen dituzte produktuak, portutik portura. Salgaiak merkantzia-ontzietan garraiatzen dira. Espainian, Algecirasko, Bartzelonako, Valentziako eta Bilboko portuek dute merkantzia-ontzien zirkulaziorik handiena.

●

Aireko garraiobideak. Hegazkinek aireko ibilbideetan zehar garraiatzen dituzte salgaiak, aireportu batetik bestera. Madrilgo Barajas aireportuak du hegazkin-zirkulaziorik handiena Estatuan, bai salgaien hegazkinena bai bidaiarien hegazkinena.

B

C

4. Turismoa Pertsonak kultura, atseden eta dibertsio bila toki batetik bestera joateari esaten zaio turismo. Espainian, turismoarekin lotutako zerbitzuak ematen egiten dute lan 100 pertsonatik 10ek. Frantziako estatuak hartzen ditu mundu osoko turista gehien, eta ondoren, Espainiako estatuak.

Espainiako estatuan, turistak hainbat tokitara joaten dira.

Tokiaren arabera, zenbait turismo mota bereizten dira: ●

Eguzki eta hondartzako turismoa. Turismo mota horrexetan daude lanpostu gehien. Eguzkiaren eta hondartzaren bila doazen turistek toki hauek aukeratzen dituzte: Mediterraneoko itsasertza, Balear uharteak eta Kanariar uharteak.

●

Landa-turismoa. Barnealdeko mendialdeetan eta paisaia eta tradizio nabarmeneko Espainiako itsasertzeko zenbait tokitan egiten dena.

●

Turismo kulturala. Historia- eta arte-ondare aberatseko hirietan egiten da, batez ere; adibidez, Madrilen, Bartzelonan, Toledon, Segovian, Sevillan eta Bilbon.

Estatuko biztanleria aktiboaren % 65ek hirugarren sektorean egiten du lan. Produktuak kontsumitzaileen eskura jartzen dituen zerbitzuari merkataritza esaten zaio. Garraiobideetan, salgaiak eta pertsonak garraiatzen dira.

Turismoa kultura, atseden eta dibertsio bila pertsonek egiten dituzten lekualdaketak dira.

e Garraio motak:

A. Abiadura handiko trena.

B. Itsasontzia. C. Hegazkina.

Galderak 1. Idatzi zer antzekotasun eta zer desberdintasun duten barne-merkataritzak eta kanpo-merkataritzak.

Eman adibide bana.

2. Zure ustez, zergatik du horrenbesteko garrantzia garraioak merkataritzarako eta turismorako?

3. Definitu turismoa eta esan zer turismo mota diren ohikoenak Espainiako estatuan.

55 132837 _ 0048-0061.indd 55

7/7/09 17:28:50

Biztanleria eta lana Nafarroan I M

Bera

FRANTZIA

E

Elizondo

E US KADI

H

IPAR-MENDEBALDEA Berriozar

Atarrabia Uharte PIRINIOALDEA Gorraitz Burlata Mutiloabeiti Noain

Antsoain

Altsasu

IRUÑERRIA Barañain Zizur Nagusia Beriain Lizarra Iruña

Zangoza NAFARROA Tafalla ERDIALDEKO Viana EKIALDEA Mendabia ERRIBERA Erriberri GARAIA Lodosa Azkoien LEGENDA San Adrián Azagra Estatu-muga E RRIOXA Milagro LIZARRERRIA

ARAGOI

Eskualde-muga

Autonomia-erkidegoen muga

0

Castejón ERRIBERA Corella BEHEREA Cintruénigo Tutera Murchante Ribaforada

Eskala 14

Kilometroak

Cascante

Cortes

GAZT E LA E T A LE ON

BIZTANLERIA (Biztanle kopurua)

DENTSITATEA ESKUALDEKA (Biztanle kopurua kilometro koadroko)

50.000tik gora

70etik gora

20.001 - 50.000

30 - 70

5.001 - 20.000

10 - 30

3.000 - 5.000

10etik behera

q Nafarroako Foru Komunitateko

1. Biztanleria

biztanleriaren banaketari buruzko mapa.

Nafarroako zer eskualdek du biztanleria-dentsitate handiena?

Nafarroako biztanleria hazten ari da azken urteotan, arrazoi hauek direla medio: ●

Jaiotza gehiago izaten dira heriotza baino. Horregatik, berezko hazkundea positiboa da.

●

Foru Komunitatera iristen diren etorkinak gehiago dira, joaten diren emigranteak baino. Horregatik, migrazio-hazkundea positiboa da. Etorkin gehienak ekuadortarrak eta marokoarrak dira.

Nafarroako biztanleria hiribildu, baserri, kontzeju edo auzo bat edo gehiagoz osatutako udalerrietan bizi da. Nafarroako biztanleria ez dago uniformeki banatuta. Badira:q ●

Biztanle askoko eskualdeak. Nafarroa Erdialdeko udalerriak dira; Iruña w eta haren inguruko udalerriak, batez ere. Erriberan ere badira biztanle askoko zenbait eskualde; esate baterako, Tutera, Corella eta Cintruénigo udalerriak.

●

Biztanle gutxiko eskualdeak. Mendialdeko udalerriak dira, batez ere ipar-mendebaldekoak. Errege Bardea, hego-ekialdean, jendez hustuta dago.

w Iruña. Foru Komunitateko hiriburua da, eta biztanle gehien dituen udalerria ere bada.

56 132837 _ 0048-0061.indd 56

24/7/09 09:59:53

4 2. Biztanleria eta lana Nafarroako Foru Komunitateko biztanleria aktiboa hirurehun mila pertsona pasatxokoa da. Honela dago banatuta, ekonomia-sektoreka: ●

Lehen sektorea. Lanpostu gutxien dituen sektorea da: lanean ari diren ehun pertsonatik lauk baino ez dihardu sektore horretan. Nekazaritza da sektore horretako jardueren artean langile gehien dituena. Gehien landatzen diren lehorreko laboreak mahatsa eta zerealak dira, eta labore ureztatu ugarienak, berriz, barazkiak.

●

Bigarren sektorea. 100 pertsonatik 38 sektore horretan ari dira lanean. Horietatik 25ek industrian dihardute, eta 13k, eraikuntzan. Industrian diharduen jende gehienak automobilgintzan, metalurgian edo elikagaigintzan egiten du lan. e

e Nafarroako elikagai-fabrika bat.

Nafarroako industria gehienak Iruñan eta inguruko udalerrietan daude; adibidez, Noainen eta Uharten. Ipar-mendebaldeko udalerri nabarmenenak Altsasu, Lakuntza, Irurtzun eta Lesaka dira. Hegoaldeko nabarmenena, berriz, Tutera. ●

Hirugarren sektorea. Sektore horretan ari da lanean jende gehiena: % 58. Zerbitzuetan, jende gehienak merkataritzan, garraioan edo turismoan dihardu. r Nafarroan, jende gehiena hirietan bizi da.

Berezko hazkundea eta migrazio-hazkundea positiboak dira. Biztanle gehienek hirugarren sektorean egiten dute lan.

r Iruñako merkataritzagune bat.

1. Azaldu zergatik ari den hazten Nafarroako Foru Komunitateko biztanleria.

2. Osatu Nafarroako biztanleriaren ezaugarriei buruzko taula hau: NAFARROAKO FORU KOMUNITATEKO BIZTANLERIA

Biztanle kopurua: .........

Biztanleria hazten ari da. Zergatiak: ......... ● Toki jendetsuenak hauek dira: ......... ● ●

3. Zer ekonomia-sektoretan egiten dute lan Nafarroako biztanle gehienek?

Zer jardueratan dihardute nagusiki sektore horretan lan egiten duten pertsonek?

Azaldu zer ezaugarri dituzten beste sektoreek Nafarroan.

57 132837 _ 0048-0061.indd 57

7/7/09 17:28:51

Ariketak Ulertu 1. Taula honetan, autonomia-erkidego batzuen biztanleria-dentsitateak falta dira. Osatu.

AUTONOMIAERKIDEGOA

Andaluzia Aragoi Asturias Kanariak Kantabria GaztelaMantxa Gaztela eta Leon Katalunia Madrilgo A. E. Nafarroako F. K.

BIZTANLEAK

AZALERA (km2-tan)

BIZTANLERIADENTSITATEA (biz./km2)

AUTONOMIAERKIDEGOA

BIZTANLERIADENTSITATEA (biz./km2)

BIZTANLEAK

AZALERA (km2-tan)

Valentziako A. E. Extremadura Galizia Balearrak Errioxa

5.016.348 1.095.884 2.783.100 1.071.221 317.020

23.255 41.635 29.574 4.992 5.045

215 26 94 214 .........

8.177.805 1.325.272 1.079.215 2.070.465 581.215

87.598 47.720 10.604 7.447 5.321

93 28 101 278 .........

2.038.956

79.462

25

EAE

2.155.546

7.235

296

2.553.301

94.225

27

Murtzia

1.424.063

11.313

125

7.354.441 6.251.876 619.114

32.113 8.028 10.390

229 778 .........

Ceuta Melilla Estatua

77.320 71.339 46.063.511

19 13 505.990

......... .........

91

2. Aztertu goiko taula eta egin jarduera hauek: a. Egin bi zutabedun taula bat. Zutabe batean, idatzi Estatuko batez bestekoa baino dentsitate handiagoko autonomiaerkidegoen izenak; bestean, idatzi batez bestekoa baino txikiagoa dutenenak.

Arrazoitu 4. Kopiatu eta osatu Estatuko lehen sektoreari buruzko fitxa hau. Gero, egin Estatuko gainerako ekonomia-sektoreei buruzko fitxa bana. Egin gauza bera Nafarroakoko sektoreei buruz.

b. Azpimarratu urdinez itsasertzeko autonomia-erkidegoak, eta berdez, barnealdekoak. Zenbat dira batzuk eta besteak? Zer ondorio ateratzen duzu?

Lehen sektorea ● Bertan lan egiten duten

biztanleen ehunekoa: ………

3. Kopiatu Nafarroako biztanleriari buruzko eskema

● Jarduera nagusiak:

hau, eta osatu, informazio-iturriak erabiliz.

……… ● Sektoreak Espainian

dituen ezaugarriak: ……

BIZTANLERIAREN BANAKETA NAFARROAKO FORU KOMUNITATEAN

5. Zer gertatuko litzateke urte batean Espainiatik emigrante asko joango balira eta jaiotzak asko gutxituko balira? eskualde jendetsuenak:

jende gutxien duten eskualdeak:

.........

.........

.........

.........

.........

.........

.........

.........

IMMIGRAZIOA

JAIOTZAK

EMIGRAZIOA

HERIOTZAK

58 132837 _ 0048-0061.indd 58

7/7/09 17:28:52

4 Eman iritzia

Aplikatu 6. Dakizunez, Estatuko biztanleriaren

7. Imajinatu toki bateko biztanleen hiru

zatirik handiena itsasertzean pilatuta dago. Zergatik, zure ustez?

laurdenek 70 urtetik gora dutela. Zure ustez, nola eragingo dio egoera horrek berezko hazkundeari, datozen urteetan?

IKASI EGITEN Biztanleria-piramide bat interpretatzen Toki bateko biztanleria adin guztietako eta bi sexuetako pertsonek osatzen dute. Sexu bakoitzeko eta adin-talde bakoitzeko zenbat pertsona bizi diren jakiteko, biztanleria-piramidea marrazten da. Erreparatu Estatuko biztanleria-piramidearen interpretazioari.

ESPAINIA (2008. URTEA)

1. Ardatz bertikala.

Bertan, bost urteko adin-tarteko adin-taldeak adierazten dira.

2. Ardatz horizontala.

Bertan, adin-talde bakoitzeko pertsona kopurua adierazten da. Gizonak ezkerrean adierazten dira, eta emakumeak, berriz, eskuinean.

Sexu bakoitza kolore batez adierazten da.

Gizonak

Adintaldeak 85etik

4. Biztanleria sexuka alderatuz, gizonak baino emakume gehiago daudela ikusten dugu; 65 urtetik gorako adinetan, batez ere.

Emakumeak

gora

80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4 3.000.000

2.000.000

1.000.000

Biztanleak

5. Biztanleria adin-taldeka alderatuz, gazte gutxi daudela ikusten dugu: barrak laburrak dira. Barra luzeenak, berriz, helduaroko adin tarteetan ikusten ditugu, 25 urtetik 64 urtera bitarteko adin-taldeetan.

1.000.000

2.000.000

3.000.000

3. Barrek adin-talde eta sexu bakoitzeko biztanleria adierazten dute.

8. Erreparatu eskuineko biztanleria-piramidearen formari. Mexikoko biztanleria-piramidea da.

Alderatu Espainiakoaren formarekin. Zer alde dago bataren eta bestearen formen artean?

MEXIKO (2007. URTEA) AdinGizonak Emakumeak taldeak 80tik gora

75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4

9. Orain, erreparatu bi piramideen oinarriei. Zer herrialdek du oinarri zabalena? Zergatik?

10. Alderatu 65 urtetik gorako adin-taldeak ere.

Zein herrialdetan behar da hirugarren adinekoentzako zerbitzu gehien? Zergatik?

Bi herrialdeetatik zeinetan behar da haur-eskola gehien?

6.000 5.000 4.000 3.000 2.000 1.000

Biztanleak (milaka)

1.000 2.000 3.000 4.000 5.000 6.000

59 132837 _ 0048-0061.indd 59

7/7/09 17:28:53

Berrikusi 1. Irakurri laburpena.

Estatuko biztanleria Estatuan, 46 milioi biztanle bizi dira. Biztanleria hori hazten ari da, berezko hazkundea eta migrazio-hazkundea positiboak baitira.

Estatuko biztanleria-dentsitatea kilometro koadroko 91 biztanlekoa da. Biztanleria kostaldeko probintzietan eta hirietan pilatuta dago. Barnealdeko probintziek dentsitate txikia dute, Madrilek izan ezik.

Ekonomia-jarduerak Biztanleria honela banatzen da, lan-egoeraren arabera: batetik, biztanleria aktiboa dago, lan egiteko adinean eta egoeran dauden pertsonen multzoa; bestetik, biztanleria ez-aktiboa, adinarengatik edo egoerarengatik lanik egin ezin dutenen multzoa. Estatuan, biztanleria aktiboa honela dago banatuta: % 5ek lehen sektorean egiten du lan; % 30ek, bigarrenean; eta % 65ek, hirugarrenean.

Estatuan, hirugarren sektorean dago langile gehien, eta hor sortzen da aberastasun gehien.

Nafarroako biztanleria eta ekonomia-jarduerak Nafarroako Foru Komunitateko biztanle gehienak Iruñan eta haren inguruko beste hiri industrial batzuetan daude pilatuta. Biztanleria hazten ari da, berezko hazkundea eta migrazio-hazkundea positiboak baitira. Biztanleen %58k egiten du lan; bigarrenean, %38k; eta lehen sektorean, %4k.

2.

osatu Espainiako biztanleriari buruzko eskuineko fitxa.

3.

ESTATUKO BIZTANLERIA

IKASTEN IKASTEKO. Kopiatu eta

IKASTEN IKASTEKO. Berrikusi

152. orrialdea eta osatu aurreko fitxaren antzeko bat, Nafarroako Foru Komunitateari buruz.

●

Biztanle kopurua: .........

Berezko hazkundea: ❑ positiboa ❑ negatiboa Zergatiak: ......... ● Migrazio-hazkundea: ❑ positiboa ❑ negatiboa Zergatiak: ......... ● Biztanleria-dentsitatea: ......... bizt./km2 ● Banaketa: Eskualde jendetsuenak: .........

Biztanle gutxien dutenak: ......... ●

60 132837 _ 0048-0061.indd 60

7/7/09 17:28:53

4 GAI NAIZ...

Garapen iraunkorrari buruzko iritzia emateko Ibaieder herriko biztanleek garapen iraunkorra lortzeko ekintzak abiaraztea erabaki dute; hau da, ongizatea ingurumena kaltetu gabe lortzen saiatzea.

Helburu hauek finkatu dituzte: ur-kontsumoa kontrolatzea, energia-kontsumoa murriztea eta kutsadura gutxitzea. Begiratu nola lortu nahi duten.

1

2

3

1. Ur-kontsumoa kontrolatzea Tantakako ureztapenaren bidez, ura tantaz tanta iristen da landarearen sustrairaino. Horrela, uraren % 60 aurrez daiteke.

2. Energia-kontsumoa murriztea Eraikitzen duten eraikin bakoitzak eguzki-plakak izango dituela erabaki dute, ur beroa eta berokuntzaren zati bat hortik lortzeko. Horrela, energia aurreztuko dute.

3. Kutsadura gutxitzea Tximinietan iragazkiak jarriz eta fabriketako ura araztuz, uraren eta airearen kutsadura gutxituko dute.

1. Pentsatu eta idatzi garapen iraunkorra lortzeko Ibaiederko biztanleek egin dezaketen beste ekintza bat.

2. Zure ustez, nola aldatuko da Ibaiederko paisaia, garapen iraunkorreko neurriak gauzatutakoan?

3. Zer alde on eta zer alde txar ikusten dizkiezu Ibaiederren proposatutako neurriei?

Idatzi alde on eta txar horiek taula batean.

61 132837 _ 0048-0061.indd 61

7/7/09 17:28:53

5

Erakundeak

Gernikako arbola Gernikako arbola esaten zaio Gernikako (Bizkaia) Juntetxearen aurrean dagoen haritzari. Bizkaiaren eta bizkaitarren askatasun tradizionalen ikurra da zuhaitz hori, eta hedaduraz, baita euskal herritar guztien askatasun tradizionalena ere.

Bizkaiko jaunak zuhaitz horren itzalean egiten zuen zin Bizkaiko ohiturak –hau da, Bizkaiko foruak– errespetatuko zituela. Gernikako Juntetxean, Francisco de Mendieta xvii. mendeko margolariaren margolan bat gordetzen da; Fernando Katolikoak zuhaitzaren azpian Bizkaiko foruak zin egin zituen unea adierazten duen margolana, hain zuzen.

Gaur egun, Euskadiko lehendakariak leku horretan bertan egiten du zin bere kargua.

GERNIKAKO ARBOLAREN ABESTIA Jose Mari Iparragirre (1820-1881) abeslari gipuzkoarrak honela abestu zion Gernikako arbolari:

Gernikako arbola da bedeinkatua, euskaldunen artean, guztiz maitatua.

Eman da zabaltzazu munduan frutua; adoratzen zaitugu, Arbola santua.

Jose Mari Iparragirre Gernikako Arbola, lehen ahapaldia

●

Zeren ikur da Gernikako arbola?

●

Garai batean, nork zin egiten zituen foruak haritz horren azpian?

●

Gaur egun, nork zin egiten du bere kargua Gernikako arbolaren aurrean?

62 132837 _ 0062-0073.indd 62

7/7/09 17:31:42

GOGORATU IKASITAKOA Estatuaren antolaketa Espainia estatu demokratikoa da. Hori dela eta, herritarrek hautatzen dituzte ordezkari politikoak.

Gainera, pertsona guztiek eskubide eta betebehar berberak dituzte. Eskubide horiek Konstituzioan jasotzen dira; Konstituzioa da, hain zuzen, Espainiako lege garrantzitsuena.

1. Zergatik esaten da Espainia estatu demokratikoa dela?

ESPAINIAKO

KONSTITUZIOA 1978

Konstituzioan ezartzen dira Espainiako estatuko erakundeak. Hauek dira: Estatuburua, Gorte Nagusiak, Gobernua eta Justizia Auzitegiak.

Herritarren parte-hartzea

Nafarroako erakundeak

Estatu demokratiko batean bizi diren pertsonek eskubidea dute herrialde horren auzietan parte hartzeko. Hainbat modu dituzte horretarako.

Nafarroako Foru Komunitateko autonomiaestatutua 1982an onartu zen. Bertan, izena, mugak, sinboloak, hizkuntza ofizialak eta erakundeak zein diren zehazten da. Hauek dira erakunde nagusiak:

●

●

●

Herritarren elkarteetan parte hartzea. Edonork sor dezake elkarte bat edo eman dezake izena bere interesak ongien defendatzen dituen elkartean. Halako elkarteak dira, adibidez, auzo-elkarteak, alderdi politikoak, sindikatuak eta kontsumitzaileen elkarteak.

Hauteskundeetan parte hartzea. Hemezortzi urtetik gorako espainiar herritar guztiek dute aukera udal-hauteskundeetan, autonomikoetan, orokorretan eta Europakoetan boza emateko.

DIBUJO

Nafarroako Parlamentua. Diputatuek osatzen dute. Foru Komunitateko legeak lantzen ditu.

●

Nafarroako Gobernua. Presidenteak eta kontseilariek osatzen dute. Foru Komunitateko erabaki garrantzitsuenak hartzen ditu.

3. Zer erkidegok eta zer herrialdek egiten dute muga Nafarroako Foru Komunitatearekin?

Manifestazioetan parte hartzea. Herritar guztiek dute eskubidea manifestazioetan iritzia adierazteko, baldin eta manifestazioak baketsuak badira.

2. Zer hauteskunde mota ezagutzen duzu?

●

HAU IKASIKO DUZU ●

Zein lurraldek osatzen duten Espainia eta zein diren Espainiaren mugak.

●

Nola antolatzen den Espainiako lurraldea.

●

Zein diren Espainiako erakundeak, eta zein, Nafarroako Foru Komunitatekoak.

●

Nola egiten den erakundeen organigrama bat.

63 132837 _ 0062-0073.indd 63

7/7/09 17:31:42

Espainiaren lurralde-antolaketa Bizkaiko golkoa

FRANTZIA ANDORRA

1. Espainiako lurraldea

●

●

●

●

P O RT

UGAL

Espainia Ipar hemisferioan dago, Europako hegomendebaldean. Lurralde hauek osatzen dute Espainia: ia Iberiar penintsula osoak, Kanariar uharteek, Balear uharteek, beste uharte eta uhartetxo batzuek, eta Ceuta eta Melilla hiriek. q

OZEANO ATLANTIKOA

Iberiar penintsula. Pirinioetako istmoaren bidez lotzen zaio Europako kontinenteari. Bizkaiko golkoak inguratzen du iparretik; Ozeano Atlantikoak mendebaldetik; eta Mediterraneo itsasoak hegoaldetik eta ekialdetik.

Kanariar uharteak. Ozeano Atlantikoan daude, Afrikako kostaldearen parean. Zazpi uharte nagusik artxipielago bat osatzen dute. Hauek dira zazpi uharteak: Hierro, Fuerteventura, Kanaria Handia, Gomera, Lanzarote, La Palma eta Tenerife. Horiez gain, uhartetxo batzuk ere badira.

Balear uharteak. Mediterraneo itsasoan daude.

Bost uharte nagusi eta beste uhartetxo batzuk dira. Hona hemen uharte nagusiak: Cabrera, Formentera, Ibiza, Mallorca eta Menorca.

Balear uharteak

Iberiar penintsula

d Me

Ceuta

Melilla

ite

rra

n

eo

its

as

oa

ALJERIA

MAROKO

Kanariar uharteak

q Espainiako lurraldea.

Esan zein kontinentetan, itsasotan eta ozeanotan dauden Espainia osatzen duten lurraldeak.

A

Ceuta eta Melilla hiriak. Afrikako iparraldean daude, kostalde mediterraneoan.

2. Espainiaren mugak Herrialde guztietako lurraldea dago inguruko herrialdeetatik bereizita, mugen bidez. Muga horiek naturalak edo politikoak izan daitezke. Muga naturalak bi herrialde bereizten dituzten natura-elementuak dira. Adibidez, Pirinioak Espainiaren eta Frantziaren arteko muga naturala dira. w Muga politikoak, berriz, bi herrialdek bien arteko bereizketa zehazteko ezarritako lerroak dira.

B

Erreparatu q mapari eta Espainiako mugei: ●

Iparraldean, Bizkaiko golkoa, Frantzia eta Andorra ditu mugakide.

●

Ekialdean, Mediterraneoarekin egiten du muga.

●

Hegoaldetik, Mediterraneoak, Marokok eta Ozeano Atlantikoak mugatzen du.

●

Mendebaldean, Portugalekin eta Ozeano Atlantikoarekin egiten du muga.

w Espainiako mugak. A. Pirinioak, Espainiaren eta

Frantziaren arteko muga naturala. B. Espainia Mediterraneoak mugatzen du ekialdetik eta hegoaldetik.

64 132837 _ 0062-0073.indd 64

7/7/09 17:31:42

5 g o l k o a

B i z k a i k o I

M

NTZIA

Coruña

E

H

Oviedo

LUGO Lugo Santiago CORUÑA GALIZ IA Pontevedra Ourense Ourense PONTEVEDRA OURENSE

Zaragoza

Soria

L

Valladolid Zamora VALLADOLID SEGOVIA Segovia Salamanca

A

SALAMANCA

CÁCERES

U

A T L A N T I K O A

P

O

RIA

EXTRE MADU R A Mérida

KO SANTA CRUZ

SANTA CRUZ TENERIFEKOA

GAZ TELAMANTXA

Z

I

A

AN D OR R A GIRONA

ARAGO I

Bartzelona Tarragona TARRAGONA

TERUEL Teruel

CASTELLÓ

BALEAR UHARTEAK Palma

Valentzia

VALENTZIA

VALENTZIA Albacete ALBACETE

Alacant

MUR TZI A

JAÉN

i t

ALACANT

d M e

a

o

a

Estatuko hiriburua

Sevilla

A N D A L U Z I A GRANADA ALMERÍA SEVILLA Granada Almería MÁLAGA CÁDIZ Málaga e Cádiz i t

s

s

LEGEN DA

Murtzia

Jaén

a r r

n

e

Autonomia Erkidegoko hiriburua

o

Autonomia Erkidegoko eta probintziako hiriburua Eskala 0 85

Lurralde historikoko hiriburua

Kilometroak

Autonomia Erkidegoaren muga

Hiri Autonomoa Estatuaren muga

Ceuta

M A R O K O

Melilla

LAS PALMAS

U12- 2

3. Nola dago antolatuta Espainiako lurraldea?

Goiko mapan e ikus dezakegu Espainiako lurraldea 17 auto-

nomia-erkidegotan eta bi hiri autonomotan antolatuta dagoela. Erkidegoak probintziaz osaturik daude. Eta, era berean, probintzia bakoitzaren lurraldea udalerritan banaturik dago.

Espainia osatzen duen lurralde bakoitzak bere erakundeak ditu gobernatzeko.

●

Erkidegoek eta hiri autonomoek parlamentua, presidentea eta autonomia-gobernua dute.

●

Probintzietan diputazioak dira gobernu-erakundeak. Probintzia bakarreko autonomia-erkidegoek ez dute probintziako diputaziorik. Kanariar Uharteetan, kabildo batek gobernatzen du uharte bakoitzean.

●

T

Castelló

BADAJOZ Kordoba

K ACruz N ASanta RTenerife I Cruz AK Santa Cruz deCruz TenerifeTenerifeko Santa de Tenerifekoa Santa AsTenerifekoa Palmas de Gran Canaria Las Palmas Las Palmas ENERIFEKO SANTA CRUZ NERIFEKO SANTA CRUZ Handikoa LAS Kanaria PALMAS

ZARAGOZA

CUENCA

KORDOBA

OZE AN O ATLA NTIKOA EKO SANTA CRUZ

N

LLEIDA

GUADALAJARA

Ciudad Real CIUDAD REAL

Badajoz

HUELVA Huelva

A

Cuenca

Toledo TOLEDO

Cáceres

SORIA

MADRIL Guadalajara Madril

Ávila ÁVILA

G

oa

T

as

R

its

O Z E A N O

R

Huesca KATALUNIA Girona HUESCA Lleida BARTZELONA

ZAMORA

G A Z T E L A E TA L E O N

Balear uharteak

F

BIZKAIA Donostia

GIPUZKOA KANTABRIA Bilbo EUSKAL AUTONOMIA ERKIDEGOA Iruña ARABA Gasteiz NAFARROAKO LEÓN BURGOS FORU León PALENTZIA Logroño Palentzia Burgos ERRIOXA KOMUNITATEA

ASTURIAS

ANDORRA

eo

Santander

Udalerrietan udalek agintzen dute. Alkateak eta zinegotziek osatzen dute udala.

Espainia Europako hego-mendebaldean dago. Bere lurraldean Iberiar penintsula gehiena, Balear uharteak, Kanariar uharteak, eta Ceuta eta Melilla hiriak hartzen ditu.

Espainiako lurraldea 17 autonomia-erkidegotan eta bi hiri autonomotan antolatuta dago.

A L J E R I A

Probintziaren muga

e Espainiako mapa politikoa.

Zenbat autonomia-erkidego daude probintzia bakar batez osaturik? Zein dira probintzia bat baino gehiagoz osaturiko autonomia-erkidegoak?

Galderak 1. Erreparatu q mapari eta idatzi Espainiaren mugak. .........

I ......... M

ESPAINIA mugak

E .........

H .........

2. Kopiatu eta osatu taula hau, e mapa oinarri hartuta.

AUTONOMIA-ERKIDEGOAK

Izena

Zenbat probintzia dituen

65 132837 _ 0062-0073.indd 65

7/7/09 17:31:45

Espainiako erakundeak Espainian 17 autonomia-erkidego eta bi hiri autonomo daude, eta bakoitzak bere lege eta erakundeak ditu. Baina, horrez gain, denek dituzte Espainiako Konstituzioa eta erakundeak.

1. Espainiako Konstituzioa 1978an onartu zen Espainiak duen lege garrantzitsuena, Konstituzioa. q Espainiako gainerako lege guztiek bat etorri behar dute Konstituzioarekin, baita autonomia-erkidegoetako parlamentuek onartutako legeek ere.

Konstituzioa legedi bat da. Besteak beste, gai eta eduki hauek jasotzen ditu: â—?

Espainiarren eskubideak eta betebeharrak. Adierazpenaskatasuna, hezkuntza, osasuna eta abar dira eskubideetako batzuk. Betebeharrak dira legeak betetzea, zergak ordaintzea, etab.

â—?

Estatuaren forma. Monarkia parlamentarioa da.

â—?

Erakundeen antolaketa. Espainiako erakunde nagusiak hauek dira: Estatuburua, Gorte Nagusiak, Gobernua eta Justizia Auzitegiak.

q Konstituzioaren aldeko monumentua.

Konstituzioa 1978an onartu zen, eta Espainiako bizikidetza-arauak jasotzen ditu.

A

2. Estatuburua Espainia monarkia da, estatuburua erregea delako. Erregeak ez du erabaki politikorik hartzen, ez eta legerik egiten ere; aitzitik, Gorte Nagusiek hartutako erabakiak onartzen ditu. Horregatik esaten zaio monarkia parlamentarioa.

Espainia beste herrialde batzuetan ordezkatzea da erregearen eginkizun nagusia. Indar Armatuen buru gorena ere bada.

Monarkia oinordetzan jasotzen da, aitak semeari uzten baitio.

Gaur egun, Juan Karlos I.a da errege, eta haren oinordekoa Asturiasko printzea, Felipe Borboikoa.

B D

3. Gorte Nagusiak Gorte Nagusiek dute legeak egin eta onartzeko eta Gobernuaren erabakiak kontrolatzeko ardura. Erakunde hori bi ganberak osatzen dute: Diputatuen Kongresuak eta Senatuak. w Gorteetako kideak lau urtean behin hautatzen dituzte hemezortzi urtetik gorako espainiarrek, hauteskunde orokorretan.

Hala, espainiar guztiak ordezkatzen dituzte. Diputatuek aukeratzen dute, hautetsien artetik, Gobernuko presidentea.

w A. Diputatuen Kongresua. B. Senatua.

Gorte Nagusien edo Espainiako parlamentuaren bi ganberak dira.

66 132837 _ 0062-0073.indd 66

7/7/09 17:31:45

5 4. Gobernua Gobernua da Estatua zuzentzeko ardura duen erakundea, Gorte Nagusiek onartutako legeetan oinarrituta, betiere. Ekonomian, gizartean eta politikan zer helburu finkatu ere erabakitzen du, eta nazioarteko harremanak zuzentzen ditu.

Presidenteak eta ministroek osatzen dute Gobernua. ●

●

e

Presidentea. Kongresuak hautatzen du, eta erregeak izendatzen du. Gobernua zuzentzea eta koordinatzea da presidentearen ardura. Gobernu-erabakien kontuak eman behar dizkio Kongresuari.

e Ministro-kontseilua. Ministroak eta

presidentea astero biltzen dira, aplikatu nahi dituzten politikei buruz eztabaidatzeko.

Ministroak. Gobernuko presidenteak proposatzen ditu, eta erregeak izendatzen. Presidenteari laguntzen diote hainbat alorretan: ekonomian, osasunean, ikerketan, defentsan, kulturan eta ingurumenean, esaterako.

LORTU NAHI DUGUN MUNDUA

5. Justizia Auzitegiak Legeak betetzeko eta betetzen ez dituztenak epaitzeko ardura duen erakundeari esaten zaio Justizia Auzitegiak. Epaileek eta magistratuek osatzen dituzte auzitegi horiek. Espainian, hauek dira auzitegi garrantzitsuenak: ●

Auzitegi Gorena. Beheragoko mailako auzitegien erabakiak berresteko edo ezeztatzeko ardura du.

●

Auzitegi Konstituzionala. Gorteek edo autonomia-erkidegoetako parlamentuek onartutako lege berriak Konstituzioarekin bat datozen erabakitzeko ardura du.

Espainia monarkia parlamentarioa da. Konstituzioa da Estatuko erakundeak ezartzen dituen legea. Hauek dira erakundeak: Estatuburua, Gorte Nagusiak, Gobernua eta Justizia Auzitegiak.

Ados jartzea Batzuetan, ez da batere erraza izaten hainbat pertsonaren artean ados jartzea; esate baterako, Konstituzioa lantzeko, presidentea aukeratzeko, aurrekontuak onartzeko, etab. Beste pertsona batzuekin ados jartzeko, bestearen lekuan ipini behar dugu. Horrela, errazagoa da haren arrazoiak ulertzea. ●

Saiatu gelakide guztiak ados jartzen, gelarako eskola-materialaren aurrekontua lantzeko.

Galderak 1. Zerrendatu Konstituzioan jasotako hiru eduki eta idatzi esaldi bat bakoitzari buruz.

2. Osatu Espainiako erakundeei buruzko taula hau.

ESPAINIAKO ERAKUNDEAK

Erakundearen izena

Nork osatzen duten

Zertaz arduratzen den

67 132837 _ 0062-0073.indd 67

7/7/09 17:31:47

Nafarroako Foru Komunitateko erakundeak 1. Autonomia-estatutua Nafarroako autonomia-estatutuak Nafarroako Foru Eraentza Birrezartzeko eta Hobetzeko Lege Organikoa du izena, eta 1982an onartu zen. Estatutua Foru Komunitateko lege garrantzitsuena da, Konstituzioaren ondoren. Bertan, hau zehazten da: ●

Nafarroako Foru Komunitatearen izena.

●

Haren lurraldearen mugak, eta zein duen hiriburu: Iruña. q

●

Asturias

Kantabria

Errioxa Galizia Madril

Hizkuntza ofizialak: euskara eta gaztelania.

●

Eskumenak; hau da, zer arlotan duen agintea Nafarroako gobernuak.

●

Foru Komunitateko erakundeen izena eta antolaketa.

Katalunia

Gaztela eta Leon

Aragoi

ak

te ar

GaztelaMantxa

Extremadura

r lea

Uh

Ba

Valentziako Erkidegoa

Andaluzia Kanariak

Murtzia

Foru Komunitateko bandera (gorria da eta erdian armarria du) eta Komunitatearen eguna (abenduaren 3a).

●

Euskadi

Ceuta

Bandera

Melilla

NAFARROAKO FORU KOMUNITATEA

Armarria

2. Nafarroako Parlamentua Nafarroako Parlamentuak Foru Komunitateko herritarrak ordezkatzen ditu. Herritarrek hauteskunde autonomikoen bidez hautatzen dituzte Parlamentuko kideak. w Nafarroako Parlamentua diputatuek osatzen dute, eta funtzio hauek ditu: ●

Komunitaterako legeak egitea.

●

Komunitateko presidentea hautatzea, eta hark eta Gobernuak egiten duten lana kontrolatzea.

●

Komunitateko urteko aurrekontuak onartzea.

Hau da, Komunitateko Gobernuak dirua nola eta zertan erabiltzen duen zaintzea.

q Nafarroako Foru Komunitateko lurraldea eta

bertako sinboloak.

Deskribatu Nafarroako armarria eta bandera.

3. Presidentea Presidentea Nafarroako Parlamentuak hautatzen du, bere diputatuen artetik, eta erregeak izendatzen du.

Presidentea Foru Komunitateko kide guztien ordezkaria eta Gobernu autonomikoko burua da, eta Gobernuko kontseilariak hautatzen ditu.

w Nafarroako Parlamentua. Parlamentuaren egoitza Iruñan dago.

68 132837 _ 0062-0073.indd 68

7/7/09 17:31:47

5 4. Foru Gobernua Presidenteak eta hark izendatutako kontseilariek osatzen dute Foru Gobernua. e Kontseilari bakoitzak Kontseilaritza bat zuzentzen du, eta Kontseilaritza bakoitza Gobernuaren arlo batez arduratzen da; adibidez, ekonomiaz, hezkuntzaz, garraioaz...

Foru Gobernuak funtzio hauek ditu: ●

Nafarroako Parlamentuak onartzen dituen legeak aplikatzea. Horrez gain, Foru Gobernuak legeak proposa diezazkioke Parlamentuari.

●

Foru Erkidegoko eskumeneko arloek nola funtzionatzen duten erabakitzea; adibidez, kulturak, ingurumenak, osasunak, hezkuntzak...

e Foru Komunitateko Gobernuaren egoitza-eraikina.

Gobernuak Nafarroako jauregian du egoitza, Iruñan.

5. Beste zenbait erakunde Nafarroako Kontuen Ganbera Espainiako kontu -auzitegi zaharrena da. Foru Komunitateak gastatzen duen dirua kontrolatzen du, eta Nafarroako Parlamentuari aholkua ematen dio, ekonomiaarloko gaietan. r Hauek osatzen dute Kontuen Ganbera: presidente batek, idazkari nagusi batek eta kontuen auditoreek edo kontu-ikuskariek.

Nafarroako Auzitegi Gorena Nafarroako Foru Komunitateko justizia-erakunde gorena da.

Foru Hobekuntzan, Nafarroak zer erakunde dituen deskribatzen da. Hauek dira: Parlamentua, Presidentea, Gobernua, Kontuen Ganbera eta Auzitegi Gorena.

r Nafarroako Kontuen Ganberaren egoitza.

Iruñan dago.

Galderak 1. Idatzi zer den Nafarroako Foru Komunitateko Foruaren Hobekuntza eta Komunitatearen zer alderdi zehazten dituen.

2. Osatu Nafarroako erakundeei buruzko taula hau: PARLAMENTUA

PRESIDENTEA

GOBERNUA

KONTUEN GANBERA

AUZITEGI GORENA

Kideak Funtzioak

69 132837 _ 0062-0073.indd 69

7/7/09 17:31:48

Ariketak Ulertu 1. Kopiatu mapa hau eta egin ariketa hauek. a. Osatu mapa, Espainiarekin muga egiten duten herrialdeen izenak jarriz.

I

Bizkaiko golkoa M

E

AS T URI AS

H

E R R I OX A K A TA L U N I A

c. Koloreztatu erkidego bakoitza kolore batez, eta idatzi koadernoan zenbat probintziak osatzen duen bakoitza.

OZEANO AT LA N T I KOA

EX TRE M ADU RA

b. Idatzi falta diren autonomia-erkidegoen eta hiri autonomoaren izenak.

GAZTELAMAN TXA

MURT ZI A

O Z E A N O AT L A N T I KO A

t e d i M e

r

r

Melilla

a

n

I e

t

s

a

s

o

a

o

LEGENDA Estatauren muga Autonomia Erkidegoaren muga Probintziaren muga

2. Osatu taula hau. Ondoren, azpimarratu urdinez kostaldea duten autonomia-erkidegoak, eta berdez, barrualdekoak direnak.

4. Azaldu, marrazkiei erreparatuta, nola hautatzen den Nafarroako presidentea.

A

AUTONOMIA-ERKIDEGOAK

Erkidegoa

Hiriburua

Probintziak

3. Osatu eskema hau, laukietako hitzak

C

B

ipiniz.

ESTATUA

ERKIDEGOA

PROBINTZIA

5. Osatu Nafarroako Foru Komunitateko erakundeei buruzko fitxa hau.

NAF ARR OAK O FOR U KOM UNI TAT EA – Nire erkidegoaren izena hau da: .........

– Foru Hobekuntza urte honetan onartu zen: .........

– Foru Komunitateak erakunde hauek ditu: .......

– Probintzia honek osatzen du: .........

– Foru Komunitateko hiriburua hau da: .........

70 132837 _ 0062-0073.indd 70

7/7/09 17:31:49

5 Arrazoitu

Eman iritzia

6. Zer erakundek erabakitzen du lege bat

8. Irakurri Espainiako Konstituzioaren artikulu hau:

Konstituzioarekin bat datorren? Zure ustez, zergatik dago eginkizun hori duen erakunde bat?

39.4 artikulua

Umeek nazioarteko itunetan ezarritako babesa izango dute, itunok haien eskubideak zaintzen dituzten neurrian.

Aplikatu 7. Pentsatu informazio bat eskatu behar diozula erakunde bati. Kopiatu eta osatu eskutitz hau, zure eskabidea egiteko.

Nik, ............................................................, begirune osoz, zuregana jotzen dut, ......................-ri buruz informazioa eskatzeko. Hauek dira eskabidearen arrazoiak:: ................................................. .............................................

a. Zer alde dago eskubideen eta betebeharren artean? Zure ustez, eskubide batekin batera betebehar bat al dago? Zergatik?

Data: ............................ ........................ (interesdunaren sinadura)

b. Eman zure ustez umeek dituzten bi eskubide eta bi betebehar.

IKASI EGITEN Nola egin erakundeen organigrama bat Erakundeen, enpresen eta abarren antolaketa modu grafikoan adierazten duen eskema da organigrama.

Hauxe da Estatuko erakundeen organigrama.

1. Organigramaren izenburua goiko aldean jartzen da, normalean erdian, eta nabarmendu egiten da.

ESPAINIAKO ERAKUNDEAK

Gorte Nagusiak 2. Izenburuaren azpian, hortik sortutako elementuak jartzen dira; kasu honetan, Espainiako erakundeak.

Kongresua

Senatua

Gobernua

Presidentea

Ministroak

Justizia Auzitegiak

Epaileak

Magistratuak

3. Erakundeen azpian, haien kide diren organismoak jarri ditugu. Lauki horietako hizkiak jada ez dira hain nabarmenak.

9. Egin zure autonomia-erkidegoko erakundeei buruzko organigrama.

71 132837 _ 0062-0073.indd 71

7/7/09 17:31:49

Berrikusi 1. Irakurri laburpena.

Espainiako lurralde-antolaketa Espainia Europako hego-mendebaldeko muturrean dago. Espainiaren lurraldea hauek osatzen dute: ia Iberiar penintsula osoak, Balear uharteek, Kanariar uharteek, eta Ceuta eta Melilla hiriek. Espainiako lurraldea 17 autonomia-erkidegotan eta bi hiri autonomotan antolatuta dago.

DIBUJO

Hauek mugatzen dute Espainia: iparraldetik, Bizkaiko golkoak, Frantziak eta Andorrak; ekialdetik, Mediterraneo itsasoak; hegoaldetik, Ozeano Atlantikoak, Marokok eta Mediterraneo itsasoak; mendebaldetik, Portugalek eta Ozeano Atlantikoak.

Espainiako erakundeak Espainiako Konstituzioa da Espainiako lege garrantzitsuena. Espainiako politika antolatzen duen legedia da. Konstituzioan, espainiarren eskubideak eta betebeharrak jasotzen dira, bai eta Estatuko erakundeak zein diren ere. Hauek dira: Gorte Nagusiak, Gobernua eta Justizia Auzitegiak.

Nafarroako Foru Komunitateko erakundeak Nafarroako Foru Hobekuntzak zehazten ditu lurraldearen mugak eta Foru Komunitateko erakundeak. Hauek dira erakunde horiek: Parlamentua, Presidentea, Kontuen Ganbera eta Auzitegi Gorena.

2.

IKASTEN IKASTEKO. Osatu eskema. estatuburua .........

ESPAINIA

Honek gidatzen du:

Konstituzioak

Hauek ezartzen ditu:

.........

Estatuko erakundeak

Hauek dira: .........

.........

3.

IKASTEN IKASTEKO. Osatu Espainiako erakundeei buruzko fitxa hauek, eta ondoren, egin Nafarroako Foru Komunitateko erakundeei buruzko beste batzuk.

ESTATUBURUA

GORTE NAGUSIAK

GOBERNUA

JUSTIZIA AUZITEGIAK

Kideak: ...........................

Kideak: ...........................

Kideak: ...........................

Kideak: ...........................

Funtzioak: .......................

Funtzioak: .......................

Funtzioak: .......................

Funtzioak: .......................

72 132837 _ 0062-0073.indd 72

7/7/09 17:31:50

5 GAI NAIZ… Hauteskundeetako emaitzak ulertzeko Hauteskunde orokorrak lau urtetik behin egiten dira, bai eta erkidegokoak eta udal-hauteskundeak ere. Hauteskundeetan 18 urtetik gorako hiritar espainiarrek askatasunez ematen diete botoa hainbat alderdi politikotako hautagaiei.

Komunikabideek grafikotan adierazten dituzte emaitzak.

ALBISTEAK tako emaitzak

1979ko hauteskundee

n emaitzak adierazten en hauteskunde orokorre leh o ak nd iza ren do on an: ko Konstituzioaren rtu behar ditugu kontu Grafiko honetan, 1978 ntu hauek ulertu eta ha me ele o, ek rtz ule zak tako emait dira. Hauteskunde horie

dineko Zirkuluerdia kolore desber go. zatitan banatuta da Kolore bakoitza alderdi politiko bati dagokio. n neurria alderdi ● Zati bakoitzare tu bakoitzak lortutako diputa . da Hala, kopuruaren araberakoa utatu grafikoak erakusten du dip dela, D gehien dituen alderdia UC uen haustekundeak irabazi zit koitzean alderdia. Gainera, zati ba alderdi zenbaki bat agertzen da; kopurua horrek lortutako ordezkari . rek adierazten du zenbaki hor

●

aitzak Hauteskundeetako em zirkuluerdiaren oek fik adierazteko gra o aretoaren, forma dute, Kongresuk ko autonomia-erkidegoeta txe batzuetan ale ud eta parlamentuen dituzten osoko bilkurak egiteko en duelako azt rar go go aretoen itxura zirkuluerdiak.

PSOE: 121 UCD: 168

23 E: C P :9 CD : 8 CIU : 7 EAJ 4 A E ST K: 1

BE

ió (CIU)

Convergència i Un

Unión de Centro Democrático (UCD) i Espainiako Alderd Sozialista (PSOE)

lea (EAJ) Eusko Alderdi Jeltza Beste alderdiak

i

Espainiako Alderd Komunista (PCE)

tica (CD)

Coalición Democrá

1. Zenbat aulki lortu zituen Espainiako Alderdi Komunistak? Zein alderdik lortu zituzten PCEk baino aulki gehiago? Eta zeinek gutxiago?

2. Bestelako zer grafiko motatan adieraz daitezke datu horiek? Zer abantaila eta zer eragozpen dute, zirkuluerdi formako grafikoaren aldean?

73 132837 _ 0062-0073.indd 73

7/7/09 17:31:51

6

Historiaurrea

Txikoria-belarra, uhandretxoak eta harrak Ehiztariak ez ziren elikagaia lortzeko iturri bakarra klanarentzat. Sarri, emakumeek sortzen zuten jateko gehiena. Nahiz eta zamatuta joan, bidaiatu bitartean bilketan aritzen ziren, eta hain trebeak ziren, ia ez baitzuten ibilia atzeratzen.

Kimu jaioberriak eta hirustaren hosto samurrak mozten zituzten, bai eta txikoria-belarrarenak ere; karduaren arantzak ateratzen zituzten ebaki aurretik eta baia eta fruitu goiztiar batzuk biltzen zituzten. Makila zorrotzak erabiltzen zituzten, bai lurrean zuloak egiteko bai palanka gisa, eroritako enborrei buelta eman eta uhandretxoak eta har potolo gozoak bilatzeko; ur gezako moluskuak arrantzatzen zituzten ibaietan; erraboilak, tuberkuluak eta sustraiak ateratzen zituzten lurretik.

Hori guztia emakumeen mantuen tolesturetan edo saskien bazter batean jasotzen zuten. Hosto berdeak bilgarritzat erabiltzen zituzten; batzuk –badanarena, adibidez–, barazki gisa egosten ziren.

JEAN M. AUEL El clan del oso cavernario (Haitzuloetako hartzaren klana).

Moldatua

●

Zer esan nahi du testuan, zure ustez, bildu aditzak?

●

Zerrendatu gizakiek Historiaurrean jaten zituzten elikagaietako batzuk.

74 132837 _ 0074-0087.indd

74

7/7/09

17:30:51

GOGORATU IKASITAKOA Haitzulotik herrixkara Lehen gizakiak haitzuloetan edo etxoletan bizi ziren, eta elikatzeko, ehizan eta arrantzan aritzen ziren, bai eta landareak biltzen ere. Gerora, landareak landatzen eta animaliak hezten ikasi zuten, eta herrixka soilak eraiki zituzten.

1. Lehen giza taldeak ibaietatik hurbil kokatzen ziren. Gogoan duzu zergatik?

2. Erreparatu marrazkiari eta deskribatu zer lanetan ari diren gizon-emakume horiek.

Harria, hezurra eta zeramika

Lehenbiziko artelanak

Duela milaka urte, gizon-emakumeek harriak eta animalia-hezurrak erabiltzen zituzten lanabesak egiteko. Labanak, geziak, arpoiak, orratzak eta abar egiten zituzten, adibidez.

Aurreneko artistak duela milaka urte bizi izan ziren. Animalien eta ehizako eszenen irudiak egiten zituzten haitzuloetako hormetan.

5. Deskribatu pintura hau.

Zeramikazko ontziak ere egiten zituzten buztin freskoa erabiliz. Buztinari forma eman eta sutan egosten zuten.

3. Zer materialez eginak dira objektu hauek?

Aizkora

Orratza

Arpoia

Gezi baten punta

4. Zertarako erabiltzen zituzten zeramikazko ontziak garai hartako gizon-emakumeek?

HAU IKASIKO DUZU â—?

Nolakoa zen bizimodua Historiaurrean.

â—?

Nor bizi izan ziren euskal lurraldean Historiaurrean.

â—?

Nola neurtzen den denbora.

Duela 6.000 urte

Duela

1.000.000

Duela 3.000 urte

Duela 7.000 urte

urte

Paleolitoa

Neolitoa

Metal Aroa

75 132837 _ 0074-0087.indd

75

7/7/09

17:30:52

Paleolitoa 1. Historiaurrea Historiaurrea Historiaren lehen etapa da, bai eta luzeena ere. Iberiar penintsulan, zehazki, duela milioi bat urte inguru hasi zen –gizakia agertu zen garaian–, eta duela 3.000 urte ingurura arte iraun zuen –idazkera agertu zen arte, hain zuzen–.

Historiaurrea hiru etapatan banatzen da: Paleolitoa, Neolitoa eta Metal Aroa.

2. Iberiar penintsulako lehen biztanleak Itxuraz, Iberiar penintsulan bizi izan ziren lehen gizakiak Afrikatik iritsi ziren, duela milioi bat urte gutxi gorabehera. Gizon-emakume horiek aire zabalean, haitzuloetan eta adarrez eta animalien larruz eraikitako etxola soiletan bizi ziren. Naturan aurkitzen zutenaz elikatzen ziren. Fruituak eta sustraiak biltzen zituzten, arrainak eta moluskuak arrantzatzen, eta elur-oreinak, bisonteak, sugandilak eta abar ehizatzen. Animalietatik larruak lortzen zituzten, hotzetik babesteko, bai eta hezurrak ere, lanabesak egiteko.

Elikagaiak urritzen zirenean, giza taldeek leku hori utzi eta beste bat bilatzen zuten bizitzeko. Horregatik diogu lehen gizakiak nomadak zirela.

q Paleolitoko tribu bateko kideak.

Zure ustez, zertarako erabiltzen zuten sua?

3. Tribuak Paleolitoko gizon-emakumeak tributan bilduta bizi ziren. q Hainbat familiak osatutako talde txikiak ziren tribuak. Bakoitzak hogeita hamar bat kide zituen, eta denek elkarri laguntzen zioten bizirauteko. Hala, batzuek ehizan egiten zuten bitartean, besteek fruituak biltzen zituzten, janariak prestatu, lanabesak egin…

Bizimodua oso gogorra zen garai haietan. Gizakia 20 bat urtez bizitzen zen. Asko gosez hiltzen ziren, hotz handia egiten zuen garaietan, orduan zailagoa baitzen animaliak ehizatzea. Beste batzuk gaur egun arinak iruditzen zaizkigun gaixotasunen ondorioz hiltzen ziren; hotzeriak jota edo hezur bat puskatuta, adibidez.

LORTU NAHI DUGUN MUNDUA Denon artean errazagoa da Bai duela milaka urte eta bai gaur egun, jaiotzen garen unetik gure inguruko pertsonen laguntza behar dugu. Esate baterako, ikasiko al zenukeen hitz egiten, irakurtzen eta idazten, beste pertsona batzuen laguntzarik gabe? ●

Pentsatu besteen laguntzarik gabe ikasi ezin izango zenituen beste hiru gauza.

76 132837 _ 0074-0087.indd

76

7/7/09

17:30:55

6 4. Lanabesak

2

1

Paleolitoko gizon-emakumeek harriz eta hezurrez egindako lanabesak erabiltzen zituzten: lantzak eta tranpak, ehizarako; arpoiak, arrantzarako; orratzak, larruak josteko; labanak eta bifazak, ebakitzeko‌ Gezien puntak, labanak eta bifazak egiteko, harri batez jotzen zuten bestea, kontu handiz, nahi zuten forma eman arte. Bifazak alde biko aizkora modukoak ziren. w Arpoiak eta orratzak egiteko, animalien hezurrak eta adarrak erabiltzen zituzten.

4

3

w Harrizko lanabes bat nola egiten zen.

5. Lehenbiziko artistak Garai horretan agertu ziren lehenbiziko artistak; gizaki horiek animaliak margotzen zituzten haitzuloetako horma eta sabaietan. e Horretarako, eskuak eta animalien lumak nahiz ileak erabiltzen zituzten pintzel moduan. Koloretako pinturak mineraletatik lortzen zituzten. Mineralak zanpatu eta animalien gantzarekin nahasten zituzten.

Aurreneko gizakiek emakumeen harrizko eskultura txiki batzuk ere egin zituzten. Irudi horiei venus esaten zaie.

Paleolitoan, gizakiak ehiztariak eta biltzaileak ziren. Tributan antolatuta bizi ziren. Harriz eta animalien hezurrez egiten zituzten lanabesak. Haitzuloen barrualdean margotzen zuten, eta harrizko eskultura txikiak ere egin zituzten.

e Ekaingo kobazuloa, Gipuzkoan. Animalien

gorputza edo bolumena adierazteko, harrien irtenuneak baliatzen zituzten.

Galderak 1. Paleolitoan, gizon-emakumeak nomadak ziren. Zergatik ez ziren beti leku berean bizitzen?

2. Zer dira tribuak? Zure ustez, garai hartako gizaki batek iraun al zezakeen bizirik berak bakarrik, tribu bateko kide izan gabe? Zergatik?

3. Zerrendatu gizakiek garai hartan egiten zituzten hiru lanabes. Esan zer materialez egiten zen bakoitza eta zertarako erabiltzen zuten.

4. Nolakoak ziren garai hartako gizakiek egindako pinturak? Deskribatu.

77 132837 _ 0074-0087.indd

77

7/7/09

17:30:56

Neolitoa

q Neolitoko herrixka. Herrixketan, buztinez eta

1. Abeltzaintza eta nekazaritza

adarrez eraikitako etxolak, abereentzako kortak, eta uztak jasotzeko biltegiak zeuden.

Duela 7.000 urte inguru, gizaki batzuk itxiturak egiten hasi ziren animaliak gordetzeko: ahuntzak, ardiak, idiak‌ Hala, ez zuten haien atzetik ibili beharrik, jatekoa eskura izateko. Horrela sortu ziren lehenbiziko abeltzainak.

Garai berean, gizakiak konturatu ziren fruituak biltzean haziren bat lurrera erortzen bazen, gerora, landare bat jaiotzen zela leku horretan. Horrela hasi ziren landatzen, lehenbizi garia eta arroza, eta gero, beste landare batzuk.

2. Herrixken sorrera Abereak eta laboreak zaintzeko, gizon-emakumeek animalien eta landatutako lurren ondoan bizi behar zuten. Hori dela eta, Neolitoan giza taldeak sedentario bihurtu ziren, eta hala, lehenbiziko herrixkak sortu ziren. q Herrixkak ibaietatik gertu egiten zituzten, ura eskura izateko. Eta, normalean, enborrez edo oholesi batez inguratzen zituzten, babestuago egoteko. w Garai horretan, gizaki batzuk lan jakinetan trebatzen hasi ziren: batzuk nekazari bihurtu ziren, beste batzuk abeltzain, eta beste batzuk artisau.

w La Dragako (Girona) herrixka neolitikoa.

Arkeologoek aurkitutako aztarnetan oinarrituta, bi etxola eta bihitegi bat berreraiki dituzte, Neolitokoen erakoak.

78 132837 _ 0074-0087.indd

78

7/7/09

17:30:57

6 3. Lehenbiziko artisauak

A

B

Neolitoan, harrizko lanabes gero eta landuagoak egin zituzten. Aitzurrak egin zituzten lurra lantzeko; igitaiak, galburuak ebakitzeko; eta esku-errotak, aleak ehotzeko. e Lanabes horiek harlanduz egiten zituzten; harlandua Paleolitoan erabilitako harri kolpatua baino iraunkorragoa zen, eta beste era bateko lanabesak egiteko aukera ematen zuen. Harria leuntzeko, behin eta berriro igurzten zuten harri bat, beste harri batean egindako artekan.

Gainera, garai horretan bi asmakizun garrantzitsu izan ziren: ehunak eta zeramika. â—?

Ehunak animalien artileaz egiten ziren; oso ehungailu soiletan ehuntzen zen artilea.

â—?

Zeramika buztinez egiten zen, eskuz moldatuta eta sutan egosita. Horrela egiten zituzten ontziak, platerak eta kaikuak, jatekoa gordetzeko eta prestatzeko, eta haietan jateko eta edateko.

C

e Neolitoko lanabes batzuk. A. Igitaia segarako.

B. Esku-errota zerealaren aleak ehotzeko.

C. Zeramikazko ontzia uzta gordetzeko eta kontserbatzeko.

4. Neolitoko pintura Paleolitoaren aldean beste era bateko pinturak egiten zituzten. Neolitoko artistek nahiago zuten beste mota bateko eszenak irudikatu: ehiza, taldeak dantzan edo landareak biltzen‌ Irudiak oso modu eskematikoan marrazten zituzten, eta kolore bakar batez margotzen. Iberiar penintsulan arte horren erakusgarri asko daude kostalde mediterraneoan. r Neolitoan, gizakiak abeltzain eta nekazari bihurtu ziren, eta herrixkak eraiki zituzten.

Harlanduz egiten zituzten lanabesak, eta ehunak eta zeramika ere lantzen zuten. Eszenak margotzen zituzten, oso modu eskematikoan.

r Abrigo del Ciervoko (Valentzia) pinturak.

Arkularien irudiak dira. Zer kolore erabili dute pintura horiek egiteko?

Galderak 1. Noiz hasi zen Neolitoa Iberiar penintsulan? Zer aldatu zen gizakien bizimoduan garai horretan?

2. Zergatik esaten da garai horretan agertu zirela aurreneko artisauak?

3. Zer alde dago Paleolitoko eta Neolitoko pinturen artean?

79 132837 _ 0074-0087.indd

79

7/7/09

17:30:58

Metal Aroa 1. Metalezko lehen objektuak Duela 6.000 urte inguru, Historiaurreko azken etapan, gizakiek metalezko objektuak lantzen ikasi zuten. Hori dela eta, garai horri Metal Aroa esaten zaio.

Lehenbizi, kobrea erabili zuten; geroago, brontzea; eta azkenik, burdina. Metal horien bidez denetarik egiten zuten: armak –ezpatak eta aizkorak, esate baterako–, apaingarriak –lepokoak, adibidez–, eta lanabesak –hala nola aitzurrak eta igitaiak–. Metalezko objektuak askoz iraunkorragoak ziren harriz egindakoak baino. q

Apaingarria Sastakaia

Ezpata

q Metal Aroan egindako objektuak.

2. Herrixkatik hirira Metalak ez zeuden edonon. Hori dela eta, pertsona batzuk haiek bilatzen eta salerosten jardun zuten. Hala, metal asko zeuden inguruetan kokatutako herrixkak hazi, eta hiri txiki bihurtu ziren. w Hiriak harrizko harresiz inguraturik zeuden, barrutia errazago babestu ahal izateko. Hirietako biztanleak, elkar babesteko, buruzagi baten inguruan antolatzen ziren.

Gainera, hirietan beste lanbide batzuen beharra sortu zen. Adibidez, gerlariak zeuden hiriak defendatzeko, eta merkatariak metalak, ehunak, zeramika eta abar salerosteko.

3. Asmakizun berriak Metal Aroan garrantzi handiko hiru asmakizun izan ziren: gurpila, bela eta goldea, hain zuzen.

Asmakizun horiek erraztu egin zuten garai hartako pertsonen bizimodua. ●

Gurpilak aukera eman zuen salgai astunenak leku batetik bestera gurdian eramateko.

●

Belari esker, itsasontziak haizearen indarraz mugitu ahal izan ziren. Harrezkero, itsasontzi handiagoak egin zituzten, eta pertsona eta salgai gehiago eraman ahal izan zituzten haietan.

●

Goldeak, animaliek arrastan eramanda, lur-azalera handiagoak eta azkarrago goldatzeko aukera ekarri zuen.

w Hiri batzuk mila biztanletik gora izatera iritsi ziren.

80 132837 _ 0074-0087.indd

80

7/7/09

17:31:00

6 A

B

C

e Monumentu megalitikoak hainbat eratakoak dira.

4. Monumentu megalitikoak Garai hartan bizi izan ziren pertsonek monumentuak egin zituzten harri handiekin. Megalito esaten zaie harri horiei, eta eraikinei, monumentu megalitiko. e

A. Iruinarria lurrean zutik iltzatutako harriari esaten zaio. B. Trikuharria harritzar bertikalek eta haien estalkiak edo gaineko lauzak osatzen dute.

C. Harrespila zirkuluan jarritako harri handiak dira.

Monumentu horiek egiteko, lagun asko behar ziren; harritzarrak denen artean mugitzen zituzten, enborren eta soken laguntzaz.

Metal Aroan, gizakiek kobrezko, brontzezko eta burdinazko objektuak egiten ikasi zuten.

Herrixka batzuk hiri txiki bihurtu ziren. Gurpila, bela eta goldea asmatzeak erraztu egin zuen bizimodua.

Galderak 1. Esan Metal Aroaren lau ezaugarri.

2. Nola sortu ziren lehenbiziko hiriak? Zer alde zegoen Neolitoko herrixka baten eta Metal Aroko hiri baten artean?

3. Aipatu garai horretako asmakizunen bat. Nola aldatu zuen pertsonen bizimodua?

4. Zer dira monumentu megalitikoak? Definitu iruinarria, trikuharria eta harrespila.

81 132837 _ 0074-0087.indd

81

7/7/09

17:31:03

Foru Komunitateko lurraldea Historiaurrean Badira milaka eta milaka urte gizakiak Nafarroako lurraldean bizi direla. Bertan, monumentu megalitikoak aurkitu dira, batez ere; hau da, men-hirrak, trikuharriak eta harrespilak.

A

B

1. Nafarroako lehen biztanleak Duela 100.000 urte baino gehiago, giza taldeak bizi ziren jada, gaur egun Nafarroa osatzen duten lurraldeetan. Gizaki haiek haitzulotan bizi ziren, eta harriz nahiz hezurrez egiten zituzten tresnak.

Era askotako tresnen hondakinak aurkitu dira Foru Komunitateko hainbat haitzulotan; esate baterako, Abaurreagainako Zatoia leizean, Urdazubiko Berroberria kobazuloan, Arraziko Abauntzen, Atabon, Sorginen Lezean, Mara単ongo Pe単an, Aizpean eta Aita Areso koban. q Horrez gain, arte paleolitikoaren aztarnak aurkitu dira Alkerdi haitzuloan. Hormetan egindako grabatuak dira, eta haietan, zenbait animalia ageri dira marraztuta; adibidez, zaldia, bisontea eta oreina.

Grabatuz apaindutako arpoiak eta lantzen puntak ere aurkitu dira.

2. Neolitoko herrixkak

C

q Historiaurrean landutako tresnak, Nafarroako

aztarnategi arkeologikoetan aurkituak.

A. Urbasako mendilerroan aurkitutako bifaza.

B. Urdazubin aurkitutako hezurrezko arpoiak.

C. Grabatuz apaindutako lantza, Urdazubin aurkitua.

Duela 7.000 urte inguru, gaur egun Nafarroa osatzen duten lurraldeetan bizi ziren gizon-emakumeak landareak landatzen eta animaliak hezten edo etxekotzen hasi ziren.

Giza talde horiek zeramikazko piezak egiten ere ikasi zuten w, eta lehen herrixkak eraiki zituzten. Neolitikoko zenbait herrixkaren aztarnek gaur egun arte iraun dute (Artaxoako, Aberingo eta Bu単uelgo herrixkak).

w Zeramikazko piezak, Nafarroako Museoan.

Museo honetan, Nafarroako ondarea osatzen duten hamaika objektu daude; Historiaurretik hasi eta gaur egunera arteko objektuak.

82 132837 _ 0074-0087.indd

82

7/7/09

17:31:04

6 3. Metal Aroa Metal Aroan, herrixkak handitu egin ziren, eta gizakiek harrizko hesiak eraiki zituzten inguruan, babesteko.

Garai hartan, giza taldeek hainbat monumentu megalitiko eraiki zituzten. Nafarroako lurraldean, zenbait menhir, bizpahiru harrespil eta laurehun trikuharritik gora aurkitu dituzte. Trikuharriak harritzarrez eraikitako hilobiak dira: antzinako gizakiek zenbait pertsona hilobiratzen zituzten bertan.

Hauek dira trikuharri garrantzitsuenetako batzuk: Urbasa, Andia eta Lokizko mendilerroetakoak, Aralar eta Larraungoak, Gorritikoak eta Belatekoak, Leirekoak, Artaxoakoak, eta Erronkarikoak. e

4. Alto de la Cruz: aztarnategi garrantzitsu bat

e Artaxoako trikuharria. Harlauza handiak erabili ziren trikuharria eraikitzeko.

A

Alto de la Cruzko aztarnategia Cortesen dago, eta Foru Komunitateko aztarnategi arkeologiko garrantzitsuenetako bat da. Metal Aroko herrixka baten hondakinak dira.

Alto de la Cruzko herrixka adobezko hesi batez inguratuta zegoen. Herrixkako etxeek zenbait gela zituzten: sukaldea, biltegia, lantegia... Etxebizitza batzuetan, zeramikazko piezak, lepokoak, besokoak, metalezko objektuak eta hormak apaintzen zituzten margolanak ere aurkitu dira. r

Duela milaka urtetik bizi da gizakia Nafarroako lurraldean. Alkerdi haitzuloan, arte paleolitikoaren hainbat haztarna aurkitu dira.

Nafarroako lurraldean, hamaika monumentu megalitiko daude.

B

C

r Cortesen aurkitutako buztinezko piezak. A. Kopa.

B. Ontzia. C. Estalkidun katilua. Hiru pieza horiek Nafarroako Museoan daude.

Galderak 1. Noiztik bizi dira gizakiak gaur egungo Nafarroako Foru Komunitatea osatzen duen lurraldean?

Garai hartako zer aztarna aurkitu dira?

2. Aipatu Nafarroako Historiaurrearen bi bereizgarri.

3. Azaldu zer alde dauden bi aztarnategi hauen artean: Alkerdiko haitzuloa eta Alto de la Cruzkoa.

Zer garaitakoa da bakoitza? Zer aurkitu dute haitzulo horietan?

83 132837 _ 0074-0087.indd

83

7/7/09

17:31:07

Ariketak 4. Zer garaitakoa da argazki bakoitza?

Ulertu

Azaldu nola jakin duzun.

1. Kopiatu denboraren lerro hau eta koloreztatu garai bakoitza kolore batez. Idatzi garai bakoitza noiz hasi eta bukatu zen. Gero, erantzun galderei.

Paleolitoa

Neolitoa

A

Metal Aroa

a. Zer hiru garaitan banatzen da Historiaurrea? b. Zein da garai luzeena? c. Zein da garairik antzinakoena?

Eta gaur egungoena?

B

2. Osatu taula.

PALEOLITOA

NEOLITOA

METAL AROA

Non bizi ziren Zer lanabes erabiltzen zituzten Zer arte-lan egin zituzten

Arrazoitu 3. Erantzun. a. Zergatik bihurtu ziren gizakiak nekazari eta abeltzain?

Aplikatu 5. Begiratu mapa honi. Non daude Paleolitoko aztarnategi gehienak, Nafarroako iparraldean ala hegoaldean? Zergatik, zure ustez?

b. Nolakoak ziren aurreneko herrixkak?

Zergatik zeuden oholesi batez inguratuta?

Paleolitoko aztarnategi nagusiak

84 132837 _ 0074-0087.indd

84

7/7/09

17:31:10

6 Eman iritzia 7. Irakurri Historiaurrean izan ziren asmakizunen zerrenda eta erantzun galderei.

b. Zertarako erabiltzen ziren garai hartan? c. Erabiltzen al dira gaur egun? Zertarako?

gurpila – zeramika – nekazaritza – goldea

d. Asmakizun horietatik zein iruditzen zaizu garrantzitsuena? Zergatik?

a. Historiaurrearen zein etapatan agertu zen bakoitza?

IKASI EGITEN Denbora Kristo aurretik eta ondoren Zibilizazio bakoitzak funtsezko gertaera bat hartzen du mugarri, eta horren arabera zenbatzen du denbora. Adibidez, erromatarrek Erromaren sorreratik zenbatzen zuten.

Guk Jesusen jaiotza hartzen dugu abiapuntu; hori da 1. urtea.

Gertakizunak ordenatzeko, kontuan izan behar duzu gertaera batzuk data hori baino lehen jazo zirela, eta beste batzuk, berriz, ondoren.

1. urtea baino lehenagoko urteak Kristo aurreko (K.a.) urteak dira, eta atzekoz aurrera zenbatzen ditugu, atzerako kontaketa izango balitz bezala; hala, Jesus jaiotzeko falta diren urteak zenbatzen ditugu: K.a. 753, K.a. 752, K.a. 751…, K.a. 3, K.a. 2 eta K.a. 1. Hori da, hain zuzen, Kristo aurreko azken urtea.

1. urtearen ondorengo urteak Kristo ondorengo (K.o.) urteak dira, eta aurrerantz zenbatzen dira: 1, 2, 3… gaur egunera arte: 2008, 2009…

Gogoratu ez dagoela ez 0 urterik ez menderik.

K.a. 1. urtetik K.o. 1. urtera igarotzen gara zuzenean, eta K.a. I. mendetik K.o. I. mendera.

K.a. 10

K.a. 20

K.a. 1

8. Kopiatu aurreko denboraren lerroa eta idatzi data hauetako bakoitza dagokion marra beltzean.

K.o. 10

K.o. 20

10. Zer pertsonaia jaio zen lehenbizi, Seneca idazle erromatarra, Trajano enperadore erromatarra ala Anibal gerlari kartagotarra?

K.o. 12, K.a. 1, K.o. 18, K.a. 8, K.a. 16.

9. Ordenatu data hauek antzinakoenetik egungoenera.

K.o. 1, K.a. 1100, K.o. 476, K.a. 29.

SENECA: K.a. 4.

TRAJANO: K.o. 53. ANIBAL: K.a. 247.

85 132837 _ 0074-0087.indd

85

7/7/09

17:31:11

Berrikusi 1. Irakurri laburpena.

Historiaurrea Historiaurrea hiru garaitan banatzen da: Paleolitoa, Neolitoa eta Metal Aroa.

2.

●

Paleolitoa. Gizakiak nomadak ziren. Ehizan, arrantzan eta bilketan aritzen ziren, bizirik irauteko.

Tribuetan bizi ziren. Harriz eta hezurrez egiten zituzten lanabesak. Animaliak margotzen zituzten haitzuloetan, eta eskultura txikiak egiten zituzten.

●

Neolitoa. Gizakiak abeltzain eta nekazari bihurtu ziren, eta lehenbiziko herrixkak eraiki zituzten. Harlanduz egiten zituzten lanabesak, eta zeramika eta ehunak asmatu zituzten. Dantzako, ehizako eta bilketako eszenak margotzen zituzten haitzuloetan.

●

Metal Aroa. Gizakiak metalezko objektuak egiten hasi ziren. Herrixka batzuk hiri bihurtu ziren. Gurpila, bela eta goldea asmatzeak samurtu egin zuen eguneroko bizimodua. Gizakiek monumentu megalitikoak egin zituzten.

IKASTEN IKASTEKO. Osatu Nafarroako lurraldean aurkitu diren

Historiaurreko aztarnategi garrantzitsuenei buruzko fitxa hau.

NAFARROAKO FORU KOMUNITATEKO AZTARNATEGIAK ETA HAITZULOAK Izena

3.

Historiaurreko garaia

Aurkitutako aztarna nagusiak

IKASTEN IKASTEKO. Idatzi lau garai hauek:

Historiaurrea, Paleolitoa, Neolitoa, Metal Aroa.

Idatzi bakoitzaren ondoan zure ustez garai hori deskribatzen duten hiru ezaugarri edo kontzeptu.

Adibidea: Historiaurrea: lehenbiziko gizakiak; idazkera asmatu aurrekoa; asmakizun handiak (nekazaritza, zeramika, gurpila…).

86 132837 _ 0074-0087.indd

86

7/7/09

17:31:11

6 GAI NAIZ‌ Iragana lurpetik ateratzeko Nola induskatzen dira aztarnategi arkeologikoak?

3. Pieza bat aurkitzen duenean, kontu handiz garbitu, eta noiz eta zein aztarnategitan aurkitu den idazten du gainean.

1. Aztarnategia laukitan banatzen da.

Lauki bakoitzean arkeologo bat aritzen da indusketa-lanetan.

4. Azkenik, piezak laborategira eramaten dira, noizkoak diren kalkulatzeko eta ondorioak ateratzeko.

2. Arkeologo bakoitza 10 bat cm-ko lur-geruza kenduz doa. Geruza bat kendu ahala, ikusitako guztiaren argazkia atera, marrazkia egin, eta oharrak idazten ditu.

1. Errepide bat egiteko lanetan ari zirela, itxuraz milaka eta milaka urte zituzten zenbait pieza aurkitu zituzten. Arkeologo talde batek arkeologia-indusketa egin zuen.

Hauek dira aurkitu zituzten objektuetako batzuk: a. Zer pieza aurkitu zituzten?

Zer materialez eginak dira? b. Noizkoak dira, Paleolitokoak, Neolitokoak ala Metal Arokoak? c. Historiaurreko bi garaitan bizi izan zen jendea leku horretan. Zehaztu zein garaitan eta azaldu nola jakin duzun.

Esku-errota

Zeramikazko ontzia

Metalezko gezi-punta

â?‘ Paleolitoa eta Neolitoa. â?‘ Neolitoa eta Metal Aroa.

87 132837 _ 0074-0087.indd

87

7/7/09

17:31:12

7

Antzinaroa

Mendietako herriak Mendietako biztanleak gutxirekin bizi ziren: normalean, ura edaten zuten, lurrean egiten zuten lo, eta oso ile luzea izaten zuten bai gizonek bai emakumeek. Borrokarako, zinta bat jartzen zuten buruan. Akerraren haragia jaten zuten, nagusiki.

Urtearen bi herenetan, ezkurrak jaten zituzten, batez ere: lehortzen utzi eta eho ondoren, egun askotarako ogia egiteko erabiltzen zuten. Garagardoa ere egiten zuten. Ardoa familiako ospakizunetan soilik edaten zuten.

Olioa ez, baina gantza erabiltzen zuten. Hormaren kontra egindako aulkietan eserita jaten zuten.

Gizonak beltzez janzten ziren, eta gehienek soineko luzea jantzi ohi zuten. Ez zuten lotarako ere eranzten.

Emakumeek lorez apaindutako soinekoak janzten zituzten.

Horrela bizi ziren Iberiaren iparraldeko menditarrak: galaikoak, asturiarrak, kantabriarrak eta euskaldunak.

Estrabon Geografia, III. Hispania eta Galia.

Moldatua

â—?

Nola deskribatzen ditu iparraldeko herriak Estrabon izeneko greziar geografoak? Aipatu bi ezaugarri.

â—?

Alderatu garai hartako eta gaur egungo elikadura-ohiturak.

â—?

Zure ustez, bizi-baldintza onak al zituzten mendietako biztanleek? Zergatik?

88 132837 _ 0088-0099.indd 88

7/7/09 17:34:13

GOGORATU IKASITAKOA Denbora neurtzen

Erromatarren garaia

Urteek, mendeek eta milurtekoek iraganeko gertaerak kokatzeko eta ordenatzeko balio dute.

Erromatarrek makina bat hiri eraiki zituzten.

Hiri horiek eraikin hauek izaten zituzten: domusak edo etxebizitza familiabakarrak; intsulak edo solairu bat baino gehiagoko etxebizitzak; eta hainbat eraikin publiko (antzokiak, anfiteatroak, zirkuak, termak eta tenpluak).

Mende batek 100 urte ditu. I. mendea 1. urtean hasten da, eta 100. urtean amaitzen.

Gainerako mendeak elkarren segidan datoz.

4. Azaldu zertarako erabiltzen zituzten erromatarrek eraikin hauek:

Milurteko batek mila urte ditu.

1. Zer mendetakoak dira urte hauek? Eta zer milurtekotakoak?

A Domusa

2000 – 735 – 1617 – 1450 – 929 – 63

K.a. eta K.o. garaiak Guk Jesukristo jaio zen urtea hartzen dugu erreferentziatzat, urte hori jotzen baitugu 1. urtetzat. ●

Urte horretatik aurrerakoak, Kristo ondorengoak (K.o.) dira, eta bata bestearen atzetik kontatzen dira, gaur egun arte.

●

Urte hori baino lehenagokoak, Kristo aurrekoak (K.a.) dira, eta atzeraka kontatzen dira.

B Anfiteatroa

2. Kopiatu denbora-lerroa eta idatzi data hauek dagozkien tokietan.

K.a. 80 – K.a. 50 – K.o. 90 – K.o. 25 K.a. 100

K.o. 1

K.o. 100

3. Erantzun. ●

Zein da K.o. 1. urtearen aurrekoa? Eta K.o. 1. urtearen ondorengoa?

●

Zer mendetakoak dira aipatu dituzun bi urte horiek?

●

Zein da K.a. 1236. urtearen aurrekoa?

HAU IKASIKO DUZU ●

Nola bizi ziren iberiarrak eta zeltak.

●

Zer herrik sortu zituzten koloniak gure Penintsulan.

●

Nolakoa zen erromatar Hispania.

●

Nor bizi ziren euskal lurraldean, Antzinaroan.

●

Zer diren aldi bereko gertaerak, eta zer, bata bestearen ondorengoak.

K.a. 1000

K.a. 409

K.a. 218

Erromatarren aurreko garaia

Erromatarren garaia

89 132837 _ 0088-0099.indd 89

7/7/09 17:34:13

Iberiarrak, zeltak eta kolonizatzaileak

q Iberiar herrixka bat.

K

AK

KO

ZELTIKOAK

AK RR

ORE

Iberiarrak tributan antolatuta zeuden. Tribu askok errege bat zuten gobernuburu.

TA N

IAR

R A CONTESTANIARRAK K

TURDETANIARRAK

OZEANO

Biztanle gehienak nekazariak eta/edo abeltzainak ziren. Bestalde, artisau bikainak ere baziren iberiarren artean. Burdinazko ezpatak, zeramikazko ontziak eta artilezko nahiz lihozko ehunak egiten zituzten. Feniziaren eta Greziaren koloniekin ere jarduten zuten salerosketan, eta ibarriarren beraien txanpona erabiltzen zuten salerosketa horietan.

GA

(MAPA MODIFICĂ NDOSE) IA

Iberiar herriak penintsulako hegoaldean eta ekialdean bizi ziren. w Muinoetan eraikitako herrixka hesituetan bizi ziren. Etxeak angeluzuzenak ziren, eta kaleka antolatuta zeuden. q

LUGOARRAK KANTABRIARRAK AK ASTURIARR AK OI K S K A BA EIA C KO C A A V K TI RR A LU NIA KA A AREVACOAK B T RP IE BETOIAK ET LA AN EDETANIARRAK LUSITANIARRAK MEDITERRANEO

RA

1. Iberiarrak

Bizkaiko golkoa ATLANTIKOA

K.a. lehen milurtekoan, bi herri handi bizi ziren Iberiar penintsulan, besteak beste: iberiarrak eta zeltak. Geroago, zenbait herri kolonizatzaile etorri ziren Mediterraneo itsasotik: feniziarrak, greziarrak eta kartagotarrak.

ANO BASTET

AK

ITSASOA Zelten eta zeltiberiarren eremua Iberiarren eremua

w Iberiar penintsulako eremu zelta eta eremu iberiarra.

90 132837 _ 0088-0099.indd 90

7/7/09 17:34:14

RAK

ERRANEO

A

remua mua

7 2. Zeltak Zeltak Iberiar goi-lautadako eta kostalde atlantikoko lurretan bizi ziren w, Iberiar penintsulan, beste herri batzuekin batera; adibidez, baskoiekin batera. Kastro izeneko herrixka hesituetan bizi ziren, muinoetan. Etxeak zirkulu formakoak ziren, eta nahaspilatuta egiten zituzten. e Zeltak tributan antolatuta zeuden. Beraiek ekoitzitako produktuez elikatzen ziren. Horregatik, merkataritza oso jarduera urria zen. Pertsona gehienak abeltzaintzan aritzen ziren.

Horrez gain, zeltak oso trebeak ziren metalezko objektuak egiten.

e Santa Teclako kastro zelta, Pontevedran.

3. Herri kolonizatzaileak K.a. VII. mendean, feniziarrak etorri ziren penintsulara, bertako mineralek erakarrita. Asiatik etorri ziren, eta itsas gizon trebeak eta merkatari bikainak ziren. Andaluziako kostaldean kokatu ziren. Hainbat kolonia sortu zituzten bertan: Gadir (Cádiz), Sexi (Almuñécar), Malaka (Málaga) eta Abdera (Adra). Kolonia horietan bizi zirela, iberiar herriekin salerosketan jarduten zuten.

Geroago, K.a. VI. mendearen inguruan, greziarrak kostalde mediterraneora iritsi ziren, Greziatik etorrita. Penintsulako metalekin, gatzarekin eta espartzuarekin salerosketan jarduten zuten. Greziarrek ere zenbait kolonia sortu zituzten: Rhode (Rosas), Emporion (Empuries), Sagunto eta Hemeroskopeion (Denia).

K.a. III. mendean, kartagotarrak etorri ziren Afrikatik, eta Balear uharteetan eta Iberiar penintsulako ekialdean kokatu ziren. Lurralde horietan, Ebyssos (Ibiza) eta Kartago Nova (Cartagena) koloniak sortu zituzten, besteak beste.

Kartagotarrek beste lurralde batzuk konkistatu nahi zituzten, Mediterraneoan zuten boterea areagotzeko. Baina erromatarrak horretarako prest ez zeudenez, elkarren kontra borrokatu ziren. Erromatarrek menderatu egin zituzten kartagotarrak, eta kanporatu egin zituzten Iberiar penintsulatik.

Penintsulako iberiar herriak eta herri zeltak herri kolonizatzaile hauekin batera bizi izan ziren: feniziarrekin, greziarrekin eta kartagotarrekin.

LORTU NAHI DUGUN MUNDUA Hainbat kulturaz osatutako mosaikoa Antzinarotik, hainbat herri etorri izan dira penintsulara. Guztiengandik ikasi dugu zerbait.

Izan ere, Espainiako estatuko gaur egungo legeek, ohiturek, eraikuntzek, hizkuntzek eta abarrek hainbat ekarpen jaso dituzte herri haiengandik. ●

Imajinatu oso urrutiko toki batera zoazela bizitzera, eta hango kulturak oso zerikusi gutxi duela zurearekin. Nola nahiko zenuke jokatzea zure ikaskideek zurekin?

Galderak 1. Aipatu iberiar herrien eta herri zelten hiruna ezaugarri.

2. Erreparatu w mapari. Penintsulako zer eremutan kokatu ziren iberiarrak eta zeltak?

3. Non bizi ziren baskoiak?

4. Osatu taula hau: FENIZIAREN KOLONIAK

GREZIAREN KOLONIAK

KARTAGOREN KOLONIAK

91 132837 _ 0088-0099.indd 91

7/7/09 17:34:15

Duela 2.000 urte baino gehiago, erromatarrek kartagotarrak menderatu zituzten, eta Iberiar penintsula hartu zuten. Hispania deitu zioten, eta Erromatar Inperioko probintzia bihurtu zuten.

ATLANTIKOA

Erromatar Hispania

Bizkaiko golkoa

Asturica Augusta Numantia Barcino MEDITERRANEO Emerita Augusta

1. Erromatarren konkista

K.a. 218. urtean, erromatarrak Emporionen lehorreratu ziren. Laster garaitu zituzten kartagotarren armada eta haien buruzagi Anibal. Horren ondorioz, kanporatu egin zituzten kartagotarrak. Gero, penintsulako lurraldea mendean hartzea erabaki zuten, bertako natura-baliabideak eskuratzeko; metalak, batez ere.

Corduba ITSASOA OZEANO

Erromatarrek Mediterraneo itsaso guztia kontrolatu nahi zuten. Kartagotarrak Iberiar penintsulan finkatuta zeuden, eta oztopo ziren erromatarren asmo horretarako. Horregatik, erromatarrak eta kartagotarrak elkarren kontra borrokatu ziren. Borroka haiei Gerra Punikoak esaten zaie.

Saguntum

Konkistatutako lehen lurraldeak Konkistatutako bigarren lurraldeak Azken konkistak

q Erromatarrek Hispania konkistatzeko prozesua.

Zer eskualde konkistatu zuten erromatarrek lehen-lehenik, barnealdea ala kostalde mediterraneoa? Zer konkistatu zuten azkena, Iberiar penintsulako iparraldeko lurraldeak ala hegoaldekoak?

Konkistarako borrokek 200 urte baino gehiago iraun zuten. Erromatarrek erraz hartu zituzten kostalde mediterraneoko lurraldeak; hau da, herri kolonizatzaileekin harremana izan zutenak. Penintsulako iparraldeko, mendebaldeko eta barnealdeko herriek, ordea, gogor egin zieten aurre.

K.a. 19. urtean, Augusto enperadoreak iparraldeko herriak garaitu zituen, eta orduantxe amaitu zuten erromatarrek Hispaniaren konkista. q

2. Hispaniaren antolaketa Hispania konkistatutakoan, erromatarrek Erromatar Inperioko zati bihurtu zuten, eta antolatu egin zuten, hobeto kontrolatzeko.

Lehenik, probintziatan banatu zuten, eta probintzia bakoitzerako gobernadore bat izendatu. Denborarekin, gero eta probintzia gehiago izan ziren.

Hasieran bi ziren; gero, hiru; eta K.o. III. mendean, bost: Betika, Lusitania, Tarraconensis, Gallaecia eta Carthaginensis. w Bestalde, erromatarrek Erromatar Inperioko legeak ezarri zituzten lurralde guztian. Erromatar zuzenbidea da gaur egungo lege askoren oinarria.

FOTO ed050203 FALTA

w Emerita Augusta (MĂŠrida) hiriko hondakinak, Badajozen. Emerita Augusta Lusitania probintziako hiriburua zen.

92 132837 _ 0088-0099.indd 92

7/7/09 17:34:15

7 3. Erromatar Hispaniako gizartea Erromatarren garaian, pertsona askeek eta esklaboek osatzen zuten gizartea. â—?

RANEO

k

â—?

Pertsona askeen artean, baziren oso gizon-emakume aberatsak (merkatari handiak, lur-eremu zabalen jabeak, Erromatik etorritako familiak...), eta baziren ondasun gutxiagoko hainbat pertsona ere (artisauak, merkatari txikiak, lurraren jabe ziren nekazariak...).

A

Esklaboak beste pertsona baten jabetzakoak ziren, eta soroan, etxean, meategietan egiten zuten lan edo zirkuko gladiadore aritzen ziren.

4. Erromanizazioa Hispaniarrek erromatarren ohiturak bereganatu zituzten, pixkanaka. Prozesu horri erromanizazio deritzo. e

B

Erromanizazioa legionarioen bidez (erromatar soldaduak) hasi zen. Legionarioak, herrixka zeltetan eta iberiar herrixketan kokatu ziren, eta erromatar hiri bihurtu zituzten. Horrez gain, bertako biztanleek latina ikasi zuten. Hizkuntza horrek erromatarren konkistaren aurretik Iberiar penintsulan erabiltzen ziren hizkuntzen tokia hartu zuen. Erromatarren aurreko hizkuntza bakarrak iraun zuen: euskarak.

C

Erlijioa ere aldatu egin zen. Konkistaren hasieran, Hispaniako biztanle gehienek erromatar Jainkoak gurtzen zituzten. K.o. 380. urtean, aldiz, kristautasuna Erromatar Inperio guztiko erlijio ofiziala bihurtu zen.

5. Erromatar Artea Erromatarrak eraikitzaile bikainak ziren. Bi material berri erabiltzen zituzten: zementua eta hormigoia (harriz, zementuz eta hareaz egindako nahaste bat).

Zoruak eta hormak apaintzeko, erromatarrek pinturak eta harri txikiz edo koloretako kristal txikiz osatutako mosaikoak egiten zituzten.

Erromatarrek Hispania konkistatu zuten, lehenik, eta erromanizatu, gero: hiriak sortu zituzten, eta latina eta kristautasuna zabaldu. Hispanian, pertsona askeak eta esklaboak zeuden.

e Erromatar hondakin ugari daude Iberiar

penintsulan. A. Italika hiriko mosaikoa (Sevilla).

B. Deabruaren zubia (Tarragona).

C. Segobrigako antzokia (Cuenca).

Galderak 1. Noiz hasi zen erromatarren konkista?

Zer urtetan amaitu zen? Zenbat urte iraun zuen? Zergatik iraun zuen horrenbeste?

2. Nola antolatu zuten erromatarrek Hispaniako lurraldea?

3. Azaldu zer den erromanizazioa eta nola erromanizatu zen Hispania.

4. Zer alde zegoen pertsona askeen eta esklaboen artean?

93 132837 _ 0088-0099.indd 93

7/7/09 17:34:16

Nafarroako Foru Komunitateko lurraldea, Antzinaroan 1. Baskoiak Herri zeltak iritsi aurretik, baskoien herri autoktonoa bizi zen gaur egungo Nafarroa osatzen duten lurretan. Baskoiak Bizkaiko golkorainoko lurretan, Errioxa Beherean eta Aragoiko lurretan ere bizi ziren.

Herri baskoien aztarna gehienak Foru Komunitateko iparraldean daude. Hauek dira baskoien hondakin nabarmenetako batzuk: Eturissa (Erroibar), Beturri (Zirauki), Ergaouika (Berbintzana) eta Baskunes (Zangoza). q

q Baskoien K.a. V. mendeko zeramika.

2. Herri zeltak K.a. lehen milurtekoan, Frantzia hegoaldetik etorritako zenbait herri zeltak Pirinioak gurutzatu zituzten, eta gaur egungo Nafarroako lur lauetan geratu ziren bizitzen. Garaiera gutxiko muinoetan kokatu ziren, eta han, herrixka gotortuak eraiki zituzten; adibidez, Viana, Eguesibar, Mendabia, Zabaltza, Berbintzana eta Los Arcos. w Etxebizitzak kale nagusi baten edo biren inguruan banatzen zituzten. Etxeak angeluzuzenak ziren, harriz, zurez eta adobez eraikiak.

w Berbintzanako herrixka zeltaren aztarnategi arkeologikoa. Herrixka gotortuta zegoen.

Zeltak eta baskoiak elkarren ondoan bizi izan ziren, eta haien kulturak hartu-emanean egon ziren.

3. Erromatarren konkista K.a 195. urtean, erromatar armada gaur egungo Nafarroako lurraldera iritsi zen, eta pixkanaka, baskoien lurrak mendean hartuz joan zen.

Erromatarrek bi zati hauetan banatu zuten baskoien lurraldea: Ager Vasconum eta Saltus Vasconum.

Ager Vasconum hegoaldea zen; hau da, gaur egungo Erribera. Lurralde hori zen sartzen errazena, eta bertan zeuden natura-baliabide gehien. Horregatik, lurralde hori biziki erromanizatu zuten. e Saltus Vasconum iparraldea zen; hau da, gaur egungo Mendialdea. Eremu oihantsua eta komunikabide txarragokoa zenez, ez zuten hainbeste erromanizatu.

e El Ramalete izeneko villan (Tutera) aurkitutako

mosaikoa. Nafarroako Museoan dago.

Erromatarren aztarnak ugariagoak dira Nafarroako hegoaldean gainerako eremuetan baino.

94 132837 _ 0088-0099.indd 94

7/7/09 17:34:17

7 A

B

C

D

r Erromatarrek Nafarroan utzitako ondarea.

4. Erromatarren ondarea Erromatarrek hainbat hiri sorrarazi zituzten. Nafarroan, Pompaelo (Iru単a) izan zen hiri nagusia, baina beste hauek ere garrantzitsuak izan ziren: Andelos (Mendigorria), Cascatum (Cascante) eta Cara (Santakara). Villak ere eraiki ziren; adibidez, Ledea, Alesbes, Tutera eta Faltzeskoak, eta Las Musas. r Horrez gain, erromatarren garaian hainbat zubi eta akueduktu eraiki ziren; adibidez, Zizurko, Ziraukiko eta Deikazteluko zubiak, eta Lodosako akueduktua.

Nafarroako lurraldetik bi galtzada nagusi iragaiten ziren. Batek Pirinioak zeharkatzen zituen, eta Pompaelotik igarotzen zen. Besteak Ebroren ibilbideari jarraitzen zion, eta Cascatumen zeharkatzen zuen hura.

Erromatarren konkistaren aurretik, baskoiak eta zeltak bizi ziren gaur egun Nafarroa osatzen duten lurretan. Erromatarrek bi eremu hauetan banatu zuten Nafarroako lurraldea: Ager Vasconum eta Saltus Vasconum.

A. Lodosako akueduktua. B. Ledeako villa.

C. Las Musas erromatar villan aurkitutako mosaikoa. D. Santakarako hiri erromatarra.

Galderak 1. Nor ziren baskoiak? Ondoko zer beste herrirekin zituzten hartu-emanak?

2. Zein zen eremurik erromanizatuena, Ager ala Saltus? Zergatik?

3. Zein zen Nafarroako lurraldeko erromatar hiri nagusia? Azaldu nola zegoen antolatuta bertako gizarte hispaniar-erromatarra.

4. Aipatu Nafarroako Foru Komunitatean aurkitu diren erromatarren aztarna batzuk.

95 132837 _ 0088-0099.indd 95

7/7/09 17:34:19

Ariketak ATLANTIKOA

Ulertu 1. Kopiatu mapa eta koloreztatu legenda. Gero,

OZEANO

idatzi mapako izen bakoitza taulan, dagokion tokian.

AST

URIA C VA

RRAK

CE

IAK

KA RP BETOIAK E

L AREVACOAK

TA N

I

RA

FENIZIAREN KOLONIAK

a. Emporion sortu. b. Carpetania konkistatu. c. Hispania bost probintziatan zatitu. d. Gadir sortu. e. Kartago Nova sortu. f. Kristautasuna Erromatar Inperioko erlijio ofizial bihurtu. g. Erromatarrak Emporionen lehorreratu.

3. Osatu iberiarrei buruzko eskema hau.

Gero, egin zeltei buruzko beste bat. .........an bizi ziren.

AK

Rhode Emporion

I TA N

Sagunto

K

Gadir

hurbilenerako hurrenkeran. Gero, azpimarratu gorriz erromatar konkistaren aurretik gertatutakoak, eta berdez, geroago gertatutakoak:

O

M

ARRA

ED

IT

Malaka

GREZIAREN KOLONIAK

AK ANO BASTET Abdera Sexi

K

E

A RR

NE

O

Ebyssos

CONTESTANIARRAK

TURDETANIARRAK

2. Ordenatu gertaera hauek, antzinakoenetik

AK

Hemeroskopeion

ZELTIKOAK

Koloniak: Feniziarenak Greziarenak Kartagorenak

HERRI ZELTAK

I UT

IE LA

AR

Zelten eta zeltiberiarren eremua Iberiarren eremua

IBERIAR HERRIAK

Bizkaiko golkoa

Kartago Nova

ITS

AS

OA

KARTAGOREN KOLONIAK

Arrazoitu 4. Irakurri testua eta erantzun.

Amilcar erromatarren aurka borrokatu zen armada bateko jenerala zen. Amilcar eta haren herria itsasoz heldu ziren Iberiar penintsulako kostaldera. Kartago Nova hiria sortu zuten. Amilcarren semeak Anibal zuen izena.

a. Zer herri kolonizatzailetakoa zen Amilcar?

Nondik etorri zen? b. Nor izan zen Anibal?

5. Zer ondorio ekarri zituzten gertaera hauek? a. K.a. 218. urtean, erromatarrak Iberiar penintsulan lehorreratu ziren. b. Erromatarrak euskaldunen lurraldera K.a. 179. urtean iritsi ziren. c. K.o. 380. urtean, kristautasuna Erromatar Inperioko erlijio ofizial bihurtu zen.

IBERIARRAK

.........tan zeuden antolatuta.

.........n jarduten zuten.

Adibidea: a. Erromatarrek kartagotarrak kanporatu zituzten, eta Iberiar penintsula konkistatzeari ekin zioten.

96 132837 _ 0088-0099.indd 96

7/7/09 17:34:20

7

6. Imajinatu Hispanian zehar bidaiatu behar duen Erromako biztanle bat zarela. Deskribatu Cesaraugustatik Hispaliserako bidaia. a. Zer probintziatatik irtengo zinateke?

Zer probintziatara iritsiko zinateke?

Zer beste probintziatatik igaroko zinateke?

Pompaelo Asturica Augusta TAR R AC ONE NSI S Numantia Cesaraugusta

Olisipo

Toletum

Tarraco

MEDITERRANEO

CARTHAGINENSIS Emerita Augusta Hispalis

OZ E A N O

Erromatarren bide nagusiak

G AL L AE C I A

LU S I TAN I A

b. Zer hiri ezagutuko zenituzke bidean? c. Izan gogoan 102. orrialdeko mapa. Zer elementu geografiko zeharkatuko zenituzke?

Bi z k a i k o g o l k o a

AT L A NI T I KOA

Aplikatu

Corduba

BE T I K A

I TSA SOA

IKASI EGITEN Aldi bereko gertaerak eta bata bestearen ondorengoak Historian, badira bata bestearen ondoren gertatzen diren hainbat gertaera, eta badira aldi berean gertatzen diren beste hainbat ere.

Hona hemen bata bestearen ondoren gertatutako gertaera batzuk: erromatarrak Emporionen lehorreratu ziren, K.a. 218. urtean; Hispania konkistatu zuten; Hispania erromanizatuz joan zen.

Hona hemen, berriz, aldi berean gertatutako gertaera batzuk: iberiarren garapena eta feniziarren kolonizazioa aldi berean gertatu ziren Andaluziako kostaldean, K.a. lehen milurtekoaren lehen mendeetan.

Beraz, iberiarrak eta feniziarrak elkarren ondoan bizi izan ziren, eta elkarrekin harremanak izan zituzten.

7. Esan gertaera hauek aldi berean ala bata bestearen ondoren gertatu ziren: a. Gadirren sorrera / Emporionen sorrera. b. Gerra Punikoak / Erromatarrek Iberiar penintsula konkistatzeari ekitea.

8. Idatzi Iberiar penintsulan koloniak sortu zituzten herrien izenak, zer hurrenkeratan iritsi ziren aintzat hartuta. Gero, esan zer herri bizi izan zen feniziarren ondoan eta haiekin harremanetan.

97 132837 _ 0088-0099.indd 97

7/7/09 17:34:21

Berrikusi 1. Irakurri laburpena.

Antzinaroa Iberiar penintsula, erromatarrak iritsi aurretik K.a. lehen milurtekoan, iberiarrak eta zeltak bizi ziren Iberiar penintsulan. Lehenengoak kostalde mediterraneoan zeuden kokatuta, eta bigarrenak, barnealdean eta kostalde atlantikoan. Mediterraneo itsasoan zehar, feniziarrak, greziarrak eta kartagotarrak iritsi ziren.

Gaur egungo Nafarroako lurretan, baskoiak eta zenbait herri zelta bizi ziren.

Erromatar Hispania Iberiar penintsula konkistatzeari K.a. 218. urtean ekin zioten erromatarrek, eta K.a. 19. urtean amaitu zen konkista. Gero, erromatarrek probintziatan antolatu zuten Hispania, erromatar legeak ezarri zituzten, latina hedatu zuten, hiriak sortu zituzten, eta kristautasuna ekarri zuten. Hispaniar-erromatar gizartea pertsona askeek eta esklaboek osatzen zuten.

2.

IKASTEN IKASTEKO. Osatu Antzinaroko Nafarroari buruzko eskema hau:

NAFARROAKO FORU KOMUNITATEKO LURRALDEA, ANTZINAROAN

Erromatarren aurreko herriak

Erromatarren konkista

Hauek ziren:

......... urtean iritsi ziren.

Hemen bizi ziren:

3.

Lurraldea bitan banatu zuten:

Hau zen hiri nagusia:

Hemen kokatu ziren:

IKASTEN IKASTEKO. Idatzi lau galdera, Antzinaroan Iberiar penintsulan zer gertatu zen ulertzeko garrantzitsuak direnak, zure ustez. Gero, erantzun.

Adibidez: Zer herri bizi ziren Iberiar penintsulan, K.a. lehen milurtekoan? Iberiar herriak eta herri zeltak.

98 132837 _ 0088-0099.indd 98

7/7/09 17:34:21

7 GAI NAIZ...

Pertsonaia bat bere garaiarekin lotzeko

VIRIATO, TRAIZIO EGIN ZIOTEN HEROIA

Egun batez, Galba izeneko erromatar gobernadore batek dei egin zien erromatarren konkistaren aurkako lusitaniar gerrariei, eta bakea eskaini zien armak uztearen truke, bai eta lurrak ere, lan zitzaten. Promes haiek entzunda, 30.000 lusitaniar inguru agertu ziren, armarik gabe.

Baina amarrua zen, eta Galbak inguratu egin zituen bere tropekin. Asko labankadaka hil zituzten, eta beste asko esklabotzat saldu. Gutxi batzuek soilik lortu zuten ihes egitea; horietako bat zen Viriato.

Viriato artzain izana zen. Bizitza gogorra izan zuen, baina ezin hobeto ezagutzen

zituen inguru haietako mendiak eta bideak, eta gizon gihartsua zen.

Denbora gutxian, hispaniarren buruzagi adoretsuena bilakatu zen.

Lurrak galdutako nekazari asko eta erromatarren armadak ganaduak kendutako beste abeltzain ugari errekrutatu zituen, gerrari izateko.

Zortzi urtean, ezin konta ahala borroka egin zituen erromatarren aurka. Behin eta berriz irabazi zuenez, larritu egin ziren erromatarrak, eta traizioa erabili behar izan zuten, hura garaitzeko. Horretarako, haren gertuko hiru laguntzaile erosi zituzten, hil zezaten. Hil ondoren, hiltzaileak sari bila joan ziren, eta ospetsu egin den erantzun hauxe jaso zuten: ÂŤErromak ez die traidoreei ordaintzenÂť.

1. Zure ustez, noiz hil zen Viriato? Arrazoitu zure erantzuna: a. K.a. 218. urtea baino lehen. b. K.a. 218. urtetik K.a. 19. urtera bitartean. c. K.a. 19. urtea baino geroago.

2. Zer herritako kide zen Viriato, iberiarra, zelta ala herri kolonizatzaile batekoa?

3. Zure ustez, non bizi zen Viriato, herrixka batean ala hiri batean? Deskribatu nolakoa izango zen herrixka edo hiri hori.

4. Hispaniaren konkistaren zer etapatan gertatu zen irakurri duzun gertaera hori, hastapenetan ala amaiera aldean? Nola dakizu?

99 132837 _ 0088-0099.indd 99

7/7/09 17:34:22

8

Erdi Aroa

Venturino, euskaldunen lurraldean zehar igaro zenean Herrialde atsegina zen, ondo landua; herriak aurrealde zuriko eta ikuspegi bikaineko etxez osatuta zeuden.

Tolosatik Donibane Lohizunerainoko etxeak haritzezkoak ziren, harizti handiak baitzeuden inguru haietan.

Jendea gizalegetsua eta abegikorra iruditu zitzaigun…

Gizonek jantzi hauek zituzten beti soinean: txano gorri txikia buruan –kapelue esaten zioten–, jantzi luzeak eta txaleko laburra. Indartsuak eta lerdenak ziren, bost oineko luzerakoak. Emakumeek kortse laburrak izaten zituzten soinean, zerrendaz eta belarriz lotuta. Buruan, berriz, durbante antzeko bat izaten zuten, hotzik ez pasatzeko, ilea oso motza baitzuten.

Giovanni Battisti-Venturino, 1571.

Moldatua

●

Nola deskribatzen du euskaldunen herrialdea Venturino bidaiariak?

●

Zer herri daude Tolosatik Donibane Lohizunera artean?

Aipatu hiru.

●

Zer janzkera zuten garai hartako euskaldunek?

100 132837 _ 0100-0116.indd 100

7/7/09 17:37:25

GOGORATU IKASITAKOA Zaldunak eta gazteluak Erdi Aroko zaldunak gazteluetan bizi ziren. Gazteluetan, baziren zalditegiak, biltegiak, errementeriak, putzuak eta abar, etxebizitzaz gain.

Gazteluetatik gertu, herrixkak zeuden, eta nekazariak bizi ziren haietan.

1. Gaztelu asko muinoetan eraikitzen ziren.

Gogoratzen al duzu zergatik?

2. Zergatik egoten ziren nekazarien herrixkak gazteluaren oinetan, normalean?

Erromanikoa eta gotikoa

Al-Andalusen arrastoa

Erdi Aroan, eliza ugari eraiki ziren: hasieran, estilo erromanikokoak; gero, gotikokoak.

Eliza gotikoak erromanikoak baino garaiagoak eta argitsuagoak ziren.

Musulmanen armada batek Iberiar penintsularen zati handi bat konkistatu zuen Erdi Aroan, eta Al-Andalus izena jarri zion. Garai hartan eraikitakoak dira, besteak beste, Kordobako meskita eta Granadako Alhambra.

3. Arku hauetako zein da arte erromanikoaren berezko arkua?

A

B

5. Zer dira meskitak?

C

HAU IKASIKO DUZU 4. Begiratu beheko argazkiko eliza gotiko honi eta aipatu arte-estilo horren bi ezaugarri.

●

Nor ziren bisigodoak.

●

Zer-nolako historia izan zuten Al-Andalusek eta Iberiar penintsulako kristau-erresumek.

●

Zer bizimodu zuten Al-Andalusen eta Iberiar penintsulako kristau-erresumetan.

●

Zer gertatu zen Erdi Aroan, gaur egungo Nafarroako lurraldean.

●

Nola interpretatzen diren mapa historikoak.

409. urtea

711. urtea

1492. urtea

AL ANDALUS BISIGODOAK KRISTAU – ERRESUMAK

101 132837 _ 0100-0116.indd 101

7/7/09 17:37:25

Erdi Aroaren hasiera Erresuma Bisigodoa sortzearekin batera hasi zen Erdi Aroa, Iberiar penintsulan. Gero, musulmanek inbaditu zuten erresuma hori.

1. Erresuma Bisigodoa 400. urtearen ingururako, Erromatar Inperioa Europako iparraldetik zetozen germaniar herrien erasoak ari zen jasaten, zenbait urtez. Bisigodoak ziren herri horietako bat. Hispaniara etorri, eta erresuma bat sortu zuten. Toledo hiriburu bihurtu zuten. Errege bisigodoen artean, Leovigildo, Rekaredo eta Rezesvinto nabarmendu ziren, erresuma bateratzeko zenbait neurri hartu baitzituzten.

q Bitxi bisigodoak. Bisigodoak adituak ziren metalez eta harribitxiz objektuak egiten.

Bisigodoak gutxi ziren, hispaniar-erromatar biztanleen aldean. Horregatik, bisigodoek haien hizkuntza (latina), lege erromatarrak eta erlijio katolikoa onartu zituzten. q

2. Musulmanen konkista 711. urtean, armada musulman bat iritsi zen Afrikatik, eta Erresuma Bisigodoa inbaditu zuen.Urte gutxiren buruan, Iberiar penintsula osoa eta Balear uharteak konkistatu zituen. Musulmanek AlAndalus jarri zioten izena lurralde horri, eta Kordoban ezarri zuten hiriburua.

Hasieran, Al-Andalus emirerria izan zen; hau da, Damaskoko (Asia) kalifaren mendeko probintzia bat. Gero, 756. urtean, Abd ar Rahman I.ak emir independente aldarrikatu zuen bere burua. Al-Andalus banandu egin zen Damaskotik. w Geroago, 929. urtean, Abd ar Rahman III.ak kalifa titulua hartu zuen, eta Kordobako kaliferriari eman zion hasiera; 1031. urtera arte iraungo zuen. e Kaliferriaren garaian, Al-Andalusek konkista militar handiak egin zituen; adibidez, Almanzor izeneko militar garaileak egin zituenak. Bestalde, Kordoba garai hartako hiri jendeztatuenetako eta garrantzitsuenetako bat bilakatu zen. Mediku, poeta, astronomo, filosofo eta musikari bikainak bizi ziren bertan. Horrez gain, azoka bikainak zituen, eta haietan, munduan ezagutzen ziren toki guztietatik ekarritako produktuak saltzen zituzten.

w Kordobako meskita. Abd ar Rahman I.ak

hasi zuen eraikuntza. Meskitak musulmanen otoitzerako lekuak dira.

102 132837 _ 0100-0116.indd 102

7/7/09 17:37:27

8

951

ASTURIASKO ERRESUMA

910

756

KATALUNIAKO KONDERRIAK

1037

988 970

ARAGOIKO ERRESUMA

1035

E R R E S U M A

1076

N A F A R R O A K O

E R R E S U M A

1134

929

Ia zortzi mendetan zehar borrokatu ziren kristauerresumak Al-Andalusen aurka. Baina merkataritza-harremanak ere izan zituzten haiekin, haien ohituren berri izan zuten, eta haien lurraldean zehar ibili ziren.

711. urtean, musulmanek Erresuma Bisigodoa inbaditu zuten, eta Iberiar penintsularen zati handi bat konkistatu. Hartutako lurraldeari Al-Andalus izena jarri zioten. Iparraldean bizi ziren kristauek gogor egin zieten aurre, eta erresumatan eta konderritan antolatu ziren.

L E Ó N G O

KALIFERRIA

Pirinio aldean, Nafarroako Erresuma, Kataluniako Konderriak eta Aragoiko Erresuma sortu ziren. Garai hartan, Nafarroako Erresuma kristau-eremuko garrantzitsuenetako bat bilakatu zen.

1031

EMIRERRI INDEPENDENTEA

Kantaurialdeko kristauek Pelaio izeneko noble bisigodo bat hartu zuten buruzagi, eta Asturiasko Erresuma sortu zuten, 722an. r Geroago, 910. urtean, hiriburua Leonen jarri zuten, eta erresumak Leóngo Erresuma izena hartu zuen. Erresumaren zatirik ekialdekoenak independentzia lortu zuen; hala sortu zen Gaztelako Konderria, handik urte batzuetara Gaztelako Erresuma bihurtuko zena.

TAIFAK

Penintsularen iparraldean bizi ziren kristauek gogor egin zieten aurre konkistatzaile musulmanei.

Pixkanaka, erresumatan eta konderritan antolatu ziren. e

GAZTELAKO ERRESUMA

3. Kristau-erresumen sorrera

820 803

EMIRERRIA

716

722

e Al-Andalusen eta Iberiar penintsulako kristau-erresumen bilakaera.

Galderak 1. Nor ziren bisigodoak?

2. Zeri esaten zaio Al-Andalus?

3. Nola erantzun zioten Iberiar penintsulako iparraldeko kristauek musulmanen inbasioari?

r Narancoko Santa Maria, Asturiasen.

Asturiasko errege-erreginen jauregi bat izan zen.

4. Zer garrantzi izan zuten Abd ar Rahman I.ak, Abd ar Rahman III.ak, Al Mansurrek eta Pelaiok, Erdi Aroko historian?

103 132837 _ 0100-0116.indd 103

7/7/09 17:37:29

Erdi Aroaren amaiera 1. Kaliferria izatetik Granadako Erresuma izatera XI. mendetik aurrera, kristau-erresumek hainbat lurralde musulman konkistatu zituzten. Lurrak konkistatu ahala, beren mugak hedatuz joan ziren. q

1031. urtean, Al-Andalus taifak izeneko zenbait erresuma txikitan banatu zen; beraz, Kaliferria amaitu egin zen. Taifak elkarren etsaiak ziren.

Kristau-erregeak liskar horietaz baliatu ziren, beren mugak hegoaldera zabaltzeko. Kristauen aitzinatzea geratzeko, beste talde batzuk etorri ziren Afrikatik, eta taifak bateratu zituzten berriz.

Lehenik, almorabideak etorri ziren, eta gero, almohadeak.

Baina 1212an, Navas de Tolosako Gudua izan zen: gaztelauz, nafarrez eta aragoitarrez osatutako armada batek tropa musulmanak garaitu zituen. Gudu horren ondoren, ia Al-Andalus osoa konkistatu zuten Fernando III.ak, lehenik, eta Alfontso X.ak, gero. Lurralde musulman bakarrak zirauen orduan, Iberiar penintsulan: Granadako Erresumak.

q Calatrava la Nuevako gaztelua, Ciudad Realen.

Konkistatutako eremuetan, kristauek beste herri batzuk sortu zituzten, eta gazteluak eraiki zituzten herri horiek babesteko.

Denbora pasa ahala, Iberiar penintsulako kristauerresumak eta -konderriak bateratzen joan ziren, musulmanei lurraldeak konkistatzeaz gain. w 1137an, Kataluniako Konderriak eta Aragoiko Erresuma batu egin ziren, Aragoiko oinordeko Petronila eta Erramun Berenger IV.a –Bartzelonako kondea– ezkonduta. Horrelaxe sortu zen Aragoiko Koroa, eta Alfontso I.a izan zen bertako lehen erregea.

AT L AN TIKOA

2. Kristau-erresumak sendotzea

ERRESUMA

ERRESUMA

NAFARROAKO ERRESUMA ARAGOIKO GAZTELAKO

KOLONIA

ERRESUMA

so

a ALMOHADEAK

O ZE ANO

Nafarroako Erresumak hainbat lurralde galdu zituen, eta Gaztelak bereganatu. XIII. mendearen hasieran, Frantziako erregeek gobernatu zuten Nafarroako Erresuman.

LEÓNGO

PORTUGALGO

Urte batzuk geroago, Portugalgo Erresumak Leóngo Erresumarekiko independentzia lortu zuen.

Gaztela eta Leon, berriz, zenbait aldiz batu eta banatu zen. 1230ean, Fernando III.a errege zela, behin betiko batu ziren, eta Gaztelako Koroa osatu zuten.

Bizkaiko golkoa

Med

ite

n r ra

eo

a its

w Iberiar penintsula, 1200. urtearen inguruan.

Zer kristau-erresuma zeuden bertan?

104 132837 _ 0100-0116.indd 104

7/7/09 17:37:31

8 3. Gaztelako eta Aragoiko Koroak , XIV. eta XV. mendeetan, Aragoiko Koroak eta Gaztelako Koroak hainbat lurralde konkistatu eta bereganatu zituzten.

XIII.

Jakue I.a Konkistatzailea errege zela, Aragoiko Koroak Balear uharteak eta Valentziako taifa bereganatu zituen. e Gero, beste lurralde batzuk konkistatu zituen Italian eta Grezian.

Aragoiko Koroa osoan errege bakarrak gobernatzen zuen, baina hura osatzen zuten lurralde bakoitzak bere erakunde politikoak zituen, eta erregeak haiei egin behar zien kontsulta.

e Jakue I.a, Palma hiria konkistatzen.

Gaztelako Koroak ere konkistatu zizkien hainbat lurralde musulmanei. Fernando III.ak Extremadura eta ia Andaluzia osoa erantsi zizkion Koroari.

Handik gutxira, Gaztelako Koroak Kanariar uharteak konkistatzeari ekin zion. Borrokek ia ehun urte iraun zuten.

Gaztelako Koroa errege batek gobernatzen zuen, eta zenbait aholkulari zituen, gobernuko zereginetan laguntzeko.

1479an, Gaztelako Elisabet I.a eta Aragoiko Fernando II.a ezkondu egin ziren, eta bi Koroak batu zituzten. Errege-erregina Katolikoak bilakatu ziren.

4. Granadako Erresumaren konkista XV.

mendearen amaieran, kristau-erresumek ia Iberiar penintsula osoa konkistatu zuten. Lurralde musulman bakarrak zirauen: Granadako Nasri Erresuma. r

Nabarmentzekoak ziren Nasri Erresumako eraikinen edertasuna eta kulturaren garapena. Baina Nasri Erresuma ahula zen oso, barne-istiluen ondorioz. Are gehiago: Granadako gobernariek zerga ordaindu behar zieten Gaztelako errege-erreginei, eta gerrarik izanez gero, lagundu egin behar zieten zeregin horretan.

Errege-erregina Katolikoek 1492an konkistatu zuten Granadako Nasri Erresuma.

Zenbait mendetan, kristau-erresumak batuz joan ziren, eta musulmanen aurka borrokatu ziren, beren mugak hedatzeko. 1492an, Iberiar penintsula osoan agintzen zuten.

r Granadako Alhambra. Nasri erregeen jauregia zen.

Galderak 1. Zergatik konkistatu zituzten hainbat lurralde kristau-erresumek, XI. mendetik aurrera?

2. Nola osatu zen Gaztelako Koroa? Zer lurralde konkistatu zituen XIII. mendetik XV. mendera bitartean?

3. Nola osatu zen Aragoiko Koroa? Nork gobernatzen zuen?

4. Aipatu Granadako Nasri Erresumaren bi ezaugarri.

105 132837 _ 0100-0116.indd 105

7/7/09 17:37:31

Al-Andalusko bizimodua 1. Gizartea Iberiar penintsula konkistatu ondoren, musulmanek eroankor jokatu zuten kristauekin eta juduekin, eta lehengo ohiturei eusten eta ordura arteko erlijioa praktikatzen utzi zieten. Horregatik, asko geratu ziren Al-Andalusen, eta gutxi batzuek baino ez zuten alde egin Penintsulako iparraldeko lurraldeetara.

Al-Andalusko gizartea askotarikoa zen. Hura osatzen zuten pertsona guztiek ez zuten erlijio bera. ●

Konkistatzaile musulmanek osatzen zuten talderik boteretsuena. Gobernuko karguak zituzten, eta lur onenen jabeak ziren.

●

Muladiak erlijio musulmana bereganatutako kristauak ziren. Hori eginez gero, ez zuten zergarik ordaindu behar, eta hori arrazoi garrantzitsua zen, askorentzat, erlijioz aldatzeko.

●

Mozarabiarrak beren erlijioari eutsi zioten kristauak ziren.

●

Juduak gutxiengoa ziren. Gainerako biztanleengandik banandutako auzoetan bizi ziren.

LORTU NAHI DUGUN MUNDUA Ezagutu, errespetatu, bizikide izan Erdi Aroan, hiru erlijio zeuden Iberiar penintsulan: kristauena (kristautasuna), musulmanena (islama) eta juduena (judaismoa). Gaur egun ere, hainbat erlijio eta kulturatako pertsonak bizi gara elkarrekin. Orduan bezala, orain ere elkarrekiko errespetua eta tolerantzia dira bizikidetzarako oinarriak. ●

Hautatu aipatutako hiru erlijioetako bat.

Bilatu informazioa entziklopedia batean edo Interneten, eta idatzi interesgarriak iruditu zaizkizun alderdiei buruz.

2. Hiriak Hiriek garrantzi handia zuten Al-Andalusen; adibidez, Kordobak eta Sevillak. Hesituta zeuden, eta kale estuak eta irregularrak zituzten. Zati nagusiari medina esaten zitzaion, eta bertan zeuden eraikin garrantzitsuenak; adibidez, meskita nagusia.

Hirietan, artisau eta merkatari ugari bizi ziren. Artisauak adituak ziren zeta, metalak, larrua edo zeramika lantzen. Lantegietan lantzen zituzten produktuak, eta zoco izeneko azoketan saltzen zituzten. Bestalde, andalustar produktuak munduko hainbat eskualdetan saltzen ziren, eta kontrako noranzkoan, berriz, urrea eta esklaboak ekartzen zituzten. q Hiriak soroz inguratuta zeuden. Biztanleriaren zati handi bat nekazaritzan aritzen zen, eta jarduera horrek garapen handia izan zuen. Musulmanek beste labore batzuk ekarri zituzten; adibidez, orburuak, alberjiniak eta arroza. Horrez gain, labore ureztatuak hedatu zituzten. Soroak ureztatzeko, noriak eta ubideak eraiki zituzten.

q Islamdar hiri bateko azoka.

106 132837 _ 0100-0116.indd 106

7/7/09 17:37:33

8 3. Eraikuntzak Al-Andalusen, sekulako eraikuntzak egin zituzten.

Arkitekto musulmanek material kaskarrak eta iraunkortasun gutxikoak erabiltzen zituzten eraikitzeko, hala nola igeltsua eta adreilua; baina hormetan apaingarri ugari jartzen zituzten, aberastasun handiaren itxura emateko.

Eraikinek zutabe ugari zituzten barnealdean. Zutabeen gainean, hainbat eratako arkuak jartzen zituzten: zirkunferentzia erdiaren formakoak (erdipuntukoak), ferraren formakoak, forma zorrotzekoak‌ w Bestalde, ia eraikin guztietan zegoen ura: iturriak, urmaelak, ur-jauziak‌

w AljaferĂ­a jauregia, Zaragozan. XI. mendean eraiki zen. Zutabeek apaingarri ugariko arku zorrotzei eusten diete.

4. Kultura X. mendetik aurrera, Al-Andalus kulturagune handia

bilakatu zen. Hirietan, mediku, idazle, astronomo, matematikari eta filosofo garrantzitsuak bizi ziren; adibidez, Averroes eta Maimonides.

Al-Andalusen garaiko hainbat aztarna dituzte Espainiar estatuko gaur egungo kulturek. Euskarazko zenbait hitzek, esate baterako, arabiar jatorria dute: alkate, azoka, arroa (neurria), gutun‌ Era beran, gastronomiako zenbait jaki (adibidez, almendra-gozokia) eta zenbait eraikin mota ere (adibidez, patiodun etxeak) andalustar kulturatik jaso ditugu oinordetzan. e Al-Andalusen, musulmanak, muladiak, mozarabiarrak eta juduak bizi ziren elkarrekin. Biztanle gehienak hirietan bizi ziren, eta sekulako eraikinak eraiki zituzten haietan.

e Los Arrayanes patioa, Granadako Alhambran.

Galderak 1. Definitu kontzeptu hauek: mozarabiar, muladi, medina, zoco eta meskita.

2. Aipatu Al-Andalusko hirien hiru ezaugarri.

3. Begiratu argazki hauei eta azaldu nolakoak ziren Al-Andalusko eraikinak.

A

B

C

107 132837 _ 0100-0116.indd 107

7/7/09 17:37:33

Kristau-erresumetako bizimodua

DIBUJO

q Erdi Aroko hiria. Ez zuten estoldarik.

1. Gizartea

Hondakinak kalera botatzen zituzten, zuzenean.

Kristau-erresumetan bi talde handi zeuden: pribilegiodunak eta pribilegiorik gabeak.

Pribilegiodunak nobleak eta kleroa ziren; ez zuten zergarik ordaintzen. Nobleak gazteluetan bizi ziren, eta ondasun handien eta aberastasun ugariren jabe ziren. w Kleroa, berriz, monasterioetan bizi zen, mojek eta fraideek, eta elizetako jarduerez arduratzen ziren apaiz eta apezpikuek osatzen zuten.

Pribilegiorik gabeek zergak ordaindu behar zituzten. Talde hori nekazariek, artisauek eta merkatariek osatzen zuten. Nekazariak ziren talderik handiena, eta gazteluaren inguruko herrixketan bizi ziren. Gehienek nobleen lurrak lantzen zituzten. Artisauak eta merkatariak, berriz, hirietan bizi ziren.

w Nobleek luxuzko jantziak erabiltzen zituzten.

108 132837 _ 0100-0116.indd 108

7/7/09 17:37:36

8 2. Hiriak Erdi Aroko hiriek garrantzia hartu zuten XII. mendetik aurrera. Harresiz inguratuta zeuden, eta ateak itxi egiten ziren gauez, balizko erasoetatik babesteko. Auzotan banatuta zeuden. Kaleak estuak ziren, eta etxeak, zurezkoak. Plaza handi bat zuten, eta merkatariek produktuak saltzen zituzten bertan. Hiri askotan, katedral ederrak eraiki zituzten; esate baterako, Burgosen, Toledon eta Leónen. q Hirietan, merkatariak eta artisauak bizi ziren, nagusiki: okinak, arotzak, tindatzaileak, ehuleak‌ Lanbide bereko artisauak gremiotan elkartzen ziren, eta guztiek kale berean izaten zituzten lantegiak. Hiri askotako hainbat kalek garai hartako izenak dituzte, gaur egun ere: Upelgileen kalea, Aiztogileen kalea eta abar. Gremio bakoitzak bere produktuen kalitatea eta prezioa kontrolatzen zituen. Zenbait hiritan, merkataritza-feriak egiten ziren, urtean behin edo bitan, eta Europa guztiko produktuak izaten zituzten. e

e Gremioek lanbideetako arauak finkatzen zituzten.

Hiri nagusietan, unibertsitateak sortu ziren; adibidez, Palentzian eta Salamancan.

3. Arte erromanikoa eta arte gotikoa Erdi Aroan, bi estilotako eraikin handiak (elizak, monasterioak eta jauregiak) eraiki zituzten: erromanikoak eta gotikoak.

Hasieran, estilo erromanikoaren arabera eraiki zituzten eraikinok. Eraikin erromanikoak garaiera txikikoak ziren, eta harrizko horma lodi-lodiak eta leiho gutxikoak zituzten. Horregatik, barrualdea oso iluna izaten zen. Ateek eta leihoek erdi-puntuko arkua izaten zuten. mendetik aurrera, katedralak eta jauregiak estilo gotikoan eraikitzen hasi ziren. Eraikin gotikoak garaiera handikoak ziren. Hormak meheagoak ziren erromanikoenak baino, eta arku zorrotzeko ate nahiz leiho handiak zituzten. Leihoak koloretako beiratez apaintzen ziren. r

r LeĂłngo katedralaren barnealdea.

Eliza gotikoa ala erromanikoa da? Nola dakizu?

XIII.

Kristau-erresumetako gizartean, bi talde nagusi zeuden: pribilegiodunak eta pribilegiorik gabeak. XII. mendetik aurrera, hiriek garrantzi handia hartu zuten. Erdi Aroan, eraikin erromanikoak eta gotikoak eraiki zituzten.

Galderak 1. Zer alde zegoen Al-Andalusko eta kristau-erresumetako gizarteen artean?

2. Zer ziren gremioak? Eta feriak?

3. Aipatu arte erromanikoaren eta gotikoaren arteko hiru desberdintasun.

109 132837 _ 0100-0116.indd 109

7/7/09 17:37:38

Nafarroako Foru Komunitateko lurraldea, Erdi Aroan 1. Nafarroako Erresumaren sorrera VIII.

mendean armada musulmanek Iberiar penintsula inbaditu zutenean, Pirinioetako biztanleek gogor egin zieten aurre. Bestalde, VIII. mendearen amaieran eta IX. mendearen hasieran, baskoiek Karlomagnoren Inperioari ere egin behar izan zioten aurre. Inperio hori Pirinioen iparraldean zegoen, eta Nafarroako lurrak konkistatu nahi zituen, muga-eremu bat sor tzeko, eremu musulmanaren eta Inperioko lurraldeen artean.

IX.

mendearen hasieran, baskoiek Iru単a hartu zuten, Aritzatarren sendia buru zutela, eta erresuma berri baten hiriburu bihurtu zuten. 851. urtean, Eneko Aritza errege izendatu zuten. Dakigunez, hura izan zen Nafarroako lehen erregea. q

q Eneko Aritza Nafarroako lehen errege izendatu zutenekoa.

X. mendetik aurrera, Nafarroako Erresumak bere lurraldea hedatu zuen. Antso I.a Gartzezek behin baino gehiagotan menderatu zituen musulmanak, eta gaur egungo Errioxako eta Aragoiko zenbait lurralde erantsi zizkion Nafarroako Erresumari.

XI. mendean, Nafarroako Erresuma Iberiar penintsulako kristau-erresuma garrantzitsuena bilakatu zen e, Antso III.a Nagusia buru zuela w.

2. Nafarroako Foru Orokorra

w Zenbait errege musulmanek zergak ordaintzen zizkioten Antso III.a Nagusiari.

Nafarroako Erresumaren hasieratik, foruek zuzentzen zuten bertako biztanleen bizitza. Foruak berezko arau edo legeak ziren, ohituretan oinarrituta zeuden, eta ahoz aho transmititzen ziren, belaunaldiz belaunaldi.

Erdi Aroan, ohitura horiek biltzen hasi ziren. Hasieran, Nafarroako erregeek tokiko foruak ematen zizkieten udalerriei; esate baterako, Tuterako foruak.

Tokiko foru horiek lehengo ohituren bildumak ziren.

Gero, XIII. mendean, lege-arloko aditu batzuek arau horiek guztiak idatziz batu zituzten, Nafarroako Foru Orokorrean. Testu horri aldaketa batzuk egin zitzaizkion geroago; egindako aldaketa horiei hobekuntza esaten zaie. Nafarroako Foru Orokorraren behin betiko testua XIV. mendearen hasieran idatzi zen.

e Vianako Printzearen Jauregia, Zangozan.

XIII.

mendean errege-etxea izan zen. Erresumako Gorteek bilera ugari egin zituzten bertan.

110 132837 _ 0100-0116.indd 110

7/7/09 17:37:38

15 8 Sancti Spiritus kapera, Orreagan.

Leireko San Salvador monasterioa.

P I

R I

N

I

IRUÑA

O RREAGA

O

A K

Erreniaga mendatea

L IZARRA Viana

Eunate

L EIRE

G ARES

Torres del Río

Z ANGOZA

Frantziako bidea Aragoiko bidea

Lizarrako San Pedro Ruakoa eliza.

Zangozako Andre Maria Erreginaren eliza.

r Nafarroan, makina bat eraikin egin

3. Donejakue Bidea mendean, Done Jakue apostoluaren hilobia aurkitu zuten Konpostelan, eta eliza txiki bat eraiki zuten haren gainean.

Jende asko eta asko hasi zen apostoluaren hilobia ikustera joaten. Erromesak Konpostelaraino iristeko egiten zuten bideari Donejakue Bidea esaten hasi zitzaion jendea. r

zituzten Donejakue Bidean, erromesei aterpea emateko.

IX.

Nafarroan, Donejakue Bideak bi ibilbide nagusi zituen: Frantziako bidea eta Aragoiko bidea.

Frantziako bidea egiten zuten erromesak Orreagatik sar tzen ziren Nafarroan; handik, Iruñara joaten ziren; Gareseraino jarraitzen zuten, eta gero, Vianara jotzen zuten; handik, Errioxarantz abiatzen ziren. Aragoiko bidea hautatzen zutenek, berriz, Huescan zeharkatzen zituzten Pirinioak; handik, Leireko Monasteriora joaten ziren; gero, Zangozara; handik, Garesera; eta han, Aragoiko bideak bat egiten zuen Frantziakoarekin.

Nafarroako Erresuma IX. mendean sortu zen. Foruek zuzentzen zuten bertako biztanleen bizitza. XIII. mendean, foruak Nafarroako Foru Orokorrean bildu zituzten. Nafarroako Erresuma Donejakue Bidearen igarobide garrantzitsua izan zen.

Galderak 1. Nola sortu zen Nafarroako Erresuma? Zer-nolako garrantzia izan dute Eneko Aritzak, Antso I.a Gartzezek eta Antso III.a Nagusiak, haren bilakaeran?

2. Zer da Nafarroako Foru Orokorra? Eta zer dira foru-hobekuntzak?

3. Begiratu mapari eta deskribatu Donejakue Bidearen Nafarroako bi ibilbideak. Zer arte-estilotakoak dira maparen alboetako argazkietako eraikinak, erromanikokoak ala gotikokoak?

111 132837 _ 0100-0116.indd

111

24/7/09

09:58:14

Ariketak Aplikatu

Leovigildo

Pelaio

Abd ar Rahmán III.a

so tsa

OZEANO ATLANTIKOA

esan Erresuma Bisigodoan, Al-Andalusen ala kristau-erresumaren batean bizi izan ziren.

a

Bizkaiko golkoa

2. Aipatu pertsonaia hauen ezaugarri bana, eta

ne oI

Leóngo Erresuma – Kaliferria – Erresuma Bisigodoa – Aragoiko Erresuma – Emirerria – Gaztelako Koroa – Taifak

amaiera adierazten duen eta azaldu zergatik.

Gero, esan zure autonomia-erkidegoko lurraldea kristau-eremuan ala eremu musulmanean zegoen.

er ra

bakoitzaren hasiera-data.

5. Esan ea mapak Erdi Aroaren hasiera edo

ed it

1. Ordenatu kronologikoki. Gero, idatzi etapa

M

Ulertu

KRISTAUEN EREMUA MUSULMANEN EREMUA

6. Gaztelako Alfontso VIII.aren alabak Navas de Tolosako Gudua kontatu zion ahizpari, idatziz.

Irakurri eta erantzun galderei.

Al Mansur

Maimonides

Alfontso X.a

Arrazoitu 3. Azaldu zer alde dauden pare bakoitzeko terminoen artean. kaliferria – emirerria erromanikoa – gotikoa gremioa – unibertsitatea muladia – mozarabiarra noblea – nekazaria medina – alkazarra taifak – almorabideak

4. 1240. urtea da. Rodrigo artisaua da.

Zurezko upelak egiten ditu Burgos hiriko bere lantegian. Al-Andalusen ala kristau-erresuma batean bizi da?

Zer gizarte-taldetako kide da?

Gure aitak, Gaztelako Alfontso VIII.ak, borrokarako prestatzeko agindu zuen.

Lehen lerroan, Pirinioetatik etorritako gizonak zihoazen. Bigarrenean, Aragoiko Petri II.a erregea eta haren soldaduak.

Hirugarrenean, berriz, Nafarroako errege Antso VII.a eta haren soldaduak.

Azkenik, denen atzean, gure aita eta haren gizonak. Lehen lerroak erasoa jo zuen, baina musulmanek kontraeraso egin zuten. Gure aita lehen lerrora igaro zen.

Gero, aurka egin zien musulmanei, eta atzera eginarazi zien.

a. Nor borrokatu ziren gudu horretan? b. Noiz gertatu zen? Ba al ziren orduan Gaztelako eta Aragoiko koroak? Nola zegoen antolatuta Al-Andalusko lurraldea garai hartan? c. Zer ondorio ekarri zizkien gudu hark kristau-erresumei? Eta Al-Andalusi?

112 132837 _ 0100-0116.indd 112

7/7/09 17:37:42

8 Eman iritzia 7. Imajinatu Erdi Aroan jaio zinela. Azaldu, paragrafo labur baten bidez, zer-nolako bizimodua izango zenukeen. a. Zer lurraldetan biziko zinateke, Erresuma Bisigodoan, Al-Andalusen ala kristau-erresumaren batean? Zergatik?

b. Zer gizarte-taldetako kide izango zinateke, noblea, elizgizona edo moja, nekazaria, mozarabiarra, musulmana‌? c. Non biziko zinateke, gaztelu edo alkazar batean, monasterio batean, hiri batean‌?

Zergatik?

IKASI EGITEN Mapa historikoak Mapa historiko batek lurralde batean iraganean izandako gertakariak edo jazoerak adierazten ditu. Adibidez, inperio baten hedapena, lurralde baten mugak, gudu baten garapena‌

BISIGODOEN ERRESUMA AT L A N T I K OA

1. Izenburua Adierazten diren gertaeren edo alderdien berri ematen du.

BASKOIAK ASTURIARRAK KANTABRIARRAK

di Me

t

an err

eo

TOLEDO

2. Lurraldea Adierazten den geografia-eremuaren berri ematen du.

OZEANO

itsa

soa

Bisigodoen ibilbidea Toledoko erresuma bisigodoa Bisigodoen lehen konkistak Bisigodoen azken konkistak

3. Legenda Mapan erabiltzen diren ikurrek eta koloreek zer esan nahi duten azaltzen du.

8. Zer lurralde adierazten du mapak? Zer garaitakoa da?

9. Zer esan nahi du gezi gorriak? Nondik sartu ziren bisigodoak Iberiar penintsulara, Pirinioetatik, Gibraltarko itsasartetik ala Mediterraneo itsasotik?

10. Zenbat kolore erabiltzen ditu lurraldea banatzeko? Zer adierazten du eremu bakoitzak?

11. Zer informazio ematen du goiko mapa horrek?

113 132837 _ 0100-0116.indd 113

7/7/09 17:37:42

Berrikusi 1. Irakurri laburpena.

Erresuma Bisigodoa V.

mendean, bisigodoek Iberiar penintsulan kokatu zuten bizilekua, eta erresuma bat sortu zuten. Toledo egin zuten hiriburu. Latina, erromatar legeak eta erlijio katolikoa onartu zituzten.

Al-Andalus eta kristau-erresumak ●

Al-Andalusen sorrera. 711n, musulmanek Erresuma Bisigodoa hartu zuten indarrez. Al-Andalus emirerri gisa antolatu zuten, eta geroago, kaliferri gisa.

Aldi berean, Iberiar penintsulako iparraldeko kristauak erresumatan eta konderritan antolatu ziren.

●

Kristauen hedapena. XI. mendean, Al-Andalus taifatan banatu zen, eta kristau-erresumek zabaldu egin zituzten beren mugak.

●

Al-Andalusen amaiera. Errege-erregina Katolikoek Granadako Erresuma konkistatu zuten, 1492an. Iberiar penintsula lau erresumatan antolatuta geratu zen: Aragoiko Koroa, Portugalgo Erresuma, Gaztelako Koroa eta Nafarroako Erresuma.

●

Gizartea eta kultura. Al-Andalusko gizartea musulmanek, muladiek, mozarabiarrek eta juduek osatzen zuten. Al-Andalus kulturagune handia izan zen.

Kristau-gizartea bi talde handitan zegoen antolatuta: pribilegiodunak –hala nola nobleak eta kleroa– eta pribilegiorik gabeak –hala nola nekazariak, eskulangileak eta merkatariak–. Garai hartan, eraikin erromanikoak eta gotikoak eraiki zituzten.

2.

IKASTEN IKASTEKO. Irakurri, unitate honetan, gaur egungo Nafarroako Foru Komunitateko lurraldea

Erdi Aroan nolakoa zen azaltzen duten orrialdeak. Gero, azaldu: a. Nola sortu zen Nafarroako Erresuma. b. Zer garrantzi duen Donejakue Bideak Nafarroarako. c. Nafarroako Foruen jatorria eta izaera berezia.

3.

IKASTEN IKASTEKO. Irakurri berriz unitatea.

Idatzi aipatzen diren pertsonaiak eta datak.

Pertsonaia bakoitzaren alboan, idatzi haren ezaugarri bat. Gero, ordenatu datak, eta bakoitzaren ondoan, idatzi dagokion gertaera.

114 132837 _ 0100-0116.indd 114

7/7/09 17:37:43

8 GAI NAIZ...

Eraikuntza erromanikoak eta gotikoak bereizteko

4 8

3

1 6

5

7

9 2

ERROMANIKOA

q Sendoa eta monumentala da. Harrizko horma lodiak ditu. w Erdi-puntuko arkuak ditu. e Sabaia kanoi-gangaz estalita du. Kanoi-gangak erdi-puntuko arkuen luzapenak dira. Oso astunak direnez, hormak dituzte euskarri, eta parpain-arkuen bidez sendotzen dira. Arku horiek ataletan banatzen dituzte gangak. r

t Leiho gutxi eta txikiak dituzte. Barnealdea iluna da.

GOTIKOA

y Arina da, eta horma meheak eta zenbait solairu ditu. u Arku zorrotzak ditu. i Sabaia gurutzeria-gangaz estalita du. Gurutzeria-ganga bi arku zorrotz gurutzatuz egiten da. Horrelako gangak arinak dira, eta zutabeak edo pilareak dituzte euskarri.

o Leiho asko eta handiak dituzte. Leiho horiek koloretako beirateak dituzte. Barnealdea argitsua eta koloretsua da.

1. Aipatu estilo erromanikoaren eta estilo gotikoaren funtsezko bina ezaugarri.

2. Zergatik dira eliza gotikoak erromanikoak baino argitsuagoak?

A

B

3. Erreparatu alboko bi irudi hauei.

Bietatik zein da arte erromanikoa eta zein arte gotikoa?

Zergatik?

115 132837 _ 0100-0116.indd 115

7/7/09 17:37:43

132837 _ 0100-0116.indd 116

7/7/09 17:37:46

Eranskina

Glosarioa Natura Zientziak Geografia Historia

Mapak Europako mapa politikoa Europako mapa fisikoa Espainiako mapa politikoa Espainiako mapa fisikoa Espainiako ibaiak Espainiako parke nazionalak Espainiako klimak Espainiako biztanleria Nafarroako biztanleriaren mapa Nafarroako mapa fisikoa Nafarroako ibaiak Nafarroako naturagune babestuak

132837 _ 0117-0144.indd 117

7/7/09 17:19:18

Glosarioa Natura-zientziak Abiadura. Gorputz bat zenbateko lastertasunaz higitzen den.

Aldaketa kimikoa. Materiaren eraldaketa honen bidez, substantzia bat beste substantzia bat bihurtzen da.

Aldaxka. Landatuz gero beste landare oso bat sortzeko ahalmena duen landare zatia.

Dentsitatea. Gorputz baten masaren eta bolumenaren arteko erlazioa.

Deskonposatzailea. Beste izaki bizidun batzuen hondakinez elikatzen den izaki biziduna.

Ekoizlea. Substantzia bakunak eta eguzkiaren argia erabiliz bere elikagaia sortzeko gai den izaki biziduna.

Ekosistema. Espazio fisiko batek eta bertan bizi diren izaki bizidun guztiek osatzen duten multzoa.

Ehuna. Funtzio bera egiten duten antzeko zelulen multzoa.

Alderantzizko sublimazioa. Gas-egoeratik zuzenean solido-egoerara igarotzea.

Elikasarea. Ekosistema bateko elikadura-harremanak adierazten dituen eskema.

Alga. Bere elikagaia sortzen duen izaki bizidun urtarra; alga zelulabakarrak eta alga zelulaniztunak daude. Algak ez dira landareen erreinuko izakiak.

Enbrioia. Lehen garapen-etapetan dagoen izaki biziduna.

Angiospermoa. Haziak eta fruitua dituen loredun landarea.

Errekuntza. Substantzia bat oxigenoarekin oso azkar konbinatzean gertatzen den erreakzio kimikoa; energia handia kanporatzen da.

Animalia. Beste izaki bizidun batzuk janez elikatzen den izaki bizidun zelulaniztuna. Nerbio-sistema eta zentzumen-organoak ditu. Ia animalia guztiak toki batetik bestera mugitzeko gai dira.

Antera. Estaminek goialdean dituzten zakuak dira anterak; zaku horietan polena sortzen da.

Erreakzio kimikoa. Ikus aldaketa kimikoa.

Errizoma. Ugalketa asexualean esku hartzen duen lurpeko zurtoina.

Espazio-zunda. Eguzki-sistema aztertzera bidaltzen den tripulazio gabeko espazio-ontzia.

Aparatua. Elkarrekin koordinatuta funtzio bera egiten duten organoen eta sistemen multzoa.

Espazioko estazioa. Espazioan jarritako barrutia, barruan zenbait astronauta denboraldi luze batez bizitzeko modukoa.

Asteroidea. Planeta baino txikiagoa den eta Eguzkiaren inguruan biraka ari den astro harritsua.

Espora. Goroldioek eta iratzeek ugaltzeko erabiltzen duten zelula.

Atmosfera. Lurra inguratzen duen aire-geruza.

Estaminea (lorezila). Lorearen zati maskulinoaren organoetako bat.

Atomoa. Materia osatzen duen partikula 単imi単oa.

Bakterioa. Izaki bizidun zelulabakar txiki-txikia eta bakuna.

Baporizazioa. Likido-egoeratik gas-egoerara igarotzea.

Berotze globala. Gizakion eraginez Lurraren batez beteko tenperatura igotzea.

Biodibertsitatea. Lurreko izaki bizidunen dibertsitatea.

Biztanleria. Ekosistema batean bizi diren espezie bereko izaki bizidunen multzoa.

Bolumena. Gorputz batek betetzen duen espazioa.

Deforestazioa. Basoak soiltzea edo galtzea.

Dekantazioa. Osagaiek dentsitate desberdina izatea baliatuz nahasteak banantzeko metodoa.

Estoloia. Ugalketa asexualean erabiltzen den zurtoin horizontala.

Estoma. Karbono dioxidoa sartzeko hostoek azpialdean duten irekidura.

Estratosfera. Atmosferaren geruza bat, ozono geruza duena.

Fotosintesia. Landareek elikagaia sortzeko erabiltzen duten prozesua.

Fruitua. Haziak biltzen dituen organoa, obulutegi bat garatzean sortua.

Galaxia. Izarrez, hautsez eta gasez osatutako multzoa.

Garraioa. Higatutako materialen lekualdaketa.

118 132837 _ 0117-0144.indd 118

7/7/09 17:19:18

Gimnospermoa. Haziak bai baina fruiturik sortzen ez duen landare loreduna.

Izarra. Argi eta bero gisa energia kantitate handia kanporatzen duen astroa.

Goroldioa. Lorerik gabeko landare txikia. Esporak kapsula batean garatzen zaizkio.

Izerdi gordina. Uraren eta gatz mineralen arteko nahastea, sustraietan sartu eta hostoetaraino igotzen dena.

Grabitatea. Lurraren erakarpen-indarra, objektuak lurrera erortzea eragiten duena.

Izerdi landua. Landareen elikagaia, fotosintesiaren bidez hostoetan sortua.

Gurpila. Ardatz baten inguruan biratzen den gorputz zirkular batez osatutako makina bakuna.

Klorofila. Eguzkiaren argia bereganatzeko landareek duten substantzia berdea.

Harraparia. Ehizatzen dituen izaki bizidunak janez elikatzen den izaki biziduna.

Kloroplastoa. Fotosintesia egiten duen zelulaorganulua.

Harria. Zenbait osagaiz osatutako berezko materiala.

Kohetea. Beste espazio-ontzi batzuk gora jasotzeko erabiltzen den espazio-ontzia; erregaia amaitzen zaionean, Lurrera erortzen da.

Harri magmatikoa. Magma solidotzean sortutako harria.

Harri metamorfikoa. Harri batek jasaten duen presioa edo tenperatura handitzearen ondorioz eraldatutako harria.

Harri sedimentarioa. Beste harri batzuen edo izaki bizidunen hondakinez sortutako harria.

Hazia. Landare loredunek ugaltzeko erabiltzen duten organoa. Enbrioi bat eta substantzia elikagarriak ditu.

Hidrosfera. Lurreko ur guztien multzoa.

Higadura. Urak, haizeak eta abarrek lurrazaleko materialak gastatzea.

Kometa. Eguzkiaren inguruan biraka ari den astro harritsu izoztua; isats bat ikusten zaio maiz.

Komunitatea. Ekosistema bat osatzen duten izaki bizidun guztien multzoa.

Kondentsazioa. Likido-egoeratik gas-egoerara igarotzea.

Konstelazioa. Lurretik ikusita elkarren ondoan diruditen izarren multzoa.

Kontsumitzailea. Beste izaki bizidun batzuk janez elikatzen den izaki biziduna.

Hodi zurkarak. Izerdi gordina garraiatzen duten hodiak.

Kutsadura. Uraren, airearen edo lurzoruaren narriadura, batez ere substantzia kaltegarrien bidez gertatzen dena.

Indarra. Gorputz bat deformatzeko edo gorputz baten mugimendu-egoera aldatzeko gai den edozein kausa.

Laba. Sumendiek kanporatutako harri urtua.

Ingurumena. Izaki bizidun batengan eragiten duen guztia, bai ingurune fisikoa bai beste izaki bizidunak.

Iragazketa. Nahasteak zuloz betetako euskarri batean zehar igaroarazita osagai bat edo beste atxikitzeko –hau da, nahastea banantzeko– teknika.

Liber-hodiak. Izerdi landua garraiatzen duten hodiak.

Lurrazala. Lurraren egituraren kanpoaldeko geruza; harriz osatuta dago.

Lurrikara. Lurraren barneko indarrek lurrazalean eragindako mugimendua.

Irakitea. Likido-egoeratik gas-egoerara ziztu bizian igarotzeko prozesua; tenperatura jakin batean gertatzen da.

Lurruntzea. Likido-egoeratik gas-egoerara pixkanaka eta tenperatura baxuan igarotzea.

Irakite-tenperatura. Substantziak likido-egoeratik gas -egoerara ziztu bizian igarotzeko tenperatura.

Lurzorua. Lurraren azaleko geruza, harri zatiz eta izaki bizidunen hondakinez osatua.

Iratzeak. Errizomak, hosto konposatuak eta soroetan sortutako esporak dituzten landare lore gabeak.

Magma. Mantuan dagoen harri urtuzko masa.

Izar uxoa. Atmosferaren kontra talka egitean su hartzen duen gorputz txikia, hauts alearen edo harearen modukoa.

Makina bakuna. Pieza batez edo pieza gutxiz osatutako makina.

Mantua. Lurrazalaren eta nukleoaren artean dagoen geosfera zatia. Harri erdi urtuz osatuta dago.

119 132837 _ 0117-0144.indd

119

24/7/09

09:50:42

Marruskadura. Gorputz baten higiduraren aurkako indarra, gorputzaren abiadura moteltzea edo gorputza gelditzea eragiten duena.

Masa. Gorputz batek duen materia kantitatea.

Meteoritoa. Lurrazaleraino iristen den gorputz txikia.

Mikroskopioa. Behatutakoa zenbait aldiz handituta ikusteko balio duen tresna optikoa.

Minerala. Harrien osagaia den berezko substantzia purua.

Planta. Lurrari itsatsita bizi den eta bere elikagaia sortzen duen izaki bizidun zelulaniztuna.

Polena. Estamineetan sortzen diren pikor mikroskopikoei esaten zaie.

Polinizazioa. Polena estaminetik pistilora igarotzea; normalean, lore baten estaminetik beste baten pistilora.

Sarraskijalea. Beste izaki bizidun batzuen gorpuak janez elikatzen den izaki biziduna.

Satelitea. Planeta baten inguruan biratzen den astroa.

Nahastea. Zenbait substantzia puruz osatutako materia.

Satelite artifiziala. Planeta baten inguruan biratzen den espazio-ontzia.

Nahaste heterogeneoa. Zenbait osagai nabari zaizkion nahastea.

Sedimentazioa. Higatu eta garraiatutako materialen pilaketa.

Nahaste homogeneoa. Desberdindu ezinezko osagaiak dituen nahastea.

Sistema. Funtzio bereko zenbait organoren multzoa.

Naturagune babestua. Natura-balioari eusteko, zenbait jarduera egiteko debekuaz babestutako tokia.

Nukleoa. Geosferaren erdiko zatia. Oso tenperatura altua duenez, urtuta du kanpoaldea.

Obulua. Obulutegiaren barruko lore zatia, hazi baten sorburua.

Obulutegia. Pistiloaren zati loditua, obuluak dituena.

Onddoa. Izaki bizidun zelulabakarra edo zelulaniztuna, elikagaia beste izaki bizidun batzuengandik lortzen duena. Onddo asko lurrari itsatsita bizi dira.

Solidotzea. Likido-egoeratik solido-egoerara igarotzea.

Soroa. Esporak sortzeko, iratzeek hostoen azpialdean duten eremu iluna.

Sublimazioa. Solido-egoeratik zuzenean gas-egoerara igarotzea.

Substantzia purua. Materia mota bakar batez osatutako substantzia.

Sumendia. Magmak Lurraren gainazalera irteteko erabiltzen duen irekigunea.

Organismoa. Izaki bizidun osoa.

Transbordadore espaziala. Hegazkinek bezala lur hartzen duen espazio-ontzia, ezaugarri horri esker hainbat misiotarako erabil daitekeena.

Organoa. Funtzio bat egiteko elkarrekin lan egiten duten ehunen multzoa.

Troposfera. Atmosferaren behe-beheko geruza, fenomeno atmosferikoen eremua dena.

Oxidazioa. Substantzia bat oxigenoarekin konbinatzean gertatzen den erreakzio kimikoa.

Tuberkulua. Substantzia elikagarrien biltegi den eta ugalketa asexualean esku hartzen duen lurpeko zurtoin loditua.

Palanka. Barra zurrun bat da; euste-puntu bat erabiliz, makina bakuna bihurtzen da.

Parasitoa. Beste izaki bizidun batez elikatzen den izaki biziduna; kalte egiten dio hari, baina ez du hiltzen.

Pistiloa. Lorearen zati femeninoa.

Planeta. Argirik gabeko astro handia, izar baten inguruan biraka ari dena.

Plano inklinatua. Gainazal inklinatu batez osatutako makina bakuna, garaiera bat gainditzeko balio duena.

Txertoa. Beste landare batean txertatzen den landare zatia; beste landare horretan haziko da.

Txirrika. Gurpil batez eta soka batez osatutako makina bakuna, pisuak gora jasotzeko erabiltzen dena.

Ugalketa asexuala. Izaki bakar batek esku hartuta gauzatzen den ugalketa mota.

Ugalketa sexuala. Bi sexuetako beste hainbeste izakik esku hartuta gauzatzen den ugalketa mota.

Urtzea. Solido-egoeratik likido-egoerara igarotzea.

120 132837 _ 0117-0144.indd 120

7/7/09 17:19:19

Glosarioa Urtze-tenperatura. Substantziak solido-egoeratik likido-egoerara ziztu bizian igarotzeko tenperatura.

Biztanleria gaztea. 15 urtetik beherako pertsonek osatutako biztanleria zatia.

Zelula. Izaki bizidunen osagai bizi txikiena.

Biztanleria heldua. 15 eta 65 urte bitarteko pertsonek osatutako biztanleria zatia.

Zelulabakarra. Zelula bakarraz osatutako izaki biziduna.

Zelulaniztuna. Hainbat zelulaz osatutako izaki biziduna.

Biztanleria-piramidea. Herrialde, autonomia-erkidego edo beste eremu bateko biztanleria sexuka eta adintaldeka banatuta adierazten duen grafikoa.

Emaria. Zenbateko ur kantitatea daraman ibai batek.

Emigratzaile. Jaiotako tokitik beste toki batera bizitzera joaten den pertsona.

Geografia Abeltzaintza. Etxeko animaliak haztearekin eta merkaturatzearekin lotutako jardueren multzoa.

Adineko biztanleria. 65 urtetik gorako pertsonek osatutako biztanleria zatia.

Aintzira. Lurrez inguratutako ur-masa.

Errolda. Probintzia, autonomia-erkidego edo Estatu bateko biztanleen zerrenda; hamar urtean behin egiten da.

Etorkina. Jaiotako tokitik beste toki batera bizitzera etorri den pertsona.

Fauna. Toki edo eskualde bateko animalia mota bereizgarrien multzoa.

Garraioa. Pertsonak eta merkantziak toki batetik bestera garraiatzea, lehorrez, itsasoz edo airez.

Akuiferoa. Lurpeko urak dituen lur zatia edo lur-geruza.

Goi-ordokia. Inguruko lurrak baino goragoko lur-eremua.

Albufera. Itsasotik lur-zerrenda batek banantzen duen eta normalean ur gazia izaten duen urmaela.

Golkoa. Lurrean barneratzen den itsas zati zabala.

Arroa. Ibai nagusi batek eta haren ibaiadarrek egiten duten ibilbidea.

Harana. Mendien artean dagoen eta ibai batek zeharkatzen duen lurralde laua.

Barne-merkataritza. Herrialde bateko mugen barruko merkataritza.

Hirugarren sektorea. Zerbitzuak biltzen dituen ekonomia-sektorea.

Berezko hazkundea. Urtebetean toki batean jaiotzen diren pertsonen eta toki horretan urte berean hiltzen direnen arteko aldea. Positiboa edo negatiboa izan daiteke.

Ibaia. Mendian jaiotzen den eta ura itsasora, beste ibai batera edo aintzira batera isurtzen duen etengabeko ur-lasterra.

Bigarren sektorea. Naturako baliabideak produktu landu bihurtzeko jarduerak biltzen dituen ekonomia-sektorea.

Biztanleria. Lurralde batean bizi diren pertsonen multzoa.

Biztanleria aktiboa. Diruaren truke lan egiten duten pertsonek eta langabeek osatzen duten biztanleria zatia.

Biztanleria-dentsitatea. Zenbat pertsona bizi diren lurralde bateko kilometro koadro bakoitzeko.

Biztanleria ez-aktiboa. Lanik egin ezin duten eta trukean dirurik jaso gabe lan egiten duten pertsonek osatutako biztanleria zatia.

Ibaiadarra. Urak ibai handiago batera isurtzen dituen ibaia.

Ibaiaren erregimena. Ibai baten emariak urtean zehar izaten dituen gorabeherak. Erregularra edo irregularra izan daiteke.

Ibaien isurialdea. Itsaso berera isurtzen diren ur-lasterrak biltzen dituen lur-eremua.

Ibilbidea. Ibai batek jaiotzen denetik itsasoratu arte egiten duen bidea.

Industria. Lehengaiak produktu landu bihurtzeko jarduera.

Itsasadarra. Ibai batek bere bokalean sortutako haranean sartzen den itsas zatia.

121 132837 _ 0117-0144.indd 121

7/7/09 17:19:19

Itsasertza. Itsasoa ukitzen duen lur zatia.

Kanpo-merkataritza. Beste herrialde batzuekin egiten den merkataritza.

Klimograma. Toki bateko hileko batez besteko prezipitazioak eta tenperaturak adierazten dituen grafikoa.

Konstituzioa. Herrialde bateko legerik garrantzitsuena, bertako biztanleen eskubideak eta betebeharrak biltzen dituena.

Landaretza. Toki edo eskualde bateko landare mota bereizgarrien multzoa.

Langabetua. Lanik gabe dagoen pertsona heldua.

Lehen sektorea. Naturatik baliabideak eskuratzeko jarduerak biltzen dituen ekonomia-sektorea.

Turismoa. Atseden edo atsegin hartzeko beste toki batzuetara egiten diren bidaiak edo toki horietan egiten diren egonaldiak.

Uharra. Euriak ugariak direnean sortzen den ur-lasterra.

Uhartea. Alde guztietatik urez inguratutako lur zatia.

Uhartedia. Elkarren ondoko zenbait uhartek osatutako multzoa.

Urmaela. Aintzira txikia.

Urtegia. Presa baten bidez urari eutsita ibai baten ibilbidean lortzen den ur-pilaketa.

Zerbitzuak. Ondasun materialik ekoizten ez duten jarduerak.

Lehorreko lurra. Eurien ura besterik jasotzen ez duten laboreetarako lur-eremua; ez da ureztatzen.

Lur ureztatua. Ureztatu beharreko laboreetarako lureremua.

Lurmuturra. Itsasora irteten den lur zatia.

Mendikatea. Elkartutako zenbait mendilerroren multzoa.

Mendilerroa. Elkarren segidan lerrokatutako mendiak.

Merkataritza. Diruaren truke ondasunak eta zerbitzuak ematea.

Migrazio-hazkundea. Urtebetean toki batera etortzen diren etorkinen eta urte berean toki horretatik beste batera joaten diren emigratzaileen arteko aldea. Negatiboa edo positiboa izan daiteke.

Nekazaritza. Elikagaiak eta bestelako produktuak lortzeko helburuz lurra lantzearekin lotutako jardueren multzoa.

Ordokia. Itsas mailarekiko altuera gutxi duen lur-eremu laua.

Historia Akueduktua. Ura hirietaraino eramateko erromatarrek erabiltzen zituzten ubide artifizialak.

Al-Andalus. 711. urtetik 1492. urtera bitartean musulmanek Iberiar penintsulan konkistatutako lurraldea.

Alkazarra. Arabiar jauregia edo gaztelua.

Anfiteatroa. Gladiadoreen arteko nahiz haien eta piztia basatien arteko borroketarako erromatar eraikuntza.

Antzokia. Antzezleek antzezlanak antzezteko erromatar eraikuntza.

Beiratea. Koloreetako beira zatiez osatutako marrazkiak, ateetan nahiz leihoetan jartzen direnak.

Organigrama. Erakunde edo enpresa baten antolaketaren adierazpen grafikoa.

Bisigodoa. Erdi Aroaren hasieran Iberiar penintsula inbaditu, eta Toledoko Erresuma sortu zuen germaniar herria.

Padura. Itsasoko urak hondoratutako eremua, ibai baten bokaletik gertu dagoena.

Dukerria. Bisigodoek Iberiar penintsulan banandutako zati bakoitza.

Penintsula. Alde batetik ez beste guztietatik urez inguratuta dagoen lur zatia.

Emirerria. Damaskoko kaliferriaren probintzia.

Sakonunea. Inguruko lurrak baino beheragoko ordokia.

Erromanikoa. Erdi Aroko berezko arte-estiloa, leiho gutxiko hormak eta erdi-puntuko arkuak bereizgarri dituena.

122 132837 _ 0117-0144.indd 122

7/7/09 17:19:19

Glosarioa Erromanizazioa. Erromatarren ohiturak, hizkuntza eta legeak zabaltzea.

Feniziarrak. Greziatik etorrita, K.a VI. mendearen inguruan Mediterraneoko itsasertzean koloniak fundatu zituzten herri kolonizatzaileak.

Galtzada. Pertsonak higitzeko nahiz merkantziak garraiatzeko erromatarren garaian harri handiz egindako bidea.

Gerra punikoak. Erromatarrek eta kartagotarrek Mediterraneo itsasoa kontrolatzeko elkarren aurka egindako gerrak.

Gotikoa. Erdi Aroko berezko arte-estiloa; leiho askoko horma arinak eta arku zorrotzak dira estilo horren bereizgarriak.

Greziarrak. Asiatik etorrita, K.a. VII. mendearen inguruan Andaluziako itsasertzean koloniak fundatu zituzten herri kolonizatzaileak.

Historia. Iraganean gertatutako gertaera garrantzitsuen kontakizuna.

Historiaurrea. Historiaren lehen etapa, gizakia agertu zenetik idazketa asmatu artekoa.

Monumentu megalitikoa. Harri-bloke handiz (menhirrez, trikuharriz edo harrespilez) egindako eraikina; Historiaurrean eraiki zituzten.

Moriskoa. Kristau bihurtutako musulmana.

Mosaikoa. Harrizko, beirazko, zeramikazko eta abarrezko koloretako pieza txikiak gainazal batean ahokatzeko arte-teknika.

Mozarabiarra. Al Andalusen bizi arren, bere erlijioari eusten zion kristaua.

Muladia. Islamdar bihurtutako Al Andalusko kristau ohia.

Musulmana. Islama praktikatzen duen pertsona.

Nasri erregeak. XIII. mendetik XV. mendera bitarteko Granadako errege musulmanen familia edo dinastia.

Neolitikoa. Harri Aroaren azken zatia, gizon-emakumeak sedentario bihurtu zirenekoa, eta zeramika asmatu eta harlanduzko tresnak egin zituztenekoa.

Nomada. Toki finko batean bizi ordez, beti batetik bestera bizi dena.

Iberiarrak. K.a. lehen milurtekoan Iberiar penintsulako hegoaldean eta ekialdean bizi izan ziren herriak.

Paleolitikoa. Historiaurrearen lehen zatia, gizakiak nomadak zirenekoa, eta harrizko tresnak egiten zituztenekoa.

Judua. Judaismoa praktikatzen duen pertsona.

Sedentarioa. Toki batean finkaturik bizi dena.

Kaliferria. Kalifak edo printze musulmanak gobernatutako lurraldea.

Sueboak. Erdi Aroaren hasieran Iberiar penintsula inbaditu zuen germaniar herria, penintsulako iparmendebaldean erresuma bat sortu zuena. Geroago, bisigodoek garaitu zituzten.

Kartagotarrak. Afrikako iparraldetik etorrita, K.a.

III. mendearen inguruan Iberiar penintsulako ekialdean eta Balear uharteetan koloniak fundatu zituzten herri kolonizatzaileak.

Taifak. Kordobako Kaliferria desegin ondoren Iberiar penintsulan sortu ziren erresuma musulmanak.

Kolonia. Feniziarrek, greziarrek eta kartagotarrek Iberiar penintsulan merkataritzarako sortutako kokagunea Antzinaroan.

Termak. Erromatarren aisialdirako toki publikoak.

Konkistatu. Gerra-ekintzen bidez lurralde bat bereganatzea.

Uzta biltzea. Naturak ematen dituen fruituak batzea.

Legionarioa. Soldadu erromatarra.

Zeltak. K.a. lehen milurtekoan Iberiar goi-ordokian eta Atlantikoko itsasertzean bizi ziren herriak.

Medina. Islamdar hiriaren zati nagusia.

Meskita. Musulmanen tenplua edo otoitz-etxea.

Metal Aroa. Historiaurreko aroa, Harri Aroaren (Paleolitoa eta Neolitoa) ondorengoa; gizon-emakumeak metalak erabiltzen hasi ziren, tresnak egiteko.

Tribua. Zenbait familiaz osatutako giza talde txikiak.

Zeltiberiarrak. Iberiar penintsulako herri zeltak; Iberiar herriekin harremanetan bizi ziren.

Zeramika. Lokatz egosiz egindako objektuak.

Zirkua. Gurdi-lasterketak eta beste zenbait ikuskizun egiteko erromatar eraikuntza.

123 132837 _ 0117-0144.indd 123

7/7/09 17:19:19

Europako mapa politikoa OZ E A N O A R TI KOA

I

Reykjavik

M

E

ISLANDIA

Nor vegiako itsasoa

H

SUEDIA

FIN

A

NORVEGIA

He

N

IRLANDA

Kopenhage

Its

DANIMARKA

A T L A

Dublin

O Z E A N O

LIT

a

ERRUSIAR FEDERAKUNDEA

ERRESUMA BATUA

HERBEHEREAK

POLONIA

Londres

Berlin

Amsterdam

Varsovia

ALEMANIA

Brusela

BELGIKA

Praga

Luxenburgo

TXEKIAR ERREPUBLIKA ESLOVAK

Paris

Bratislava

Viena LIECHTESTEIN

FRANTZIA

Berna

Vaduz

Budape

AUSTRIA

SUITZA

HUNGARIA

Ljubljana

Zagreb

ESLOVENIA KROAZIA

PORTUGAL

Madril

BOSNIA- Sarajevo SER HERZEGOVINA

San Marino

It s

Monako

Andorra la Vella

VATIKANO HIRIA Erroma

as

Podgorica KO Pri MONTENEGRO Ad Tirana M r

o

ia

ITALIA

ESPAINIA

M

e

Ceuta Melilla

AFRIKA

d

Tirreniar itsasoa

i t e

Belgra

SAN MARINO

MONAKO ANDORRA

Lisboa

r

r

tik

ALB

oa

G

Itsaso Jonikoa

a

n

e

o

MALTA Valleta

124 132837 _ 0117-0144.indd 124

Rig

so

T

Ipar itsasoa

Ba

I K

Stockholm

LUXENBURGO

KANARIAK ISLAS CANARIAS

l t i k oa

O

Oslo

7/7/09 17:19:19

i

t

Barents itsasoa

SUEDIA FINLANDIA

ERRUSI AR FEDERAKUNDEA

Helsinki

l t i k oa

Tallinn

ESTONIA Mosku

LETONIA

Ba

tockholm

so

Riga

Its

LITUANIA

a

Vilnius

RRUSIAR FEDERAKUNDEA

Minsk

BIELORRUSIA

POLONIA Varsovia

Kiev

raga

K ar

Chisinau

Itsaso beltza

ARMENIA

Erevan

BULGARIA

as

Podgorica KOSOVO Sofía o Pristina MONTENEGRO Skopje Ad Tirana MAZEDONIA r

ia

ITALIA

tik

GREZIA

o

i

t

TURKIA

Egeo itsasoa

Atenas

Itsaso Jonikoa e

Ankara

ALBANIA

oa

AZERBAIJAN

a

BOSNIA- Sarajevo SERBIA ERZEGOVINA

Baku

Tbilisi

so

Bukarest

Belgrad

sa

GEORGIA

Zagreb

NIA KROAZIA

a

it

ERRUMANIA

HUNGARIA

ubljana

pi

MOLDAVIA

Budapest

USTRIA

as

Bratislava

Viena

ts

ASIA

UKRAINA

XEKIAR REPUBLIKA ESLOVAKIA

Eskala

s

a

s

o

Valleta

a

0

Nikosia ZIPRE

180

Kilometroak

LEGENDA Estatu-hiriburua Estatuaren muga

125 132837 _ 0117-0144.indd 125

7/7/09 17:19:21

Europako mapa fisikoa OZ E A N O A R T I K OA

E

Hekla 1. 49 1 m

EN

D

Reykianes lurmuturra

IA

M

Ipar lurmuturra

K

I

M

Isla ndia uha rtea H

a oi ts a so

ha n

no i ba ia

Liongo golkoa

OA K

nd

Ir la Tajo iba i a

S an Bizente lurmuturra

IBERIAR PENINTS ULA vir iba ia G u a dalqui

te M endik a Mulhac én B etik oa 3. 47 8 m

lt i k oa Ba

Mont B lanc 4. 80 7 m Po

iba ia

AP E

Genovako golkoa

Korsika uhartea

Its NI

NO AK

Tirrenia r its a s oa

BALEAR Sardinia UHARTEAK uhartea

M

e

d

itsasartea

KANARIAK

AFR IKA

i

Di na r

as

o

r

r

a

ia

rA

Ad r ia

lp ea

B ALK

k

tik oa

Oli 2. 9

BALKANE PENINTS

n

Etna 3. 34 0 m

e

Its a s o Jonikoa Matapan lurm.

o

i

Malta uharte a

126 132837 _ 0117-0144.indd 126

A

Da n ubi oi ba i

ITALIAR PENINTS ULA

Sizilia uhartea

t e

TO

HUNGARIAKO ORDOKIA

A L P E A K

goi-ordokia

Gibraltarko

Teide 3. 71 8 m

K AR P A

Oihan B eltza

R óda

O Z E A N O

Aneto 3. 40 4 m

NI

i

ia ba

ia

Iberiar

RI

iba

ia

Vosgea k

Erdialdeko Mendi gunea

PI

o

Duero iba

Eb r

a ai

ia iba

ba ia

a ia ib

B iz k gol a ik o k oa

la

i in

Se

Loira iba i a

Finis terre lurmuturra

Vís tu

a

Rh

a la ka n

r te

Me n

a

Od er DIA N A ib H I its K o O k D s i R a O Ca l OPA E UR Metal mendi ak a as

a ia

na

ko a ntxa S an Mateo M lurmuturra

es is

I ts

ba El

m Tá

JUTLAND PENINTS ULA

its a s oa

ib

ak

i na en aP

S

BRITAINIAR UHARTEAK

n de

non i

Ca

ba i a

la na

Irlanda uhartea

Vattern aintzira

so

ka

Monte s Grampianos

Britainia Handia uhartea Ipa r

Finlandiako goi-ordokia

ES KANDINAVIAKO PENINTS ULA

Vanern aintzira

ar Ip

A T L A N T I K

O

ES

A

Aintzira k

Cabo da Roca

D

KA N

Iba i garra ntzits uenak

IN

Galdhöpiggen 2. 46 9 m

Shetland uharteak

Bo tni ak

AV

LE GE NDA Gailur garra ntzits uenak

og olk oa

IA

KO

Nor vegia its a s oa

Faroe uharteak

7/7/09 17:19:22

t

s

B a rents its a s oa

Ipar lurmuturra

K IA

M

N IA K

ga ibai a Vol

a ia ib

Dv in a

l Ura

ia iba

o

so

Ba

ld e k

D

lt i k oa

E

og olk oa

M

Bo tni ak

L

Me n de b a

A

E K IALD E K O D O K IA E U R OPAK O OR

Ladoga aintzira

Peipus aintzira

R

Onega aintzira

Finlandiako goi-ordokia

U

Ipa r

ibaia vina Di

EN

D

Itsaso Mar Zuria B lanco

AKO A

n ra

a

a or tx

ai ib

Pe

KOLA PENINTS ULA

a ts

n Do

i

KAS PIAR ITSAS OAR EN SAKONUNE A

ri

ba

ia

ASIA A

as

TO

K

K AR P A

KAUK ASO

sa

Its a s o B eltza

so a

rA

Danubioren delta

Elbrus 5. 64 2 m

it

Da n ubi oi ba ia

Moldoveanu 2. 54 3 m

KRIMEAKO PENINTS ULA

ar

Azoveko itsasoa

pi

K

HUNGARIAKO ORDOKIA

lp ea

dr ia

B ALKANAK

k

tik oa ULA

Olinpo 2. 91 1 m

BALKANETAKO PENINTS ULA

a 40 m

a

ib a a i

pe

a ai

ria

la

ia ba

b

e Dni

VĂ­s tu

Its a s o Jonikoa Matapan lurm.

o

i

t

s

a

A LT I T U D E A (metrotan) 1.500

E geo its a s oa

s

1.000 E s k a la 0

o a

Kreta uhar tea

18 0

400 0 Sakonunea

K ilom etroa k

Zipre

127 132837 _ 0117-0144.indd 127

7/7/09 17:19:24

Espainiako mapa politikoa

B i z k

Coruña

I

Oviedo

LUGO

M

Santiago CORUÑA

E

ASTURIAS

Lugo

K

GALIZIA

Pontevedra

LEÓN León

H

PALE

Ourense

PONTEVEDRA

OURENSE

Pale

ZAMORA

GAZTELA E

Vallad Zamora

VALLADOLI Salamanca

L

O Z E A N O

SALAMANCA

A

Ávila ÁVILA

U

G

A T L A N T I K O A

T

CÁCERES

EXTREMADURA

P

O

R

Cáceres

Mérida Badajoz LEGENDA

BADAJOZ

Estatuko hiriburua

KORDOBA

Autonomia Erkidegoko hiriburua Autonomia-erkidegoko eta probintziako hiriburua

Kordoba

Probintziako hiriburua

HUELVA

Autonomia-hiria Estatu-muga

Huelva

Autonomia-erkidegoen muga Probintzia-muga

Sevilla

A N D A L

SEVILLA

MÁLAG O Z E A N O Santa Cruz Tenerifekoa

A T L A N T I K O A

CÁDIZ Cádiz

KANARIAK Santa Cruz Tenerifekoa Las Palmas SANTA CRUZ TENERIFEKOA

SANTA CRUZ TENERIFEKOA

Málaga

Ceuta

Las Palmas

M A R O K O LAS PALMAS

128 132837 _ 0117-0144.indd 128

7/7/09 17:19:24

B i z k a i k o

Oviedo

g o l k o a

BIZKAIA GIPUZKOA Santander Bilbo EUSKAL Donostia

TURIAS

K A N TA B R I A

AUTONOMIA ERKIDEGOA

ARABA Gasteiz

ÓN

BURGOS

León PALENTZIA Palentzia

MORA

Logroño

ERRIOXA

Burgos

VALLADOLID

Huesca

SORIA

A

ANDORRA

LLEIDA

GIRONA

KATAL U NI A

Girona

BARTZELONA Bartzelona Tarragona

TERUEL Teruel

Madril

BALEAR UHARTEAK

CASTELLÓ

Cuenca

RES

I

TARRAGONA

M A D R I L Guadalajara

ÁVILA

Z

ARAGOI

ZARAGOZA

GUADALAJARA Ávila

T

Lleida

Segovia

MANCA

N

Zaragoza

SEGOVIA

manca

Castelló

Toledo Palma

CUENCA

TOLEDO

Valentzia

GAZTELAMANTXA

MADURA

VALENTZIA

VA L EN TZ IA

a

o

rida

villa

A

Iruña

Soria Zamora

R

N A FA R R O A K O FORU HUESCA KOMUNITATEA

GA ZT EL A E TA L EO N Valladolid

F

Albacete

Ciudad Real CIUDAD REAL

ALBACETE

KORDOBA Kordoba

s a Alacant

s t

M U R T Z I A ALACANT

JAÉN

i

Murtzia

Jaén

o

e

A N D A L U Z I A

n

GRANADA

a

ALMERÍA

VILLA

r r

Granada MÁLAGA

Almería

Málaga

ÁDIZ iz

M

e

d

i

e

t

Ceuta Eskala

R O K O

Melilla

A

L

J

E

R

I

A

0

42

Kilometroak

129 132837 _ 0117-0144.indd 129

7/7/09 17:19:25

Estaca de Bares lurmuturra

ia i ba

av

Torre Cerredo 2.648 m

E ur o

es oa arlerr K

S

K

A

Peña Trevinca 2.124 m

ia

Ourense

Cabeza de Manzaneda 1.778 m

L EÓ

NG

León

DI

iba

il

p ak o m en

ANTA BRIAR M EN

O

I

O

Oviedo

I p a r r a l i b e r i a r g o i

M

Ñ MI

ia

O

Palentzi

Es

la

ib

a

ia

R

S I A

H

Pontevedra a a rr s ad ra i t s a a da r o s k a a s s t i u a rr Aro a ko a da ed r sa s tev o it k Pon o Vi g

Lugo

AK

B A I X A S

Ulla

ia iba

GALIZI

Finisterre lurmuturra

ia

menAnc di

Santiago

E

B A I A ME N

DI

G

Coruña

M

B i z Peñas lurmuturra

N

I

A RA IA K ADA R G

UN

E E R I A LD R A IT S D ASAD

E o ib EA a

K IT R A O SA K S

Espainiako mapa fisikoa

Valladolid

Zamora

me s

Salamanca T o r oa lerr nd i e m ta

Adaj a ibaia

I B E R I

L

a G

D Em e n I A L d o sAlmanzor D R re 2.591 m

G

ibaia

ón

Al

A

Cáceres l da

R

ro

me

nd

M

O P

Badajoz

at ac he

Estatuko hiriburua

l

Z

i ba ia

Autonomia Erkidegoko hiriburua

er

ch

T

TO d il e r r oa L E

i lerr IB oa A Mérida G U A D I A N

LEGENDA

lb

Las Villuercas 1.601 m IA

a

P

ed

m en upe

Gu

T

San

U

a

G

E

g

Ávila

Mr o aE r O e l i Kd

Peña de Francia 1.723 m

A

A T L A N T I K O A

iba i a

O Z E A N O

E

ú

ja

iba

r

A

ia

m e nM d

Ba 1.3

Autonomia-erkidegoko eta probintziako hiriburua Probintziako hiriburua

S I E R R AV I R

Arace na me ndile r ro a

Estatuaren muga

ai

el

in

O

Ibai garrantzitsuenak

U I Ko LQ DA NG SA A E uad RR GU VI I U G Q Sevilla en AL il i G AD u U G

a

to

di

Gailur garrantzitsuenak

a

ib

ib

ai

Autonomia-hiria

T

Ur tegiak

a

Huelva

da

2 .4 2 6 m

La Palma Fuencaliente lurmuturra

Ga ra jo nay 1 .4 8 7 m

Gomera Hierro M al pa so 1 .5 0 0 m

Lanzarote

K A N A R I A K

Peñas del Chache 670 m

al Cád iz ad k o ba dia G u

e et

Cádiz

ib

ai

a

. a i

qu e de K A NRo lo sAmu R ch acIhoA s K

Peñas del Chache 670 m

Alegranza Graciosa

oa

Ro qu e de lo s mu ch ac ho s 2 .4 2 6 m

A T L A N T I K O A

lk

O Z E A N O

ir

C á d iz k o go Alegranza Graciosa

Lanzarote

La Punta de Anaga Fuerteventura Palma PuntaCruz de Anaga Fuerteventura Santa Tenerifekoa Santa Cruz Tenerifekoa Fuencaliente Las Palmas Tei de Ga ra jo nay 3 .7 1 8 m lurmuturra Canaria Tei de Jandía 1 .4de 8 7 Gran m Las Palmas 3 .7 Jandía 1 8 m807 m Jandía lurmuturra Gomera 807 m Jandía Rasca lurmuturra Pico de las Nieves lurmuturra Kanaria Hierro 1.949 m Rasca lurmuturra Kanaria Handia M al pa so Maspalomas lurmuturra Handia 1 .5 0 0 m

Santa Cruz de Tenerife

Trafalgar lurmuturra Tarifa

Europa lurmuturra

r t e a Ceuta sasa

lurmuturra

a Gibr

ltark

o it

M A R O K O

Maspalomas lurmuturra

130 132837 _ 0117-0144.indd 130

D MEN

o ak n d le r roa M o R di en m

7/7/09 17:19:25

g o l k o a

I

T

N

Z

I

ag

ó

D e m and a il er r o a me nd

I

O

A Li o n go go l ko a

A

K

Pica d'Estats 3.143 m

Aneto 3.404 m

i b a i a Monte Perdido 3.355 m n Gá lle go ib aia

i baia

N

ANDORRA Creus lurmuturra Te r ib

I p a r r a l d e k o e r i a r g o i - o r d o k i a

R

A

a ibai a

iba a i

ba

De

a a ba l i b a i

ai z

Logroño Burgos

I

R

Iruñea

Gasteiz

León

DI

Aizkorri 1.544 m

P

s o a ib a ia Hiru Erregeen Mahaia 2.438 m

Ar

A

K

NTABRIAR MENDIK

ATEA

Ib

p ak o m endiak

a

E ur o

F

Bid

Torre Cerredo 2.648 m

Matxitxako lurmuturra Donostia Bilbo K EUSK AL M E N DIA

F

ko ra bo ar B i l s ad a its

Ajo lurmuturra Santander

Oviedo

L lo b r e g a t ib a i a

B i z k a i k o Peñas lurmuturra

lu

viá ib a i a

R o s e s ko go l ko a

gr

e

Cinc

a

i b ai

a

ib

a

Ja

ra

iba i a

m

a

ia

Adaj a ibaia

me s

ia Jil oca i ba

AK

Se

Es

Pi

la

EB

su

e

ib

a

a

ia

Girona EB ai m M a Huesca R EA en o n Palentzia I B bi ó O AT Turó de aia rg n g o m e ndiak d i l c a y IK I ib l'Home B D er o E AI 1.712 m roa R EN R A I BAIA M O O Moncayo R I E Soria R Valladolid D U O t A 2.313 m E N Zaragoza an a Lleida R n t sl e r r o T Bartzelona o S a i S Zamora I B E R I A R i M nd AK M me Ay a KO ON ib nd lló me A KO Er n E U ó N E A l I n e a i le J sm N LUN rr D oa A TA Tarragona To r K I Segovia manca K A Sa n t Jo r d i go l ko a A rroa T Ea T d il e A E n Ávila e Tortosa lurmuturra A I dKa r r armr o a Cu e a d ile ND m e n d inl c a k o Guadalajara A K u E err G en E M o Cavalleria a T o a m Teruel O le r r Cerro de Madril R K lurmuturra E n di San Felipe e a A D Peñagolosa i i m ja 1.839 m a 1.813 m H Formentor ko Toro I A L d o sAlmanzor re ib s i lurmuturra dia 357 m U G O I O R D O K I A r e 2.591 m ba he c u a i Cuenca Javalambre a a Alc ad i er T R Puig Major ib A Castelló de la Plana b I lb A il a JO IB A A 2.020 m Ja l 1445 m va d Menorca A lam e en b e E m m n r d i le r e TO a n Toledo a L roa d il e r r oa L E n t Palma H e g o a l d e k o ia mu A DO m en Tr a Va le n tz i ako i baia pe K A K u I D O N l E M Mallorca a go l ko a i b e r i a r g o i - o r d o k i a Las Villuercas Ses Salines Valentzia A 1.601 m I BAIA J lurmuturra Zánca ra i I A R Ú Cabrera CA IB oa A Albacete A DI AN Ibiza Ciudad Real Pico Molatón Jab a o z 1.245 m r a lón a r a Nao lurmuturra o r iba ia Formentera il e ia ca rr m e nM a d r nd iba Al nd ile d il on m e Aitana r e e i o a a b d a ai rr o n m Mun új 1.558 m Z a ita SEGUR i ba Bañuela a ia i A a a o 1.323 m A Alacant b l i I E N l i m r a z o rl e r r Revolcadores B A a IA a OI A R C di 2.001 m ad M n Gu aia o S I E R R AV I R I B A me b Murtzia i Sagra A n U I Kordoba EA s tí LQ l e 2.382 m I K Om E s N n A i U Jaén N e p T D e d SA KO l u N E n A Mar Meno r E G n ñ a uad B a R d a U e d B i le ajo G U m IR z r r oG u a E S IV na s a Palos lurmuturra G M á g i N D I K AT QU lla A en L O A l m a n z o r a ib t A ME il K D I i a G bai A u T ia i a GU B E a Nevad E a rr e T i o K A GranadaS Mulhacén a NDI e 3.479 m A E ai M b O i IK o n e Almería IBET ak et n d l e r r o a Málaga M EN D I K AT E P E N a o al R i d r Gata lurmuturra en A lm e r ía ko r m z ALTITU DEA go l ko a e Ur

a

ro

gü

er

G

ia

M

Ci

Tu

b aia

B

Pa lm ba a k o d ia

r

rro

a

a

a

A

a

ib

aia

a

da

ir

. a i

arifa muturra

Europa lurmuturra

r t e a Ceuta sasa

e Alborán

d

i

t

(metrotan)

2.000 1.500

M

1.000 Eskala 0

M A R O K O

Melilla

A

L

J

E

R

I

A

42

Kilometroak

700 500 0

131 132837 _ 0117-0144.indd 131

7/7/09 17:19:30

Espainiako ibaiak B i ia via ib aia Nar ce

Eo iba

I

M

ia ba

Na

lón i ba

ia

Na

Tambre ibaia

ai

E

Cea ibaia a ibai rión

bu ey i

ba ia

r

igo ibaia Órb la ib a ia

il ibaia

era

Es

H

B

S

OI IÑ M

A

IA

Ulla ibaia

Va ld

Ricobayoko urtegia

C

La Almendrako To rm urtegia es iba ia Hu eb ra iba ia u Ág

Adaja ibaia

IBAIA DUERO

ed

O Z E A N O

ai

ba

ANA GUA DI

iba i

i

i n to

iel

a

IV LQU ADA U G Gu a en

G

Od

ia r iba Via

Isurialde mediterraneoa

i b a ia

i iba

l

ia ba a

he

Urtegia Bizkaiko golkoko isurialdea

r ja Zú

tac

ila ibaia Ard

Uharra Estatu-muga

he Alberc a ibai tar

Alcántarako Valdecañaseko urtegia A urtegia l m onte ibaia Cíjar S alo r ibaia urte IA A IB A N A GU A D I Serenako urtegia Ma

LEGENDA Ibai garrantzitsuenak

T ié

aia n ib gó

IBA I

P

A

O

TA JO

R

IB AI A

T

U

Ala

G

A

L

ia

A T L A N T I K O A

Gua da ir

T

Isurialde atlantikoa

ia iba

a le

te

ai a ib

adalh Gu

d Gua

KANARIAK

Santa Cruz de Tenerife

Ceuta

M A R O K O

132 132837 _ 0117-0144.indd 132

a

ce ib or

aro

A T L A N T I K O A

ia iba

Guadi

O Z E A N O

il i b

a

7/7/09 17:19:31

B i z k a i k o

A

aia

Llo b regat ibaia

uviá ibaia

Fl

a r e s a ib

P all

ra Nog ue

i

Cinca

i bai a

Gállego ibaia

baia

T e r ib a ia

ia

Se

gre

iba i

a

ia uera Rib ag o rza n a iba og

ba De ba i

Arg a

ANDORRA

i ba

ua da

lop

Ma

ei ba

ia

rtí ni

ba

ia

Mequinenzako urtegia

UH

ibaia

ia

r es

ü

ib a

Tur ia

b aia

B i ba

A

L

E

T AR

EA

K

AR

ia

J ÚCA R IBAIA

ibaia

do ibaia Mun a

li m ada Gu

b ri

a ia

Gu

a

di a n

SEGURA I BA IA

G ua

enor i.

da

ia iba

a o

s

Al

G

baia

aM

tín len

nzora iba ia ma

ce ibaia or

nd a rax i

b

Guadi

Ceuta

M

e

d

i

t

e

r

r

a

n

s

t

i

aia

adalh Gu

A

ai a ib aro

ia

Ibaizabal ibai a

ia ba Taj uñ

ai

ia J arama i ba

Jaba lón

a

ia iba

te a le

ela

Z ánca r a i

AIA IR I B QUIV L A AD GU Guad ajoz i en il i b a Iznájarreko ia urtegia

ia iba

I

Serenako urtegia

ba i ri

a

Z

G

Cig

Gu

A

b a ia

Gua da ir

T

ia

ja Zú

I

Buendiako urtegia

i ba

A GU AD I AN

BAI T AJO I

Cíjarako urtegia

IA BA

ia

l rie

Valdecañaseko urtegia

ba

ij a

ad

a r r ama i b

aia

i res na e H

ia

b Ca

te ibaia

N

M

T ié

he ibaia Alberc a ibai tar

AI A

Hu er va

Ca r

Pisuerga ibaia Ar la

ia

Adaja ibaia

ib a

aia

IB

AIA ba Jaló n i

a

rm es ib

A

gón ibaia Ara Esako urtegia

EB RO

Cega ibaia Er es m

R

a iba ia

ón ibaia nz

D U ER O IB

Va ld

ko ia

AIA

so

Arlanza ibaia

era

Es

bu ey i

ba ia

igo ibaia Órb la ib a ia

Cea ibaia a ibai rión

EB R O IB

F a

De

ia

Bi d

lón i ba

va i.

Na

N

a

g o l k o a

a

o

e

Eskala 0

M A R O K O

Melilla

A

L

J

E

R

I

A

42

Kilometroak

133 132837 _ 0117-0144.indd 133

7/7/09 17:19:33

Espainiako parke nazionalak B iz k ai k o go l k o a

I

ASTURIAS M

E

KANTABRIA

Europako mendiak

GALIZIA

Galiziako Atlantikoko uharteak

H

EUSKAL AUTONOMIA NAFARROAKO ERKIDEGOA FORU KOMUNITATEA

F R A N T Z I A

ANDORRA Ordesa eta Monte Perdido Aigüestortes eta Estany de Sant Maurici aintzira

ERRIOXA GAZTELA ETA LEON

KATALUNIA ARAGOI

AT L A N T I KO A

P O R T U G A L

OZEANO MADRIL K

EA

RT

AR

LE

Monfragüe

Cabañeros

BA

VALENTZIA

GAZTELA-MANTXA EXTREMADURA

Cabrerako uhartedia

Tablas de Daimiel

MURTZIA

0

Eskala 80

ANDALUZIA

s a i t

Sierra Nevada Kilometroak

Doñana O Z E A N O AT L A N T I KOA KANARIAK Timanfaya

Caldera de Taburiente Garajonay

Teide

A UH

CEUTA

M

a r r e i t e d

n

e

s

o

a

o

LEGENDA

Parke nazionala Estatu-muga

MELILLA

MAROKO

Galiziako uharte atlantikoak. Cíes uharteak, airetik ikusita.

Ordesa eta Monte Perdido.

Las Tres Sorores mendigunea, Pineta haranetik ikusita.

ALJERIA

Autonomia Erkidegoen muga

Europako mendiak.

Basoa eta goi-mendia, Fuente Dé-n (Kantabria).

Aigüestortes i Estany de Sant Maurici. Sant Maurici aintzira eta Els Encantats mendia.

134 132837 _ 0117-0144.indd 134

7/7/09 17:19:34

Caba単eros.

Larreak mendi artean.

Cabrera uhartedia. Saguen harkaitza.

Tablas de Daimiel.

Putzuetako bat egunsentian.

Do単ana. El Acebucheko padura eta pinudia.

Sierra Nevada. Mulhac辿n mendia, Iberiar penintsulako garaiena.

Caldera de Taburiente.

Hodei-estalkia, parkearen gainean.

Monfrag端e. Artadia, baso mediterraneoa.

Garajonay. Laurisilvako landaretza.

Teide. Teide sumendia, Espainiako gailurrik garaiena.

Timanfaya. Mendi bolkanikoak eta laba-blokeak.

135 132837 _ 0117-0144.indd 135

7/7/09 17:19:42

Espainiako klimak

M

I

H

E

O Z E A N O A T L A N T I K O A

Eskala

GALIZIA

e

i

t

e

a

e

L BA

i

EA

KATALUNIA

o

s

T AR UH

t

K EA

a

Klima lehorra

s

Klima nahiko hezea

Mendialdeko klima

Klima ozeanikoa

o

a

Barrualdeko klima mediterraneoa

Klima mediterraneo ohikoa

LEGENDA

R

ANDORRA

F R A N T Z I A

n

A L J E R I A

r

VALENTZIA

r

MURTZIA

Melilla

d

ARAGOI

NAFARROAKO FORU KOMUNITATEA ERRIOXA

EUSKAL AUTONOMIA ERKIDEGOA

g o l k o a

KANTABRIA

B i z k a i k o

ASTURIAS

M

GAZTELA-MANTXA

MADRIL

GAZTELA ETA LEON

Ceuta

ANDALUZIA

EXTREMADURA

CANARIAS 0 67 CANARIAS Santa Cruz de Tenerife Kilometroak CANARIAS CANARIAS CANARIAS KANARIAK CANARIAS O Z E A N OCANARIAS A T L A N T I K O A CANARIAS KANARIAK

M A R O K O

Klima lehor-lehorra

7/7/09 17:19:46

132837 _ 0117-0144.indd 136

P O R T U G A L

136

132837 _ 0117-0144.indd 137

O Z E A N O

H

E

Pontevedra

SANTA CRUZ TENERIFEKOA

Santa Cruz Tenerifekoa Las Palmas

LAS PALMAS

O Z E A NO AT L A N T IKOA

Cáceres

CÁCERES

SALAMANCA

Gasteiz

Iruña

Bilbo GIPUZKOA

Donostia

Ceuta

Málaga

MÁLAGA

Kordoba

d Melilla

e

Kilometroak

Eskala 0 65

M

GRANADA

ALMERÍA

n

e

o

i

t

s

a

s

R

o

a

AK RTE

Palma

A UH

Bartzelona

A LE BA

Tarragona

Girona

100.000tik behera

100.000-249.999 10etik behera

10-30

500.000-999.999 250.000-499.999 31-60

61-100

3.000.000tik gora 1.000.000-3.000.000 101-600

600dik gora

Probintzia-muga BIZTANLERIAREN DENTSITATEA PROBINTZIAKA PROBINTZIA-HIRIBURUETAKO BIZTANLERIA (Biztanleak kilometro koadroko) (Kopurua)

Estatu-muga

LEGENDA

e i t

a r r

MURTZIA

Alacant

ALACANT

Castelló

GIRONA

BARTZELONA

TARRAGONA

Lleida

LLEIDA

CASTELLÓ

VALENTZIA

Valentzia

Teruel

Huesca

A N D O RR A

F R A N T Z I A

HUESCA

TERUEL

Murtzia

ALBACETE

Albacete

Almería

Zaragoza

ZARAGOZA

CUENCA

Cuenca

Guadalajara

Granada

Jaén

JAÉN

CIUDAD REAL

Ciudad Real

SORIA

Soria

GUADALAJARA

TOLEDO

MADRIL Madril

Toledo

KORDOBA

ÁVILA

Ávila

Segovia

VALLADOLID SEGOVIA

Palentzia Valladolid

MAROKO

CÁDIZ

Cádiz

Sevilla

SEVILLA

BADAJOZ

HUELVA Huelva

Zamora Salamanca

KANTABRIA

BIZKAIA

g o l k o a Santander

ARABA BURGOS NAFARROA León Logroño PALENTZIA ERRIOXA Burgos

ZAMORA

LEÓN

ASTURIAS

Oviedo

Badajoz

Ourense

Lugo

LUGO

OURENSE

CORUÑA

Coruña

PONTEVEDRA

A T L A N T I K O A

M

I

P O R T U G A L

B i z k a i k o

Espainiako biztanleria

137

7/7/09 17:19:47

Nafarroako biztanleriaren mapa Eskala

M

0

9 Kilometroak

I

H

E

Viana

Altsasu

LIZARRERRIA

Mendabia

Lizarra

Bera

Elizondo

Atarrabia Uharte Gorraitz

Zangoza

Burlata Mutiloabeiti Noain

Antsoain

IPAR-MENDEBALDEA

Berriozar IRUÑERRIA Barañain

Tafalla

Azkoien

Ribaforada

ERRIBERA BEHEREA Tutera

Castejón

Milagro

Corella

Erriberri

NAFARROA ERDIALDEKO EKIALDEA

Iruña

Zizur Nagusia Beriain

ERRIBERA Lodosa GARAIA San Adrián Azagra

Cintruénigo Murchante

Cascante

Cortes

FRANTZIA

PIRINIOALDEA

ARAGOI

Eskualde-muga

10 - 30

30 - 70

70etik gora

DENTSITATEA ESKUALDEKA (Biztanle kopurua kilometro koadroko)

LEGENDA Estatu-muga Autonomia-erkidegoen muga BIZTANLERIA (Biztanle kopurua) 20.001 - 50.000

10etik behera

50.000tik gora

3.000 - 5.000

5.001 - 20.000

7/7/09 17:19:47

132837 _ 0117-0144.indd 138

EUSKADI

ERRIOXA

GAZTELA ETA LEON

138

aia

Alto del Fraile 745 m

RO

EB

A

AI

IB

Cie me rzo nd iak

Tutera

EA

ERRIBERA

oi ib

a

GAZTELA ETA LEON

UN

SA KO N Arag

Erriberriko lautada

NAFARROA ERDIALDEA

I N

Leireko mendiak

Petilla Aragoi

K

2.000 1.500 1.000 700 500 0

ALTITUDEAK (Metrotan)

ARAGOI

Hiru Erregeen Mahaia 2.433 m

Orhi 2.021 m

A

FRANTZIA

I O

Abod mend i ilerroa

Ortzantzurieta 1.570 m

I R

Izko mendilerr Zangoza oa Sa me n P nd edr ile o rro a

de Bar e g e r Er

Kilometroak

9

N

ak

in

ga

RE

RO

o

ta k

Ega ibaia

EB

ra l

Pe

Montejurra 1.045 m

Lizarra

Iru単a

Iru単erria

Erreniega mendilerroa Alaitz rroa mendile

roa iler

MENDIALDEA

Saioa 1.418 m

Ir

ERRIOXA

s a de rro Ko ileJoar d en 1.414 m m

EU

P

tz

Eskala

me

ia nd

sa Urba rroa end e m l i d a i men And

Ar

r ala

Irumugarrieta 1.427 m

L

SK A

EUSKADI

E

B

M

n

-A rri oa e b rr un a i go

0

H

AK

ND I

ta Baz

koa

E

Aez

M

zu

132837 _ 0117-0144.indd 139

Zarait

aia

r

a ib

ariba

so ida

Erro nk

I

Nafarroako mapa fisikoa

139

7/7/09 17:19:48

Nafarroako ibaiak 9

E

ra der Ure

n ara itz Le

ea ibaia Urum

a

Ara k

k Ez

ai urr

baia

m za U lt ba ai

Allozko urtegia

asoa ibaia

ibai

il i

Ega iba a i n dro

es ar

ia ba

Arg

aia s ib ko Zida

Eugiko urtegia

ga Ar

ia

iba

Zolinako urtegia

Elo rz

Pitillasko aintzira

Ir

at i

Itoizko urtegia

ia

iba

baia

al Ba rdeako kan

go Ara

i ibaia

ia

A

AI

IB

la

na

FRANTZIA

Irabiako urtegia

ra Za

Esako urtegia

a Kanal Inperiala

Esk a ib aia

I

H

EUSKADI

O

RO

EB

ia Ega iba ko

sa

Lo do

a ib aia

la

tek

us

Ta

Urrobi ibaia ok a

ibaia

itzu

ti i Ira ia

Areta iba

ARAGOI

Bizkaiko golkokoa

ISURIALDEAK

Mediterraneoa

ibaia

Kanala

7/7/09 17:19:48

132837 _ 0117-0144.indd 140

na

i

ia

ka

ma Alha

iba es

Lin

ERRIOXA

GAZTELA ETA LEON

eil

iba ia Erro ibai a

Bi d

Eskala

M

0

Kilometroak

Qu

ba ia

140

ibaia

ia iba

132837 _ 0117-0144.indd 141

Eskala

9

Kilometroak

0

M

H

I

Urbasa eta Andia

Kodes mendilerroa

GAZTELA ETA LEON

ERRIOXA

EUSKADI

E

Aragoi ibaiaren erdialdeko zatia

Itzaga

FRANTZIA

Errege Bardea

Leireko mendiakArbaiungo arroila

ARAGOI

Beste naturagune babestu batzuk

Erreserba Naturala

Parke Naturala

L EE GY EENNDDAA

Arrigorrieta mendilerroaEzkaurre

OrreagaIratiko basoa

Artxuga mendilerroa, Zarikieta eta Areta mendiak

Alduide mendia

AritzakunUrritzate

Pe単adil, Montecillo eta Monterrey

Pitillasko aintzira

Belate

Artikutza

Bertizko jaurerria

Nafarroako naturagune babestuak

141

7/7/09 17:19:48

132837 _ 0117-0144.indd 142

7/7/09 17:19:48

132837 _ 0117-0144.indd 143

7/7/09 17:19:48

Arte-zuzendaritza: José Crespo Proiektu grafikoa Azala: Carrió/Sánchez/Lacasta Barrualdea: Paco Sánchez eta Avi Azaleko irudia: Max Proiektu-burua: Rosa Marín Irudien koordinazioa: Carlos Aguilera Proiektuaren garapenerako arduraduna: Javier Tejeda Garapen grafikoa: José Luis García eta Raúl de Andrés Zuzendaritza teknikoa: Ángel García Encinar Koordinazio teknikoa: José Luis Verdasco Konposaketa eta muntaketa: Antonio Díaz Kartografia: Ana Isabel Calvo, José Luis Gil, Belén Hernández, Tania López, José Manuel Solano eta Olga Terroba Hizkuntza-egokitzapena: Xabier Sarasua Argakien dokumentazioa eta aukeraketa: Miguel Ángel Corcobado Argazkiak: A. Real; A. Viñas; B. Vilanova; C. Valderrábano e I. Hernández; C. Villalba; Carlos Jiménez/photoAlquimia; D. Lezama; E. Cánovas; F. de Madariaga; F. Gracia; F. Ontañón; GARCÍA-PELAYO/Juancho; Gilbert Rigaud; I. Rovira; J. C. Martínez; J. C. Muñoz; J. F. Fernández; J. I. Medina; J. J. Arrojo; J. Jaime; J. L. G. Grande; J. Lorman; J. Lucas; J. M. Borrero; J. M. Gil-Carles; J. M.ª Barres; J. M.ª Escudero; J. V. Resino; L. Gallo; Larrión-Pimoulier; M. Blanco; M. San Félix; M. Sánchez; Michele di Piccione; O. Boé; O. Torres; ORONOZ; P. Arceo; P. Esgueva; Prats i Camps; R. Manent; Roca-Madariaga; S. Cid; S. Enríquez; S. Padura; S. Yaniz; TERRANOVA INTERPRETACIÓN Y GESTION AMBIENTAL; A. G. E. FOTOSTOCK/ Biophoto Associates, Ioseba Egibar, Walter Zerla, Roland Birke, David Parker, Paco Elvira, Kaisa Siren, Alan Copson, Paco Ayala, Eric Baccega, J&C Sohns, Dan Suzio, Thonig, Javier Larrea, FSG, WORLDSAT INTERNATIONAL, Carolina Biological S., Science Photo Library, Oscar García Bayerri, Juan José Pascual, Pablo Galán Cela, David Buffington, Bartomeu Borrell, Robert J. Erwin, Jerry Lodriguss, Topic Photo Agency, J. José Pascual, Christina Krutz, ARCO/C. Huetter, Santiago Fdez. Fuentes, Luis Castañeda, Larry Landolfi; ACTIVIDADES Y SERVICIOS FOTOGRÁFICOS/J. Latova; ARCHIVO SAHATS/Domench-Azpilicueta; CONTIFOTO/SYGMA/John Van Hasselt; CORDON PRESS/CORBIS/SYGMA/André Fatras, Zefa/Awilli, Nik Wheeler, Xinhua/Landov; COVER/Oronoz; EFE/Bernardo Rodríguez, Domenech Castelló, Villar López, Javier Lizón, J. Carvajal, RENFE; EFE/C. Abadía; EFE/PANA/Haruyoshi Yamaguchi; EFE/SIPA-PRESS/Juhan Kuus, Letterio Pomara; FOAT; GALICIA EDITORIAL/Xurxo Lobato; GETTY IMAGES SALES SPAIN/The Image Bank/Daisy Gilardini; HIGHRES PRESS STOCK/Nature Production/naturepl.com, naturepl.com/Georgette Douwma, naturepl.com/Jouan & Rius, naturepl.com/Kim Taylor, AbleStock.com; I. Preysler; ISTOCKPHOTO; J. M.ª Barres; JOHN FOXX IMAGES; LOBO PRODUCCIONES/C. Sanz; MELBA AGENCY; MUSEUM ICONOGRAFÍA/J. Martin; NASA/ESA, and The Hubble Heritage Team (STScl/AURA), JPL; NOVOSTI; ORONOZ FOTÓGRAFOS; PHOTODISC; SEIS X SEIS; SEMEYES.COM/Roberto Tolín Sommer; SPAIN PHOTO STOCK/ Rafael Delgado, Juanjo Arrojo, Justino Díez, José Latova, R. Delgado, Poliki, Rafael Delgado y Esther Ramos; STOCKBYTE; STUDIO TEMPO/J. Sánchez; Arabako Arkeologia Museoa/Museo de Arqueología de Álava/Quintas; BIBLIOTHÈQUE DE L’ARSENAL, PARÍS; Castillo Hotel Son Vida; FUNDACIÓN SANTILLANA © EXPOSICIÓN LOS INDIOS DE AMÉRICA DEL NORTE; ESPAINIAKO GEOMEATZARITZAKO INSTITUTUA; M. Vives; MATTON-BILD; MUSÉE CONDÉ CHANTILLY; ARKEOLOGIA MUSEO NAZIONALA, MADRIL/Argazki Artxiboa. Arkeologia Museo Nazionala; KONTZILIOEN ETA KULTURA BISIGOTIKOAREN MUSEOA, TOLEDO; NAFARROAKO MUSEOA; HISTORIAURREAREN MUSEOA, VALENTZIA; ZARAGOZAKO MUSEOA; MUSEO NUMISMATIKOA, ATENAS; Málagako Historiaurrearen Museoa; SERIDEC PHOTOIMAGENES CD; Gure esker ona Radio Galegari; SANTILLANAREN ARTXIBOA

© 2009 by Santillana Educación, S. L. Torrelaguna, 60. 28043 Madril Inprimatzailea Lan hau edozein modutan erreproduzitzeko, banatzeko, jendaurrean erakusteko edo aldatzeko, nahitaezkoa da beraren jabeen baimena izatea, legeak aurreikusitako kasuetan izan ezik. Lan honen zatiren bat fotokopiatu edo eskanerretik pasatu nahi izanez gero, jo CEDROra (Centro Español de Derechos Reprográficos / Erreprografia Eskubideetarako Espainiako Zentroa, www.cedro. org).

EK: 132837 Lege-gordailua:

132837 _ 0117-0144.indd

144

24/7/09

09:51:13