Gwida għal min jgħallem

Qrib ta’ Ġesù biex inkun nista’ nxandru ■ Katekisti Kbar ■ Mil-Librerija tal-Katekist

Gwida

Magdala

■

IS-57 VOLUM | ĦARĠA #02 ■ MARZU-APRIL 2014

għal min jgħallem

Vanġelu

Pà għidli

storja PAĠNA

12

Riflessjoni

SATYAGRAHA

PAĠNA 6

Biex il-ferħ tagħkom jibqa’ PAĠNA 2

Of Gods and Men PAĠNA 21

1.

Editorjal

Qrib ta’ Ġesù biex inkun nista’ nxandru Fr Carl Mario Sultana

2.

Il-Mixja Liturġika

Biex il-ferħ tagħkom jibqa’ Mariosa Micallef

6.

Riflessjoni

Satyagraha Fr René Camilleri

8.

Il-Metodu ‘Dun Ġorġ’ Robert Aloisio

tim editorjali

11

Joseph Bonnici Alan Bonello Kurt Miceli

Kotba

Il-Beatitudnijiet Fr Marco Portelli

ħajr lil

Steven Mifsud li kkoreġa t-test, lis-Segretarjat għall-Katekeżi talArċidjoċesi ta’ Malta għall-kontribut u l-għajnuna li dejjem joffri u lillkontributuri li b’sagrifiċċji personali għamlu din il-ħarġa possibbli.

12.

Din ir-rivista tista’ tinxtara mill-ħwienet ta’ Librerija Preca u Emmaus, minn Faith Hope and Charity fil-Belt Valletta, miċ-ċentri tal-M.U.S.E.U.M. fl-irħula kollha u mis-Segretarjat għall-Katekeżi.

Studju

Pa għidli storja Fr Andrew Galea ofm conv.

14.

distribuzzjoni

Meditazzjoni

Minn Idejn l-Artist Tonio Caruana

16.

abbonamenti

Riżorsi

Mil-Librerija Karmenu Borg u Albert Mercieca

Sena - 6 ħarġiet €10 (Bl-Idejn) €12 (Bil-Posta) €2 (Ħarġa waħda)

18.

Grafika: Stampa:

21.

VERITASPRESS Ħaż-Żabbar

Gwida għal min jgħallem hija publikazzjoni tal-Kummissjoni għall-Formazzjoni tat-Tfal u l-Magħżulin tas-Soċjetà tadDuttrina Nisranija – M.U.S.E.U.M.

www.sdcmuseum.org

Inklużjoni

Diżordnijiet tal-ikel Edward Wright

gwida@sdcmuseum.org DESIGNED BYAL.COM

Katekisti kbar

Media

Of Gods and Men Fr Mario Sant ofm conv.

24.

Il-Katekisti Jistaqsu

Il-Mistoqsija Oħt il-Għerf Anthony Dimech

26.

Storja

X’hemm fejn tispiċċa d-Dinja?

Joseph Bonnici

28.

Atlas

Magdala Mario Zerafa

Editorjal

Fr Carl Mario Sultana

Qrib ta’ Ġesù biex inkun nista’ nxandru “Kemm huma sbieħ fuq il-muntanji r-riġlejn ta’ min iħabbar il-bxara, ta’ min ixandar is-sliem, ta’ min iħabbar ir-risq, ta’ min ixandar is-salvazzjoni” (Is 52:7). Din l-istqarrija tal-profeta Isaija ddaħħalna fil-qalba tal-ministeru tagħna bħala katekisti. Il-missjoni tagħna hija li nxandru din l-Aħbar itTajba ta’ kif Alla, permezz ta’ Ġesù, daħal fil-ħajja tagħna u bidilha minn ġewwa; għamilha ħafna isbaħ milli kienet qabel, u dawwal dak id-dlam li aħna bħala bnedmin għażilna li nibqgħu fih. Imma biex inwasslu lil Ġesù, l-ewwel irridu nkunu ltqajna miegħu aħna, u nfittxu li l-ewwel inkunu aħna qrib tiegħu.

Din kienet waħda mis-sejħiet li għamel il-Papa Franġisku lill-katekisti fillaqgħa li kellu magħhom f’Settembru li għadda. Il-Papa kemm-il darba qal li ma jistax ikun li aħna, bħala katekisti msejħin biex inwasslu lil Ġesù, inkunu fl-istess waqt ma nafuhx, jew inkella m’aħniex qrib tiegħu. Jekk ma nkunux tassew qrib ta’ Ġesù u ma jkollniex lil

Ġesù fina nistgħu naqgħu fit-tentazzjoni li nwasslu lilna nfusna u mhux lil Ġesù.

B’hekk lin-nies li niltaqgħu magħhom fil-katekeżi, minflok niftħulhom bieb li jwassal sal-ħajja ta’ dejjem, inkunu qegħdin indaħħluhom fi sqaq.

Dan huwa wkoll punt fundamentali filmetodoloġija kateketika li aħna msejħin biex nużaw ma’ dawk kollha li niltaqgħu magħhom fil-ministeru tagħna. Aħna m’aħniex imsejħin biex inwasslu biss duttrina, jew inkella sempliċi tagħlim li jifforma parti mill-ktieb jew millkurrikulu li rridu ngħaddu bħala parti mill-formazzjoni. Min iwassal duttrina biss ikun qiegħed iwassal xi ħaġa mejta li ma tista’ qatt tidher relevanti għall-persuni li niltaqgħu magħhom.

Huwa minħabba f’hekk li mbagħad dan it-tagħlim ma jitpoġġiex fil-prattika millpersuni kkonċernati: għaliex ma jidhirx bħala xi ħaġa relevanti għall-ħajja.

Aħna msejħin biex fil-proċess ta’ katekeżi nwasslu Persuna: Ġesù Kristu. Dan huwa

li jagħmel lill-katekeżi avventura sabiħa: il-fatt li m’aħniex inwasslu xi ħaġa mejta imma xi ħaġa ħajja, u li tagħti l-ħajja. Huwa dan li jagħmel lill-katekeżi proċess li l-frott tiegħu jista’ jitpoġġa fil-prattika mill-persuni li niltaqgħu magħhom. Aħna ma noffrulhomx biss sensiela ta’ formoli tal-fidi, jew sempliċi tagħlim tal-fidi, imma stil ta’ ħajja mnebbaħ mittagħlim u mill-istess ħajja ta’ Ġesù.

Id-diffikultà tqum meta aħna ma nkunux tassew qrib ta’ Ġesù. Aħna nħossu s-sħana tan-nar meta nkunu qrib in-nar; filwaqt li meta nersqu ’l bogħod ma nħossux l-effett tiegħu, jew inkella s-sħana tintilef fil-bogħod.

L-istess jiġrilna jekk ma nkunux nafu sewwa lil Ġesù, u ma nħallux l-istil ta’ ħajja ta’ Ġesù jimla l-ħajja tagħna.

Huwa Ġesù li huwa s-saħħa tagħna, u li jimla lil ħajjitna b’dik l-enerġija li ma tħalliniex inżommu għalina waħidna dak li skoprejna fil-ħajja, u li hu l-Aħbar it-Tajba.

Il-Mixja Liturġika

F’dawn il-ġimgħat qiegħed jidher riklam li jgħid li huwa stat ta’ fatt li d-daħk inaqqas l-istress.

Kulħadd, tisma’ lil min tisma’ jgħidlek kemm il-ħajja hi mgħaġġla, kemm ma għandux ħin ta’ mistrieħ, kemm il-ħin itir u qisu ma jkollokx ċans tgawdi ftit!

Anke t-tfal li niltaqgħu magħhom ta’ kuljum, jiġru minn ħaġa għall-oħra... skola, futbol, żfin, pjanu, privat, kulħadd jipprova mill-aħjar biex itejjeb dak li għandu u ma tantx hemm ċans għall-MUSEUM u laqgħat tad-duttrina.

biex il-ferħ MARIOSA MICALLEF

tagħkom jibqa’ 2

J

ekk kulħadd qiegħed ifittex li jkun ferħan u aħna l-għan prinċipali tagħna hu li nwasslu l-ferħ allura fejn qed immorru ħażin? Jista’ jkun li ħafna jfixklu l-gost mal-ferħ? Il-gost huwa dak li nħoss meta ngħaddi minn xi esperjenza sabiħa mal-ħbieb, malfamilja. Din tkun għalhekk marbuta ma’ okkażjoni speċifika u l-emozzjoni tal-gost tgħaddi wara ftit żmien. Il-ferħ min-naħa l-oħra huwa aktar personali, huwa xi ħaġa li jien inħoss ġo fija. Ilferħ huwa emozzjoni spiritwali li tibqa’, għalkemm kontra tal-gost din mhux la kemm takkwistaha! Jekk aħna bħala katekisti li aħna fdati bir-responsabbiltà ta’ tfal minn età ċkejkna jirnexxilna nwelldu dan il-ferħ li jibqa’ fihom, aħna jkun irnexxielna wkoll kważi kważi ninfluwenzaw il-ħajja tagħhom. Għax dan il-ferħ jeffettwa l-istil ta’ ħajja li ngħixu u d-deċiżjonijiet li nieħdu.

Huwa Ġesù li jwassalna għall-ferħ li jibqa’, għall-ferħ sħiħ. Kemm nippritkawh lit-tfal! Imma l-messaġġ jasal? Aħna nikkonvinċuhom? Jew aħjar ngħid, aħna konvinti?

L-Evanġelji li jħabbru t-twelid ta’ Ġesù jibdew propju b’dan il-ferħ. Ġwanni li għadu fil-ġuf ta’ ommu Eliżabetta jaqbeż bil-ferħ meta jiġi fil-preżenza ta’ Ġesù (li hu wkoll qiegħed fil-ġuf ta’

ommu Marija).1 F’Betlehem insibu li l-anġli jmorru jħabbru “ferħ kbir” lirragħajja u dan il-ferħ ma kellux ikun għal ftit magħżulin biss, iżda “għallpopli kollha.”2 L-għorrief “imtlew b’ferħ kbir tassew” hekk kif lemħu l-kewkba.3 Bħalissa qegħdin propju fiż-żmien li l-Knisja qegħda tiċċelebra aktar minn żmien ieħor il-ferħ li jiġi mill-misteru tal-Għid. Anke jekk ma nifhmux sew xi jfisser, dan il-qawmien ta’ Kristu mill-mewt għandu jnissel fina l-ferħ bħalma għamel fid-dixxipli li marru jfittxuh fil-qabar u ma sabuhx, tħawdu iżda fl-istess ħin “telqu malajr minn ħdejn il-qabar, kollhom biża’ u ferħ kbir”4 u wkoll għalkemm fit-tlugħ fis-sema ta’ Ġesù huma kienu mimlija ansjetà u nuqqas ta’ fehim huma telqu lura lejn Ġerusalemm “mimlijin b’ferħ kbir.”5 Għalhekk importanti ħafna li f’dan iż-żmien tal-Għid nippruvaw inwasslu sew dan il-messaġġ ta’ ferħ li jiġi biss minn Ġesù. Ferħ li jiġi mill-maħfra u mill-imħabba tiegħu u mill-wegħda li jibqa’ magħna dejjem sal-aħħar taż-żmien 6 kemm fit-tajjeb meta kulħadd ħbieb magħna kif ukoll fiż-żmien il-ħażin meta anke l-ħbieb iwarrbuna. Ġesù jibqa’ magħna

3

GĦAX DAN IL-FERĦ JEFFETTWA L-ISTIL TA’ ĦAJJA LI NGĦIXU U D-DEĊIŻJONIJIET LI NIEĦDU.

Il-Mixja Liturġika

dejjem mhux bħall-ħbieb! It-tfal, kif nafu, jgħaddu minn żmien fejn jagħtu ħafna importanza ta’ x’jaħsbu sħabhom dwarhom, huma jgħaddu minn ħafna wġigħ meta dawn iwarrbuhom. Għalkemm lil Ġesù ma nistgħux narawh kif naraw u nitkellmu mal-ħbieb, tajjeb li ndaħħlulhom din il-verità f’moħħhom li hu dejjem hemm ... li hu qatt ma jwarrabna meta nagħmlu dak li ma jixtieqx, hu ma jikkundannax lilna iżda jikkundanna l-imġigba tagħna. Eżempju tajjeb huwa l-maħfra tal-adultera.7 Minn dan il-ferħ li għandna nitkellmu dwaru f’dan iż-żmien, nistgħu nimxu pass ieħor. Dan il-ferħ ma għandniex inżommuh għalina iżda rridu nwassluh lill-oħrajn. Dan ilferħ jitkellem ħafna dwaru l-Papa Franġisku u ma setax jonqos li jsemmih f’dawn il-ġranet tal-Għid.

Qal li dan il-ferħ li jġib l-Għid għandu jidher fil-ħsibijiet tagħna, fid-dehra tagħna, fl-attitudnijiet tagħna u fi

kliemna! Hu kompla jgħid li meta nagħmlu dan inkunu vera xhieda tal-qawmien ta’ Kristu.8 Speċjalment mat-tfal li qed jippreparaw biex jiċċelebraw is-sagrament tal-Griżma tal-Isqof inkunu qegħdin nitkellmu ħafna dwar din ix-xhieda u dan ilkliem tal-Papa hu mod konkret u ċar ta’ kif nistgħu nispjegaw xi tfisser li tkun xhud. Dan iż-żmien tal-Għid huwa fil-fatt żmien imprezzabbli għal dawn it-tfal u huwa ta’ għajnuna kbira għalina l-katekisti li nkunu qegħdin inħejjuhom għal din il-ġurnata hekk importanti. Il-Kelma f’dawn il-ġranet issostni eżatt dak li nkunu qegħdin nagħmlu magħhom waqt il-laqgħat tagħna. Żmien il-Għid jagħlaq bil-festa tal-Pentekoste. Din il-festa hija importanti għall-insara kollha u sservi lill-insara ta’ kull età biex nerġgħu nitħeġġu fil-missjoni tagħna ta’ dixxipli. Għalhekk ma għandniex inħallu din il-festa tgħaddi mingħajr ma nieqfu u nwasslu l-messaġġ lit-tfal, huma ta’ liema età huma, iżda b’mod speċjali lil dawk li ser jiċċelebraw il-Griżma. Jista’ jkun li nitkellmu ħafna dwar Ġesù u dwar Alla l-Missier, dwar il-Madonna u l-qaddisin imma qisna l-Ispirtu s-Santu ma tantx indaħħluh fiddiskussjonijiet u fit-talb tagħna. Għalhekk naħseb li għandna nbiddlu din l-attitudni. L-Ispirtu s-Santu huwa dak li joħloq dak kollu li hemm sabiħ u tajjeb ġo fina, huwa dak li Ġesù jinqeda bih sabiex iwassalna għand il-Missier.

4

Huwa żmien tajjeb fejn niċċelebraw it-talenti differenti tagħna li l-Ispirtu s-Santu jgħinna u jħeġġiġna biex nużaw għall-oħrajn. Għalhekk tajjeb li flimkien mat-tfal naraw x’ministeri differenti jeżistu fil-Knisja, biex nuru li kulħadd jista’ jieħu sehem attiv u minn issa nħajruhom biex huma wkoll ikunu parti ħajja mill-ġisem ta’ Kristu. Jekk mhux diġà għandna xi attività li soltu nagħmlu mat-tfal f’dan iż-żmien tiftixa a ta’ malajr fuq l-internet tagħtina għażla kbira ta’ attivitajiet li nistgħu naddattaw għallgruppi tagħna skont l-età, il-ħin u post li għandna. Nistgħu wkoll ngħidu flimkien mat-tfal is-sekwenza u l-litanija tal-Ispirtu s-Santu, forsi nistgħu nagħmluhom forma ta’ bookmark għat-tfal biex jieħdu magħhom id-dar ... meta naraw u naqraw il-kliem jgħinna ħafna aktar biex nifhmu dak li qed ngħidu.

Tant għandha l-ħajja nisranija tkun waħda ta’ ferħ li l-Knisja wara li tiċċelebra erbgħin jum ta’ penitenza matul irRandan mhux talli tagħtina ħamsin jum ta’ ferħ ta’ żmien il-Għid iżda nkomplu wkoll wara bil-festa tat-Trinità Qaddisa, il-festa ta’ Corpus u l-Qalb ta’ Ġesù u ta’ Marija u nagħlqu Ġunju bil-festa ta’ San Pietru u San Pawl, żewġ appostli li jwasslu b’mod ċar l-imħabba u l-maħfra ta’ Alla tagħna, li juruna li, aħna min aħna, Alla għandu pjan għalina. Il-festa tal-Ġisem u d-Demm tal-Mulej tagħtina l-opportunità sabiex nerġgħu nitkellmu mhux biss fuq l-importanza tal-Quddies u t-tqarbin iżda wkoll fuq l-effetti ta’ dan is-sagrament li hu l-quċċata tas-sagramenti kollha. Mat-tfal li ser jagħmlu l-ewwel tqarbina dan hu żmien fejn aħna nkunu qegħdin nagħmlu l-aħħar preparamenti u diskussjonijiet

Biex il-ferħ tagħkom jibqa’

magħhom. Huma għadhom żgħar biex ngħabbuhom b’ħafna spjegazzjonijiet, għalhekk huwa importanti li fis-snin ta’ wara nużaw din il-festa biex nidħlu aktar fil-fond b’mod li ngħinu lit-tfal jifhmu u jgħixu aħjar dak li jemmnu. Minħabba li mat-tfal iż-żgħar ma tantx nistgħu nelaboraw, naħseb li għandna tal-anqas nilħqu lill-ġenituri tagħhom... b’nota forma ta’ newsletter, email jew laqgħa... fejn nuruhom kemm hu importanti s-sehem tagħhom u kemm jinfluwenzaw lit-tfal tagħhom u wkoll infakkruhom FESTI IMPORTANTI F’MEJJU: 1 San Ġużepp ħaddiem: Ġesù għex tfulitu f’familja, fil‑preżenza ta’ ommu Marija u bħala missier kellu lil San Ġużepp. Minn San Ġużepp hu jitgħallem is‑sengħa ta’ mastrudaxxa, “u jaqsam miegħu l‑impenn, l‑isforzi, is‑sodisfazzjon, kif ukoll id‑diffikultajiet ta’ kuljum.

[Din il‑festa] tfakkarna fid‑dinjità u l‑importanza tax‑xogħol.”6 Niddiskutu mat‑tfal, skont l‑etajiet tagħhom, dwar l‑importanza li nagħmlu d‑dmirijiet tagħna sew, dwar l‑importanza li wieħed ikollu xogħol fejn hu jsib sodifazzjon u fejn wieħed ma jkunx abbużat.

Għalkemm ix‑xogħol huwa bżonnjuż, wieħed ma għandux ikun skjav tiegħu jew tal‑flus li jiġġenera.

9 San Ġorġ Preca: “Għandu jkollna fiduċja f’Alla bħal ħuta fl‑ilma”. Dun Ġorġ kien iqabbel ir‑relazzjoni tagħna ma’ Alla ma’ ħuta fl‑ilma. Bl‑istess mod li ħuta ma tgħixx jekk mhux fl‑ilma, lanqas aħna ma nistgħu ngħixu jekk mhux fil‑preżenza ta’ Alla. X’nitgħallmu

b’ħafna imħabba u mhux b’ton ta’ akkuża dwar id-dmirijiet tagħhom. Forsi ma tantx jindunaw li anke l-mod kif jippreparaw għall-ikla tal-familja talĦadd tgħin biex it-tfal iż-żgħar jifhmu ftit aktar din l-ikla tal-komunità, li l-istess tgħaqqadna u flimkien noffru dak li aħna u naqsmu dak li għandna. Nippruvaw li nsibu mezz kif naslu fid-djar għax wara kollox għandna niftakru li aħna l-katekisti li qegħdin ngħinu lill-ġenituri fit-trobbija tal-ħajja nisranija tat-tfal u mhux bil-maqlub!

mill‑ħajja ta’ Dun Ġorġ: l‑importanza tat‑talb ta’ kuljum, l‑umiltà u l‑perseveranza biex negħlbu d‑diffikultajiet u l‑ostakli, xi kultant minn dawk qrib tagħna li jtellfuna milli nwasslu l‑Kelma ta’ Alla.

Nagħmlu ftit ħin u nisimgħu mit‑tfal kif huma jistgħu jwasslu lil Ġesù għand l‑oħrajn u xi diffikultajiet li jistgħu jiltaqgħu magħhom. Nidraw ninkludu talb li kien jgħid Dun Ġorġ, forsi l‑aktar magħrufa “Grazzi Sinjur Alla, aħfirli Sinjur Alla.”

22 Santa Rita ta’ Cascia, li nafuha bħala Santa Rita tal‑impossibbli!

Hi kienet miżżewġa u abbużata, kellha żewġt itfal u wara li romlot, għalkemm lanqas dan ma kien faċli, saret soru. Kienet tgħin ħafna lis‑sorijiet bi mħabba. Xejn ma fixkilha milli taqdi lil Alla u lil ħutha s‑sorijiet. It‑tfal dalwaqt waslu għall‑eżamijiet tal‑iskola, għalhekk lill‑istudenti nistgħu ngħidulhom it‑talba ta’ Santa Rita u fl‑istess ħin nuru li bħalha aħna rridu nagħmlu d‑dmirijiet (u studji) tagħna anke meta dan ikun diffiċli.

26 San Filippu Neri: “Il‑ferħ iqawwi lill‑qalb u jgħinna nipperseveraw għall‑ħajja tajba.

Għalhekk il‑qaddej ta’ Alla għandu dejjem ikun ferħan.” 7 Filippu kien juża ċ‑ċajt u l‑umoriżmu biex isolvi l‑problemi u kien juża dan it‑talent li kellu li jgħid iċ‑ċajt biex iwassal it‑tagħlim ta’ Ġesù. Hu kien bniedem ta’ qalb kbira u waqqaf għaqda biex il‑membri tagħha jgħinu u jieħdu ħsieb il‑morda foqra. Xi kultant aħna nieħdu l‑ħajja b’serjetà esaġerata. It‑tensjoni ta’ studju, ħbieb u għażliet tista’ tkun qiegħda ttaqqal lit‑tfal li niltaqgħu magħhom. Ngħinuhom biex jaraw il‑ħajja minn lenti aktar ferriħija, mhux biss bil‑kliem iżda b’mod speċjali billi nagħtu ħin biex nisimgħuhom u ngħinuhom. Nuru lit‑tfal l‑importanza tal‑ferħ f’ħajjitna u wkoll kemm hu importanti li nferrħu lil dawk ta’ madwarna.

15 It-Trinità Qaddisa

FESTI IMPORTANTI F’ĠUNJU: 1 Tlugħ fis-sema tal-Mulej

28 Il-Qalb Imqaddsa ta’ Marija

8 Għid il-Ħamsin, Pentekoste

5

REFERENZI: 1 Luqa 1, 44 2 Luqa 2, 10 3 Mattew 2, 10 4 Mattew 28, 8 5 Luqa 25, 42 6 Mattew 28, 20 7 Ġwann 8, 1-11 8 http://www.news.va/en/news/popefrancis-let-the-joy-of-the-risen-lordbe-impr

22 Il-Ġisem u d-Demm ta’ Kristu: Matul din il-ġimgħa xieraq li niċċelebraw quddiesa bil-parteċipazzjoni tat-tfal u qabel nagħtu spjegazzjoni talpartijiet differenti tal-quddiesa u l-importanza tal-Ewkaristija għal ħajjitna.

24 It-twelid ta’ San Ġwann ilBattista, prekursur ta’ Ġesù.

27 Il-Qalb Imqaddsa ta’ Ġesù Matul din il-ġimgħa nsibu ħin għal adorazzjoni quddiem Ġesù Sagramentat; inħejju dan il-ħin b’talb u kant addattat skont it-tfal u wkoll inħallu ħin ta’ silenzju. Jekk lit-tfal qatt ma ppreparajniehom għal talb fis-silenzju importanti li nsibu ħin fejn nagħmlu dan filġimgħat ta’ qabel.

29 Il-festa ta’ San Pietru u San Pawl, l-Imnarja

Riflessjoni

Fr René Camilleri

SATYAGRAHA Satyagraha huwa terminu li ħareġ bih Mahatma Gandhi fil-ġlieda tiegħu ta’ nonvjolenza. Imma tfisser ħafna iżjed minn hekk. Tfisser li l-mod kif inti tgħix jaffettwa lil dawk ta’ madwarek, li jmissu miegħek, li jistgħu jinbidlu bil-kwalità ta’ ħajtek. Tfisser għalhekk: bil-qawwa kollha li toħroġ minnek.

‘Bonum est diffusivum sui’, kien kiteb San Tumas t’Akwinu fis-Summa, jiġifieri t-tajjeb jittieħed, hu bħal virus, għandu l-qawwa li jinxtered min-natura tiegħu stess. Aħna sikwit nenfasizzaw iżjed fuq kemm il-ħażen jittieħed u jinxtered, bħal meta nġibu l-eżempju tat-tuffieħa mħassra li tħassar lill-oħrajn. Imma qajla nemmnu bis-sħiħ li t-tajjeb fina kapaċi jbiddel l-ambjenti tagħna.

Anke t-tajjeb jittieħed. It-tajjeb, is-sewwa, il-verità, il-ġustizzja u kwalunkwe virtù oħra għandhom il-qawwa li

jinfluwenzaw, ibiddlu, jinxterdu flambjenti fejn xi ħadd kapaċi jgħixhom b’koerenza u determinazzjoni. Imma l-virtujiet ma jeżistux fl-ajru, bħal ġo vacuum. Kull virtù tilbes il-libsa ta’ kull wieħed u waħda minna, tassumi l-personalità tagħna. Il-virtù tinkarna fina u ssir jien u int. Ġesù hekk għex – skjav ta’ ħadd u ta’ xejn – idur u jagħmel it-tajjeb. Il-ġibda

6

li kellu fuq id-dixxipli kienet tal-ġenn.

U t-tajjeb, bħas-sewwa, anke meta xi ħadd imerih, jiċħdu, saħansitra anke meta jkun imsikket u jinqatel, jibqa’ jgħix. Għalhekk Ġesù qam. Ma setax jibqa’ f’qabar. It-tajjeb ma jmutx.

Jekk immorru lura fl-istorja nsibu kemm irridu nies li kellhom dik li Gandhi kien isejħilha Satyagraha - ruħ li b’forza tremenda kapaċi toħloq tsunami f’nies oħra għal kawża ġusta.

Il-martri ħafna minnhom hekk kienu.

Anke l-mistiċi. Nelson Mandela u

Martin Luther King Jr kellhom ukoll din il-qawwa fil-ġlidiet tagħhom għad-drittijiet ta’ nieshom. Il-qaddisin Ġwanni XXIII u Ġwanni Pawlu II, kif ukoll il-qaddis malti San Ġorġ Preca, ilkoll kellhom ‘seħer’ fuq in-nies li kienu jisimgħuhom. U dan is-‘seħer’ ma spiċċax magħhom. Għax il-qawwa li taħdem ġo fina u li tiġi minn Alla ma tmutx, anke meta mmutu aħna. Il-ħażen veru jinxtered u jittieħed u jibla’ ħafna nies li ma jagħrfux jagħmlu l-għażliet it-tajba u b’saħħithom fil-mument opportun. Imma t-tajjeb għandu qawwa ikbar. Din hija l-verità l-kbira li l-Kristjaneżmu mhux biss ixandar u jipprietka, imma jrid iwassal fid-dinja tal-lum bil-ġesti konkreti ta’ nies li jgħixu bħala dixxipli ta’ Ġesù. Din hi l-verità l-kbira li niċċelebraw fil-misteru tal-Għid.

Il-Kristjaneżmu sa mit-twelid tiegħu għadda mill-forn tal-persekuzzjoni, tal-ereżija u tal-korruzzjoni, anke fi ħdan l-istess Knisja. Imma l-ebda qabar ma kien jesa’ ż-żerriegħa li kienet inżergħet mill-Imgħallem u li, kif qal hu stess, ladarba waqgħet fl-art u mietet, tat frott bl-abbundanza. U llum aħna lkoll imsejħa biex niftħu għajnejna u ma nċedux għattentazzjoni li naħsbu li l-fidi qisha qed tmajna jew tiddgħajjef. Kien hemm żminijiet agħar minn tagħna fil-passat.

Imma tajjeb inżommu f’moħħna li l-Kristjaneżmu mhuwiex duttrina, tradizzjonijiet, jew sempliċi kultura.

Dawk jgħaddu, jiżviluppaw u jinbidlu.

Kellu raġun xi ħadd iddistingwa bejn tradizzjoni u tradizzjonaliżmu.

Tradizzjoni hi l-fidi ħajja tal-mejtin;

7

tradizzjonaliżmu hu l-fidi mejta talħajjin. Ma’ xiex qed norbtu u fuq xiex qed nibnu aħna llum: fuq fidi ħajja li rċevejna mingħand ta’ qabilna imma li għadha ħajja? Jew fuq taparsi fidi, imma li hi mejta u li għadna qed nippruvaw ngħadduha lil ta’ warajna?

L-ikbar rebħa tal-ħażin, jgħidu, hi li t-tajbin ma jagħmlu xejn! Meta nirrassenjaw ruħna f’sens ħażin, inkunu qed nintelqu u meta nintelqu ninġarru minn kull kurrent. Il-Kristjaneżmu ma jibqax ħaj u attraenti għax jintrabat ma’ kultura jew ma’ tradizzjonijiet, devoti kemm ikunu devoti. Il-Kristjaneżmu jgħix fin-nies, iktar ma jkun hemm min jittieħed u jġorr fih dan il-virus u jgħaddih lil min imiss miegħu, iktar jinxtered - fissens pożittiv tal-kelma!

Katekisti Kbar

Robert Aloisio

IL-METODU

‘DUN ĠORĠ’ Edukazzjoni sħiħa (2)

REFERENZI: 1. Regola SDC, 2002, p.114, nru. 274 2. John Formosa (2011) 3. Kostituzzjonijiet tal-Papidi ta’ qabel is-sena 1916, nru.18-24 4. Fis-snin 1952/53 għadd sabiħ ta’ soċji attendew kors ta’ sentejn, kull nhar ta’ Sibt, immexxi minn Patri Feliċjan Bilocca fl-iskola primarja tal-Marsa, kors li “ħoloq kuxjenza fuq il-problemi soċjali u diversi soċji bdew regolarment jaqraw rivisti u kotba ta’ din l-orjentazzjoni ġdida fis-Soċjetà.”

5. Peter Serracino Inglott 6. John Formosa (2011) 7. Dun Ġorġ, L-Iskola Kattolika, Taqsima 15 Fuq it-Tagħlim, nru. 41, Lux Press, 1945..

8. Ibid., nru. 45 9. Soċju mill-Gżira li nkorpora fis-Soċjetà talMUSEUM fl-1949, kien Segretarju Ġenerali tas-Soċjetà, u ħadem fil-qrib ma’ Dun Ġorġ 10. Minn korrispondenza elettronika malawtur, 16 ta’ Lulju 2011 11. Kien jissellef ħafna mingħand il-Kappillan tal-Ħamrun, Dun Matthew Chircop (tagħrif minn John Formosa) 12. Mario Farrugia SJ, Il-MUSEUM, Il-Fidi u l-Kultura, Rivista Dun Ġorġ, 2000, p.26-31

MODERAZZJONI FL-IKEL Illum kulħadd jitkellem fuq id-dieta u l-fitness. Dun Ġorġ ried li kuljum barra fil-Ħdud u l-festi, is-soċji jagħmlu s-Sawma Alkantrina,15 jiġifieri ma jieklu u jixorbu xejn għal tliet sigħat filgħodu wara tlugħ ix-xemx, u erba’ sigħat wara nofsinhar, qabel ma tinżel ix-xemx. Mhux lis-soċji biss. Lill-magħżulin, tfal minn tnax –il sena ’il fuq, riedhom isumu siegħa filgħodu u sagħtejn wara nofsinhar. Minbarra l-fini spiritwali ta’ dan is-sawm,16 żgur li l-moderazzjoni fl-ikel u x-xorb tagħmel ġid lill-bniedem sħiħ. Barra li tevitalu ħafna mard li jiġi minn ħafna ikel żejjed (dijabete, mard tal-qalb eċċ.) u millħxuna, tpoġġih f’ritmu u tiddixxiplinah.

Tnaqqaslu l-aljenazzjonijiet u tgħinu jkun organizzat. Dun Ġorġ kien jipprietka l-moderazzjoni f’kollox: Biex tgħix kwiet, tgawdi s-saħħa tarruħ u tal-ġisem, żomm moderazzjoni f’kollox: moderazzjoni fl-ikel, u fixxorb, fl-irqad: moderazzjoni fix-xogħol mentali, u fix-xogħol korporali: istrieħ dejjem fl-okkupazzjonijiet: u agħmel kollox bil-qalb.17 Minkejja dan ma riedx li s-soċji jagħmlu penitenzi oħra li jistgħu jkunu ta’ ħsara

8

għal saħħithom. Fost l-oħrajn insibuh jgħid: Ħallikom mill-penitenzi fl-ikel.

Kulu ħa tkunu b’saħħitkom u tifilħu tgħallmu. Għax, jekk wieħed inaqqas mill-ikel u jimrad, ikun rebaħ iddemonju billi tellifkom klassi duttrina.18 KUXJENZA AMBJENTALI? Fi żmien meta ma kienx hawn kuxjenza fuq l-annimali Dun Ġorġ kellu mħabba ukoll lejn l-annimali. Żewġ qaddisin li hu kien jammira ħafna, San Franġisk t’Assisi u San Filippu Neri, trattaw l-annimali bi mħabba kbira.19 Naf żgur li kien iħobb ukoll l-annimali.

Hekk, ngħidu aħna, Publio Galea jsemmi meta darba filgħaxija, wara li ħareġ filgħaxija mill-Qasam talBlata l-Bajda, Dun Ġorġ sema’ qattus inewwaħ għax kien waqa’ fuq saqaf ta’ gallerija u ma setax jitla’. Ma riedx li l-qattus jibqa’ bil-ġuħ sakemm jisbaħ u jtellgħuh, u għalhekk talabhom li jtellgħulu ftit tal-ikel... Dak li hu żgur li l-ħolqien kollu, bil-ġmiel tiegħu, lil Dun Ġorġ kien jerfagħlu ħsiebu fil-ġmiel tal-Ħallieq – u wkoll fl-Omnipotenza tiegħu u kien jistieden lilna biex nagħmlu l-istess...

Kont nosserva huwa u jitkellem fuq il-ħlejjaq li ħalaq Alla li hu ma kienx jieqaf biss fuq l-opri kbar tiegħu li meta tikkonsidrahom jimlewk bil-għaġeb, imma kien isemmi wkoll ħlejjaq żgħar u donnhom jidhru insinjifikanti għax – kien jenfasizza magħna – kull ħaġa maħluqa turi l-għerf u l-kobor Tiegħu.

Hekk bħala eżempju kien jgħid li x-xemx u daqsxejn ta’ nemusa t-tnejn li huma huma opri denji ta’ Alla u juru l-kobor tiegħu, kif jidher f’din it-talba tiegħu: “Int ħlaqt kollox, o Mulej, u l-għemejjel tiegħek li huma żgħar flgħajnejn tagħna fihom l-istess meravilja tal-għemejjel kbar, tant li n-nemusa u x-xemx huma denji tiegħek.” 20 KULTURA Ħafna soċji tal-MUSEUM, anke dawk li laħqu lil Dun Ġorġ ħaj, kellhom jew għandhom diversi interessi, passatempi u ħiliet oħra. Uħud mis-soċji nistgħu insejħulhom tassew “all-rounders”.

Għalkemm l-ewwel interess tagħhom baqa’ t-tixrid tal-Kelma, is-soċji jistgħu

anzi tajjeb jekk ikollhom passatempi li jkabbruhom bħala persuni sħaħ.

Eżempju wieħed fost ħafna kien Salvu Mallia.21 “Il-hobbies tiegħu kienu l-astronomija u l-kaktus. Għalih kienu mhux biss ta’ mistrieħ, iżda okkażjoni biex jintrefa’ iżjed fis-Sinjur Alla. L-artikli li kien jikteb fuq dawn is-suġġetti dejjem kien jispiċċahom bi ħsieb fuq il-kobor u l-ġmiel tas-Sinjur Alla... Dwar dawn iż-żewġ suġġetti mhux biss kien dilettant imma espert fil-veru sens tal-kelma. Kien kapaċi jitkellem għal sigħat sħaħ bla ma jieħu l-iċken żball jew jirrepeti xi kelma. Kont tħossok qiegħed f’xi sala tal-università tisma’ l-isbaħ diskors fuq il-kaktus jew l-astronomija. Kellu waħda mill-akbar kollezzjonijiet tal-kaktus li hawn f’Malta... Kellu ukoll għal qalbu teleskopju li kien ġab mill-Amerka; ħafna kienu dawk is-soċji li għaddew xi siegħa miegħu fuq il-bejt billejl jammiraw il-kobor t’Alla fil-ħolqien.”22

9

Fost soċji oħra li għamlu isem f’oqsma diversi tal-ħajja Maltija nsibu lil Joseph Muscat magħruf l-iktar għall-istudji Marittimi imma mhux biss, Ġorġ Borg, Carmel G. Cauchi u Joseph Buttigieg fil-letteratura, Maestro Albert Pace fil-mużika u tant oħrajn li minkejja li mhumiex magħrufin daqstant kellhom jew għandhom interessi varji.

EDUKAZZJONI SESSWALI Illum ħafna jitkellmu fuq edukazzjoni sesswali. Paul Calleja jgħid li Dun Ġorġ “kellu orjentament san ħafna lejn issesswalità. Kien jitkellem fuq dal-punt b’naturalezza tant umana li xi drabi xi kbar kienu waqt il-laqgħat jiġbdulu l-attenzjoni li ‘hawn iż-żgħar, Sinjur’.

Min kien iqerr għandu, u tkellem miegħu dwar sess jew sesswalità jgħid kemm kien bniedem kalm u b’moħħu f’postu f’dil-materja u kien jieħu deċiżjonijiet responsabbli.”23 Ċikku Schembri jirrakkonta li darba qabel il-Gwerra, Dun Ġorġ mar is-

Katekisti Kbar

Siġġiewi u lura fit-tard wassluh xi soċji bil-ħmara. Fl-imwarrab jaraw żewġ namrati, fi żmien meta n-namrar fil-pubbliku kien meqjus bħala skandlu. Imma Dun Ġorġ qal lis-soċji: “Toqogħdux taħsbu ħażin fihom għax dawk forsi waslu biex jiżżewġu u qegħdin jiftiehmu bejniethom!” Is-soċji baqgħu mistagħġbin bil-manjiera li biha kellimhom Dun Ġorġ.24 Mhux it-tfal kollha huma ta’ klassi waħda fil-kundizzjoni, iżda kollha huma prezzjużi għax ilkoll maħluqin fuq ix-xbiha ta’ Alla: għalhekk, min jgħallem għandu b’attenzjoni kontinwa jevita li jagħti sinjali ta’ preferenza, ta’ partikularità u ta’ stima, għax dawn huma ta’ diżgust kbir għall-qalb tat-tfal; iżda jħabrek li juri mħabba egwali lejn kulħadd.25 Dun Ġorġ lanqas ma kien joqgħod lura milli jitratta suġġetti delikati ta’ natura sesswali. Saħansitra

fil-Gabinetti jitratta suġġetti bħallabbuż tat-tfal,26 l-omosesswalità,27 u l-masturbazzjoni.28 F’Konastrija jsemmi ukoll il-mard trażmess sesswalment.29 Ċerti suġġetti jittrattahom ovvjament bit-tagħrif u l-mentalità ta’ żmienu.

Ngħidu aħna, fi żmienu kien għad hemm it-twemmin li l-masturbazzjoni ġġib il-mard. F’Konastrija jgħid li “tabib qal lil wieħed żagħżugħ marid biex ma jissodisfax lil ġismu fil-pjaċiri għaliex kien fil-periklu tal-mewt minħabba l-vizzju tiegħu.”30 Sa żmien relattivament riċenti, it-tobba kienu jgħidu li l-masturbazzjoni tista’ tagħmik jew iġġennek. F’nofs is-seklu 18, Tissot (1728-1797), tabib Żvizzeru, fil-ktieb tiegħu Onan, A Treatise on the Diseases Produced by Onanism, jgħid li telfa ta’ qatra ta’ likwidu seminali tikkawża iktar ħsara lill- ġisem minn erbgħin qatra demm. Skont Tissot il-masturbazzjoni twassal għal attakki epileptiċi, gonorrea u mard tal-moħħ. Illum nafu li dan kollu mhuwiex minnu.

10

15 Isimha ġej minn San Pietru t’Alkantara, qaddis Franġiskan Spanjol (1499-1562) magħruf għall-penitenzi tiegħu imma ukoll għar-riformi li ġab.

16. Dun Ġorġ (1960): “Ara qatt taħseb li inti fil-ħajja spiritwali, jekk ma tgħakkisx il-gula, għax l-ABĊ tal-ħajja spiritwali hija t-tgħakkis tal-gula, jiġifieri int għadek ma bdejtx miexi f’din il-ħajja jekk ma tkunx moderat fl-ikel u fix-xorb. Is-sawm jerfa’ r-ruħ f’Alla.”

17. Direttorju Spiritwali (1960).

Numru 412 18. Ġorġ Borg lil Alexander Bonnici (1989). P.131 19. Katekiżmu tal-Knisja Kattolika: “L-annimali huma ħolqien ta’ Alla. Hu jipprovdilhom għallħtiġijiet tagħhom. Bil-ħajja sempliċi tagħhom huma jbierku u jfaħħru u jgħollu ‘l Mulej.

Il-bnedmin ukoll għandhom juruhom tjieba. Imissna niftakru b’liema tjieba l-qaddisin, bħal San Franġisk t’Assisi jew San Filippu Neri, itrattaw l-annimali.” (par. 2416) 20. John Formosa (2010) 21. Kien Servjent Ġenerali talMorali. Miet nhar l-20 ta’ Novembru 1971.

22. Kan.Anton Mallia (1972).

Apprezzament: Salvu Mallia, Kalendarju Museumin Jannar 1972, p. 3.

23. Ibid.

24. Ġorġ Borg (2005). p.66 25. GMJT, 12 26. Gabinetti fil-MUSEUM, numri 12 u 85.

27. Ibid., numru 38.

28. Ibid., numru 46.

29. Konastrija, nru. 44: “... ġara li wara żmien qasir dehru fih sinjali ta’ mard serju li kien ħa minn dik il-persuna li magħha kien għamel id-dnub. It-tabib qallu li għalih il-fejqan kien diffiċli.”

30. Ibid., nru.77. Għalkemm ma jsemmix il-masturbazzjoni direttament, jidher li għaliha qed jirreferi.

FR MARCO PORTELLI

KOTBA FUQ

www.kdz.org.mt/recently-bought-books

IL-BEATITUDNIJIET Il-Papa Franġisku qed jistieden liżżgħażagħ biex għat-tliet snin li ġejjin, bi preparazzjoni għall-Jum Dinji tażŻgħażagħ fil-Polonja fis-sena 2016, jieħdu tlieta mill-Beatitudnijiet u jirriflettu fuqhom, waħda għal kull sena. L-ewwel waħda għal din is-sena hija: “Henjin il-fqar fl-ispirtu, għax tagħhom hija s-Saltna tas-Smewwiet”.

Fid-dawl ta’ dan, ir-Resource Centre tal-KDŻ ħaseb biex ikollu diversi kotba li jkomplu jgħinuna nirriflettu fuq il-Beatitudijiet. Kotba fuq is-

sinifikat tal-Beatitudnijiet u l-kuntest storiku li nkitbu fih, b’mistoqsijiet u riflessjonijiet li jisfidawna kif ngħixuhom fil-ħajja ta’ kuljum.1 Kotba fuq kif nistgħu nitolbu aħjar permezz tal-Beatitudnijiet lejn konverżjoni, paċi, ġustizzja, ħniena u tiġdid.2 Il-kwalitajiet ta’ faqar fl-ispirtu, manswetudni, u l-umiltà.3 Żgur li dan jitlob akkumpanjament spiritwali4 megħjun minn ħajjiet ta’ qaddisin5 u tagħlim ieħor fil-Bibbja.6 Din ilmixja spiritwali tgħinna nifhmu iktar li l-Beatitudnijiet mhumiex xi toqol extra, imma vjaġġ lejn il-kuntentizza, biex nintelqu f’idejn Alla, u nkunu lesti li naqdu bil-ferħ, iktar milli niġu

moqdija.7 Dawn il-kotba għandhom ikunu ta’ interess partikolari għallmexxejja tal-gruppi. Ktieb minnhom jindirizza l-missjoni, il-viżjoni, ilvaluri, l-għaqda u l-għan tal-gruppi jew movimenti, biex b’mod kreattiv inwasslu l-messaġġ ta’ Ġesù.8

Inħeġġu b’mod speċjali lill-mexxejja ta’ gruppi jew movimenti biex infittxu u naqraw iktar fuq is-suġġett, u b’hekk nidħlu fil-fond tar-riflessjoni personali, kif ukoll fil-gruppi tagħna f’mixja ta’ fidi lejn il-JDŻ fil-Polonja 2016.

Iktar informazzjoni fuq kif tissellef, ħinijiet u dettalji oħra, issibuhom fuq is-sit tal-KDŻ.

REFERENZI: 1 JAMES C. HOWELL, The Beatitudes for Today, 2005.

2 MICHAEL H. COSBY, Spirituality of the Beatitudes, 2005.

3 HENRY BOLO, The Beatitudes: The Poor in Spirit, the Meek and Humble, 2009.

4 J. BRIAN BRANDSFIELD, Living the Beatitudes: A Journey to Life in Christ, 2011.

5 JIM FOREST, Ladder of the Beatitudes, 1999.

6 MARK P. SHEA, Salt and Light: The Commandments, the Beatitudes and a Joyful Life, 2013.

7 RANIERO CANTALAMESSA, Beatitudes: Eight Steps to Happiness, 2009.

8 DAN R. EBENER, Blessings for Leaders: Leadership Wisdom from the Beatitudes, 2012.

11

FR ANDREW GALEA OFM CONV.

PA GĦIDLI

storja

D

an l-aħħar kont qed nagħti kors ta’ eżerċizzi lil grupp partikolari.

Iddeċidejt li nuri biċċa minn film. Waqt li kulħadd kien attent attent jara l-film, nisma’ raġel li kien bilqiegħda warajja jgħid lill-mara tiegħu: “Newwilli tissue għax għajnejja qed iddemma’, ma nafx biex imma qed idejjaqni”.

Dak il-ħin tbissimt u fhimt li kien qed jistħi juri u jgħid li l-film tant kien emozzjonah li qabbiżlu demgħa minn għajnejh. Fil-fatt meta jien komplejt bit-talk, għajnejh waqfu jdemmgħu!

Infatti spiss jiġri li meta nisimgħu jew naqraw storja faċli nidħlu fiha għax normalment ikun hemm fiha xi sentiment, emozzjoni jew esperjenza li huma simili għal xi ħaġa li aħna għexna fil-passat jew inkunu qed ngħixu fil-preżent. Mhux ta’ b’xejn li l-istejjer li nisimgħu jew naqraw faċli joħolqu fina sentimenti qawwija, saħansitra ta’ biki. Ma nkunux niżbaljaw jekk ngħidu li l-ħajja talbniedem hi l-parti kbira minnha magħmula minn stejjer. Nafu li l-bniedem jgħaddi ħafna minn ħajtu jgħix u jirrakkonta stejjer. X’inhuma l-biċċa l-kbira tal-kotba, tal-films, talpittura, skultura, tad-diskorsi tagħna jekk mhux stejjer li aħna nisimgħu u

nirrakkuntaw? Żgħar u kbar inħobbu nisimgħu l-istejjer. Kultant dawn l-istejjer jagħmluna iktar sensibbli għal ċerti realtajiet u kapaċi jbiddlu, għall-aħjar jew għall-agħar, il-mod tal-ħsieb tagħna.

Anke f’dak li għandu x’jaqsam malħajja tal-fidi nsibu ħafna stejjer u rakkonti. Xi nsibu fil-Bibbja jekk mhux għadd ta’ stejjer li ma jispiċċa qatt?

Jekk naqbdu dan il-ktieb f’idejna nindunaw li huwa l-album tarritratti tal-familja tagħna, tas-soċjetà tagħna, talħajja reliġjuża tagħna.

Għalkemm minn mindu nkiteb l-aħħar ktieb tal-Iskrittura issa għaddew bosta snin, dan bl-ebda mod ma tilef l-attwalità tiegħu, u waħda mir-raġunijiet prinċipali hija minħabba

12

l-fatt li huwa mżewwaq b’bosta rakkonti.

Anke f’dawk il-kotba li ma kinux maħsuba li jkun hemm rakkonti fihom nosservaw stejjer ta’ nies illi għexu esperjenzi differenti. Ħarsa ħafifa lejn l-ittri ta’ San Pawl turina kemm dan huwa minnu.

Wara l-Apokalissi, għalkemm ma jagħmlux parti mill-Kanoni tal-Kotba Mqaddsa, insibu għadd kbir ta’ stejjer li kollha jirrakkontaw dik li f’titlu wieħed nistgħu nsejħu: “L-Esperjenza Ġesù

JEKK NAQBDU DAN IL-KTIEB F’IDEJNA NINDUNAW LI HUWA L-ALBUM TARRITRATTI TAL-FAMILJA TAGĦNA, TAS-SOĊJETÀ TAGĦNA, TAL-ĦAJJA RELIĠJUŻA TAGĦNA.

Kristu”. Mill-kitbiet tal-Patrijiet tad-deżert għall-fjuretti ta’ San Franġisk t’Assisi, mirrakkont tal-pellegrinaġġ ta’ San Injazju ta’ Loyola għar-rakkont tal-martirju ta’ Oscar Romero, mill-ħajjiet ta’ papiet li għexu dejjem fil-Vatikan, għall-oħrajn li daru d-dinja, mill-istejjer ta’ qaddisin li għexu jiġbru l-flus għall-ħidmiet appostoliċi tagħhom għall-oħrajn li ma kellhomx ċenteżmu fuq xiex jaħilfu, l-istorja tasSalvazzjoni kompliet tiżżewwaq b’għadd sabiħ ta’ stejjer u rakkonti.

Imma l-istorja ma tiqafx hawn. Hemm stejjer oħra li għadhom qed jiġu rakkuntati, li għadhom qed jinkitbu.

Mingħajr ma nesaġera hemm vanġeli oħra li għadhom qed jitfasslu. Dawn huma l-ħajjiet ta’ dawk li l-Mulej afdalna biex nikkatekizzaw. Jekk l-istejjer li nirrakkuntaw fil-katekeżi tagħna m’għandhom xejn x’jaqsmu mal-ħajja tal-katekizzanti, ser ikun diffiċli ħafna li l-ħajja ta’ dawk li niltaqgħu magħhom, ta’ dawk li jiġu fiċ-ċentri tagħna tiddefinixxi ruħha bħala Vanġelu. Nafu li l-kelma Vanġelu ġejja mill-Grieg ‘evangelion’ u tfisser Aħbar tajba. Issa l-missjoni tagħna hi li kull storja li għadha qed tinkiteb issir vanġelu, aħbar sabiħa. Ħafna drabi

aħna msejħa, ovvjament wara li nkunu għamilna din l-esperjenza aħna, sabiex niggwidaw lil persuni oħra f’li jindunaw li anke ħajjithom hija storja ta’ ħelsien, minkejja t-tgħaffiġ u t-tidwir kollu li fiha.

M’hemm l-ebda storja li għandha tispiċċa ħażin! X’inhuma l-istejjer tal-qaddisin jekk mhux stejjer ta’ individwi li saru vanġeli mgħejxa?

Dawk li jiltaqgħu magħna jridu, birrakkont tagħna tal-vanġelu li jingħex, jidħlu fi proċess li jindunaw li huma persuni li għandhom bżonn ħelsien, li Alla jħobbhom anke fis-sitwazzjoni mkagħbra tagħhom, imma fl-istess ħin Alla jixtieq jeħlishom. Jekk nieqfu biss mal-affermazzjoni: “Alla jħobbni kif jien” inkunu qed ngħidu nofs verità. Alla vera jħobbni kif jien imma jrid jeħlisni. Hekk wara dan jibda proċess ieħor li min ikun inħeles (jew ovvjament qiegħed f’dan il-proċess) ikun jista’ jgħid: “Alla għamel miegħi ħwejjeġ kbar, ħajti issa hija Vanġelu – Aħbar sabiħa”.

Fl-istudju tal-kateketika dan kollu jissejjaħ il-proċess tan-Narrazzjoni, jew kif in-Nisrani jirnexxilu jara

13

ħajtu bħala rakkont tal-għeġubijiet illi Alla għamel miegħu, bħala storja ta’ salvazzjoni. Il-Bibbja tibqa’ l-istrument l-iktar adatt biex il-persuna tibda tikkunsidra ħajjitha bħala ġrajja ta’ ħelsien. Normalment huwa faċli li wieħed jidentifika ruħu ma’ personaġġi bibliċi u jara kif dawn għaddew minn proċess ta’ ħelsien meta ltaqgħu ma’ Alla l-ħaj. Issa favur tagħna għedna li l-Knisja temmen li meta titħabbar il-Kelma ta’ Alla, b’mod partikolari flAssemblea Liturġika, dak il-ħin il-Kelma tkun vera daqskemm kienet eluf ta’ snin ilu, sewwa sew meta għall-ewwel darba nkitbet jew ixxandret. Jekk il-Mulej qed jgħid fil-Kelma tiegħu: “Qum u imxi” qed jgħidha lilna llum.

F’dan il-proċess kollu huwa importanti li nitilqu mill-esperjenza u mhux mill-astratt. Anke jekk mhux kulħadd jaqbel, imma meta nitilqu mill-astratt normalment nibqgħu fih. Irridu nivvalurizzaw dik li hi l-esperjenza umana, għax fiha u fiha biss Alla tkellem. Fiha kien li Alla nissel lil Ibnu u wrieh lilna bħala l-uniku wieħed li jista’ jagħmel minn ħajjitna dak li hu dejjem ħaseb u xtaq dwarna: “perfetti quddiemu fl-Imħabba”.

Meditazzjoni

Tonio Caruana

MINN IDEJN L-ARTIST

F

l‑Eżortazzjoni Appostolika Catechesi Tradendae tal‑Papa Ġwanni Pawlu II, f’paragrafu 5 tal‑ewwel kapitlu naqraw li biex il‑katekeżi tagħna tkun awtentika, hija trid tkun iċċentrata fuq il‑persuna ta’ Ġesù Kristu. Il‑Papa jisħaq li din hija essenzjali. L-iskop tal‑katekeżi hu li twassal dan, jiġifieri li Ġesù ta’ Nazaret, “l‑Iben waħdieni tal‑Missier...mimli grazzja u verità” bata u miet għalina u li issa, wara li qam mill‑mewt, huwa ħaj għalina għal dejjem. Għalhekk il‑qalba tal‑katekeżi trid tgħallem li Ġesù fuq kollox huwa “it‑triq u l‑verità, u l‑ħajja,” u l‑ħajja Nisranija tikkonsisti f’li nimxu wara Ġesù, is‑Sequela Christi.

nixtieq li magħkom nittratta pittura partikolari ta’ Bosch bl‑isem ta’ Christ Carrying the Cross, xogħol fuq it‑tila li l‑artist ħadem bejn l‑1510 u l‑1515.

Biex ninqdew b’espressjoni ta’ San Pawl, it‑tema essenzjali u primarja tal‑katekeżi skont din l-eżortazzjoni hija li ngħinu lill‑imgħammdin jidħlu fil‑“misteru ta’ Kristu”. Fi kliem ieħor, kull Nisrani huwa mistieden, permezz tal‑katekeżi, biex jifhem, “flimkien mal‑qaddisin kollha, il‑wisa’, it‑tul, l‑għoli, l‑għammieq tal‑imħabba ta’ Kristu u tagħrfu kemm tgħaddi din l‑imħabba ’l kull għerf, biex tidħlu bil‑milja tagħkom fil‑milja kollha ta’ Alla”. (Ef 3)

Isfel nett fuq in‑naħa tal‑lemin tal‑pittura nsibu lill‑ħalliel imlaqqam il‑ħażin, li jidher bil‑ħbula madwar għonqu, irrabjat u qed iżeblaħ, inkurlat u bħal donnu, kieku jista’, jistraxxna lil Ġesù. Fuq nett tal‑pittura u fuq l‑istess naħa nsibu lill‑ħalliel l‑ieħor, dak imlaqqam it‑tajjeb, wiċċu bajdani, maħsud u konfuż, maġenbu konfessur ta’ wiċċ vera ikrah li qisu qed ifakkru kull wieħed minn ħtijietu.

Dawn iż‑żewġt irġiel jissimbolizzaw lil kull midneb, li fil‑preżenza ta’ Ġesù jew iċedu jew jirvellaw.

Jekk hemm artist li bil‑pittura tiegħu jistedinna biex napprezzaw u nidħlu fil‑misteru ta’ Ġesù huwa Hieronymus Bosch, li b’ħafna mill‑pitturi tiegħu huwa ttratta episodji mill‑ħajja ta’ Ġesù bħala suġġett ewlieni tal‑pittura tiegħu. Illum

Kif wieħed jintebaħ mill‑ewwel, Kristu Jġorr is‑Salib hija pittura eċċezzjonalment drammatika, bi sfond skur, mimlija b’ħafna rjus li fil‑biċċa l‑kbira tagħhom jikkaratterizzaw uċuh grotteski. B’kollox insibu tmintax‑il wiċċ, dsatax jekk ngħoddu l‑wiċċ ta’ Ġesù nnifsu mpitter fuq il‑velu f’idejn il‑Veronika. L‑artist jippreżentalna lil Ġesù b’espressjoni kiebja, għajnejn magħluqin u rasu inklinata ’l quddiem.

Fuq in‑naħa t’isfel, issa fin‑naħa tax‑xellug insibu lil Veronika bil‑velu f’idejha, għajnejha nofshom magħluqin u b’wiċċha jħares in‑naħa l‑oħra ta’ fejn

14

hemm Ġesù. Wiċċha huwa mdawwal u l‑ikona fuq il‑velu hija replika tal‑wiċċ ta’ Ġesù fin‑nofs tal‑kwadru. Din il‑mara bħal tirrappreżenta lil dawk kollha li l‑katekeżi nisslet fihom sens kbir ta’ mħabba lejn Ġesù u li għalihom sar kollox. Fuq l‑istess naħa imma fuq insibu lil Xmun iċ‑Ċirinew b’rasu ’l fuq, donnha maqluba, qed tesprimi t‑toqol tas‑salib u forsi wkoll il‑frustrazzjoni tas‑sitwazzjoni li sab ruħu fiha. Forsi wkoll rappreżentattiv ta’ dawk li la jifhmu u lanqas jaċċettaw ir‑rieda t’Alla għalihom.

Meta tqis li din il‑pittura saret ħames mitt sena ilu, li qiegħda tittratta suġġett ta’ elf u ħames mitt sena qabel u tħares lejn l‑esperjenza tagħna llum, tinduna li xi ftit jew wisq id‑dinja u n‑nies ta’ ġo fiha baqgħu l-istess! Bosch libbes il‑karattri ta’ żmien Kristu bil‑kostumi ta’ żmienu għax ried jurina li anke fi żmienu l‑ġlieda bejn it‑tajjeb u l‑ħażin, li hija tant ċentrali fil‑ħsieb Kristjan, kienet reali. U llum?

Huwa għalhekk ċar li l‑ħidma kateketika tibqa’ bżonnjuża għal kull żmien.

Il‑bniedem ta’ kull żmien jilbes maskri grotteski u warajhom jinħeba biex jagħti libertà lill‑passjonijiet ta’ qalbu u l‑ħsus mgħawġa ta’ moħħu. Bosch iqiegħed lil Kristu fin‑nofs tal‑pittura biex bħal donnu jgħidilna l‑post li aħna għandna nagħtu lil Kristu f’ħajjitna.

L‑artist jitlobna nieqfu nħarsu ’l hawn u ’l hemm, mingħalina nistgħu u kapaċi

naħarbu milli nwieġbu l‑mistoqsija tant importanti dwar il‑fini aħħari tagħna l‑bnedmin fuq l‑art ,u minflok insammru ħarsitna fuq dik ta’ Kristu u nħalluh jibdilna bi mħabbtu. L‑artist f’din ix‑xena kważi kaotika, ipoġġilna persuna mimlija empatija għat‑tbatija ta’ Ġesù, din għandha idha qed tersaq biex tmiss il‑wiċċ ta’ Ġesù. Donnu flimkien mal‑Veronika dan ir‑raġel

joħloq kontro‑bilanċ għall‑bqija tal‑uċuh koroh l‑oħra li bihom hu mdawwar il‑wiċċ sabiħ u seren għalkemm kiebi ta’ Ġesù.

Fejn int sejra Veronika? Forsi sejra tiltaqa’ ma’ Marija Omm Ġesù, li hija assenti f’din il‑pittura. Jista’ jkun li ħassejt li l‑missjoni tiegħek wettaqtha meta wrejt il‑kompassjoni tiegħek

15

imma mbagħad ma flaħtx aktar fil‑preżenza ta’ dik il‑konfużjoni kollha.

Veronika, agħtina l‑grazzja sabiex meta l‑ħajja ta’ madwarna ssir karikatura ta’ dik il‑ħajja vera li ħalaqna għaliha l‑Missier, ikollna aħna wkoll il‑kuraġġ li nirtiraw fis‑silenzju li kapaċi jroddilna l‑ekwilibriju, jiġifieri l‑ħajja tal‑virtù.

Riżorsi

MIL-LIBRERIJA

Karmenu Borg

BIBLE THEMES VOLS. I & II TA’ THIERRY MAERTENS OSB L-importanza tal-Bibbja fit-twemmin nisrani hija ċ-ċentru ta’ kull attività li l-kattoliċi jagħmlu. Dan għaliex l-Iskrittura Mqaddsa hija l-kitba li fuqha n-Nisrani jrid jimmudella ħajtu.

Għalhekk kull katekist u għalliem tar-reliġjon irid ikun familjari ma’ din il-kitba. Huma bosta l-lezzjonijiet li wieħed jista’ jagħmel, dan minħabba r-rikkezza ta’ temi li nsibu fil-Bibbja.

Matul is-snin kienu bosta dawk li għamlu użu min dan il-ktieb qaddis, biżżejjed insemmu lil San Ġorġ Preca li tant organizza metodi ta’ tagħlim ispirati mill-Bibbja, bħal per

eżempju l-Qagħda Museumina, speċi ta’ Bible sharing ibbażat fuq qari Skritturali u tagħlim u meditazzjonijiet miġbuda.

Il-ktieb f’żewġ volumi Bible Themes Vols. I & II ta’ Thierry Maertens OSB, huwa eżempju tajjeb ta’ dan li qegħdin ngħidu.

Għalkemm l-ewwel edizzjoni ġiet ippubblikata fl-1964, dan il-ktieb għadu validu sal-lum.

Essenzjalment għandna numru ta’ temi bibliċi mqassmin fuq festi liturġiċi b’numru ta’ kwotazzjonijiet

skritturali li jispjegaw dawn it-temi.

Dawn il-kwotazzjonijiet fakkruni ħafna fit-tagħlim tas-sentenzi skritturali li kien isir fil-Museum, fejn sentenzi bl-amment mill-Bibbja kienu jiġu mgħallma bl-iskop li dak li jkun jiffamiljarizza ruħu mal-iskrittura.

Personalment nirrikkmanda dan il-ktieb lil kull min jixtieq fil-katekeżi tiegħu jibni bażi soda skritturali.

Għal aktar informazzjoni żur

www.sdclibrary.org

Patterns of Comparative Religion ta’ Mircea Eliade Ktieb ieħor li nixtieq nirrakkomanda huwa Patterns of Comparative Religion tal-awtur Rumen Mircea Eliade. Nistgħu ngħidu li Eliade kien ġgant fl-istudji tar-reliġjon kumparattiva, kien ukoll kittieb kbir fejn jidħlu rumanzi u stejjer.

Mingħajr ma nafu wħud mill-films li naraw u li tant jogħġbuna kienu influwenzati minnu. L-istess kotba u rumanzi, kif ukoll numru ta’ filosofiji li llum jinfluwenzaw il-ħsieb tal-Punent.

Essenzjalment Eliade kien juri li x-xewqa għad-divin fil-bniedem twasslu sabiex jesplora r-realta’ sopranaturali.

Din l-esplorazzjoni hija komuni firreliġjonijiet u l-kulturi kollha.

Wieħed malajr jista’ jitħawwad u jaħseb li Eliade qiegħed joħloq sistema ta’ relattiviżmu li fiha kull reliġjon hija l-istess u allura n-nisrani jista’ jitlef l-identita’ tiegħu. Personalment ma naħsibx li dan huwa l-każ. Anzi

l-għarfien ta’ dak li hemm komuni firreliġjonijiet jista’ jgħin sabiex nifhmu u napprezzaw l-uniċità tat-twemmin tagħna. Personalment dan għaraftu meta qrajt mhux biss il-Bibbja kollha (darbtejn l-ewwel meta kelli erbatax u t-tieni darba meta kelli erbgħa u tletin sena) iżda ukoll meta qrajt kitbiet oħrajn. Hekk, ngħidu aħna, l-emfasi kbira fuq l-assolutezza ta’ Alla li wieħed jara fis-Suriet tal-Quran, is-simboliżmi sbieħ tal-Mahabarat, il-ktieb sagru tal-Hinduiżmu speċjalment id-diskors magħruf tal-Bhagivad Gita li huwa meqjus iċċentru tar-reliġjon Hindu, kienu ħallew impressjoni sabiħa fuqi. Iżda jkolli nammetti li l-aktar li laqtuni kienu l-Epika ta’ Gilgamex bix-xebh tagħha mal-ktieb tal-Ġenesi u s-Sagi tan-nies tat-tramuntana bis-sentiment li jista’ jidher fatali u pessimista imma li tant jagħti importanza lill- individwu.

16

Għalhekk huwa naturali li l-kitba ta’ Eliade interessatni, il-mod kif dan l-awtur kien jgħaqqad ir-realtajiet umani li jwasslu għad-Divin huma affaxxinanti.

Fl-istess waqt dan l-awtur kien dejjem żamm rispett u dinjità kif jixraq littwemmin Nisrani, li huwa bħala Nisrani Ortodoss dejjem tah l-importanza li kien jistħoqqlu. Fl-opinjoni tiegħi l-iżball ta’ Eliade huwa l-emfasi esaġerata fuq l-importanza ta’ Zalmoxis, ‘profeta’ talqedem Daċiku (jiġifieri Rumen) li skont hu kellu influwenza enormi 500 sena qabel Kristu. Din it-tendenza li jagħtu importanza sproporzjonata lil kittieba u ħassieba Rumeni msejħa Protokroniżmu, hija komuni fost l-awturi ġejjin minn dan in-nazzjon. Iżda b’daqshekk ma għandu jtellef xejn mill-mertu ta’ dan l-awtur. Għalhekk nistedinkom sabiex tiffamiljarizzaw ruħkom ma’ Mircea Eliade u l-kitbiet tiegħu u żgur li tkun esperjenza sabiħa.

ĊENTRU TAR-RIŻORSI

SEGRETARJAT GĦALL-KATEKEŻI, L-ISTITUT KATTOLIKU, FURJANA Albert Mercieca

RADCLIFFE, TIMOTHY: WHAT IS THE POINT OF BEING A CHRISTIAN? X’inhu l-iskop li tkun nisrani? Jekk wieħed jirraġuna li r-reliġjon hija biss xi ħaġa utli, jkun qiegħed jirriduċiha għal prodott ieħor għall-konsumatur. Iżda jekk aħna nindirizzaw rwieħna lejn Alla din tagħmel differenza ta’ kif għandha tkun il-ħajja tagħna. Din mhix xi moralità ta’ superjorità. In-nisrani mhu xejn aħjar minn ħaddieħor.

Iżda l-ħajja tan-nisrani għandha tkun immarkata b’xi forma ta’ speranza, ħelsien, ferħ u kuraġġ. Jekk ilħajja nisranija ma jkollhiex dawn l-attributi kif jista’ wieħed jemmen dak li ngħidu? L-argument miġjub f’dan il-ktieb minn Radcliffe huwa profondament Kattoliku u uman.

Mibni fuq l-esperjenza pastorali, dan il-ktieb jargumenta li aktar ma wieħed jasal biex jifhem il-Vanġelu aktar wieħed isir miftuħ għad-dinja ta’ madwaru.

Ħinijiet tal-ftuħ taċ-Ċentru tar-Riżorsi tas-Segretarjat għall-Katekeżi

HERMIE: GOD FORGIVES SURRENDERED : THE ME, AND I FORGIVE YOU STORY OF JAY HARDING Sensiela ta’ kotba miktuba minn Max Lucado karatterizzati millkarattru ta’ Hermie & his friends.

F’dan il-ktieb, li hu qari għat-tieni livell, ix-xagħat qed ilestu għallfestival tal-ħsad u l-ħabib ta’ Hermie, Wormie għandu bżonn l-għajnuna. Iżda Hermie jaljena rasu u jinsieh, mhux darba iżda darbtejn. Fortunatament Wormie, jaħfer lill-ħabib xagħat tiegħu. Iżda meta Hermie jkun diżappuntat, kien se jkun lest li hu jaħfer? Sentenzi bażiċi, vokabularju sempliċi u stampi ħelwin ħafna. Hermie: God Forgives Me, and I Forgive You huwa qari perfett għal tfal li qegħdin jitgħallmu jaqraw waħedhom u għall-ġenituri li jixtiequ jintroduċu sens ta’ fidi f’familja li titlob flimkien.

OTTUBRU-MEJJU

FILGĦODU

FILGĦAXIJA

Raġel miżżewweġ u missier bieżel, Jay Harding jara lilu nnifsu bħala persuna ġeneruża, maħbub u altruwist li kien lest jagħti kollox għall-familja tiegħu. Iżda malajr jinduna li kien fallielu u dawk kollha ta’ madwaru kienu jqisuh egoist u dejjem lest li jidħaq b’għajru. F’xifer ta’ falliment tażżwieġ tiegħu, f’kollass tan-negozju u mwassal biex jitlef ħajtu kif kienet għalih, Jay jiddeċiedi li jqum u joħroġ b’ħiltu kollha biex jipprova li kien kapaċi jipprovdi u jieħu ħsieb il-familja tiegħu. F’dan il-vjaġġ jinduna li hemm riżultat għal kull esperjenza - tajba jew ħażina. Jay Harding jitgħallem x’jiġri jekk ikollok rieda li tħalli kollox warajk u tagħżel li ĊĊEDI.

It-Tnejn 9:00 - 12:00 Magħluq

ĠUNJU-SETTEMBRU

FILGĦODU 9:00 - 12:00

FILGĦAXIJA Magħluq

17

BEYOND THE HEAVENS : SCIENCE HAS LIMITS THAT ONLY FAITH CAN ANSWER Oliver, tifel ta’ tnax-il sena, li kien isaqsi dejjem u fuq kollox, inqabad bejn ħaltejn bejn it-tagħlim taxxjenza, it-tagħlim Nisrani u s-sħaba sewda li kienet riesqa fuq id-dar tiegħu. Il-familja Amerikana tiegħu kenet tidher kuntenta iżda l-inkwiet minn ġewwa kien qiegħed jeqridha. Oliver jissielet ma’ xi wħud mill-problemi l-aktar iebsa. Għaliex aħna hawn? X’jiġri meta mmutu?

Min ħalaqna? Hekk kif Oliver idur lejn ix-xjenza biex fiha jsib risposta, hekk jitfaċċa b’mod mirakuluż bniedem f’kurrent misterjuż. Din ir-relazzjoni ta’ bejniethom twassal lil Oliver għall-verità aħħarija: Alla jista’ biss jinstab fil-FIDI – u mhux b’mod viżiv biss.

It-Tlieta L-Erbgħa Il-Ħamis Il-Ġimgħa 9:00 - 12:00 9:00 - 12:00 Magħluq 9:00 - 12:00 17:30 - 19:30 Magħluq 17:30 - 19:30 Magħluq Magħluq Magħluq

9:00 - 12:00 Magħluq Magħluq Magħluq

9:00 - 12:00 Magħluq

Inklużjoni

Edward Wright

DIŻORDNIJIET TAL-IKEL

FIT-TFAL U L-ADOLEXXENTI Illum aktar minn qatt qabel it-tfal u l-adolexxenti qed jgħixu f’dinja li tippreżentalhom kontinwament personalitajiet ċelebri bħala mudelli ta’ mġiba u ta’ kif għandek tkun biex tħossok ‘persuna ideali’ jew ‘ta’ valur’. Is-sigħat twal li jgħaddu fiddinja virtwali jagħmluhom esposti għal ħafna messaġġi ripetuti li jiġu ttimbrati f’moħħhom (cognitive scripts) u jaffettwaw l-imġiba u l-attitudnijiet tagħhom. Fost dawn il-messaġġi nsibu l-idea ta’ ġisem ideali li ħafna drabi hija ideal kulturali li mhuwiex realistiku.

U tiskanta kemm hawn adolexxenti li jemmnu li dan l-ideal huwa possibbli u li jekk ma jilħquhx ma jkunux la persuni ideali u lanqas attraenti għalihom infushom u għall-oħrajn. Il-pressjoni li l-adolexxent iħoss biex jikkonforma ma’ dan l-ideal tas-soċjetà u l-kultura tagħna, flimkien ma’ fatturi u influwenzi oħra li jista’ jkun li jkunu ġejjin anki mit-tfulija, jistgħu jwasslu għal xi diżordni tal-ikel partikulari. U fl-adolexxenza dawn id-diżordnijiet jista’ jkollhom impatt negattiv fuq il-kapaċità tal-persuna biex taħseb u titgħallem. Hu għalhekk li kull edukatur jeħtieġ li jifhem l-importanza kbira ta’ dan is-suġġett u jaqra u jinforma ruħu sew dwaru.

Definizzjonijiet u Statistiċi Importanti Diżordni tal-ikel hija kundizzjoni psikjatrika li l-karatteristika prinċipali tagħha hija x-xewqa ossessjonanti li

persuna jkollha biex tirqaq u biża’ tremenda milli żżid imqar ftit filpiż tagħha. Dawn id-diżordnijiet jistgħu jikkawżaw problemi mediċi li huma ta’ periklu serju għal saħħet il-persuna. Il-biża’ li żżid fil-piż tista’ tkun tant kbira li twassal biex il-persuna ma tikolx, tiekol ftit ħafna jew inkella saħansitra tneħħi dak li tkun kielet. Ġeneralment dawn id-diżordnijiet jibdew fil-preadolexxenza jew fl-adolexxenza imma l-oriġini tagħhom jistgħu imorru lura anki sat-tfulija. Huwa għalhekk ferm importanti li kull edukatur u ġenitur ikun jaf sew x’fatturi jistgħu jwasslu għal dawn id-diżordnijiet sa minn eta żgħira.

Iridu joqogħdu wkoll attenti għallmessaġġi li jwasslu lit-tfal tagħhom, anki bl-attitudnijiet tagħhom lejn l-ikel u l-idea ta’ fiex tikkonsisti ‘figura tajba u sabiħa’. Dawn iddiżordnijiet qed isiru dejjem aktar frekwenti u huma fost l-aktar mard kroniku fost adolexxenti bniet, filwaqt li qed jiżdiedu anki fost issubien u l-ġuvintur. Fl-Amerka biss, fl-aħħar għaxar snin in-numru ta’ ġuvintur li jsofru minn xi diżordni tal-ikel irdoppja. Skont l-Assoċjazzjoni Amerikana tal-Psikjatrija il- ‘malefemale prevalence ratio’ ivarja minn 1:6 għal 1:10. Madwar 5 fil-mija ta’ dawk li jsofru mill-‘anorexia nervosa’ jmutu, u nofs dawn l-imwiet

18

jirriżultaw minn suwiċidji (American Psychiatric Association, 2000; Steiner & Lock, 1998).

Bejn 7.5 u 11 fil-mija tat-tfajliet adolexxenti u bejn 2.0 u 4.5 fil-mija ta’ ġuvintur tal-istess età jammettu li matul is-sena ta’ qabel kienu użaw pilloli jew sustanzi oħra biex ineħħu dak li kienu kielu biex jitilfu l-piż jew ma jżiduhx (Kann et al., 2000). U aktar inkwetanti minn dan huwa l-fatt li 37 fil-mija ta’ tfal fl-età ta’ bejn 6 u 11 –il sena ppruvaw jitilfu l-piż permezz ta’ xi forma ta’ dieta.

Barra minn hekk l-età medja ta’ meta jibdew dawn id-diżordnijiet niżlet minn bejn 13 u 17 –il sena għal bejn 9 snin u 12 –il sena. Fl-Amerka biss minn madwar 10 miljun persuna affettwata minn xi marda minn dawn, 90 fil-mija huma tfal u adolexxenti. (statistika meħuda millwebsajt http://esmh.umaryland.edu fl-10 ta’ Marzu 2014) Diżordnijiet u Sintomi L-aktar kundizzjonijiet/diżordnijiet komuni tal-ikel huma l-‘anorexia nervosa’ u l-‘bulimia nervosa’ imma oħrajn li jidħlu wkoll f’din il-kategorija huma l-‘binge eating disorder’, ‘avoidant/restrictive food intake disorder’, ‘Pica and rumination disorder’, ‘elimination disorder’ u ‘eating disorders not otherwise specified’. Dawn tal-aħħar jinkludu imġibiet tal-ikel li mhumiex normali, li jistgħu jagħmlu ħsara

lill-individwu u li mhumiex parti missintomi tad-diżordnijiet l-oħra. Eżempji ta’ mġibiet bħal dawn huma meta l-individwu jomgħod u jobżoq l-ikel, jew inkella meta jiekol bil-goff u jaqla’ l-ikel b’mod irregolari. Is-sintomi taddiżordnijiet l-oħra imsemmija (jinsabu deskritti fid-DSM 5) hawn fuq jinsabu fil-kaxxi ma’ dan l-artiklu.

Fl-Anorexia Nervosa: Il-persuna tirrifjuta li jkollha piż ta’ almenu 85% jew aktar ta’ dak li hu mistenni għall-età u t-tul tagħha. Tibda tesperjenza biża’ qawwija li żżid fil-piż tagħha u jkollha perċezzjoni falza talpiż u l-figura tagħha u għalhekk stima baxxa tagħha nfisha u inkapaċità li tifhem il-periklu gravi li titlef ħafna piż fi ftit żmien. Fil-każ tal-bniet, ma jiġihiex il-period għal tliet xhur konsekuttivi.

Fil-Bulimia Nervosa l-persuna: - Tibda tiekol ammonti kbar ta’ ikel, binge eating, u titlef il-kontroll fuq x’tiekol u kemm tiekol.

- Biex tikkompensa għall-ikel esaġerat li tieħu tibda tirriġettah jew tuża pilloli tad-dieta jew laxatives.

- L-okkorrenza tal-‘binge eating’ u imġibiet biex jikkompensaw għal dan tkun ta’ darbtejn jew aktar fil-ġimgħa - Tagħti importanza kbira ħafna lillfigura u l-piż tagħha fl-evalwazzjoni tagħha nfisha Fil-Binge Eating Disorder: - Tiekol bl-istess mod ta’ xi ħadd li jkollu l-bulimia nervosa, imma ma tikkompensax għal din l-imġiba - Tiekol ikel li jkollu kontenut għoli ta’ xaħmijiet (fats) u zokkor (sugars) - Jkollha aktar ċans li tkun obeża.

Però hemm persuni li jżommu piż stabbli minħabba li jalternaw bejn episodji ta’ reżistenza stretta għall-ikel u oħrajn ta’ ‘binge eating’ Fil-Pica and Rumination Disorder il-persuna: - Iddaħħal f’ħalqha, tomgħod u anki tiekol sustanzi li mhumiex nutrittivi. Fost dawn is-sustanzi wieħed isib affarijiet bħal karti, sapun, xagħar, metall, ġebel, faħam, injam u bosta oħrajn.

- Tista’ tiġiha xewqa qawwija minn żmien għal żmien biex tiekol sustanza partikulari għax tagħtiha sodisfazzjon fit-togħma jew filkonsistenza tagħha - Tista’ tħoss sodisfazzjon minħabba stimulazzjoni orali mill-oġġett ikkunsmat Is-sintomi ta’ dawn id-diżordnijiet jinqasmu fi tlieta: sintomi fiżiċi, sintomi emozzjonali u sintomi ta’ mġiba. Dawn li ġejjin huma l-aktar sintomi komuni fid-diżordnijiet kollha

19

tal-ikel. Biex ikun hemm diżorni jeħtieġ li jkun hemm numru minn dawn is-sintomi li jkunu persistenti fuq medda ta’ żmien.

Sintomi Fiżiċi - Il-persuna titlef piż sostanzjali fi żmien qasir - Tesperjenza wġigħ abdominali - Tħoss l-istonku dejjem mimli u mifqugħ minkejja nuqqas ta’ ikel - Tħossha debboli u kiesħa (temperatura baxxa) - Ikollha xagħarha xott jew irqiq ħafna u saqajha jew idejha blu - Ikollha nuqqas ta’ ilma f’ġisimha Sintomi Emozzjonali - Il-persuna tilmenta ta’ spiss millapparenza tagħha minħabba li tħoss li hi ħoxna wisq - Tħossha mdejqa u mingħajr utilità u valur personali - Ikollha attitudni ta’ perfezzjoniżmu - Tesperjenza emozzjonijiet negattivi li jirriżultaw minn konflitti fil-familja

Sintomi ta’ Mġiba - Il-persuna tagħmel dieta eċċessiva jew inkella tiekol mingħajr kontroll, kemm fl-ammont kif ukoll fil-ħinijiet tal-ikel - Tippretendi li qed tiekol u tarmi l-ikel - Tagħmel eżerċizzju fiżiku għal ħinijiet twal matul il-jum - Titkellem kontinwament dwar l-ikel - Tmur ta’ spiss fil-kamra tal-banju - Tilbes ilbies wiesa’ u kbir biex tgħatti ġisem irqiq ħafna Kawżi tad-Diżordnijiet tal-Ikel Il-kawżi ta’ dawn id-diżordnijiet jinkludu kemm fatturi esterni kif ukoll fatturi interni. Kull każ huwa differenti mill-ieħor u kumpless fih innifsu, imma kważi kull wieħed jibda minn deċiżjoni tal-individwu

li jagħmel dieta u jonqos b’mod sostanzjali. L-individwu mbagħad jesperjenza sensazzjoni ta’ sodisfazzjon qawwi li qed jonqos flimkien ma’ sens ġdid ta’ kontroll kważi assolut fuq ġismu. Dawn iwassluh għal telf eċċessiv ta’ piż.

Il-fatturi esterni li jistgħu jikkawżaw dan il-mard huma l-emfasi tas-soċjetà fuq ‘figura rqiqa’ li hija ppreżentata bħala ideali, inkoraġġiment millfamilja biex uliedhom ikunu rqaq u jkollhom id-dixxiplina kontinwa biex jibqgħu dejjem hekk, u l-klikek tal-ħbieb fl-iskola li bil-kummenti tagħhom għandhom influwenza kbira.

Min-naħa l-oħra hemm fatturi interni li jistgħu jinkludu esperjenzi negattivi bħal dawk ta’ abbuż fiżiku,

sesswali jew psikoloġiku. Tajjeb li ngħidu li għalkemm l-abbuż sesswali huwa ta’ spiss assoċjat mad-diżordnijiet tal-ikel, ma hemmx evidenza li l-vittmi tal-abbuż sesswali għandhom aktar ċans li jbatu aktar minnhom. Fatturi oħra interni huma l-emozzjonijiet negattivi bħal dipressjoni, stima baxxa li l-persuna jkollha tagħha nfisha, nuqqas ta’ sodisfazzjon u aċċettazzjoni ta’ ġisimha, ħsibijiet żbaljati bħal ossessjonijiet dwar l-ikel, riġidità kbira fil-mod kif il-persuna taħseb u tirraġuna, u wkoll bidliet u influwenzi bijoloġiċi li huma riżultat ta’ nuqqas ta’ ikel jew drawwiet żbaljati ta’ kif persuna tiekol, li bosta drabi jwasslu għal diffikultajiet biex titgħallem u żżomm f’moħħha l-informazzjoni li tkun semgħet.

Diżordnijiet Mentali u Kundizzjonijiet Kliniċi Oħra Assoċjati mad-Diżordnijiet tal-Ikel fit-Tfal u l-Adolexxenti Diżordnijiet jew kundizzjonjiet oħra li jistgħu ikollhom rabta ma’ dawk tal-ikel huma d-diżordnijiet talburdata, id-diżordnijiet tal-ansjetà, kundizzjonijiet marbutin ma’ abbuż sesswali fil-passat, u diżordnijiet li huma konsegwenza ta’ abbuż minn sustanzi perikolużi partikulari.

Biżżejjed ngħidu li bejn 30% u 50% tal-pazjenti bl-anorexia nervosa u bejn 50% u 70% ta’ dawk bil-bulimia nervosa jbatu minn dipressjoni serja filwaqt sa 60% ta’ dawk li għaddejjin mill-anorexia nervosa u bejn 40% u 60% ta’ dawk bil-bulimia nervosa jbatu minn xi diżordni tal-ansjetà. Sa

20

25% tal-pazjenti bl-anorexia jbatu minn ‘obsessive compulsive disorder’.

Huwa wkoll allarmanti li bejn 20% u 50% ta’ dawk kollha li jsofru minn xi diżordni tal-ikel għaddew minn abbużi sesswali (Steiner & Lock, 1998; Yager, 1996; American Psychiatric Association, 2000).

Media

OF GODS FR MARIO SANT OFM CONV.

AND MEN “Il-limitu taċ-ċinematografija talInsara ġejja mill-fatt li ħafna drabi din tkun kerha. Tirrifletti dak li ġara filKnisja fir-rabta bejn l-arti u l-fidi, fejn it-tiftix ta’ ‘wirjiet ġodda ta’ ġmiel’, biex ngħidha bi kliem Ġwanni Pawlu II, ta postu lill-banalità. Il-‘pagani’ li jagħtu privileġġ lit-talent ikomplu t-tiftix tal-ġmiel, u bilfors jipproduċu xogħlijiet superjuri.”

Hekk ikkumentat Barbara Nicolosi għall-mistoqsija: “Għaliex il-pagani jagħmlu l-isbaħ films Insara?” F’dan l-artiklu sa naraw eżempju tajjeb ta’ dak li qalet Nicolosi. Qed nirreferi 1

għall-film Of Gods and Men (titlu oriġinali: Des hommes et des dieux), li d-direttur tiegħu franċiz – Xavier Beauvois, li jiddikjara ruħu bħala ateu u li jistqarr li ma jissaportix iddommi tar-reliġjonijiet, jirnexxielu jittrasmetti ferm tajjeb f’dan il-film is-sens tal-immensità li fl-aħħar millaħħar il-fidi biss tista’ tagħti.

Of Gods and Men huwa film rebbieħ ta’ ħafna premijiet internazzjonali u għamel ħafna suċċessi ma’ udjenzi ta’ etaijiet varji. Dan il-film li huwa ispirat minn storja li seħħet tassew fl-Alġerija bejn l-1993 u l-1996, jirrakkonta

21

DES HOMMES ET DES DIEUX

DIREZZJONI XAVIER BEAUVOIS XENEGGATURA ETIENNE COMAR ATTURI LAMBER WILSON, MICHAEL LONSDALE, OLIVIER RABOURDIN FOTOGRAFIJA CAROLINE CHAMPETIER MUNTAGG MARIE-JULIE MAILLE GENERU DRAMMATIKU PAJJIZ FRANZA SENA 2010 TWIL 122 MIN

REFERENZI: 1. Barabara Nicolosi hija lajka Nisranija Kattolika li taħdem fid-dinja taċ-ċinema u saret punt ta’ referenza għal min irid jgħaqqad il-fidi mal-arti viżiva fl-Istati Uniti.

Xeneġġatriċi ta’ suċċess, hi dik li waqqfet il-“Galileo studios” qrib Los Angeles; “Act One” - soċjetà li tifforma l-professjonisti għaċ-ċinema Amerikan; u “Catharsis” aġenzija ta’ konsulenza għal produtturi u reġisti, għalliema universitarja u ħafna aktar. Xi opri ċinematografiċi li baqgħet imsemmija għalihom huma: “Fatima, Miracle and Message” u “Theotokos”.

L-aħħar xogħol ċinematografiku tagħha kien il-kitba ta’ “Mary Mother of Christ”, produzzjoni li għadha qed issir.

Media

dwar tmien monaċi Ċisterċensi Franċiżi li fil-bidu tal-film jidhru jitolbu, jaħdmu u jgħixu fil-paċi, filferħ u f’armonija mal-popolazzjoni Musulmana. Kienu jagħmlu ħafna xogħol u joffru l-għajnuna tagħhom kemm edukattiva u kemm medika lil din il-popolazzjoni. Kienu ħafna qrib l-abitanti tar-raħal u kienu jieħdu sehem b’mod attiv fil-ħajja talkomunità. Paċi u serenità jiddominaw matul il-film kollu, għalkemm jidhru anki mumenti ta’ vjolenza li din tibda meta darba grupp ta’ ħaddiema barranin ikunu mmassakrati, u l-paniku jixtered fir-reġjun kollu!

Is-sitwazzjoni kulma jmur tibda tmur dejjem għall-agħar, speċjalment għan-nies barranin li kienu joqogħdu f’dak il-pajjiż u għalhekk anki għallmonaċi Franċizi. Il-monaċi jippruvaw ikomplu l-missjoni tagħhom li kienu bdew u darba jaċċettaw li jikkuraw xi terroristi, u hawnhekk kien li l-awtoritajiet Franċiżi ipprotestaw.

Jgħidulhom li jkun aħjar jekk iħallu

dak il-pajjiz tal-Alġerija u jirritornaw lejn Franza.

Il-film jittratta dwar dawn il-mumenti li fihom il-monaċi, magħqudin flimkien permezz tat-talb u d-diskussjoni, ikunu kollha ta’ fehma waħda: dik li jibqgħu fil-missjoni tagħhom tiswiehom x’tiswiehom!

“Of Gods and Men” huwa film aktarx ta’ ritmu bil-mod anki minħabba l-fatt li l-film għandu l-istess ritmu tal-ħajja monastika. Biex wieħed japprezzah iżjed tajjeb li jarah b’ħarsa kontemplattiva, li tkun kapaċi tieqaf fuq id-dettalji, speċjalment fuq ilveduti tal-pajsaġġi li huma ta’ sbuħija unika, l-uċuh u l-espressjonijiet talprotagonisti. L-interess prinċipali talawtur mhuwiex tant li jirrakkontalna u jagħtina rikostruzzjoni storika dettaljata tal-fatti kif ġraw imma hu iżjed interessat fl-aspett drammatiku, f’dak li kienu għaddejjin minnu interjorment il-protagonisti.

22

Għalkemm id-direttur Franċiż jistqarr li huwa ateu, dwar il-film jgħid hekk: “Hawnhekk, iżjed milli fuq ir-reliġjon, jitkellem fuq bnedmin. Dwar il-fidi, għandi nofs moħħi li ma jemmen f’xejn, u n-nofs l-ieħor li jemmen f’kollox, allura fittixt li naddatta ruħi.”

Dak li ħajjar lil Beauvois jidderieġi din il-produzzjoni huwa l-fatt li fis-soċjetà tagħna hu rari li ssib persuni bħal dawn il-monaċi li jinteressahom minn ħaddieħor, mir-reliġjon ta’ ħaddieħor, li huma persuni intelliġenti u mimlijin passjoni, iċċentrati iżjed li jkunu milli fuq kemm jagħmlu. Jistqarr hu stess li l-laqgħa tiegħu ma’ dawn il-monaċi li kellhom kurżità għall-ġmiel tal-oħrajn, u interessati fir-reliġjon ta’ ħaddieħor, għamlitlu tajjeb biex jaħdem fuq il-produzzjoni. Irtira għal xi żmien f’monasteru u qal li hemm induna li l-affarijiet bdew jiġu waħedhom.

Meta kien qed jiġbed il-film, induna li ma kienx hemm għalfejn ta’ ħafna ċaqliq fl-inkwadraturi imma ddeċieda li joħroġ il-profondità ta’ dawn il-monaċi

b’iżjed inkwadraturi fissi u close-ups għax id-dettalji jesprimu waħedhom il-profondità tagħhom.

Bħall-ħajja monastika, il-film ta’ Beauvois jippreżenta l-istess element ritmiku, l-ewwel u qabel kollox it-talb komunitarju li jirrifletti tajjeb dak li kienu qegħdin jgħixu interjorment il-monaċi. Wara d-djalogu ta’ frère Luc fuq l-imħabba mat-tfajla Alġerina, il-monaċi jkantaw is-Salve Regina, bl-istess mod meta l-monaċi jintebħu bl-ewwel sinjali ta’ vjolenza fil-pajjiż, lill-monaċi narawhom jitolbu b’salm li jsejjaħ l-għajnuna ta’ Alla fi żmien ilgħawġ kontra l-għedewwa.

Ir-Ritmu tal-film, kif ukoll tal-ħajja tal-protagonisti huma mmarkati miċ-ċikli tal-istaġuni. Il-film jibda fix-xitwa, fi żmien l-Avvent – il-bidu tas-sena liturġika u żmien iż-żrigħ – u naslu għall-climax drammatiku f’ jum il-Milied, bl-ewwel laqgħa mal-biża’ tal-mewt. Fl-aħħar il-film jikkonkludi mal-Għid, il-festa tal-passaġġ millmewt għall-ħajja. Dan mhux dejjem magħmul b’mod evidenti mid-direttur, wieħed irid ikollu ħarsa attenta għaxxeni, għad-dettalji u l-uċuh, fejn kollox huwa sinjal u juri l-ħajja interjuri talprotagonisti.

It-titlu tal-film Of Gods and Men iqiegħed id-divin u l-uman (it-tnejn fil-plural) fuq l-istess pjan. Bħalma jgħidu li jekk taf lill-bniedem taf lil Alla u bil-kontra, bħalma turi l-kwotazzjoni biblika (Salm 81 [82], 6-7) li l-film jibda biha: “Jien għidt li allat intom, ulied il-Għoli lkoll kemm intom. Imma bħal kull bniedem intom tmutu; bħal kull

wieħed mill-kbarat taqgħu.” Il-qawwa tal-film hija li l-protagonisti jitpinġew fuq żewġ pjanijiet, wieħed uman, fraġli, u l-ieħor erojku. L-eroiżmu u l-qdusija tal-protagonisti tinstab fix-xewqa li jibqgħu magħqudin flimkien. Wara l-ewwel twissija ta’ vjolenza, il-monaċi jiltaqgħu biex jaraw x’inhu l-aħjar li jagħmlu, iżda ma jaqblux bejniethom fil-pariri u joħorġu mill-kamra kollha f’direzzjoni differenti. L-għaqda tal-komunità tidħol fi kriżi. U għalhekk jibdew jaħsbu biex iħallu l-pajjiż u jirritornaw Franza: anki l-għaqda tagħhom marraħal, mal-persuni li kienu jħobbu, u li jagħżlu li jservu, kienet f’riskju li tinqasam u tispiċċa. Iżda wara proċess sħiħ ta’ smigħ tas-sitwazzjonijiet li kienu qed jiġru u tal-kuxjenzi tagħhom, jiddeċiedu li jibqgħu

23

hemm magħqudin bejniethom u malabitanti tal-post. Iddeċidew li jobdu l-imħabba iżjed milli l-biża’ li jitilfu ħajjithom. Forsi minħabba f’hekk li fixxena finali narawhom mexjin kollha lejn l-istess direzzjoni, flimkien ma’ dawk li kienu sa joqtluhom, jimxu flimkien lejn id-dlam tal-bosk u l-abjad tal-borra.

Frère Christian, fl-aħħar diskors tiegħu lill-komunità jfakkar f’waħda mit-temi ċentrali tal-fidi tagħna li l-veru Alla u veru Bniedem huwa wieħed. Dan kien il-mutur biex huma setgħu jingħataw.

Il-mewt ta’ dawn il-monaċi hija mewta glorjuża, hija l-mewt tal-bniedem ilqadim, u t-twelid tal-bniedem il-ġdid.

Dan huwa l-proċess li nassistu għalih matul dan il-film. Film ieħor simili fittematika għal dan huwa “The Mission” (1986) ta’ Roland Joffé.

Il-Katekisti Jistaqsu

Anthony Dimech

IL-MISTOQSIJA

OĦT IL-GĦERF Xi tfisser l-espressjoni ‘Ġesù jsalva’?

Xi kultant il-kliem li aħna nużaw, mhux dejjem jinftiehem tajjeb mittfal, iż-żgħażagħ u l-adoloxxenti li jkollna quddiemna. Mhux dejjem huwa faċli li nispjegaw il-kliem li għandu konnotazzjonijiet reliġjużi.

Frażi li tista’ tqanqal dubji fit-tfal hi l-frażi “Ġesù jsalva”. F’moħħ it-tfal, wieħed li jsalva tfisser li wieħed waqa’ l-baħar u ħaddieħor qed jagħmel minn kollox biex isalvah u jtellgħu mill-baħar qawwi u sħiħ. Forsi t-tfal jistgħu jaħsbu fil-ħaddiema talprotezzjoni ċivili li jippruvaw isalvaw lil xi nies minn xi dar taqbad jew minn xi dar imwaqqgħa. Ġesù s-salvatur

ovvjament li hu xi ħaġa ħafna aktar differenti minn dawn. Kif se nippruvaw aħna lit-tfal nuruhom li Ġesù salvatur hu xi ħadd differenti minn dak li jsalva lil xi ħadd millgħarqa jew minn dawk il-ħaddiema li jsalvaw lin-nies minn xi dar qed taqa’ wara xi terremot jew minn xi appartament li qed jaqbad bin-nar?

Il-lingwa li nitgħallmu Kull kelma hi magħmula minn ħsejjes li jiffurmaw il-fonemi. Ittifel, qabel ma jibda jitkellem, jibda jippronunzja ħafna fonemi – bħalma jagħmel pappagall – imma ma

24

jkunx jaf eżatt xi jfissru. Imġiegħel mill-ġenituri u l-ħbieb, żgur li l-iktar fonemi li jlissen b’suċċess ikunu “ma-ma”, fonemi li jorbtuh ħafna ma’ ommu u li l-omm tieħu gost ħafna meta t-tifel jippronunzjahom sew.

It-tifel jibda jinduna li dawn iż-żewġ fonemi jfissru li jkun qed isejjaħ lil ommu u li “pa-pa” jassoċjahom ma’ missieru.

Bl-istess mod, tifel li jaf ilissen ilkelma “salvatur” jorbot dawn il-fonemi ma’ bniedem li jgħin lil xi ħadd li jkun qed jegħreq u joħorġu mill-ilma, jew ma’ dawk il-ħaddiema li jsalvaw

lin-nies minn xi dar qed taqa’ wara xi terremot jew minn xi appartament li qed jaqbad bin-nar. Il-lingwa li jkunu qed jużaw it-tfal tkun marbuta ħafna mal-esperjenza – kull kelma li nnisslu norbtuha mal-esperjenza personali.

il-Mulej Alla, it-tron ta’ David missieru, u jsaltan fuq dar Ġakobb għal dejjem, u saltnatu ma jkollhiex tmiem.” Mela IMMANUEL tfisser Salvatur, Alla magħna. Ġesù hu dak li jsalvana.

Il-Lingwa użata b’mod metaforiku Biex naraw id-differenza bejn il-lingwa fuq livell litterali u dik fuq livell metaforiku jew simboliku, se nieħu silta mill-Evanġelju. Gupp ta’ ħbieb jieħdu li seħibhom għand Ġesù biex ifejqu – kien paralitiku (Mt. 9:1-8).

Il-marda hi waħda fiżika u ħbiebu jemmnu li Ġesù se jsalvah billi jfejqu.

Imma Ġesù jagħtihom qatgħa għax mhux biss ifejqu mill-marda, imma jaħfirlu dnubietu – “Kuraġġ, dnubietek maħfura...” Hawnhekk Ġesù mhux biss hu salvatur fis-sens fiżiku għax fejqu mill-marda, imma hu salvatur f’sens iktar għoli għax ħeles lil dak il-paralitiku mid-dnub.

Ġesù salva lil ħafna nies mill-mard, mil-lebbra, mill-paraliżi, mittempesta, mill-għarqa u mix-xitan. Ħafna nies baqgħu b’ħalqhom miftuħ quddiem dawn il-fatti, ma setgħux jemmnu dak li kien għadu kif għamel Ġesù. Oħrajn raw fi Kristu qawwa kbira, li tisboq lill-uman: il-qawwa t’Alla. Permezz ta’ dawn il-mirakli, Ġesù ħabbar is-saltna t’Alla fost il-poplu. Kien hemm min fehem dawn il-mirakli u ma ħarisx biss lejhom bħala sinjali ta’ qawwa, bħal dak l-imġiddem li wara li Ġesù għamel miraklu fuqu u fuq disgħa oħra, hu rritorna lura biex jirringrazzja lil Kristu.

Fuq is-salib, il-ħalliel it-tajjeb talab lil Ġesù hekk: “Ġesù ftakar fija meta tkun fis-saltna tiegħek” (Lq. 23:42) Hawnhekk il-ħalliel jemmen li Kristu se jsalvah mhux biss mis-salib (fuq livell litterali), imma wkoll se jsalvah mill-infern u jmur miegħu l-ġenna (fuq livell ogħla).

Il-Lingwaġġ tas-Salvazzjoni Fit-taħbira tal-Anġlu lil Marija, l-anġlu Gabrijel qal lil Marija: “La tibżax, Marija, għax sibt grazzja għand Alla. Ara, int se titqal u jkollok iben u ssemmih Ġesù. Dan ikun kbir, u jissemma Bin l-Ogħla, u jagħtih

Il-Lingwaġġ tal-Ġrajjiet Ġesù jikkomunika mal-bnedmin permezz tal-ġrajjiet. Il-ġrajjiet li jseħħu madwarna rridu nħarsu lejhom bħala ġrajjiet li seħħew bi skop – żgur li Ġesù jrid jagħtina messaġġ permezz ta’ dawn il-ġrajjiet. Ħafna qaddisin raw ilġrajjiet ta’ ħajjithom bħala mod ta’ kif Alla kien qed jitkellem magħhom. San Franġisk minn Assisi ħares lejn ħajtu u raha bħala moħlija u xtaq jagħtiha lil Alla u għalhekk ħalla kollox, anke lil missieru u l-ġid li dan kien jippossjedi u għex ħajja ddedikata kompletament lil Alla.

25

Illum il-ġurnata, ħafna bnedmin quddiem ġrajjiet ta’ dwejjaq, ta’ tbatija jew ta’ ferħ jaraw kif Alla qiegħed jimmanifesta ruħu f’dan kollu u x’inhu l-messaġġ li qed jipprova jgħaddilhom. Forsi hu messaġġ ta’ mħabba jew ta’ salvazzjoni. Oħrajn iħarsu lejn dawn il-ġrajjiet b’mod superfiċjali u jibqgħu mbikkija jew mimlija rabja u jeħduha kontra Alla.

Il-Lingwaġġ tas-Sagramenti Fis-sagrament hu użat lingwaġġ li ħafna drabi jitlaq minn dak li jidher, mil-livell litterali u jgħaddi għal-livell metaforiku jew simboliku. Il-ħobż u l-inbid li jkun hemm fuq l-altar, permezz tal-kliem tas-saċerdot u bil-qawwa mirakoluża ta’ Kristu jsiru l-ġisem u d-demm ta’ Kristu. Wieħed m’għandux iħares iktar lejhom bħala ikel u xorb komuni, imma huma mezz ta’ salvazzjoni. Dan hu l-lingwaġġ simboliku – lingwaġġ li hu komuni ħafna fil-Knisja.

Kristu lil Nikodemu l-fariżew li kien imur għandu billejl qallu: “Alla hekk ħabb lid-dinja li ta l-Iben tiegħu l-waħdieni, biex kull min jemmen fih ma jintilifx, imma jkollu l-ħajja ta’ dejjem; għax Alla ma bagħatx lil Ibnu fid-dinja biex jagħmel ħaqq mid-dinja imma biex id-dinja tkun salvata bih.” (Ġw. 3:16-17). Hu importanti li bħala katekisti dejjem inwasslu l-messaġġ sabiħ tas-salvazzjoni li ġabilna Kristu u b’hekk lit-tfal u ż-żgħażagħ li niltaqgħu magħhom inħalluhom dejjem jistagħġbu quddiem issalvazzjoni li ġabilna Ġesù.

Rakkonti

Joseph Bonnici

X’HEMM FEJN TISPIĊĊA

D-DINJA?

Il-motivazzjoni hija forza qawwija filbniedem. Fejn hemm hi, it-triq issir eħfef. Mingħajrha l-mixja tidher diffiċli u kważi impossibbli. Minn żmien għal żmien, tajjeb li nitkellmu fuqha u noffru għajnuniet għaliha kemm mattfal u wkoll maż-żgħażagħ li niltaqgħu magħhom. Inkunu qed nagħtuhom rigal li jservi għal ħajjithom kollha. Wieħed mir-riskji l-kbar huwa li wieħed jibda l-mixja tiegħu b’kemm kemm jiċċaqlaq.

In-nuqqas ta’ motivazzjoni spiss jikkawża tħarbit fil-ħidma u fl-istudju, falliment u abbandun. Dan minħabba li jnissel dwejjaq u nuqqas ta’ aptit għall-impenn.

Ta’ spiss matul is-sena, għandna naraw li nagħtu palata fl-avventura tal-ħajja.

X’inhu meħtieġ biex wieħed jimxi lejn dak li hu bosta drabi ġdid għalih?

Hemm bżonn ħafna fiduċja fih innifsu, spirtu indipendenti u moħħ flessibbli, flimkien ma’ ħila għall-addattament għal sitwazzjonijiet ġodda u li jitbiddlu malajr.

Jekk irid jintefa’

b’ruħu u b’ġismu għal avventura li tinvolvi l-ħsieb u l-istudju, it-tifel irid ikun tassew motivat, ikollu r-rieda li jirnexxi u x-xewqa li jqiegħed għanijiet quddiemu u jkun lest li jissielet biex jilħaqhom. Il-grupp tal-katekiżmu huwa wkoll avventura stupenda, li teħtieġ entużjażmu u passjoni, għax għandha għan li jmur ħafna lil hinn mill-għanijiet ta’ kull dixxiplina studjata f’din il-ħajja.

IL-ĠRAJJA Żmien twil ilu, f’saltna mbiegħda, kien hemm sultan li kellu tliet ulied subien.

Meta beda jħoss it-toqol taż-żmien, ilmissier iddeċieda li jħalli s-saltna f’idejn wieħed mit-tliet uliedu u jirtira għall-

26

Adattat għall-Malti minn Nuove Storie per la scuola e la catechesi ta’ Bruno Ferrero)

mistrieħ. U għalhekk, jum wieħed, sejjaħ lil uliedu u qalilhom: “Uliedi, iddeċidejt li nħalli s-saltna lil dak minnkom li jgħidli x’hemm fit-tarf tad-dinja.”

Ibnu l-kbir telaq mal-ewwel. Kien żagħżugħ mibni, b’leħen sod u ħila kbira fil-ġlied bix-xwabel. Imma sa minn ċkunitu kien mimli inċertezzi u biżgħat. F’xejn ma kien jafda, mill-oġġetti sal-bnedmin.

U għalhekk, peress li kellu jivvjaġġa lejn it-tarf tad-dinja, iddeċieda li jieħu miegħu eżerċtu kbir ta’ suldati. L-armata bdiet miexja bil-mod, b’ħafna suspetti, kulħadd iħares ’il quddiem, lura, fil-ġenb, kollha mbeżżgħin li setgħu jaqgħu f’xi nasba mill-għedewwa. Sakemm jum wieħed, f’nofs it-triq iltaqgħu ma’ siġra kbira.

Is-siġra kienet titkellem, għax din hija ħrafa! Lit-tifel tas-sultan qaltlu hekk: “Iben il-kbir tar-re, fejn sejjer inti jagħmel ħafna ksieħ. Ikollok bżonn l-injam biex tqabbad in-nar. Ħu din iż-żerriegħa tas-siġar. Tagħtik l-injam kollu li jkollok bżonn.”

Imma ż-żagħżugħ m’afdax il-kliem tassiġra. Huwa gerger, “B’żerriegħa daqshekk ċkejkna kif jista’ jkolli n-nar? Ara kemm irrid żmien biex ikolli siġra tajba għallħruq!” Rema ż-żerriegħa minn idu u kkmanda lis-suldati biex iqaċċtu s-siġra ħalli jużaw l-injam tagħha għall-ħruq.

Malli kienu qattgħu s-siġra għan-nar, l-injam tagħha għeb f’daqqa waħda.

F’idejhom kien għad baqa’ biss ftit irmied.

d-dellijiet tal-lejl qegħdin jersqu ftit ftit. Ħin minnhom resaq lejh għasfur kbir li qallu: “Jekk trid issib id-dawl, aqbeż fil-lejl. Irkeb fuq dahri u mmexxik jien.”

Imma l-biża’ tat-tifel tar-re żammu lura.

Dawwar il-karozzella u qabad isawwat iż-żwiemel bla ħniena sakemm tfaċċa l-bieb tal-palazz. Hemmhekk, quddiem missieru, il-fustani stqarr li: “Fejn tispiċċa d-dinja hemm irdum bla qies mimli bid-dalma tal-lejl.”

L-għada filgħodu kien imiss lit-tifel iż-żgħir tar-re. La kellu suldati u lanqas żwiemel. Telaq bil-mixi, waħdu. Beda miexi bil-mod, u kien jifli u jisma’ kollox.

Is-suldati, taħt it-tmexxija tal-iben il-kbir tas-sultan, komplew mixjin. Iktar ma jimxu iktar bdiet titqawwa l-kesħa. L-art ta’ taħt saqajhom kienet inġazzata. Iħarsu fejn iħarsu kullimkien kien abjad, vojt u kiesaħ.

Kull fejn imxew sabu biss silġ. L-iben ilkbir tas-sultan kellu jdawwar denbu lura lejn id-dar b’din ir-risposta għal missieru: “Fejn tispiċċa d-dinja hemm deżert kiesaħ bla tarf miksi bis-silġ!”

Meta wasal fil-bidu tad-deżert tassilġ, ra s-siġra li kienet saret irmied u ż-żerriegħa li kien rema ħuh il-kbir. Ġabar iż-żerriegħa, ħaffer ħofra fl-art u qegħidha fiha. Malli lesta din ilbiċċa xogħol, qagħad bilqiegħda u raqad raqda fonda. Malli stenbaħ ma kienx jaf kemm kien ilu rieqed. Sab maġenbu siġra kbira . Qata’ xi żewġ fergħat u kebbes in-nar għas-sħana.

Mimli kuraġġ, kompla triqtu lejn it-tarf tad-dinja.

Il-jum ta’ wara kien imiss lill-iben il-fustani biex jitlaq lejn l-aħħar tad-dinja. Kien beżżiegħ sa minn tfulitu. Kellu biża’ kbir mid-dalma tal-lejl. Qabel ma telaq, dan l-iben qal lil missieru: “Nitlaq, kollox sew, imma rrid nasal qabel ma jaqa’ d-dlam.” U għalhekk rama l-karozzella tiegħu b’elf żiemel mill-iktar ħfief u beda jfaqqgħalhom kemm jiflaħ bil-frosta biex jiġru iktar mir-riħ. Sawwathom bla nifs, imġennen mill-biża’ tal-lejl.

Kif wasal f’xifer l-irdum, iltaqa’ mal-istess għasfur kbir li kien kellem lil ħuh ilfustani. Dan għamillu l-istess proposta li kien għamel lil ħuh qablu. Iż-żagħżugħ ħass qalbu ttaqtaq, imma mbagħad afda fil-kliem tal-għasfur, rikeb fuq dahru u ttajjar miegħu fid-dalma tal-lejl.

Bla ma seta’ jara xejn, baqa’ dieħel fuq dahar l-għasfur fil-qalba tad-dlam.

Qasam id-deżert kiesaħ u wasal fit-tarf ta’ rdum tabilħaqq għoli. F’qiegħ l-irdum ra

Ħin minnhom, l-għasfur qiegħed lilliben iż-żgħir tas-sultan fuq l-għatba ta’ bieb li kien jagħti għat-tarf tad-dinja.

27

Hekk kif infetaħ dan il-bieb, iż-żagħżugħ ra dehra li tgħammex l-għajnejn. Kollox kien ileqq u jiddi, sabiħ u ċar, ħafna isbaħ minn ġurnata ġdida mimlija bid-dawl tax-xemx.

Xtaq jidħol u jersaq iktar lejn id-dawl imma ftakar li kien wiegħed lil missieru li jerġa’ lura biex jgħidlu x’kien ra. Ħataf ponn dawl f’idejh u reġa’ lura lejn il-palazz.

Kif wasal quddiem missieru, l-iben iż-żgħir qallu dan il-kliem: “Qatt f’ħajti ma rajt dawl sabiħ daqs dak li hemm fejn tispiċċa d-dinja!” Ix-xwejjaħ qam fuq saqajh u qal: “Il-mixi bla fiduċja jwassal għad-deżert, ilmixi fil-biża’ jwassal għal-lejl, imma l-mixja tal-fiduċja twassal għad-dawl! Din hi t-triq li tixraq lil sultan. Ibni ż-żgħir isaltan warajja.”

L-esperjenza moħbija fir-rakkont Din l-istorja, għalkemm ħrafa, tiddeskrivi tajjeb ħafna l-mixja reliġjuża tal-bniedem.

Ir-reliġjon hija mixja lil hinn minn dak li jaqa’ taħt is-sensi biss. Hija mixja lejn dimensjoni differenti tal-ħajja. Quddiem id-divin spiss jiġri li l-bniedem jonqos mill-fiduċja u jibża’, u hekk ma jasal imkien. Iż-żerriegħa ċkejkna u l-għasfur il-kbir huma simboli tal-paċenzja mimlija fiduċja u tat-tama, żewġ virtujiet meħtieġa fil-mixja reliġjuża. It-triq ta’ Ġesù hija t-triq tad-dawl, tal-imħabba, tal-fiduċja. Mhux hekk biss, huwa stess hu t-triq!

Għad-diskussjoni 1. Għalfejn l-iben il-kbir waqaf maddeżert tas-silġ? Min hu dak li jġib ruħu bħall-iben il-kbir fil-ħajja tal-fidi?

2. Għalfejn il-fustani ma semax millgħasfur? Hemm xi ħaġa li tbeżżgħek meta titkellem jew tisma’ fuq Alla?

3. X’taħseb li jfisser id-dawl li l-iben iż-żgħir sab lil hinn mill-bieb ta’ tarf iddinja? Dan x’ifisser għalina?

Atlas

Mario Zerafa

MAGDALA Fi żmien Ġesù fil‑Galilea kien hemm żewġ postijiet bl‑isem ta’ Magdala. Madankollu llum l‑istudjużi jsostnu b’ċerta ċertezza li Magdala ta’ żmien Ġesù hija l‑belt moderna ta’ Magdal.

L‑isem Magdala probabbilment ġej minn kelma Ebrajka li tfisser ‘torri’, u dan għaliex probabbilment Magdala kellha wkoll xi torri tal‑għassa barra s‑swar għoljin u b’saħħithom. Fi żmien il‑Griegi, jiġifieri madwar is‑sena 300 q.k., il‑belt kienet imsejħa Taricheae.

Billi kienet ferm viċin il‑baħar tal‑Galilea, is‑sajd kien l‑industrija ewlenija tagħha.

Jidher li din il‑belt kellha popolazzjoni pjuttost kbira għaliex meta r‑Rumani rebħu l‑Palestina fi żmien il‑ġeneral Pompew, Taricheae kienet tgħodd mat‑30,000 ruħ, numru sostanzjali għal dawk iż‑żminijiet. Fis‑sena 18 w.K. ir‑Rumani bnew belt kbira 5 kilometri biss bogħod minn Magdala u semmewha Tiberias għall‑imperatur Tiberju. B’hekk il‑kummerċ u l‑importanza ta’ Magdala komplew jikbru.

Bla dubju ta’ xejn meta wieħed isemmi lil Magdala ma jistax ma jiftakarx f’waħda mid‑dixxipli prominenti ta’ Ġesù: Marija Madalena. Jingħad li Ġesù ħareġ seba’ xjaten minn Marija ta’ Magdala u din minn dak iż‑żmien ’il quddiem baqgħet timxi warajh. U billi l‑evanġelju jagħtina x’nifhmu li kienet sinjura, kienet tgħin bi flusha l‑missjoni ta’ Ġesù bħal speċi

ta’ sponsor modern.1 Nafu biss li kienet waħda mid‑dixxipli leali u kuraġġużi, saħansitra nsibuha taħt is‑salib ta’ Ġesù, għall‑kuntrarju ta’ ħafna appostli li kienu ħarbu. Marija tissemma f’kull vanġelu u tissemma ħafna aktar milli jissemmew ċerti appostli bħal Filippu, Bartilmew jew Tumas. Barra minn hekk Marija kienet l‑ewwel waħda li rat lil Ġesù wara li qam mill‑mewt.

Fl‑evanġelju nsibu silta fejn Ġesù għadda mill‑belt ta Magadan.2 L‑istudjużi bibliċi għadhom sal‑lum ma jaqblux jekk din kinitx Magdala jew inkella xi belt oħra fil‑Galilea. Hu x’inhu l‑każ, naħsbu li Ġesù żgur li mar f’din il‑belt għaliex hija viċin Kana u Nazaret, u għaliex Magdala tinsab fi triq arterjali u biex tmur fl‑ibliet viċin tagħha trid tgħaddi minn ħdejha.

Riċentement ċerti kotba u anke films pinġew lil Marija Madalena bħala l‑maħbuba jew il‑mara ta’ Ġesù. Wisq nibża’ li dawn l‑aħbarjiet iqanqlu senzazzjonaliżmu u b’hekk iqajmu kurżità fil‑pubbliku u jkun hemm aktar bejgħ u kummerċ. Fl‑evanġelji mkien ma nsibu li Ġesù kien miżżewweġ.

Lanqas l‑ewwel missirijiet tal‑Knisja qatt ma qalu xejn. L‑istess għedewwa tal‑Knisja bħal Celsius, li kiteb ktieb sħiħ kontra Kristu u l‑Knisja, qatt ma akkuża lil Ġesù li kellu xi relazzjoni.

28

L‑unika referenza għal xi ħaġa simili ta’ relazzjoni nsibuha fl‑evanġelju apokrafu ta’ San Filippu, evanġelju Njostiku miktub wara s‑sena 200 w.k. u misjub fid‑deżert tal‑Eġittu fl‑1945 f’post imsejjaħ Nag Hammadi. Dan l‑evanġelju jgħid li Ġesù kien spiss ibus lil Marija Madalena. Fuq din is‑sentenza nqala’ pandemonju sħiħ u min ma jkunx jifhem jieħu skandlu żgur. Biss l‑ebda studjuż bibliku serju ma jieħu din is‑silta litteralment. L‑Injostiċi kienu jemmnu li Ġesù jittrażmetti l‑għerf u s‑sigrieti tiegħu mhux lil kulħadd imma lil xi nies speċjali, u dan it‑tagħlim kien jittrażmettih b’bewsa minn fomm għal fomm. Hekk insibu li f’evanġelju ieħor Injostiku, Ġesù bies fuq xufftejh lil San Ġakbu biex jgħaddilu għerf sigriet.

Huwa ġest simboliku u m’għandu l-ebda konnotazzjoni senswali.

Sa mill‑ewwel sekli l‑ammirazzjoni u anki l‑qima lejn Marija Madalena kienet imxerrda u popolari. F’bosta evanġelji apokrafi naraw lil Marija Madalena bħala dixxiplu prominenti u xi kultant pari mal‑appostli. Saħansitra nstabu partijiet ta’ evanġelju attribwit lil Marija Madalena. Ovvjament dan l‑evanġelju ma nkitibx minnha imma huwa antik sew u probabbli nkiteb qabel is‑sena 200 w.k. Fih naraw kif Ġesù qal xi sigrieti fuq is‑saltna t’Alla lil Marija u din issa kellha d‑dmir li xxandarhom lill‑appostli u lill‑komunità Nisranija. Sfortunatament la nafu kif jibda dan l‑evanġelju u

lanqas kif jispiċċa. Biss dan il‑ftit jurina biċ‑ċar l‑importanza ta’ din il‑mara fl‑ewwel komunitajiet Insara.

F’waħda mill‑prietki tiegħu l‑Papa San Girgor il‑Kbir tfixkel lil Marija Madalena mal‑mara tat‑triq li ħaslet saqajn Ġesù. Il‑Papa tfixkel għall‑fatt li s‑silta tal‑mara żienja u t‑tkeċċija tax‑xjaten minn Marija jinsabu wara xulxin u għalhekk ħaseb li t‑tnejn huma l‑istess persuna.3 B’hekk mis‑sitt seklu ’l quddiem, Marija kienet impinġija bħala mara ħażina li kkonvertiet u mxiet wara Ġesù. Maż‑żmien bosta djar li jilqgħu fihom prostituti kienu jsemmuhom għaliha, u kulħadd kien iħares lejn din il‑qaddisa għal kontra d‑dnubiet tas‑safa. Din il‑pożizzjoni fil‑Knisja damet sal‑1969 meta l‑Papa Pawlu VI, waqt ir‑riforma tal‑kalendarju tal‑qaddisin, iddikjara li l‑mara li ħaslet saqajn Ġesù, Marija ta’ Betanja u Marija Madalena mhumiex l‑istess persuna. Wara aktar minn elf sena saret ġustizzja ma’ Santa Marija Madalena.

Ix‑xorti ta’ Magdala hija simili għal dik ta’ Ġerusalemm, jiġifieri tfarrket kompletament. Ġużeppi Flavju jikteb li hekk kif faqqgħet ir‑rewwixta kontra Ruma, il‑ġeneral Ruman Vespażjanu u ibnu Titu niżlu mis‑Sirja b’armata enormi. Huma u jaqsmu mill‑Galilea ma

setgħux ma jgħaddux minn fejn Magdala.

In‑nies tal‑belt għalqu belthom u wara assedju qasir il‑ġeneral Titu rnexxielu jidħol bis‑suldati tiegħu u għamel massakru sħiħ. Il‑qerda tant kienet kbira li għal mijiet ta’ snin il‑belt qatt ma reġgħet inbniet u kien riċentement li l‑belt bdiet terġa’ tieħu l‑ħajja.

Illum Migdal huwa attrazzjoni turistika u dawn l‑aħħar snin saru skavi estensivi u akkurati. L‑arkeloġisti kkonfermaw dak li jgħid Ġużeppi Flavju li l‑belt kienet imdaqqsa mhux ħażin, iffortifikata sew u sinjura. Instabu bosta djar, is‑sinagoga u parti minn torri għoli. Instab ukoll mużajk li juri xena tas‑sajd. L‑iskavi għadhom sejrin sal‑lum; jalla fil‑futur insiru nafu aktar fuq din il‑belt importanti fi żmien Ġesù minn fejn ħarġet waħda mill‑aqwa dixxipli tal‑Mulej.

REFERENZI: 1. Lq. 8:2.

2. Mt. 15:39.

3. Lq. 3.

MAGDALA

ĠERIKO

t b i s r a ħ Fl-aħ in li magaz ni! jogħġob

Għal aktar informazzjoni ibagħtulna email fuq gwida@sdcmuseum.org

Magazin bil-Malti

għaż-żgħażagħ

u l-adolexxenti

Fittixna fuq facebook:

www.facebook.com/xehda