Gwida għal min jgħallem

Il-Katekeżi: Laqgħa Personali ma’ Ġesù

Katekisti Kbar

■

Kana

■

Gwida

Mil-Librerija tal-Katekist

■

IS-57 VOLUM | ĦARĠA #05 ■ SETTEMBRU-OTTUBRU 2014

għal min jgħallem

Formazzjoni JEW FRUSTRAZZJONI

PERMANENTI? PAĠNA

12

Riflessjoni

IL-FIDI FIN-NIES

PAĠNA 10

Nitgerbu lejn il-Mulej PAĠNA 2

Franġsiku t’Assisi fuq il-liżar taċ-Ċinema PAĠNA 20

1.

2.

6

9 tim editorjali Joseph Bonnici Alan Bonello Kurt Miceli

14.

Fr Carl Mario Sultana

16.

Il-Katekeżi: Laqgħa Personali ma’ Ġesù Il-Mixja Liturġika

Nitgerbu lejn il-Mulej

10.

Steven Mifsud li kkoreġa t-test, lis-Segretarjat għall-Katekeżi talArċidjoċesi ta’ Malta għall-kontribut u l-għajnuna li dejjem joffri u lillkontributuri li b’sagrifiċċji personali għamlu din il-ħarġa possibbli.

distribuzzjoni

Din ir-rivista tista’ tinxtara mill-ħwienet ta’ Librerija Preca u Emmaus, minn Faith Hope and Charity fil-Belt Valletta, miċ-ċentri tal-M.U.S.E.U.M. fl-irħula kollha u mis-Segretarjat għall-Katekeżi.

abbonamenti

Sena - 6 ħarġiet €10 (Bl-Idejn) €12 (Bil-Posta) €2 (Ħarġa waħda)

gwida@sdcmuseum.org Grafika: Stampa:

VERITASPRESS Ħaż-Żabbar

Gwida għal min jgħallem hija pubblikazzjoni tas-Soċjetà tadDuttrina Nisranija – M.U.S.E.U.M.

www.sdcmuseum.org

12.

Meditazzjoni

Minn Idejn l-Artist Tonio Caruana Katekisti kbar

Il-Metodu ‘Dun Ġorġ’ Robert Aloisio

17.

Storja

Mariosa Micallef

Lil Hinn…

Inklużjoni

Joseph Bonnici

Id-Diżordnijiet tal-ikel

20.

Film

Edward Wright

Franġisku t’Assisi

Kotba

Fr Mario Sant ofm conv.

Id-Dixxipulat

24.

Fr Marco Portelli

ħajr lil

DESIGNED BYAL.COM

Editorjal

Il-Mistoqsija Oħt il-Għerf Anthony Dimech

Riflessjoni

Il-Fidi fin-Nies

Il-Katekisti Jistaqsu

26.

Atlas

Fr René Camilleri

Kana

Studju

Mario Zerafa

Formazzjoni jew Frustrazzjoni Permanenti?

Fr Andrew Galea ofm conv.

28.

Riżorsi

Mil-Librerija Karmenu Borg u Albert Mercieca

Editorjal

Fr Carl Mario Sultana

Il-Katekeżi: Laqgħa

Personali ma’ Ġesù Għadna kif bdejna sena kateketika ġdida. Għalina hija opportunità biex naqsmu l-fidi tagħna ma’ dawk li Alla għoġbu jafdalna f’idejna. Hija opportunità wkoll sabiex mill-ġdid nuru lill-oħrajn is-sabiħ li tgħix il-fidi Nisranija. Fuq kollox hi opportunità biex nuru lill-oħrajn li Alla hu preżenti f’ħajjitna u li hu jkun magħna f’kull okkażjoni u ġrajja li ngħaddu minnha f’ħajjitna, kemm jekk tkun sabiħa u kif ukoll jekk ma tkunx daqstant sabiħa.

Hija limitazzjoni tagħna l-bnedmin li nippruvaw naqsmu ħajjitna f’kompartamenti differenti u li għal kull okkażjoni nbiddlu l-mod kif inġibu ruħna, jew l-attitudni tagħna, skont iċ-ċirkostanzi jew skont il-persuni li nkunu se nagħmluha magħhom. Il-gwaj hu li meta nġibu ruħna b’dan il-mod u ma nkunux

konsistenti fil-mod kif inġibu ruħna, ma nkunux ta’ servizz għal dawk ta’ madwarna. Dan jiġri b’mod speċjali mat-tfal li jħarsu lejna mhux biss bħala l-katekisti tagħhom, imma wkoll bħala dawk li huma jammiraw daqs l-għalliema tagħhom tal-iskola. Ftit inkunu ta’ ġid għat-tfal afdati f’idejna jekk ikun hemm differenza – anki żgħira – bejn dak li ngħallmu u dak li ngħixu fil-prattika filħajja ta’ kuljum.

Hemm ħaġa oħra li hija ċentrali għal kull min jagħti sehmu fil-ministeru tal-evanġelizzazzjoni u l-katekeżi. Din hija marbuta aktar mal-messaġġ li qed nippruvaw ngħaddu lil dawk li niltaqgħu magħhom. Ħafna drabi aħna nintilfu wara dak li suppost it-tfal ikunu jafu wara li jkunu ġew għal-laqgħa tal-katekeżi.

Min jagħmel hekk ma jfissirx li jkun qed jagħmel xi ħaġa li mhix f’postha jew

f’lokha, imma hemm mistoqsija oħra li rridu nistaqsu lilna nfusna. Għal din il-mistoqsija jeħtieġ li jkollna tweġiba pożittiva: Jiena qiegħed inwassal lil dawn li huma afdati f’idejja għall-formazzjoni għall-fidi biex jiltaqgħu b’mod personali ma’ Ġesù? Jekk dan qegħdin nagħmluh allura rnexxielna nsibu l-bilanċ filkatekeżi bejn il-kontenut li nwasslu u l-Persuna ta’ Ġesù. Fl-aħħar millaħħar waħda mill-għanijiet prinċipali tal-katekeżi hija li ngħinu lill-oħrajn jidħlu f’relazzjoni personali ma’ Ġesù.

Jalla matul din is-sena kateketika jkollna ħafna esperjenzi sbieħ ta’ nies li ltaqgħu ma’ Ġesù permezz talministeru tagħna, wara li aħna stess inkunu ltqajna u dħalna f’relazzjoni personali ma’ Ġesù.

Il-Mixja Liturġika

Kulħadd kelma waħda! Dalwaqt reġa’ wasal il-Milied, għadna kif żarmajna u erfajna l-presepju u l-bambin u daqt nerġgħu noħorġuhom! Kif tgerbet din is-sena! Għall-għalliema s-sena tibda u tispiċċa mal-iskola, għal min għandu xi business tibda u tispiċċa skont kif jitlob id-Dipartiment tat-Taxxi Interni. Is-sena liturġika min-naħa l-oħra tiddependi fuq avvenimenti fil-ħajja ta’ Kristu. Is-sena liturġika hija sensiela ta’ ġrajjiet, innijiet u talb, li fiha żmien ta’ ferħ, ieħor ta’ penitenza u ieħor ta’ skiet. Huwa żmien mimli b’simboli, ġesti u ritwali. Meta nesperjenzaw u ngħixu s-sena liturġika għandna nħossu differenza fir-relazzjoni tagħna ma’ Alla. U dan ma nistgħux inżommuh għalina ladarba aħna mibgħuta biex inwassluh lill-oħrajn, fil-każ tagħna lit-tfal u ż-żgħażagħ li jiġu għal-laqgħat u l-attivitajiet tagħna. Is-sena liturġika għandha tgħin biex tqarribna, tgerbibna lejn Alla.

Sabiex nersqu aktar lejh irridu niċċelebraw u nifhmu l-misteru li hu Ġesù Kristu – mill-inkarnazzjoni u t-twelid, sal-mewt u qawmien u l-miġja tal-Ispirtu s-Santu u wkoll l-istennija ta’ meta għad irid jerġa’ jiġi. Matul is-sena liturġika qisna niffukaw minn angoli differenti fuq il-misteru paskali, biex aħna sena wara l-oħra nifhmuh ftit aktar.

Nitgerbu lejn il-Mulej MARIOSA MICALLEF

2

G

ħalkemm is-sena liturġika kollha hija għodda biex tressaqna qrib Alla, il-ġurnata tal-Ħadd hija valur importanti ħafna. Hija Jum il-Mulej, ilġurnata meta Alla straħ, meta Ġesù qam mill-mewt, u meta l-Ispirtu s-Santu niżel fuq l-Appostli. Fl-Ittra Appostolika Dies Domini, il-Papa Ġwanni Pawlu II jgħid: “Hi mela għalhekk ħaġa ċara li fi żminijietna wkoll, li huma żminijiet diffiċli ħafna, l-identità ta’ jum il-Ħadd irridu nħarsuha u fuq kollox ngħixuha fil-qofol kollu tagħha [...] Jum il-Mulej bena l-istorja tal-Knisja tul elfejn sena: kif mela nistgħu naħsbu li dan mhux se jkompli jseħħ fil-ġejjieni? [...] iċ-ċelebrazzjoni tal-Ħadd Nisrani tibqa’ fuq l-għatba tattielet elf sena element indispensabbli tal-identità Nisranija tagħna.”1 Qatt staqsejna lit-tfal xi jfisser il-Ħadd għalihom? Jista’ jkun li għalihom ifisser li jorqdu aktar, joħorġu mal-familja, ġurnata bla skola, ġenituri jaħdmu, ikla mal-familja, jista’ jkun, imma mhux għal kulħadd ġurnata meta għandhom jiċċelebrawha b’quddiesa.

Mela għalkemm il-ġurnata tal-Ħadd hija l-qalba tas-sena liturġika, hija Jum il-Mulej, din ser tkun ikkulurita skont x’fehma għandhom it-tfal ta’ din il-ġurnata. Aħna għalhekk ma nistgħux noħduha for granted li l-Ħadd għandu l-istess tifsira għat-tfal bħalma

għandu għalina. Ma nistgħux noħduha kontrihom dwar għażliet li huma ma għandhomx kontroll fuqhom. Imma hemm id-dmir tagħna li bl-aħjar mod possibbli nuru l-importanza tal-Ħadd u għalfejn dan m’għandux ikun bħal ġranet oħra. U għandna nużaw ukoll il-mezzi ta’ komunikazzjoni li għandna mal-ġenituri biex infakkruhom firresponsabbiltajiet tagħhom, u ma nagħmlu xejn ħażin li kultant żmien infakkruhom fil-quddies li ħafna mill-parroċċi jorganizzaw u li jkunu addattati aktar għall-familji, għat-tfal u għaż-żgħażagħ. Għalkemm vera li għadd sabiħ ta’ tfal u familji jiċċelebraw il-jum tal-Ħadd bil-quddies, imma mhux kulħadd jagħmel dan għall-istess raġuni.

Jiena nista’ mmur il-quddies b’sens ta’ obbligu, biex ma nagħmilx dnub.

Mela Alla għalija qisu qiegħed hemm biex jiġġudikani. Imma nista’ mmur ilquddies għax mingħajrha ma nħossnix sħiħ, għax għalija hija bżonn, allura r-relazzjoni tiegħi ma’ Alla hija aktar intima. Din hija verità għalina l-kbar u xejn anqas għat-tfal. Kif ser nagħmlu l-Ħadd ġurnata isbaħ u differenti għattfal? Nibdew billi ngħinuhom jifhmu dak li qiegħed jintqalilhom. Għalkemm f’ħafna parroċċi ssir quddiesa fejn it-tfal ikollhom spjegazzjoni aktar addattata għalihom, kif diġà għedna, l-għażla ma tkunx dejjem f’idejhom. Allura

3

GĦALKEMM VERA LI GĦADD SABIĦ TA’ TFAL U FAMILJI JIĊĊELEBRAW IL-JUM TAL-ĦADD BIL-QUDDIES, IMMA MHUX KULĦADD JAGĦMEL DAN GĦALL-ISTESS RAĠUNI.

Il-Mixja Liturġika

importanti li aħna ta’ kull ġimgħa nagħtu ħin għall-ispjegazzjoni talEvanġelju tal-Ħadd u nfehmuh skont kif japplika għall-età tat-tfal tagħna.

Dawn li ġejjin huma xi suġġerimenti, hawn ħafna kotba u siti fuq l-internet li nistgħu nsibuhom ta’ għajnuna.

1 ta’ Novembru: IL-QADDISIN KOLLHA Il-kalendarju liturġiku fih qaddis jew aktar għal kull ġurnata. Imma dawn mhumiex il-qaddisin kollha!

Fost il-qaddisin hemm nies li nafu, nies li jiġu minna (għalkemm it-tfal iż-żgħar jista’ jkun li għadhom ma esperjenzawx mewt ta’ xi ħadd qrib tagħhom). F’din il-ġurnata niftakru f’dawk kollha li qegħdin il-ġenna.

Jekk il-ħin jippermetti wieħed jista’ jidħol fil-proċess ta’ kif xi ħadd jiġi ddikjarat qaddis. Fuq kartonċina (tista’ ssir fi gruppi) it-tfal jiktbu l-ismijiet ta’ qaddisin li jafu, u jiktbu/jpinġu l-kwalitajiet li jiftakru li kellhom dawn in-nies. Liż-żgħar nistgħu nagħmlulhom raġġiera kull wieħed u fuqha jpinġu azzjonijiet tajba; dawn l-azzjonijiet jagħmluna qaddisin.

Fl-aħħar tal-laqgħa t-tfal jitolbu biex jikbru f’dawk il-kwalitajiet sbieħ li jħossu li huma nieqsa minnhom.

Nistgħu nħajru lit-tfal ifittxu dwar il-

qaddisin patruni tagħhom jew dwar il-qaddis jew qaddisa tar-raħal fejn joqogħdu, jew tal-iskola.

2 ta’ Novembru: 31 Ħadd IL-FIDILI MEJTIN KOLLHA Wara li nfakkru lill-qaddisin kollha, illum niftakru f’dawk li qegħdin il-purgatorju. Dawn il-festi qegħdin wara xulxin biex juruna r-rabta li hemm bejn ix-xirka ta’ qaddisin.

Nistaqsu fejn insemmu din il-frażi: xirka tal-qaddisin (fil-Kredu). Tajjeb li nużaw dawn iż-żewġ festi biex infissru x’inhi din ix-xirka (għaqda) tal-qaddisin: aħna li għadna qegħdin ngħixu, dawk li qegħdin fil-purgatorju u dawk li qegħdin fil-ġenna. Ilkoll niffurmaw familja waħda. Meta nkunu qegħdin niddiskutu suġġett bħalma hu l-mewt noqogħdu attenti u nkunu sensittivi, għall-possibbiltà li jista’ jkun hemm tfal li għadhom kif għaddew minn telfa ta’ xi ħadd qrib.

Inħajru lit-tfal iġibu santi ta’ qraba u ħbieb li mietu u nwaħħluhom fuq kartonċina u nitolbu għalihom matul dan ix-xahar.

9 ta’ Novembru – 32 Ħadd MT 25:1-13 Ilkoll imsejħa biex inkunu ta’ dawl għal ħaddieħor u fl-istess ħin

4

inżommu ruħna ppreparati. Il-qari tal-lum huwa dwar l-istennija. Mhux diffiċli għat-tfal li jimmaġinaw żmien meta kellhom jistennew ... nistennew fil-kju fis-supermarket, għand it-tabib u għand id-dentist, nistennew biex tasal il-ġurnata għal xi safra, vaganza jew party. X’jiġri jekk nasal tard għall-appuntament?

F’din il-parabbola Ġesù jridna li ma naqtgħux qalbna nistennew, li nkunu ppreparati. Ikollna ż-żejt lest biex meta jasal l-għarus inkunu lesti. L-appuntament għand it-tabib nafu meta hu imma l-appuntament mal-għarus li qiegħed jitkellem Ġesù dwaru ma nafux meta. Għalhekk irridu nkunu ppreparati bid-dawl jixgħel. U d-dawl tagħna mbagħad jista’ jiswa ta’ dawl għal ħaddieħor li jiftakar li anke hu jrid ikun ippreparat bħalna.

Fuq il-board inpinġu tank tal-fuel u nistaqsu kif nistgħu nimlewh. X’inhu ż-żejt li jrid ikollna? Talb, qari millBibbja, azzjonijiet u kliem ta’ mħabba, ħbiberija sinċiera. Ma’ tfal akbar nistgħu nġibu mera u nħajruhom iħarsu fiha. Ma narawx kif nidhru minn barra imma minn ġewwa.

Hemm postijiet fil-karattru tiegħi li huma fid-dlam? Kif ser indawwalhom?

Ngħinu lit-tfal bit-talb biex iduru lejn Ġesù u jitolbuh għall-fejqan.

Nitgerbu lejn il-Mulej

16 ta’ Novembru – 33 Ħadd MT 25:14-30 “Jum il-Mulej jiġi għal għarrieda bħal ħalliel billejl”2 X’inhu l-messaġġ li qegħdin inwasslu? Xi stampa qegħdin ngħinu lit-tfal jibnu ta’ Alla? Huwa Alla kollu mħabba jew Alla li jieħu nota ta’ dak kollu li nagħmlu? Drabi nsib li għall-mistoqsija “għalfejn għandi ngħix tajjeb?”, it-tweġiba tkun “għax inkella mmur l-infern”. Imma lili Alla ma jridnix ngħix fil-biża’, ma jridnix inħares lejh bħala mgħallem bla qalb, qisu seqer fuqi. Alla huwa mħabba u għax huwa mħabba jrid li aħna wkoll ngħixu flimħabba mal-oħrajn. L-imħabba ġġib il-ferħ, il-paċi u l-kuntentizza, imma ma ġġibx biża’ (terrur) ta’ dak li jħobbok.

Il-parabbola tat-talenti tkompli fuq dak li smajna mill-Ktieb tal-Proverbji. Aħna ma nsalvawx għax ngħixu dejjem filbiża’ li nagħmlu xi żball imma Alla li tana ħafna rigali jridna lkoll ngħixu ħajja sħiħa, li nikbru f’dak kollu li tana u mhux nibqgħu lura u naħbu min aħna. Alla tana r-rigali biex ingawduhom u biex ngħinu fil-bini tas-saltna ta’ Alla fuq din l-art. Meta aħna nagħtu rigal nieħdu gost meta dak li jirċevih japprezzah u jużah, bl-istess mod Alla jridna nużaw dak li tana. Nieħdu eżempji minn xi talenti li jsemmu t-tfal; nagħżlu wieħed u naraw flimkien x’differenza kien jagħmel lil dik il-persuna kieku żammet dan it-talent għaliha (kieku ħbietu).

Imbagħad bil-maqlub naraw x’differenza jista’ jagħmel talent meta din il-persuna taqsmu ma’ oħrajn.

23 ta’ Novembru: KRISTU RE Mt. 25:31-46 Ġeneralment meta xi ħadd ikun imlaħħaq, ikollu ħafna awtorità u

jkollu l-poter fuq oħrajn, issib li din il-persuna tkun xi ftit jew wisq ’il bogħod mill-bqija tan-nies. Ġesù, għalkemm għandu l-qawwa, jikkontrasta għaliex jużaha sabiex jersaq aktar qrib tan-nies. Kważi kważi l-qawwa tiegħu tidher l-aktar meta hu jkun ħdejn il-batut u l-imwarrab. Ġesù jurina ħafna kwalitajiet sbieħ li għandna nippruvaw nagħmluhom parti mill-karattru tagħna: l-umiltà, il-ħniena u l-mogħdrija, il-qadi, il-maħfra. F’din is-silta Ġesù huwa ċar ħafna dwar l-għażla li għandna nagħmlu. Lit-tfal irridu ngħinuhom jindunaw li Ġesù jridna li ngħinu, inħobbu, inħennu, naqdu. Ma’ dawn imma rridu nuru wkoll li ma tkunx għażla tajba meta ninjoraw il-bżonn tal-oħrajn, nibqgħu lura milli ngħidu kelma tajba, inwarrbu meta stajna ġibna l-paċi bejn tnejn minn sħabna. Insemmu wkoll għażliet ħżiena li nistgħu nagħmlu.

Noqogħdu attenti li l-messaġġ ikun li Alla ġie fid-dinja biex isalvana u mhux biex jikkundannana. Hemm differenza bejn biża’ (terrur) u biża’ ta’ Alla (bħala qima), importanti li t-tfal ikunu jafu d-differenza. Qabel il-laqgħa naqtgħu kartonċina forma ta’ kuruna ta’ re u nagħmlu ċrieki fejn suppost jitwaħħlu d-djamanti u ħaġar prezzjuż. Fil-laqgħa f’dan ilpost inħajru lit-tfal jiktbu l-kwalitajiet li kellu Ġesù.

30 ta’ Novembru: L-EWWEL ĦADD TAL-AVVENT Mk 13:33-37 Bdejna l-Avvent, żmien ta’ stennija.

Ma naqgħux fin-nassa u nibdew minn issa nkantaw il-kant tal-Milied!

5

Iż-żmien tal-Avvent għandu kant tiegħu wkoll. X’aktarx fid-djar ħafna mit-tfal diġà għandhom kollox armat, siġra talMilied, presepju, dwal mat-twieqi! Qisu l-Milied diġà wasal. Imma mhux hekk għax għad baqa’ erba’ ġimgħat.

It-tfal, speċjalment dawk akbar, jistgħu jimmaġinaw din il-ġrajja ta’ meta s-sid iħalli lill-qaddejja jieħdu ħsieb id-dar.

Jista’ jkun li ġieli l-ġenituri ħallewhom waħedhom għal ftit tal-ħin u qalulhom x’għandhom jagħmlu waqt li ma jkunux magħhom. Kemm minnhom jobdu u jagħmlu dak li kellhom jagħmlu?

M’hemmx għalfejn ikunu waħedhom id-dar għax dan l-eżempju jista’ jgħodd anke meta jkunu waħedhom fil-kamra tagħhom jistudjaw u jagħmlu xogħolhom. Ġesù f’din il-parabbola qiegħed jurina li ma nistgħux nittraskuraw għax lil Alla ma narawhx.

Maż-żgħar nistgħu nużaw tromba taparsi qegħdin infittxu lil Alla. Malkbar naddattaw bil-kliem. Fejn nista’ nsibu lil Alla? Kif naf li Alla huwa qrib tiegħi? Ħafna ċentri jkollhom il-girlanda tal-Avvent fil-kmamar tal-laqgħat.

Minbarra din, nippreparaw forma ta’ xemgħa kbira fuq kartonċina vjola u l-ġimgħa d-dieħla t-tfal jistgħu jiktbu fejn iltaqgħu ma’ Alla matul il-ġranet li għaddew. Din nistgħu nirrepetuha matul l-erba’ ġimgħat tal-Avvent.

REFERENZI: 1 Papa Ġwanni Pawlu II, Ittra Appostolika Dies Domini (31 ta’ Mejju 1998), 30 2 1 Tess. 5:2

Edward Wright

ID-DIŻORDNIJIET TAL-IKEL

FIT-TFAL U L-ADOLEXXENTI (2) RWOL L-GĦALLIEMA L-għalliema fl-iskejjel ukoll għandhom ħafna responsabbiltà personali u rwol sinifikanti x’jaqdu. L-ewwel nett importanti li kull skola u istituzzjoni oħra edukattiva tagħti messaġġi ċari u b’saħħithom, u wkoll tikkundanna u tiddixxiplina kull forma ta’ bullying u anki kummenti abbużivi, anki meta dawn ikunu marbutin mal-istatura u d-daqs tal-persuna.

Jeħtieġ li jedukaw kontinwament filkuntest ta’ diversi suġġetti kurrikulari dwar kif wieħed jista’ jkollu stima tajba tiegħu nnifsu u idea pożittiva u sabiħa tiegħu nnifsu bbażata fuq il-valur tiegħu bħala persuna unika. Jeħtieġ li nsibu kull mod kif nuruhom li kull persuna għandha ħafna kwalitajiet sbieħ, u nuruhom ukoll li hemm dimensjonijiet differenti tassbuħija, kemm dik esterna u fuq kollox dik interna. Importanti ħafna li meta suġġetti bħal dawn, dwar diżordnijiet tal-ansjetà u l-effetti tagħhom, ikunu qed jiġu esposti u diskussi fil-klassi, l-edukatur ikun sensittiv ħafna fil-lingwaġġ li jintuża, il-messaġġi li jingħataw, il-filmati u stampi li jintwerew u t-tweġibiet li jingħataw għall-mistoqsijiet li jqumu.

Pereżempju, tajjeb li fid-diskors tagħna dwar dawn il-kundizzjonijiet l-enfasi ma tkunx biss fuq l-istatura tal-ġisem (bħal irquqija żejda), għax inkella min ikun minnu hekk (ġenetikament), jista’ jallarma ruħu. Għalhekk nippreżentaw stampa sħiħa ta’ x’juri li persuna

qiegħda tbati minn diżordni tal-ikel, jew qiegħda f’sitwazzjoni li titlob għall-għajnuna. Nedukawhom dwar l-importanza ta’ dieta bilanċjata u eżerċizzju regolari fil-ħajja tagħhom.

Nipprovdulhom ukoll għażliet ta’ ikel tajjeb biex jixtru mill-iskola (jew post ieħor li suppost jeduka).

Irid ikun hemm ukoll pjan ċar dwar kif ser jiġu megħjuna tfal bi problemi dwar dieta. Dan jirrikjedi komunikazzjoni tajba u kollaborazzjoni sħiħa ma’ persuni professjonali bħal counsellors, school psychologists, nurses u l-amministrazzjoni talistituzzjoni edukattiva nfisha. Jeħtieġ li jkun hemm ukoll kollaborazzjoni sħiħa mal-ġenituri, filwaqt li kull edukatur għandu joqgħod attent ħafna biex ma joħloqx jew ma jsaħħaħx sens ta’ ħtija u/jew sens ta’ falliment li xi ġenituri jistgħu jħossu għal dak li qed jiġri lil uliedhom.

Għalhekk tajjeb li nagħtuhom u nipprovdulhom informazzjoni tajba u ċara li tittratta d-diffikultajiet speċifiċi ta’ wliedhom. Dan jgħin ħafna biex jinbnew relazzjonijiet ta’ fiduċja bejn l-edukaturi/għalliema u l-ġenituri, li huma tant meħtieġa biex titħaddem strateġija ta’ kura effettiva.

L-IMPORTANZA TARRESPONSABBILTÀ L-Anorexia Nervosa għadha waħda mill-aktar diżordnijiet psikjatriċi li

6

għandhom rati għolja ta’ mortalità. Hija wkoll diżordni li tikkawża ansjetà kbira ħafna u wkoll konflitt f’relazzjonijiet professjonali u personali. Għaldaqstant, li hu importanti ferm fil-kura tal-anorexia nervosa hu dak li jissejjaħ “brokerage of responsibility” (Palmer, 1996). Dan ifisser il-mod kif ir-responsabbiltà tal-kura tiġi nnegozjata bejn it-tabib, il-ġenituri u l-pazjent, u kif iddinamika tar-relazzjonijiet bejn it-tlieta tiddetermina x’responsabbiltà tittieħed minn kull naħa. Fil-każ tat-tfal il-proċess isir aktar ikkomplikat minħabba l-età u minħabba li mhuwiex faċli biex wieħed jiddetermina kemm it-tifel/adolexxent huwa kapaċi jieħu deċiżjonijiet dwar ilkura tal-kundizzjoni tiegħu. Jekk it-tabib/ psikjatra jieħu ħafna mir-responsabbiltà, jista’ jiġri li l-pazjent u l-ġenituri tiegħu tonqsilhom l-ansjetà. Però jista’ jiġri wkoll li l-ġenituri jiftiehmu kundizzjonijiet ġodda ma’ wliedhom bil-moħbi tat-tabib. Għalkemm f’każijiet bħal dawn it-tfal jonqsulhom il-konflitti interni, is-sens ta’ falliment fil-ġenituri jista’ jiżdied. Minħabba f’hekk jeħtieġ li l-ġenituri jiġu mgħallma kif għandhom jieħdu r-responsabbiltà tas-sitwazzjoni billi, pereżempju, jikkontrollaw kemm u kif it-tfal jieklu u jixorbu (speċjalment fluids). Jiġu mgħallma kif jinnegozjaw mat-tfal kif u meta jieklu imma mhux jekk għandhomx jieklu jew le. Jista’ jkun li t-tfal ikunu jippreferu li xi ġenitur ipoġġi maġenbhom waqt l-ikel, u jżommilhom idhom. Jew inkella

Inklużjoni

hemm min jippreferi li waqt l-ikel ma jkunx hemm diskussjonjiet dwar temi marbutin mal-ikel. Huwa importanti ferm li kwalunkwe strateġija titħaddem b’mod konsistenti mill-ġenituri, anki jekk ikunu qed jgħixu separati minn xulxin.

Fl-adolexxenza, kif ukoll meta d-diżordni tippersisti għal tul ta’ żmien, ikun tajjeb li jkun hemm aktar responsabbiltà fuq il-pazjent. F’każi bħal dawn jintużaw tekniċi oħrajn li jistgħu jkunu effettivi bħall-motivational interviewing, teknika terapewtika li l-iskop tagħha huwa li l-pazjent jiġi aktar konxju talkonsegwenzi negattivi tal-imġiba tiegħu u wkoll tal-effetti pożittivi li ser igawdi jekk jibdel il-mod kif jaħseb kif ukoll l-attitudnijiet u l-imġibiet tiegħu.

TERAPIJA TAL-FAMILJA U COUNSELLING GĦALL-ĠENITURI Ir-riċerka turi li t-terapija tal-familja u l-counselling għall-ġenituri huma effettivi indaqs (le Grange et al., 1992).

F’każijiet bħal dawn ikun tajjeb jekk ilfamily approach tiġi adottata mill-ewwel, speċjalment jekk it-tifel/adolexxent, li

hu l-pazjent, ikun kapaċi jikkomunika u jartikola l-ideat tiegħu u l-konflitti tiegħu ma’ membri oħra tal-familja.

F’dan l-approach jista’ jagħti l-każ li jissejħu l-aħwa biex jagħtu l-ideat tagħhom u jgħinu kif jistgħu. Ilfamilja kollha tkun preżenti flimkien biex il-bżonnijiet tal-pazjent joħorġu aktar ċari.

Il-parental counselling jipprovdi wkoll sapport u mezz ta’ għajnuna u sors ta’ pariri siewja. Jiffoka l-aktar fuq l-immaniġġjar tal-ikel fl-ambjent tad-dar, jindirizza d-differenzi bejn l-approaches tal-ġenituri, u jsaħħaħ l-għaqda u l-koperazzjoni bejn iż-żewġ ġenituri sabiex jitgħallmu dejjem aktar jiġbdu ħabel wieħed u jkunu konsistenti fl-istrateġija tagħhom. Il-ġenituri jkollhom ukoll l-opportunità li jindirizzaw u jesploraw kwistjonijiet li jiddejqu jsemmu quddiem uliedhom, bħal meta wieħed mill-ġenituri, bl-aġir tiegħu, ma jħallix lill-ġenitur l-ieħor jiddixxiplina lit-tifel/adolexxent.

7

TERAPIJA FI GRUPP It-terapija fi grupp tifforma parti minn bosta strateġiji ta’ kura ta’ diżordnijiet tal-ikel. Din it-terapija tiffoka l-aktar fuq it-titjib tal-istima li l-pazjent ikollu tiegħu nnifsu (enhancing self-esteem). Meta fi grupp mingħajr ħafna struttura, it-tfal iħossuhom aktar komdi biex jesploraw ir-relazzjonijiet tagħhom ma’ sħabhom tal-età tagħhom (exploration of peer relationships) u jesprimu ruħhom liberament quddiem persuni oħrajn li jafuhom u jistgħu jisimgħuhom u jifhmuhom. Hemm ukoll gruppi għallġenituri li jistgħu jindirizzaw ċerti sitwazzjonijiet diffiċli, bħal kif jistgħu jindirizzaw l-attitudni ta’ rifjut (coping with rejection). Il-ġenituri f’dawn ilgruppi jisimgħu wkoll minn oħrajn dak li jsibuha wisq bi tqila li jisimgħu mingħand nies professjonali.

TERAPIJA INDIVIDWALI Bosta huma tal-fehma li adolexxenti ikbar fl-età u persuni oħra li jkunu ilhom ibatu minn diżordni tal-ikel għal tul ta’ żmien, jibbenefikaw ħafna minn terapija

individwali. Sa ċerta età, jekk din it-terapija għandhiex tintuża jew le jiddependi minn numru ta’ fatturi, fosthom id-disponibbiltà ta’ terapisti kwalifikati. It-terapista jassessja l-istadju ta’ żvilupp emozzjonali u konjittiv tat-tifel, kif ukoll l-istat nutrittiv tiegħu. Imbagħad ikun jeħtieġ li jinkoraġġixxi lit-tifel/ adolexxent sabiex jikkopera aktar mal-ġenituri tiegħu u jindirizza REFERENZI: 1. Agras WS (2008). The eating disorders. In DC Dale, DD Federman, eds., ACP Medicine, section 13, chap. 9. Hamilton, ON: BC Decker.

2. American Psychiatric Association (2000). Binge-eating disorder.

In Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 4th ed., text rev., pp. 785–787. Washington, DC: American Psychiatric Association.

3. Anderson AE, Yager J (2009). Eating disorders. In BJ Sadock et al., eds., Kaplan and Sadock’s Comprehensive Textbook of Psychiatry, 9th ed., vol. 1, pp. 2128–2149. Philadelphia: Lippincott Williams and Wilkins.

4. Gwirtsman HE, et al., (2008). Eating disorders. In MH Ebert et al., eds., Current Diagnosis and Treatment in Psychiatry, 2nd ed., pp. 456–469. New York: McGraw-Hill.

5. Hay PPJ, et al. (2009). Psychological treatments for bulimia nervosa and binging. Cochrane Database of Systematic Reviews (4).

6. Keka, J. (2004). Eating Disorders in Adolescence: Information for Parents and Educators. Accessed online at: http://www. nasponline.org/resources/principals/nasp_eating.pdf (August 11, 2014).

magħhom ċerti affarijiet b’mod dirett.

Dan isir billi l-pazjent u t-terapista jagħmlu rehearsal tal-imġiba li għandha tiġi prattikata mal-ġenituri.

Terapija individwali tintuża wkoll meta t-terapija tal-familja ma taħdimx. Dan jista’ jiġri, pereżempju, f’każijiet fejn ikun hemm xi forma ta’ abbuż fil-familja. It-terapija individwali tindirizza wkoll il-kura ta’ dipressjoni, diżordni tal-ansjetà bħall7. Le Grange, D., Eisler, I., Dare, C, et al (192) Evaluation of family treatments in adolescent anorexia nervosa: A pilot study. International Journal of Eating Disorders, 12, 347-357.

8. National Eating Disorders Association (2005).

Binge eating disorder. Available online: http:// www.nationaleatingdisorders.org/nedaDir/files/ documents/handouts/BingeED.pdf.

9. National Eating Disorders Association (2005). What is an eating disorder? Some basic facts. Available online: http://www.nationaleatingdisorders.org/ nedaDir/files/documents/handouts/WhatIsEd.pdf.

10. Palmer, R. L. (196) The management of anorexia nervosa. Advances in Psychiatric Treatment, 2, 61-68.

11. Palmer CA, Boyd LD (2009). Eating disorders section of Nutrition, diet, and associated oral conditions.

In NO Harris et al., eds., Primary Preventative Dentistry, 7th ed., pp. 305–314. Upper Saddle River, NJ: Pearson.

12. Sadock BJ, Sadock VA (2010). Eating disorders. In Kaplan and Sadock’s Pocket Handbook of Clinical

8

obsessive-compulsive disorder (OCD), u/jew ansjetajiet/fobiji speċifiċi, li jkunu preżenti fil-pazjent bid-diżordni tal-ikel.

L-UŻU TA’ MEDIĊINI L-użu ta’ mediċini fil-kura taddiżordnijiet tal-ikel għandu jkun limitat ħafna. Ġieli jingħataw xi antidepressants lil min ikun ibati minn dipressjoni jew diżordni tal-ansjetà bħall-OCD. Psychiatry, 5th ed., pp. 259–268. Philadelphia: Lippincott Williams and Wilkins.

13. Sigel EJ (2011). Eating disorders. In WW Hay et al., eds., Current Diagnosis and Treatment: Pediatrics, 20th ed., pp.

159–170. New York: McGraw-Hill.

14. Steering Committee on Practice Guidelines, American Psychiatric Association (2006). Treating Eating Disorders: A Quick Reference Guide. Arlington, VA: American Psychiatric Publishing.

15. Steiner, H.& Lock, J. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 37, 4 , 352-359, April 1998.

16. Wiseman, C.V; Sunday, S.R; Halligan, P. et al. Substance dependence and eating disorders: Impact of sequence on comorbidity. Comprehensive Psychiatry 40:332–336, 1999.

17. Yager J, et al. (2006). Practice Guideline for the Treatment of Patients With Eating Disorders, 3rd ed. Arlington, VA: American Psychiatric Association. Also available online: http://www.psychiatryonline.com/pracGuide/PracticePDFs/ EatingDisorders3ePG_04-28-06.pdf.

18. Yager, J. Eating disorders. Psychiatr Clin North Am. 1996; 19: 639–882.

FR MARCO PORTELLI

www.kdz.org.mt/resource-centre

KOTBA FUQ

ID-DIXXIPULAT It-tema prinċipali li ħarġet kemm mirriċerka li saret dan l-aħħar bejn il-KDŻ u d-Discern, kif ukoll mill-konsultazzjoni tal-pjan pastorali għas-snin li ġejjin, hija kif nistgħu ngħinu lill-adolexxenti u ż-żgħażagħ isiru dixxipli ta’ Ġesù Kristu. Il-kotba li qed nissuġġerixxi fuq id-dixxipulat jinsabu fir-Resource Centre tal-KDŻ, u jagħtuna diversi tipi ta’ dixxipulat u għajnuniet. Fil-verità anke meta wieħed ikun passiv, jaf ikun qed jgħin fid-dixxipulat. Dan iseħħ meta wieħed ma jtellifx il-ħidma ta’ ħaddieħor, anzi jinkludi u jikkoopera mal-ideat ta’ dixxipulat offruti f’diversi opportunitajiet ta’ gruppi u movimenti.

Imma żgur naqblu li wieħed mill-modi l-aktar effettiv huwa d-dixxipulat ta’ preżenza, li minkejja li ma jitlobx azzjoni ta’ attività, huwa wkoll bżonnjuż bħala inkuraġġiment, sapport, investiment ta’ ħin, assistenza u monitoraġġ ta’ dak li jkun qed isir u li wieħed jemmen fih.1 Din il-preżenza toħloq l-opportunità għal dixxipulat b’attenzjoni personali, fejn wieħed jista’ jirrimarka, jikkoreġi, jakkumpanja lil xi individwi ħalli jtejbu l-performance tagħhom f’dak li jkunu qed jagħmlu, fil-morali u l-mixja spiritwali.2

Barra dan, wieħed jista’ wkoll jasal għad-dixxipulat waqt ilparteċipazzjoni f’attivitajiet li jkunu b’tema soċjoreliġjuża; fejn il-persuna tibda toffri s-servizz, l-impenn u t-talenti; fejn l-istess attività twassal lill-persuna biex taħseb fuq l-għażliet fit-twemmin.3 Għażliet ta’ dixxipulat mibni fuq il-mudell ta’ Kristu, fejn wieħed jifhem min hu d-dixxiplu; xi tfisser li tkun ma’ Ġesù; timita l-azzjonijiet tiegħu; tkun persuna ta’ talb; tikber fil-fiduċja fih; tagħraf kif tkun persuna li taqdi u twettaq it-tagħlim; u dan iwassal għal xhieda quddiem adolexxenti u żgħażagħ oħrajn.4 Għal xi wħud jista’ jogħġobhom tip ta’ dixxipulat mibni fuq laqgħat, lezzjonijiet kreattivi 5 u prietki li jistgħu jkunu mibnija wkoll fuq il-qari u r-riflessjonijiet tal-Kotba Mqaddsa.6 Fuq kollox naraw il-bżonn li jkollna programm li jsegwi tajjeb lejn dixxipulat b’diversi tipi u metodi li jorbtu kollha flimkien. B’hekk inkunu qed nindirizzaw il-bniedem sħiħ f’akkumpanjament personali fuq livell uman u spiritwali, b’attenzjoni u

9

REFERENZI: 1 Fran and Jill Sciacca & Marion Duckworth, Is anybody there? Reaching for a real relationship with God, 1993.

2 Richard Reichert, Decisions and dilemmas. Morality for today’s disciples, 1992.

3 Darrell Pearson & Mark Oestreicher, Why be a Christian? Deciding whether it’s worth following Jesus, 1993.

4 Jeff Kinley, No turning back. Disciple’s journal on following Jesus, 1994.

5 Janice & Jay Ashcraft, Creative bible lessons in John.

Encounters with Jesus, 1995.

6 Paul Kelly, 1 & 2 Corinthians. Christian discipleship, 1993.

7 Jeff Kinley, Never the same. Disciple’s journal on knowing God, 1994.

8 Richard Reichert, Options and choices. Life-styles for today’s disciples, 1992.

9 Richard Reichert, The church in today’s World. A justice and peace agenda for today’s disciples, 1992.

għajnuna partikolari skont il-bżonn ta’ kull persuna. Dan għandu jwassal lejn bidla fil-persuna u t-twettiq tar-rieda ta’ Alla.7 Huwa f’dan il-kuntest ta’ formazzjoni u akkumpanjament li wieħed jista’ jibda jitkellem fuq qsim ta’ esperjenzi, kuraġġ, xhieda u bini tal-komunità, fejn l-adolexxenti u ż-żgħażagħ ikunu saħansitra jistgħu jinfluwenzaw tajjeb lil sħabhom fl-għażliet differenti tal-ħajja.8 Huwa f’dan il-kuntest ta’ komunità li wieħed ikun jista’ jinkoraġġixxi kif wieħed ikun ta’ ġid għall-oħrajn, speċjalment dawk l-iktar fil-bżonn, bħal meta ssir ħidma ta’ volontarjat, spazju għal training ta’ leadership skills, attivitajiet ta’ outreach fejn wieħed jagħmel stedina lill-oħrajn, u b’hekk jibda l-proċess ta’ dixxipulat anke għal min ikun jinsab ftit imbiegħed mirrealtà ta’ prattika tat-twemmin.9

Riflessjoni

Fr René Camilleri

IL-FIDI FIN-NIES Il-kelma ‘kriżi’ tbeżżagħna u birraġun tista’ tqajjem sentimenti ta’ paniku f’uħud. Id-dinja tgħaddi minn kriżijiet kbar u serji li jħallu effetti anke diżastrużi, bħalma ġara bil-kriżi ekonomika li issa ilha mill-2008 tkun punt ta’ riferiment. Anke l-Knisja jkollha l-kriżijiet tagħha. U aħna lkoll, fuq livell personali, ngħaddu mill-kriżijiet tagħna. Mhux kull kriżi tista’ tkun evitata. U nemmen li ċerti kriżijiet huma meħtieġa għax jgħinuna niġu f’sensina.

Bħalissa naħseb ilkoll naqblu li l-Knisja għaddejja minn żmien ta’ kriżi. L-arja ta’ kriżi ilha fuqna, biex ngħidu l-verita’.

Għal ħafna żmien bħala Knisja u bħala nies li nemmnu f’Alla konna nħossuna skussati minn ħafna ċaqliq fid-dinja madwarna. Is-sekulariżmu ġab miegħu taqlib mill-qiegħ fil-mod kif jaħseb il-bniedem u fil-mod anke kif naħsbu fuq il-ħajja tal-bniedem. Ġiet ukoll

is-sekularizzazzjoni, proċess li biddel ukoll mill-qiegħ l-organizzazzjoni tal-istess soċjeta’ u effettwa mhux ftit il-post u r-rwol tal-Knisja u tar-reliġjon fil-ħajja tan-nies. Dan kollu ġab miegħu kriżijiet li poġġew lill-Knisja f’pożizzjoni ta’ inqas kredibbilà’ f’dak li tgħallem. F’dinja dejjem iżjed sekulari, inqas nies kien qed jimpurtahom mill-vuċi tal-Knisja u iktar nies bdew jemmnu li l-għażliet f’ħajjithom jistgħu jagħmluhom filkuxjenza, u mhux billi sempliċement ibaxxu rashom għal ċertu tagħlim.

Quddiem dan, il-Knisja, sa millKonċilju Vatikan II, kienet qed tħossha obbligata tirrevedi l-lingwaġġ tagħha biex tkun tista‘ tikkonnettja iktar mal-bniedem tal-lum. Meta għandha titkellem il-Knisja? Kif għandha titkellem? X’differenza għandha tagħmel meta tindirizza lil dawk membri tagħha u meta tindirizza

10

s-soċjeta‘ in ġenerali? X’lingwagg trid tuża l-Knisja meta titkellem b’ton reliġjuż u mil-lenti tad-duttrina tagħha, u meta titkellem mil-lenti ta‘ dak li nsejħulu l-ġid komuni tas-soċjeta‘ u tal-bniedem?

Dawn l-isfidi ilhom jaħkmu lill-Knisja issa u hu diffiċli ħafna ngħidu f’linja ġenerali li l-Knisja rnexxielha tassew tagħmel il-kontijiet ma‘ sitwazzjonijiet li huma tant differenti minn żmien għal żmien u minn pajjiż għal ieħor. Din hi l-isfida li l-Knisja dejjem kellha biex tikkomunika mad-dinja ta‘ barra u malkultura. Il-Kristjaneżmu nistgħu ngħidu li twieled bħala moviment li l-ewwel u qabel kollox kellu jeħodha ma‘ kultura pagana. L-ereżiji tal-ewwel sekli kienu frott kwistjonijiet u konflitti li kienu jinqalgħu fi ħdan l-istess komunitajiet li kienu jħaddnu fihom nies konvertiti mill-Ġudaiżmu jew mill-paganiżmu.

L-ereżiji wasslu għal taqtigħat sħaħ

fil-Knisja, fi żmien meta l-Kristjaneżmu kien qiegħed iħabbat wiċċu wkoll malpersekuzzjonijiet. Imma, kif kien qal tajjeb San Bernard ħafna wara, il-Knisja daqet il-morr fi żmien il-persekuzzjoni; daqet anke iktar morr fi żmien l-ereżija bil-firdiet li kienu qed iseħħu; imma l-ikbar morr tal-Knisja kien meta l-Knisja ħasbet li waslet, meta ħassitha fil-paċi. IlKnisja ma jistax ikollha paċi għax il-Kelma t’Alla hi bħal splussiv li, kif jgħid Iżaija l-Profeta, ma tirritornax mnejn ġiet bla ma tħalli effett. Għalhekk qisha bomba!

Il-Papa Franġisku fl-Evangelii Gaudium jagħmel sejħa għal konverżjoni pastorali u missjunarja li ma tistax tħalli l-affarijiet kif inhuma bħalissa (25).

Il-Papa b’mod ċar qiegħed jgħid li mhux kuntent bl-affarijiet kif inhuma. Fil-fatt bħalissa l-Knisja għaddejja minn tip differenti ta‘ kriżi minn dik li għal sekli sħaħ kienet ikkawżata minn dinja li kienet qed tissekularizza ruħha dejjem iżjed. Ix-xejkjatura, ħa ngħid hekk, issa donnha ġejja minn ġewwa. Għal ħafna żmien dejjem kienet faċli għalina nosservaw in-nies li qed iħallu l-Knisja, jiddispjaċina għalihom, imma finalment nitfgħu t-tort fuqhom għax telqu u għax il-Knisja għandha messaġġ li hu ċar u li jew taċċettah jew tirrifjutah. Imma issa l-Papa stess qed jipprovoka lill-Knisja biex tiċċaqlaq hi, biex toħroġ, biex tiftaħ il-bibien mhux biex min irid jitlaq iħossu

liberu li jitlaq imma biex iktar nies iħossu li l-Knisja hi darhom. Il-Knisja jeħtieġ fil-fatt toħroġ mid-deżert spiritwali li qisha ssakkret fih hi stess.

Għamilna żmien nistaqsu l-Knisja min hi, kif se niddefinuha? Il-Konċilju tana ħafna x’naħsbu dwar dan fil-viżjoni li pprovda ta‘ Knisja. Issa donnu, iktar milli min hi jew x’inhi l-Knisja, iktar jeħtieġ nistaqsu fejn hi l-Knisja. Inbidel kemm inbidel iż-żmien, inbidlu kemm inbidlu n-nies u l-mod kif jaħsbu, il-Knisja, għax waqqafha Ġesu‘, tibqa’ relevanti filħajja tal-bniedem. Imma trid tisposta ruħha kontinwament. Ma tistax tieqaf, tissetilja, tankra, b’mod li hu l-bniedem li jrid javviċinaha. Irridu nifhmu sewwa x’ried jifhem Ġesu‘ meta lil Pietru qallu li se jibni l-Knisja tiegħu fuq ‘blata’. Kien wara kollox Pietru stess li iktar tard fl-ewwel ittra tiegħu isejjaħ lill-insara ‘ġebel ħaj’.

Il-Knisja hi mibnija, tibqa‘ tinbena, tibqa‘ titwieled mill-ġdid, fuq il-fidi tan-nies eżatt kif Ġesu‘ qal lil Pietru hekk kif dan għamel l-istqarrija tiegħu mimlija fidi.

Għalhekk il-Knisja mhux bilfors narawha bħala kontenitur fejn hemm il-fidi u n-nies iridu jirrikorru lejha għall-fidi. Il-Knisja għandha wkoll ir-rwol u l-missjoni li tiddixxerni,

11

tgħarbel, il-fidi fejn hi. Għax l-Ispirtu, qal Ġesu‘ lil Nikodemu, jonfoħ u ma tkunx taf mnejn hu ġej u fejn sejjer.

F’Ġunju li għadda il-Kummissjoni Teoloġika Internazzjonali ħarġet dokument sħiħ fuq is-sensus fidei, dik il-fidi li tant nies kapaċi jkollhom fihom u li mhux neċessarjament jesprimuha b’xi lingwaġġ dottrinali jew teoloġiku.

Kien għalhekk li l-Papa Franġisku nnifsu iktar minn sena ilu nieda l-famuż kwestjonarju bħala tħejjija għas-Sinodu straordinarju li kien se jlaqqa‘ f’Ruma fuq il-kwistjonijiet marbuta maż-żwieġ u l-familja. L-iskop tal-Papa ma kienx li jagħmel survey jew referendum biex imbagħad joħorġu n-numri u l-persentaġġi.

L-iskop kien li l-Knisja tisma‘ n-nies xi jħossu, x’jaħsbu, fejn qegħdin, kemm qed jifhmu l-lingwaġġ tagħha.

Għax il-Knisja għandha obbligu tisma‘ kemm l-Ispirtu t’Alla li għadu jitkellem u jirrivela ruħu, kif ukoll dak li l-Ispirtu jkun jgħid permezz tan-nies u tal-ġrajjiet li jagħġnu l-ħajja tad-dinja.

In-nies, xi ħadd qal, huma l-kliem li bihom Alla jirrakkonta l-istorja tiegħu.

Kemm kienet u għadha tagħmel sens l-essay li Newman kien kiteb fl-1859 “On Consulting the Faithful in Matters of Doctrine”! Kemm għandna bżonn in-nies mhux sempliċement ngħallmuhom imma anke nisimgħu l-Ispirtu fihom! Għax kif jikteb Sant’Irinew : “This faith, received from the church, which we preserve, and which always, by the Spirit of God, renewing its youth, as if it were some precious liquid in a fine vessel, causes the vessel which contains it to renew its youth also” (Adversus Haereses).

FORMAZZJONI JEW FRUSTRAZZJONI

PERMANENTI? FR ANDREW GALEA OFM CONV.

F

tit ilu ltqajt ma’ din il-frażi li tassew laqtitni: “Jekk m’hemmx formazzjoni permanenti allura hemm frustrazzjoni permanenti.” U hekk hu!

Fil-ħarġa li għaddiet tkellimna fuq l-apoloġetika, u għedna kemm dawn l-imberkin apoloġetiċi kellhom għal qalbhom li jippreżentaw ir-raġunijiet tal-għala tat-tama tagħhom. Kienu nies li kienu dejjem ifittxu l-għerf talfidi, imbagħad, ladarba kienu jsibuh, kienu jsibu mod kif jittraduċuh għas-semmiegħa tagħhom. Fil-fidi tagħhom skoprew bir bla qiegħ ta’ għerf, u aktar ma kienu jsibu aktar kienu jfittxu, u aktar ma kienu jfittxu aktar kienu jsibu. B’hekk dak li kienu jippreżentaw kien dejjem ġdid.

Din hi l-formazzjoni permanenti.

Il-formazzjoni permanenti, minbarra korsijiet obbligatorji li jien ikolli nattendi għax il-kappillan jew is-superjur bagħtuni għalihom, hija proprju l-gost li jien insib f’li

12

niskopri l-ġdid fil-fidi tiegħi u fil-mod kif inwassalha lill-oħrajn. Il-formazzjoni permanenti, li allura hi kull stedina biex jiena napprofondixxi l-fidi tiegħi, tagħmel ġid fuq żewġ fronti: qabelxejn ma tħallix li jien nistaġna fil-ħsibijiet tiegħi, kif ukoll tippermetti li min jiltaqa’ mal-messaġġ ta’ Ġesù jsibu dejjem attwali. Huwa minnu li r–ripetizzjoni hija metodu kif wieħed jgħin lil xi ħadd jitgħallem, però żgur mhux hekk meta wieħed jirrepeti għax ma jkollux iżjed xi jgħid, għax dak li kellu f’qalbu u f’moħħu nħela kollu. Proprju hawn tidħol il-frustrazzjoni permanenti – meta wieħed jinduna li waqaf jiskopri s-sbuħija tal-Evanġelju li qabel kien ixandar, u issa jgħid, jew agħar, jirrepeti.

Il-formazzjoni permanenti mhix biss approfondiment intellettwali tal-fidi, mhix biss il-qari ta’ kotba u sussidji li jgħinuni nkompli nagħraf kemm huwa vast ir-raġunar dwar Alla, dwar l-Evanġelju u l-implikazzjonijiet tiegħu għas-soċjetà. Il-formazzjoni permanenti hija qabel kollox l-esperjenza mgħejxa tal-fidi – f’kelma oħra, li jien inħalli l-kelma li nxandar tiffurmani, tisfidani u tkabbarni, jekk hemm bżonn kuljum.

Ikun sforz inutli li jien nimpressjona b’li naf imma mhux qed ngħix il-Kelma, jew aħjar ngħammar fil-Kelma, li nxandar.

Biex tirnexxi l-formazzjoni permanenti għandha bżonn ħin u ritmu. Huwa r-ritmu li jżomm lin-Nisrani għaddej il-ġurnata kollha, il-ġimgħa kollha, ixxahar kollu, is-sena kollha u għalhekk dejjem. Huwa dak ir-ritmu li jagħti sens lill-ġurnata. Il-Knisja, fil-Liturġija tas-Sigħat, kif ukoll San Ġorġ Preca flArloġġ Mużewmin, huma esperti ta’ dan.

Il-katekist, in-Nisrani li jrid ikompli jifforma ruħu, ma jistax ma jqaddisx il-ġurnata b’mumenti ta’ talb. It-talb għalhekk isir għodda formattiva, ikolli ngħid l-iktar waħda importanti.

Inkunu qed inqarrqu bina nfusna jekk naħsbu li l-formazzjoni permanenti hija l-kors li morna fil-bidu tassena kateketika, u ninsew ir-ritmu ta’ talb li jagħti sens lill-ġurnata kollha tal-katekist. Hekk kif meta xi ħadd joħroġ b’xi ħmerija f’diskors, leġittimament insaqsu: “Imma dan ħaseb qabel tkellem?” Daqshekk ieħor għandna nsaqsu: “Imma jien tlabt qabel xandart?” Jekk tassew nemmnu li tkun katekist hija sejħa, allura ma jistax il-katekist ma jżommx ruħu f’sintonija ma’ Alla.

It-talb għandu jkun għodda għallkatekist biex tassew jagħraf min hu.

Il-katekeżi, bħal kull appostolat ieħor fil-Knisja, issir materja ta’ opinjoni personali jekk ma tkunx f’sintonija ma’ Alla. Issir materja ta’ bravura personali.

Bil-mod il-mod il-katekist li ma jitlobx jibda jaħseb li dak li qed jagħmel huwa frott l-intelliġenza tiegħu, u allura jsir padrun tal-ministeru tiegħu, u per konsegwenza, dak li jagħmel ma jibqax servizz. Kull ministeru fil-Knisja, jekk ma fihx atteġġjament ta’ servizz, faċli jiġi mittiefes mis-suppervja.

Meta mbagħad l-affarijiet ma jmorrux kif nixtieq jien, arani naqla’ plejtu u nieqaf. L-atteġġjament ta’ Ġesù u talqaddisin kien ħafna ’l bogħod minn hekk. Forsi dan id-diskors jidher xi ftit barokk, imma kemm appostolati fil-Knisja jfallu proprju għax l-awturi tagħhom ma jkunux sostnuti minn ħajja ta’ talb?!

13

F’dan kollu, għodod mill-iktar prezzjużi huma l-qari u l-meditazzjoni talKelma t’Alla. Hija l-Kelma li turik ċar int min int, x’qed tagħmel u b’liema motivazzjonijiet qed twettaq ix-xogħol tiegħek. Il-Kelma turik il-verità, u l-verità teħilsek. Kien Ġesù stess li qalu dan: “Jekk intom iżżommu sħiħ malKelma tiegħi, tkunu tassew dixxipli tiegħi, u tagħrfu s-sewwa, u s-sewwa jagħmilkom ħelsin” (Ġw. 8:31-32 ed.

Saydon). Illum daħlet sew il-prattika tal-Lectio Divina li hija mod eċċellenti ta’ kif wieħed ipoġġi lilu nnifsu fiddawl tal-Kelma t’Alla u jagħraf x’inhu għaddej ġo fih u madwaru. Hekk il-ħajja u l-appostolat ma jibqgħux ‘opinjoni’ li jġegħluna nibnu ‘niċeċ’, imma jsiru fil-veru sens tal-kelma djakonija. Meta wieħed jidħol f’din il-loġika ta’ appostolat, ix-xogħol fi ħdan il-komunità ta’ Ġesù ma jkunx impenn ieħor fost ħafna, impenn li ħafna drabi jaqtagħlek nifsek, imma jsir tassew sejħa. Kemm tkun differenti meta wieħed ma jibqax jgħid għallappostolat tiegħu: “Irrid nagħmel hekk,” jew “Irrid immur hemm!”

Imma: “Ġesù qed isejjaħli nkun hemm u nagħmel hekk”.

Nistqarr li l-formazzjoni permanenti mhijiex biss din. Tikkonsisti wkoll f’korsijiet, pjanijiet pastorali li jħeġġu u kultant jobbligaw lill-membri jattendu għall-korsijiet ta’ formazzjoni.

Imma jekk ma nibdewx minn hawn, tassew li fid-dinja mgħaġġla li ngħixu fiha u fil-ġenn tal-ħajja li għandna, kull proposta ta’ approfondiment issir frustrazzjoni permanenti u meta taqbżilna, jew ma nkunux nifilħu iktar, nispiċċaw ngħollu kollox!

Meditazzjoni

Tonio Caruana

L-ADORAZZJONI TAR-RAGĦAJJA

I

llum se nħarsu ftit lejn pittura ta’ Girolamo Troppa. Hija pittura biż-żejt fuq it-tila (155 x 122 ċm) li ġġib l-isem L-Adorazzjoni tar-Ragħajja. Hija pittura li tinsab esebita fil-Mużew Nazzjonali tal-Arti ġewwa l-Irlanda.

Troppa għex bejn is-sena 1630 u l-1710.

Ftit li xejn nafu fuq dan l-artist Taljan, imma minħabba l-fatt li hu kien mogħti t-titlu ta’ kavallier, nifhmu li x-xogħlijiet artistiċi tiegħu kienu apprezzati u meqjusin bħala xogħlijiet artistiċi ta’ livell tajjeb.

Imma għalissa ejjew inħarsu lejn dan il-kwadru aktar mill-aspett pedaġogiku/ kateketiku milli artistiku. Hekk kif wieħed jieqaf quddiem il-kwadru mill-ewwel se jinduna li Troppa qed jinterpreta x-xena ppreżentata lilna mill-Evanġelista Luqa. Fil-fatt m’hemm ebda detall li San Luqa ma jsemmihx

fit-test, u jevita milli jżid oġġetti jew dettalji ħlief fejn hemm lok għallinterpretazzjoni bħal ngħidu aħna x’setgħu kienu r-rigali li r-ragħajja ġabu lil Ġesù.

Mill-kwadru aħna nistgħu noħorġu tliet elementi kateketiċi prinċipali: Kristu bħala d-dawl li jdawwal lil kulħadd; Kristu bħala ċ-ċentru talistorja; Kristu bħala dak li fit-twelid iġib ferħ kbir.

Kristu stess jirreferi għalih innifsu bħala d-dawl: Jiena d-dawl taddinja... Tista’ tgħid li San Ġwann jiddedika l-Evanġelju tiegħu għal din it-tema: (Ġesù) “Kien id-dawl tassew, li jdawwal kull bniedem huwa u ġej fid-dinja” (Ġwanni 1:9). Min isib dan id-dawl, bħalma sabuh ir-ragħajja, jimtela bil-ferħ iżda min jitlef dan

14

id-dawl ikun daħħal lilu nnifsu f’ħafna niket. Hekk għamel l-appostlu Ġuda l-Iskarjota meta fl-aħħar ċena għażel li joħroġ miċ-Ċenaklu, fejn kien hemm Ġesù, u jidħol fid-dlam tal-lejl. Hekk jesprimi ruħu Ġwanni: “Malli ħa l-ftieta, ħareġ. Kien billejl” (Ġwanni 13:30).

Fit-3 ta’ Settembru tas-sena li għaddiet, il-Papa Franġisku rrefera għat-tema ta’ Ġesù bħala dawl. Huwa qal: “While the light of Jesus is powerful enough to cast out demons, it is a peaceful and humble light that helps us carry the cross in our lives.” Din il-pittura tesprimi dan il-ferħ li ġab Ġesù għal min għandu rieda tajba, iżda żgur li kien ta’ aħbar ħażina ħafna għal min m’għandux rieda tajba, l-ewwel fosthom ix-xitan. Ġesù huwa ċ-ċentru fil-Pjan tasSalvazzjoni. Huwa r-rivelazzjoni perfetta ta’ dak kollu li Alla ried jikkomunika malumanità u sar għalhekk il-pont li minnu

u permezz tiegħu l-bniedem jista’ jasal fid-dar tal-Missier: “Ħadd ma jmur għand il-Missier jekk mhux permezz tiegħi.” F’din il-pittura dan joħroġ ċar billi Troppa jibbilanċja l-kwadru donnu b’żewġ arkati, waħda komposta millanġli u l-oħra mit-tliet ragħajja. Iż-żewġ gruppi jidhru jħarsu lejn dan Ġesù tarbija li minnu ħierġa dija li tgħammex.

Il-profeta Xmun u l-Profetessa Anna tkellmu u ħabbru fuq din it-tarbija.

Xmun jesprimi l-ferħ tiegħu li qed jara lil dak li se jġib il-ħelsien imwiegħed u dak li se jdawwal il-ġnus. Anna minnaħa tagħha bdiet tfaħħar ’l Alla u titkellem fuqu filwaqt li tipprofetizza li permezz ta’ Ġesù issa waslet il-fidwa ta’ Ġerusalemm (Luqa 2:25-40).

B’din il-pittura, Girolamo Troppa juri bl-aktar mod sabiħ lil Ġesù bħala d-DAWL, bħala ċ-ĊENTRU tal-Istorja tasSalvazzjoni u bħala l-FERĦ.

Fil-fatt meta toqgħod quddiem dan il-kwadru għajnejk mill-ewwel jiġu maħkumin mid-dawl sabiħ u qawwi li ħiereġ minn Ġesù li jinsab fil-maxtura.

Tant hu qawwi dan id-dawl li kważi Ġesù jidher b’mod surreali, qisu mhux taddemm u l-laħam iżda tad-dawl!

Interessanti wkoll ir-rigali li jġibu r-ragħajja. Din hija kollha kemm hi interpretazzjoni tal-artist, li filwaqt li ma jdaħħal xejn jekk mhux minn dak li kiteb San Luqa, madanakollu jinterpreta x’setgħu kienu r-rigali li dawn ir-ragħajja ġabu magħhom. It-tlieta għandhom pożizzjoni differenti: wieħed kważi qed jagħtina dahru kollu, ieħor imġenneb,

u ieħor, filwaqt li jidher faċċata tagħna, għandu rasu mdawra lejn it-tarbija Ġesù. It-tlieta huma f’pożizzjoni ta’ adorazzjoni – huma sabu eżatt kif qalulhom l-Anġli: “issibu tarbija mimduda f’maxtura.”

Huma li telqu bil-għaġla biex jaraw din il-ġrajja, issa jimtlew bil-ferħ u dan il-ferħ tagħhom huwa tant kbir u sinċier li ma jistgħux iżommuh għalihom weħidhom. Iridu jaqsmuh ma’ sħabhom, u dak l-istess ferħ u stagħġib b’dak li għamel Alla magħhom isir il-ferħ u l-istagħġib tar-ragħajja l-oħra wkoll; u “dawk li semgħu baqgħu mistagħġbin b’dak kollu li qalulhom ir-ragħajja.”

15

Sabiħa ħafna f’din il-pittura hija l-figura ta’ San Ġużepp. Bħal dejjem huwa jinsab donnu wara l-kwinti, moħbi, sieket imma hemm, preżenti, jadura u ffukat fuq il-misteru Ġesù.

Dan huwa żgur punt ċentrali wkoll għall-katekeżi tagħna: li nitgħallmu nimitaw lil dan ir-raġel ġust li Alla għażel biex ikun il-missier putattiv tatTieni Persuna tat-Trinità Qaddisa.

F’soċjetà li forsi aktar tfittex li tadura lilha nnifisha, f’soċjetà li n-Narċisiżmu sar rampanti, il-katekeżi tagħna trid tistieden lill-bniedem biex jinżel għarkopptejh u jadura b’qalb safja u umli ’l-Verbum Dei.

Katekisti Kbar

Robert Aloisio

IL-METODU

‘DUN ĠORĠ’ Xebh u kuntrasti ma’ edukaturi oħra (3)

REFERENZI: Grundtvig (1783–1872) huwa l-uniku edukatur Daniż ta’ fama internazzjonali.

Kien saċerdot, kif ukoll teologu, storiku u awtur li ħalla marka profonda fuq il-ħajja Daniża. Ħafna mill-kitbiet għadhom qatt ma ġew ippubblikati (huwa stmat li kieku kellhom jinġabru kollha, ilaħħqu mal130 volum) u l-kitbiet edukattivi tiegħu m’ilhomx wisq li nqalbu għall-Ingliż. Iżda d-Danish folk high-school movement, ispirat mill-kitbiet tiegħu, wassal biex Grundtvig jibda jissejjaħ ‘missier l-edukazzjoni tal-adulti’.

kliem ta’ qawwa u awtorità li jqanqal rispons f’min qed jisma’. Edukazzjoni bħal din mhix ristretta għall-klassi imma tinfirex fil-ħajja tal-komunità u tista’ tiġi kkultivata f’ambjent bħalma hu dak tal-iskejjel popolari.

NIKOLAI GRUNDTVIG Bħal Dun Ġorġ, Grundtvig jagħti l-ewwel importanza lill-ħajja talgħalliem qabel kliemu u l-istudju tiegħu. Jgħid b’ton poetiku li “l-ittri kollha huma mejta anke jekk miktuba bis-swaba’ tal-anġli, l-għarfien kollu tal-kotba huwa mejjet jekk ma jkunx korrispost mal-ħajja ta’ min jaqrah.”

Dan l-għarfien irid isir b’“kuntatt ħaj u interazzjoni ħajja ma’ oħrajn.”

Grundtvig jagħmel abbozz ta’ kif jipproponi l-iskola tiegħu, jitkellem fuq l-‘edukazzjoni reċiproka’ u l-‘interazzjoni ħajja’ bħala l-qalba talproposta tiegħu.

Dan kollu jorbot mal-frażi ċentrali ta’ Grundtvig ‘kelma ħajja’, frott ilħsieb teoloġiku tiegħu li mmatura fih biż-żmien, xi ħaġa li tixbah ħafna lill-“Verbum Dei”, il-Kelma Inkarnata li tant kien iħobb Dun Ġorġ. Grundtvig jgħid hekk:

Rajt il-ħajja, il-ħajja vera tal-bniedem, kif jgħixha f’din id-dinja, u mill-ewwel intbaħt li biex din tiddawwal u tkun ħajja umana utli u pjaċevoli, ħafna nies ma jeħtieġu xejn kotba affattu, imma biss qalb tassew ħanina, sens komun, widnejn lesti jisimgħu, fomm ħanin, u mbagħad vivaċità biex jitkellmu ma’ nies imdawla li jkollhom il-ħila jqajmu fihom l-interess u juruhom kif tkun il-ħajja meta jiddi fuqha d-dawl.

F’kuntest pedagoġiku, Grundtvig fehem bħal Dun Ġorġ li l-‘kelma ħajja’ ma kinitx struzzjoni formali imma l-komunikazzjoni ta’ ħajja personali bejn l-għalliem u l-istudent. Jew it-tagħlim jgħix fil-ħajja tal-għalliem, u l-istudent iwieġeb għalih attivament, jew ma jgħix xejn, fejn it-tagħlim ikun biss kliem mejjet. Il-‘kelma ħajja’ hija l-komunikazzjoni spiritwali tal-‘verità’,

16

Dun Ġorġ, bħal Grundtvig, kien kontra li s-semmiegħa tiegħu jieħdu n-noti waqt li jkun qed jitkellem.

Darba, Christen Kold, surmast ta’ skola folk, l-ewwel wieħed li ta sura lill-moviment ta’ Grundtvig, hekk wieġeb lil student li lmenta li jekk ma jiħux noti jinsa: Tinkwetax fuq hekk. Kienet tkun xi ħaġ’oħra kieku qed nitkellmu fuq għarfien mejjet. Jixbah lil dak li jiġri fl-għelieqi. Jekk se npoġġu l-pajpijiet fil-ħamrija, irridu nimmarkaw fejn poġġejniehom biex nerġgħu nsibuhom. Imma jekk ħa niżirgħu l-qamħirrun m’hemmx għalfejn nimmarkawh għax jerġa’ jitla’. Ibqa’ ċert li dak li smajt mingħandi bil-ferħ jerġa’ jitla’ fil-wiċċ meta tiġi bżonnu.

Ronald Sultana jgħid li Hemm xebh interessanti bejn ilproġetti edukattivi ta’ San Ġorġ Preca u tad-Daniż Grundtvig, fis-sens li t-tnejn li huma għandhom dimensjoni spiritwali magħquda mal-ħajja tan-nies komuni fil-pajjiżi rispettivi tagħhom.

Joseph Bonnici

LIL HINN… It-tema tal-mewt tinsab ukoll quddiem għajnejn it-tfal u ż-żgħażagħ tal-lum.

Hija tema komuni fuq it-televixin li jaraw. U dawn kapaċi jkunu quddiem dan il-mezz għal numru ta’ sigħat kuljum. Kull siegħa ta’ televixin ikollha medja ta’ żewġ imwiet. Sa tmintax-il sena, dawn iż-żgħażagħ jistgħu jkunu raw mal-erbgħin elf mewt, minbarra dawk li jaraw fiċ-ċinema jew fuq il-karta stampata. U minkejja dan, ftit ikunu assistew għal mewt vera, peress li ħafna mwiet illum iseħħu fl-isptarijiet.

Hemm il-mewt tal-ispettaklu u l-mewt reali. Huma differenti: l-ewwel waħda hija immedjata u nieqsa mit-tbatija vera, mill-firda mid-dinja u millgħeżież. Fl-ispettaklu, il-mewt hija estetika. L-attur jerġa’ jidher f’film ieħor u forsi jerġa’ jmut ukoll!

Imma l-mewt vera ma tidhirx flispettaklu. Fil-films tinħeba taħt iddehra ta’ skeletri, iħirsa u dehriet oħra!

U għalhekk, il-mewt hija qrib u fl-istess

Adattat għall-Malti minn Storie bellebuone ta’ Bruno Ferrero, Elledici.

waqt ’il bogħod mit-tfal u miżżgħażagħ tal-lum! U jidħlu f’perikli li lanqas biss jimmaġinaw fiex jistgħu jwassluhom!

Tajjeb li, minn żmien għal żmien, it-tfal u ż-żgħażagħ jirriflettu fuq il-mewt. Dan ukoll minħabba li r-riflessjoni fuq il-mewt twassal għarrealtà tas-serjetà u r-responsabbiltà tal-ħajja! B’hekk, it-tfal ukoll jifhmu li l-ħajja kollha hija tħejjija u stennija għal dak il-mument tal-Mulej, meta għandu jerġa’ jiġi u aħna flimkien mal-Knisja nidħlu għall-festa eterna.

It-tama fil-ħajja ta’ dejjem ma ddgħajjifx l-impenn tal-Insara f’din iddinja. Filwaqt li tfarraġna fil-mument tal-prova, it-tama Nisranija tqanqal bla waqfien lid-dixxipli tal-Mulej sabiex ma jikkuntentawx ruħhom b’dak li wettqu, imma biex ikomplu mexjin ’il quddiem fl-imħabba u l-ġustizzja. Kull diskors fuq il-mewt f’dawl Nisrani huwa dejjem diskors

17

ta’ tama u mħabba għall-ħajja. Nistgħu nużaw ukoll din il-leġġenda ħelwa li ġejja.

IL-KASTELL FIS-SEMA Snin ilu, f’raħal fin-naħa ta’ fuq ta’ Franza, kienu joqogħdu raġel għani u ieħor fqir. L-għani kien jgħaddiha tajjeb u qatt ma kien jgħaddilu minn moħħu li għad imut. Il-fqir, għall-kuntrarju, kien jittama li fid-dinja l-oħra tiġih aħjar għax ix-xorti ma tantx kienet daħqitlu f’din id-dinja.

Imma l-mewt ma tħares lejn wiċċ ħadd u t-tnejn mietu fl-istess jum. Iltaqgħu fit-triq tal-ġenna u komplew mexjin maġenb xulxin fis-skiet.

L-għani kien qawwi u kellu jitħabat biex jimxi għat-telgħa: qatt qabel ma kellu jimxi minn mogħdijiet daqshekk weqfin!

Kien jaf biss isuq iż-żiemel. Mexa bilmod, mimli kollu għaraq. Min-naħa l-oħra, il-fqir kien irqiq u ħafif u seta’ jitla’ t-telgħa sewwa għax hekk kien

imdorri! U wasal l-ewwel ħdejn il-bieb tal-ġenna. Imma ma kellux il-kuraġġ iħabbat fuq il-bieb. Għalhekk qagħad bilqiegħda jistenna lill-għani, bit-tama li dak ikollu l-kuraġġ iħabbat hu fuq il-bieb.

Għadda ħafna ħin sa ma wasal l-għani.

Dan ħabbat fuq il-bieb u ħadd ma ġie jiftaħ. L-għani mtela bir-rabja, beda jgħajjat u jwerżaq. Ta kemm felaħ b’idejh mal-bieb u fajjarlu bis-sieq ukoll! Malli sema’ dik il-frattarija, San Pietru ħareġ jara x’kien ġara.

Malli ra lill-għani u lill-fqir, ħares lejn l-ewwel wieħed u qallu: ‘Għaraftek! Żgur li inti dak li ma tafx tistenna u għamilt dan il-pandemonju hawn barra!’ Għal dak il-kliem, l-għani kien se jerġa’ jinfexx jgħajjat, imma l-ħarsa ta’ San Pietru żammitu milli jkompli jgħarraq is-sitwazzjoni.

Pietru qalilhom: ‘Għaddu fl-entrata, imbagħad naraw.’ It-tnejn daħlu fl-entratura wiesgħa li kellha ħafna bibien u bankijiet mad-dawra talħitan. San Pietru reġa’ kellimhom: ‘Strieħu ftit wara din il-mixja twila, imma użaw il-ħin tagħkom sew, qabel ma nerġa’ niġi hawn. Oqogħdu aħsbu kif tixtiequ tqattgħu ż-żmien tagħkom hawn fuq. Għiduli kif tixtiequ li tkun ħajjitkom, imma tinsewx: se jkunilkom kollox kif tixtiequ intom. Għalhekk aħsbuha sew qabel ma tiftħu ħalqkom, għax wara, jekk tkunu nsejtu xi ħaġa, ikun tard wisq!’

Wara dawn il-kelmtejn, San Pietru telaq minn ħdejhom. Reġa’ lura wara li għadda ftit ħin sewwa u staqsiehom:

‘Irriflettejtu sewwa? Għiduli x-xewqat tagħkom!’ Kif tistgħu taħsbu, l-ewwel ma tkellem kien l-għani. B’ħafna arja fi kliemu, qallu: ‘Agħtuni kastell mill-isbaħ mibni bid-deheb, hekk li ebda imperatur qatt ma kellu bħalu! Kuljum, imbagħad, ġibuli l-ikel favorit tiegħi: għaġin carbonara, majjal mixwi, insalata friska u kejkijiet taċċikkulata. Inbid tajjeb u kafè! Ġibuli wkoll tron miksi bis-satin, fejn nista’ noqgħod bilqiegħda kuljum. Irrid naqra l-gazzetta kuljum, ħalli nkun naf x’għaddej fid-dinja!’

San Pietru ħares lejn l-għani bilħniena u qallu: ‘Tixtieq xi ħaġa oħra?’ ‘Iva,’ qallu l-għani. ‘Kont se ninsa l-iktar ħaġa importanti: għandi bżonn ħafna flus, ħafna ħafna flus, kaxxi mimlijin bihom. U deheb... ħafna deheb, għax ma nafx kif inhu l-kambju hawn fuq!’

‘Kollox nagħtuk,’ qallu San Pietru.

‘Ejja warajja!’ Kif qal dan, fetaħ wieħed mill-bibien tal-entratura u stieden lill-għani jidħol f’kastell millisbaħ, fejn kollox kien kif kien xtaq.

Anzi, ħafna aħjar milli kien xtaq!

U hekk, l-għani qagħad fuq it-tron, daq l-ikel mill-itjeb, qara l-ġurnal, għadd il-flus, ipprova l-ġojjelli u ħassu ferħan u sodisfatt. U San Pietru għalaq tajjeb il-kanċell talpalazz u telaq.

Għaddew tliet snin, seba’ snin, għaxar snin! Għaddew għoxrin sena, ħamsin, mija. Wara dawn is-snin kollha, l-għani kien xeba’

18

mill-kastell, mill-ikel, mix-xorb u middehbijiet. Dak li kien jaqra fil-ġurnali ma baqax jinteressah. Ma setax jerġa’ jmur fid-dinja u ħafna minn ħbiebu kienu mietu wkoll. Il-flus ma baqgħux jiġbduh, ma kien hemm xejn x’tixtri bihom. L-ikel kien xeba’ minnu u l-kastell ma baqax jimlieh bil-hena: kien dejjem bilqiegħda fuq it-tron, mimli dwejjaq. Imma ħadd ma sema’ l-krib tiegħu.

Wara elf sena, infetaħ il-kanċell talkastell u San Pietru deher fil-bieb.

‘Kif tħossok?’ qallu Pietru. L-għajnejn tal-għani, mimlijin rabja, dardru lillqaddis: ‘Għandek il-ħila tistaqsini kif inħossni f’dal-kastell miżerabbli?

Kif tista’ tissaporti elf sena magħluq hawn ġew? Qatt ma jiġi ħadd iżurek!

Kollha ħmerijiet dawk li jgħidu fuq ilġenna tiegħek u fuq il-ferħ ta’ dejjem! Ħmerijiet u ħrejjef!’

Kif sema’ din ir-rabja, San Pietru ħares lejh skantat u qallu: ‘Ħsibt li qiegħed il-ġenna? Le, sieħbi, inti tinsab flinfern. Inti stess ridt tiġi hawnhekk.’

‘Ma jistax ikun! Fejnhom ix-xjaten?

Fejn hu n-nar li ssemmu?’ San Pietru qallu: ‘Dak kien qabel. M’għadhomx jintużaw dawk il-mezzi hawnhekk.

Imma inti tassew tinsab fl-infern!’

L-għani nfaqa’ jibki u jolfoq. San Pietru għalaq il-kanċell mill-ġdid u telaq. Għaddew tliet mitt sena ... iż-żmien ma seta’ jgħaddilu qatt lillgħani... kien għaddej b’lajma li lanqas fuq l-art ma timmaġinaha. Meta għadda l-millennju, San Pietru fetaħ il-kanċell u daħal.

Rakkonti

‘Ara San Pietru, kemm ilni nistenniek! Se nibqa’ hawn għall-eternità kollha?

Imma kemm hi twila din l-eternità?’ ‘L-eternità tibda meta jkunu għaddew għaxart elef sena!’ L-għani beka bil-qalb. San Pietru ra d-dmugħ tiegħu u, billi qalbu ħanina, ġietu ħniena minnu u qallu: ‘Fuq hemm kamra ċkejkna.

Is-saqaf għandu ħofra u minn hemm, jekk tieqaf fuq ponot subgħajk, tkun tista’ tara ftit mill-ġenna!’

San Pietru ħadu f’dik il-kamra ċkejkna u l-għani, wara li tela’ fuq ponot subgħajh, ra l-kwiekeb fid-dija kollha tagħhom, ra l-anġli u l-qaddisin, ra l-glorja t’Alla. ‘Għidli,’ qal f’waqt minnhom, ‘min hu dak li qiegħed bilqiegħda qrib Alla? Kemm nixtieq li kont minfloku!’

San Pietru wieġbu: ‘ Dak hu l-fqir li ġie hawn miegħek.

Meta staqsejtu x’ried, qalli li xtaq ikun qrib ħafna t’Alla. U x-xewqa tiegħu qtajthielu bħalma qtajt tiegħek!’ Wara li qal dan, San Pietru telaq, imma l-għani ma ndunax.

Baqa’ hemm, millennju wara l-ieħor, iħares lejn il-ġenna mill-ħofra tas-saqaf, wieqaf fuq ponot subgħajh!

L-ESPERJENZA MOĦBIJA FIR-RAKKONT L-għani u l-fqir ifissru l-bniedem li ħa li seta’ mill-ħajja u dak li kellu jgħaddi minnha kif seta’. Il-mewt tqiegħed lil kulħadd l-istess u tagħti punt fejn wieħed jista’ jiġi ġġudikat fuq ħajtu.

Il-ġudizzju jittieħed skont il-ħajja li wieħed ikun għażel.

L-infern huwa l-firda minn Alla.

Il-ġenna hija l-ħajja qrib tiegħu.

Importanti li wieħed jagħżel tajjeb, għax l-eternità hija ħaġa serja.

MISTOQSIJIET FIL-GRUPP: X’jiġri wara l-mewt? Xi smajtu mingħand in-nies jew minn fuq ilmezzi tax-xandir?

Għalfejn l-għani għamel talba daqshekk stramba?

Kif l-għani kien jimmaġinahom ilġenna u l-infern?

Inti kif timmaġinahom?

Għalfejn San Pietru qallu: ‘Inti stess xtaqt tiġi hawn’?

Importanti li wieħed iħejji ruħu għall-mewt? Kif?

TISTA’ TINQARA L-PARABBOLA TAL-GĦANI U LAZZRU MINN LUQA 16:19-31.

19

Film

FRANĠISKU T’ASSISI FR MARIO SANT OFM CONV.

FUQ IL-LIŻAR TAĊ-ĊINEMA

20

Film

M

ill-bidu nett tiegħu, iċ-ċinema ta’ spiss uża d-dinja reliġjuża u sagra bħala għajn ta’ ispirazzjoni filproduzzjonijiet. Bħalma aċċennajna f’artikli oħrajn, il-produtturi ċinematografiċi indunaw mill-ewwel li l-massa kienet miġbuda lejn dan il-ġeneru u għalhekk numru kbir ta’ produzzjonijiet kienu jittrattaw din it-tematika. It-temi l-iżjed ippreżentati kienu: il-passjoni u l-ħajja ta’ Ġesù, il-personaġġi bibliċi, u ħafna ta’ spiss rajna anke ħajjiet ta’ qaddisin.

Fost dawn tal-aħħar l-iżjed li gawda produzzjonijiet kien San Franġisk ta’ Assisi. U f’dan l-artiklu ser ngħidu xi ħaġa dwar dan għax anke jekk forsi f’moħħna jiġuna eżempju jew tnejn ta’ produzzjonijiet li jittrattaw dan il-fqajjar ta’ Assisi, però jekk infittxu fid-dettall nintebħu li l-filmografija speċifika tiegħu hija tassew vasta. Min jaf għaliex huwa l-qaddis ta’ Assisi l-iżjed li jattira l-attenzjoni tad-diretturi u l-produtturi? Żgur li Franġisku huwa suġġett maħbub minn kulħadd, huwa suġġett li jappella għal kull ġenerazzjoni ta’ kull żmien u li m’għandux limiti kulturali. U kienu ħafna li wara li raw xi produzzjoni dwar dan il-qaddis, resqu lejh u xtaqu jafu iżjed dwaru, saħansitra kien hemm min skopra l-vokazzjoni tiegħu. Millbanda l-oħra wieħed irid joqgħod attent li mhux kulma jiġi ppreżentat filproduzzjonijiet jittieħed bħala Vanġelu, minħabba li l-produzzjoni tibqa’ dejjem interpretazzjoni ta’ suġġett min-naħa tad-direttur. Iċ-ċinema tul il-medda taż-żmien minn dejjem kellu l-kapaċità jibni u jifforma mudelli soċjali, u għalhekk ser inħarsu ftit lejn id-diversi mudelli tal-qaddis ta’ Assisi li ċ-ċinema rnexxielu jibni. Dan biex insiru nafu

iżjed lill-qaddis, u anke nneħħu ideat żbaljati dwar Franġisku ta’ Assisi li ċ-ċinema rnexxielu jibni fil-moħħ ġenerali tal-pubbliku. Nistgħu ngħidu li ċ-ċinema żgur ma faqqarx ix-xbieha ta’ Franġisku, probabbilment xi minn daqqiet ippreżentah parzjalment, anke jekk dejjem ipprova joħroġ ilkobor ta’ dan il-qaddis.

Tajjeb li ngħidu li s’issa għadna ma rajniex produzzjoni li tirrakkonta l-ħajja ta’ Franġisku b’mod komplet, żgur mhux għall-inkapaċità taddiretturi iżda minħabba d-diffikultà oġġettiva tal-personalità tal-qaddis: l-umanità profonda tiegħu u l-ispiritwalità qawwija. It-tentattivi li pproponew il-ħajja tal-qaddis fuq il-liżar taċ-ċinema kienu ħafna u jibdew saħansitra fil-perjodu mutu taċ-ċinema.

L-ewwel produzzjoni fuq San Franġisk hija tal-1911 – IL POVERELLO D’ASSISI ta’ Enrico Guazzoni. Ilprotagonist prinċipali kien Emilio Ghione – wieħed mill-atturi l-iżjed maħbuba taċ-ċinema mutu Taljan.

Fl-1918 insibu l-produzzjoni Frate Sole ta’ Ugo Falena u Mario Corsi, b’mużika ta’ Luigi Mancinelli. Din il-produzzjoni monumentali tlestiet b’reqqa kbira sew bil-kostumi ta’ Duilio Cambellotti u sew fil-kompożizzjoni tax-xeni. Filparti ta’ Santa Kjara u San Franġisk rajna lil Silvia Malinverni u Umberto Palmarini. L-isbaħ xeni kienu dawk miġbudin fil-beraħ tal-kampanja, fejn il-film ittrażmetta s-sens Franġiskan f’rapport armonjuż man-natura u rnexxielu jippreżenta lil Franġisku bħala l-qaddis tan-natura.

21

Produzzjoni oħra li rnexxielha tinżel tajjeb ferm mal-pubbliku kienet FRATE FRANCESCO tal-Konti Giuliano Antamoro, maħdum fl-1927. Antamoro ispira ruħu mill-bijografija ta’ Franġisku tad-Daniż Joergensen, u kkollabora malaqwa żewġ xeneġġaturi ta’ dak iż-żmien: Aldo De Benedetti u Carlo Zangarini.

Din l-opra tidher biċ-ċar li ma tridx turi lil San Franġisk bħala miġnun, mhux ħalliem, iżda pjuttost bniedem reali.

Hija produzzjoni iżjed iċċentrata fuq Franġisku bħala mitiku u storiku iżjed milli fuq il-qdusija tiegħu.

L-ewwel film fil-perjodu sonoru dwar Franġisku kellu l-isem IL POVERELLO D’ASSISI li nħadem fil-Messiku fl1946 minn Albert Gout, bil-karattru interpretat minn Josè Luis Jimenez.

Iżda dwar din l-opra ftit li xejn nafu.

Film li jirrappreżenta innovazzjoni kbira fl-interpretazzjoni tal-figura tal-qaddis kien FRANCESCO GIULLARE DI DIO ta’ Roberto Rossellini, produzzjoni ta’ Peppino Amato, maħdum fl-1950 u meħud mill-Fjuretti tal-qaddis. Iċċinema mutu s’issa kien ippreżentalna San Franġisk influwenzat ħafna millespressjonijiet tal-pitturi, marbut iżjed ma’ rappreżentazzjonijiet teatrali u kopja ta’ dak li kien hemm qabel, filwaqt li Rossellini għażel triq iżjed diffiċli. Fidil għan-Neo-Realiżmu, ried jagħtina opra tal-arti kompletament ġdida. Rossellini ma kienx juża atturi professjonisti minbarra l-eċċezzjoni ta’ Aldo Fabrizi li interpreta t-tirann ta’ Viterbo. Il-personaġġi l-oħrajn, ibda minn Franġisku li kien interpretat minn Fra Nazario Gerardi, kienu kollha patrijiet jew nies komuni. Rossellini ma joffrilniex Franġisku diġà sabiħ, tajjeb

Film

u qaddis, iżda l-figura ta’ bniedem dgħajjef, b’ħafna dubji, li bil-koerenza u r-radikalità tal-Vanġelu sar qaddis kbir.

Iċ-ċinema ta’ Hollywood, dejjem attent għat-tematiċi mill-Ewropa, ma setax ma jagħmilx film dwar Franġisku, u fl-1961 Michael Curtiz tana l-produzzjoni FRANCIS OF ASSISI, b’interpretazzjoni ta’ Bradford Dillman (Franġisku) u Dolores Hart (Kjara). Ilfilm, għani fix-xenografija u l-kostumi, jirriżulta prodott tipiku ta’ Hollywood: pompuż, attendibilità storika ftit li xejn, approfondiment dgħajjef talpersonaġġi, nuqqas fl-ispiritwalità Franġiskana u protagonista li jidher iżjed bħala kavallier milli bniedem ta’ ċaħda u penitenza.

Film ieħor li jistħoqqlu nota, anki jekk mhux direttament fuq il-ħajja tal-qaddis, huwa UCCELLACCI E UCCELLINI tal1966 minn Pasolini. Il-qaddis jidher biss f’żewġ xeni: fl-ewwel jidher jgħid lil Frate Ciccillo (Totò) u lil Fra Ninetto (Davoli) biex jevanġelizzaw lill-għasafar tal-bejt u l-isqra; fit-tieni, lejn l-aħħar tal-episodju, narawh jikkmanda liżżewġ patrijiet biex jerġgħu jibdew l-evanġelizzazzjoni mill-bidu, ifiehmu lill-isqra li m’għandhomx joqtlu lillgħasafar tal-bejt u dawn tal-aħħar

iħobbu lill-oħrajn. Ovvjament il-figura tal-qaddis tibqa’ sekondarja ħafna, anki jekk jidher bħala l-qaddis li b’sempliċità kbira u bit-tagħlim tiegħu jirnexxilu jbiddel id-dinja jew almenu lill-persuni li jimxu fuq l-ideal tiegħu.

Tal-istess perjodu huwa l-film FRANCESCO D’ASSISI tad-direttriċi Liliana Cavani li ħareġ fl-1966.

L-attur Lou Castel jinterpreta l-parti tal-qaddis. F’dan il-film, li huwa iżjed f’forma ta’ dokumentarju, iddirettriċi trid turi l-mixja li Franġisku għamel minn bniedem biex sar qaddis. Anki jekk naraw influssi mill-produzzjonijiet preċedenti, però Cavani jirnexxilha tagħti interpretazzjoni personali tal-qaddis.

U din hija l-ewwel direttriċi li tittratta l-ħajja tal-qaddis. Lil Cavani nerġgħu narawha tittratta darbtejn oħra l-ħajja tal-qaddis.

Fl-1972 għandna l-iktar produzzjoni li għamlet suċċess mal-pubbliku u li baqgħet minquxa fil-memorja popolari ta’ ħafna, FRATELLO SOLE, SORELLA LUNA ta’ Franco Zeffirelli.

Dan il-film li jittratta l-ħajja ta’ San Franġisk huwa magħmul bl-ikbar reqqa u attenzjoni f’kull aspett, mill-mużika għall-kostumi, għax-

22

xenografija. Huwa attent ħafna għaddettalji u l-partikular biex jipprovoka l-emozzjoni fil-pubbliku. Il-film gawda minn kast d’eċċezzjoni: Graham Fulkner (Franġisk), Judy Bowker (Kjara), u ħafna oħrajn. Uħud mill-kritiċi jikkonsidraw din l-opra bħala ċelebrazzjoni estetika mhux tant tal-Franġiskaneżmu, iżda għall-ikonografija Franġiskana. Infatti l-figura tal-qaddis hija viċina ħafna għallikonografija tal-pittur Giotto. Ħafna oħrajn jikkunsidraw dan il-film bħala armonjuż ħafna fl-elementi tiegħu, iżda ’l bogħod ħafna mill-figura vera talfqajjar ta’ Assisi. Franġisku ta’ Zeffirelli jidher qisu żagħżugħ li qiegħed bħal f’ħolma, li tilef il-memorja u li jinsab ’il barra mid-dinja. Franġisku jidher li mhuwiex konkret, filwaqt li fir-realtà kien. Franġisku jidher romantiku, ħlejju żżejjed, jappartjeni l-epoka tal-Flower Power u wisq marbut mal-perjodu li fih inġibed, allura irreali. Kunċett żbaljat huwa r-relazzjoni ta’ bejn Franġisku u Kjara li jidhru namrati. Apparti li storikament dan ma setax iseħħ għax kien hemm qabża fl-età, iżda l-verità hija li Kjara kienet miġnuna fuq Kristu u kienet tara fi Franġisku mudell li bħalu setgħet tasal għallproġett u l-istil ta’ ħajja li xtaqet tgħix.

Iżda l-iżjed idea ambigwa hija dik ta’ Franġisku bħala ekoloġista, idea li għaliha Franġisku beda jiġi assoċjat minn din il-produzzjoni ’il quddiem.

Franġisku ma jħobbx in-natura u l-ħlejjaq minħabba sempliċement sentiment imma jħobbhom għax huma xbihat konkreti tal-imħabba ta’ Alla.

Fil-ħolqien, Franġisku jara l-imħabba ta’ Alla għall-bniedem. Mela iżjed milli kien ekoloġista, Franġisku huwa mudell għall-ekoloġisti għax jgħallimhom

b’liema mod għandhom iħobbu korrettament il-ħolqien kollu.

Liliana Cavani fl-1989 terġa’ tipproponi film fuq il-qaddis bl-isem ta’ FRANCESCO. Din id-darba b’differenza mill-produzzjoni l-oħra tagħha, tittratta produzzjoni internazzjonali b’kast ta’ livell għoli. Fl-irwol ta’ Franġisku naraw l-istilla ta’ Hollywood Mickey Rourke, forsi kkritikat għall-fiżiku mibni tiegħu, imma żgur li kien kapaċi ħafna

jidħol fil-parti tal-qaddis. F’din ilproduzzjoni naraw lill-ewwel kumpanni ta’ Franġisku, inkluża Santa Kjara (Helen Bonham Carter), li permezz ta’ flashbacks jiftakru u jfakkru l-ħajja talqaddis. Id-direttriċi tipprova tippreżenta l-ħajja interjuri tturmentata tal-qaddis, il-bniedem li nbidel għax iltaqa’ malMulej. Tal-Cavani huwa Franġisku iebes, kważi mdejjaq u fi kriżi li jfittex dejjem

lil Alla. Tajjeb li ngħidu li din l-istess direttriċi taċ-ċinema, din is-sena ser tagħtina t-tielet produzzjoni tagħha dwar il-qaddis, din id-darba għatteleviżjoni. Lill-attur Pollakk Mateusz Kosciukiewicz ser narawh jinterpreta lill-fqajjar ta’ Assisi. U min jaf b’liema mod id-direttriċi ser tirrappreżenta lill-qaddis din id-darba?

F’dawn l-aħħar snin rajna żewġ produzzjonijiet għat-televiżjoni li

niżlu għasel mal-pubbliku. Dawn kienu: FRANCESCO ta’ Michele Soavi fl-2002, b’Raoul Bova fil-parti prinċipali, u fejn l-istorja tal-qaddis hija maqsuma f’żewġ partijiet; u CHIARA E FRANCESCO tad-direttur Fabrizio Costa fl-2007, b’San Franġisk interpretat minn Ettore Bassi. Din tal-aħħar b’mużika ta’ Mons. Marco Frisina, li jibqa’ magħruf għat-tema

23

prinċipali tal-film (Il Cantico delle Creature), forsi hija l-iżjed produzzjoni li kif jgħid it-titlu stess tippreżenta tassew bl-aqwa mod lil dawn iżżewġ figuri u r-relazzjoni tagħhom.

Franġisku ma jidhirx bħal Faulkner, Rourke jew il-bqija. Huwa differenti, u għandu l-aspetti neċessarji biex joħroġ il-figura tal-qaddis: twajjeb imma aħrax, jitbissem imma serju. L-attur huwa konvinċenti ħafna u jirrendi lil Franġisku għad-dinja tal-lum. Fl-istess ħin, il-qaddis mhuwiex xi ħadd li jfittex l-armonija mal-qawwiet tan-natura, imma l-konverżjoni tiegħu għandha l-għeruq tagħha fi Kristu Msallab. Anke s-sottomissjoni ta’ Franġisku lejn ilPapa hija ppreżentata tajba ferm għax Franġisku jidher mimli passjoni biex jgħix bħal Kristu, u mħabbtu għallKnisja li jsejħilha ‘familja’.

Bħala konkluzjoni tajjeb li ngħidu li l-films li jirrakkontaw il-ħajja talqaddisin, bħal kull ġeneru ieħor ta’ films, ma jirrappreżentaw qatt b’mod komplet is-suġġett li jkunu qed jittrattaw għaliex dejjem tibqa’ l-interpretazzjoni tad-direttur. U d-direttur xi ftit jew wisq ikun dejjem influwenzat mill-kultura taż-żmien u mill-esperjenza tiegħu personali.

Jekk ngħidu liema huwa l-film perfett fuq Franġisku ma naħsibx li jkollna risposta definittiva. Kull film partikolari japprofondixxi u jamplifika tema.

Importanti li meta nippreżentaw film biex nużawh għal skopijiet pastorali, naraw li nkunu nafu tajjeb is-suġġett diskuss fil-film, biex minn hemm inkunu nistgħu ngħinu u niggwidaw lill-assemblea tagħmel kritika tajba ta’ dak li tara.

Il-Katekisti Jistaqsu

IT-TFAL IMQARBIN

Anthony Dimech

IL-MISTOQSIJA

OĦT IL-GĦERF Xi kultant niltaqgħu ma’ katekisti li jkunu għadhom jibdew jgħallmu u anke oħrajn li jkollhom l-esperjenza ta’ tfal fil-klassi li jkunu mqarbin u li l-ħin kollu jtellfu l-andament tallezzjoni. Ġieli dawn it-tfal mhux biss itellfu l-lezzjoni, imma wkoll idejqu lit-tfal kwieti li jattendu. Xi kultant l-uniku mod kif dawn it-tfal jiġu kkontrollati huwa biss permezz ta’ xi għajjat jew permezz ta’ xi kastig.

Wieħed jinkwieta meta jkollu klassi li ma jkunx komdu jgħallimha għaliex it-tagħlim għandu jsir f’ambjent seren, trankwill u ferħan.

M’għandniex ngħajtu mat-tfal Illum qed ngħixu f’kuntest fejn kulħadd iħoss il-bżonn li jidħak.

Ġieli ssib tfal li jidħku għalxejn b’xejn, imma ssib oħrajn li jidħku b’intenzjoni u naħseb li dawn ikunu iktar fin-numru. Xi kultant ikunu qed jidħku għax ikunu qed jgħidu xi ċajta minn taħt, xi kultant jegħmżu lil xulxin u dik tkun biżżejjed biex jinfaqgħu jidħku. Drabi oħra hawn min iwaqqa’ affarijiet li huma serji għaċ-ċajt. Fuq it-televiżjoni, fuq ir-radju u fuq l-internet kemm-il darba rajna sitwazzjonijiet simili. Ħafna drabi t-tfal li waqt il-lezzjoni tal-katekiżmu joqogħdu mqarbin, ikunu qed jaġixxu hekk anke waqt illezzjoni tal-iskola, mal-ħbieb u waqt okkażjonijiet oħra fejn ma jkunux jafu jiddistingwu bejn dak li hu serju u dak li hu taċ-ċajt.

24

Wieħed m’għandux jgħolli leħnu magħhom jew jgħidilhom kliem dispreġjattiv li jumiljahom u b’effett t’hekk joqogħdu bi kwiethom. Meta wieħed jgħajjat juri li hu stressjat u li tilef il-kontroll tas-sitwazzjoni. Meta wieħed jgħajjat juri li hu wieħed aggressiv. F’dan il-kunflitt, it-tellief mhuwiex it-tifel imqareb li wieħed ikun qed jgħajjat miegħu, imma fil-verità t-telliefa huma kemm il-katekist u kif ukoll it-tifel. Meta wieħed jgħajjat mat-tfal, l-effett li jinħoloq hu wieħed momentarju ħafna għax hu sinjal ta’ fraġilità meta wieħed jgħolli leħnu.

Meta kellu madwar disa’ snin, San Ġwann Bosco kellu ħolma fejn ra għalqa mimlija tfal, adolexxenti u

LI WIEĦED JEDUKA U JGĦALLEM IFISSER LI WIEĦED JIXTIEQ ILĠID VERU LIL DIK ILPERSUNA LI HU JKUN QED JGĦALLEM, U L-EWWEL PASS GĦANDU JKUN LI WIEĦED GĦANDU JIRBAĦ IL-QALB TATTFAL LI JKUN QED JGĦALLEM żgħażagħ li bdew jitkellmu ħażin u jiġġieldu bejniethom. Hu mar jipprova jwaqqafhom billi juża metodi aggressivi, imma kien kollu ta’ xejn.

F’din il-ħolma ra lill-Madonna li tatu l-parir biex ma jkunx iebes ma’ dawn it-tfal. Fil-fatt, meta kien ħelu ma’ dawn it-tfal, fl-istess ħolma ra annimali slavaġ u perikolużi jinbidlu f’nagħaġ u gidien.

Il-ħajja lil Don Bosco tatu raġun għax mat-tfal dejjem kien ħelu u ġentili u wassalhom fejn ried hu.

Nindunaw għalfejn qed jaġixxu b’dan il-mod Il-punt tat-tluq f’dan kollu hu li wieħed jinduna għaliex it-tfal qed iġibu ruħhom b’dan il-mod biex b’hekk il-korrezzjoni tkun waħda f’postha.

Wieħed irid jasal għal dan il-waqt billi jitkellem u jiddiskuti mat-tfal.

Naturalment id-djalogu mat-tfal ma jridx ikun wieħed fejn il-katekist jiġbed l-attenzjoni tat-tifel u jirrabja miegħu.

Jekk isir hekk, it-tfal jitħawdu millewwel, jingħalqu fihom u jindunaw li aħna rridu biss inwissuhom fuq

dak li jkunu għamlu. Ikun aħjar li wieħed jibda jitkellem magħhom fuq dak li jħobbu u jinteressahom, dak li jħobbu jagħmlu, is-suċċessi tagħhom u nuru interess f’dak kollu li huma jagħmlu. Don Bosco rebaħ lil Bertu Garelli meta staqsieh jekk kienx jaf isaffar – hemmhekk bdiet ir-relazzjoni bejn il-qassis u ż-żagħżugħ u b’dik il-mistoqsija daħal fil-ħajja ta’ dak iż-żagħżugħ orfni. Jekk aħna nimxu b’dan il-mod mat-tfal, l-adolexxenti u ż-żgħażagħ tagħna, inkunu qegħdin nirbħu l-qlub tagħhom u niskopru dawk l-inċertezzi u l-problemi li jkunu għaddejjin minnhom li ħafna drabi jaħbuhom taħt il-maskra tal-wiċċ daħkan u tal-fatt li jtellfu l-andament tal-lezzjoni. B’dan il-mod inkunu sibna ċ-ċavetta ta’ kif nidħlu fil-qalb ta’ dawn l-adolexxenti, kollox jibda jidher ċar u nindunaw li qed ngħixu fl-istess dinja.

It-tfal jindunaw li huma maħbubin Don Bosco kien iħobb jgħid: “L-edukazzjoni hi xi ħaġa tal-qalb.”

U wkoll: “Il-prattika tas-sistema preventiva (is-sistema li ħoloq Don Bosco) hi bbażata fuq kliem San Pawl meta jgħid: ‘L-imħabba taf tistabar, hi twajba, kollox tagħder, kollox temmen u kollox tissaporti.’”

Li wieħed jeduka u jgħallem ifisser li wieħed jixtieq il-ġid veru lil dik il-persuna li hu jkun qed jgħallem, u l-ewwel pass għandu jkun li wieħed għandu jirbaħ il-qalb tat-tfal li jkun qed jgħallem. F’ittra famuża miktuba f’Ruma fl-1884, Don Bosco jsostni li: “Min jaf li qed jiġi

25

maħbub, hu jħobb lura; u min iħobb kollox jieħu mingħand iż-żgħażagħ.

Mhux biżżejjed li wieħed iħobb liżżgħażagħ, imma hemm bżonn li dawn jindunaw li huma maħbubin.”

Fl-iskola ta’ Ġesù Il-kejl tal-imħabba hu l-istess kejl ta’ Ġesù – hu biss jista’ jgħallimna l-arti tal-imħabba u nistgħu nedukaw bħalu. Qabel ma tibda tkellem lit-tfal fuq Ġesù, kellem lil Ġesù fuq it-tfal permezz ta’ adorazzjoni sagramentali u semmihomlu wieħed wieħed.

Semmilu d-diffikultajiet li se tiltaqa’ magħhom meta tgħallem lil dan ilgrupp ta’ tfal, itolbu parir u kompli itlob fis-silenzju għax Alla li jista’ kollox jaf x’ser titolbu.

Involvi lit-tfal fil-lezzjoni It-tfal li qegħdin niltaqgħu magħhom fil-klassi huma mimlija enerġija, ma jissaportux joqogħdu bilqiegħda għal ħin twil – huma dawk li skont il-Vanġelu ta’ San Mattew “qegħdin jistennew lil xi ħadd biex jagħtihom ix-xogħol” (cf. Mt. 2:1-16). Hemm bżonn li wieħed jinvolvi lil dawn it-tfal matul il-lezzjoni. M’għadux iż-żmien li wieħed jagħmel lezzjoni sħiħa jitkellem hu biss għax żgur li t-tfal jitilfu l-attenzjoni kollha wara ftit ħin.

Wieħed irid jinvolvihom fil-lezzjoni permezz ta’ mistoqsijiet biex tinħoloq diskussjoni sana, fil-preparazzjoni tallezzjoni u wkoll forsi fil-preparazzjoni ta’ xi materjal li jitqassam lil sħabhom.

Jekk ikunu mmexxija b’mod tajjeb mill-katekist, l-enerġija tagħhom ma jużawhiex biex itellfu l-lezzjoni, imma biex jinħoloq ambjent san u sabiħ għall-katekeżi.

Atlas

Mario Zerafa

KANA Bla dubju ta’ xejn meta tara l-isem ta’ Kana ħsiebek imur fl-ewwel miraklu li għamel Ġesù. Tista’ tgħid li dan l-episodju huwa wieħed mill-aktar popolari u sa minn ċkunitna konna familjari miegħu. Dan il-miraklu jissemma biss fl-Evanġelju ta’ San Ġwann.1 Kien ukoll l-awtur ta’ dan l-Evanġelju li jsemmi lil Kana darbtejn oħra. Kana terġa’ tissemma fil-fejqan tat-tifel tal-uffiċjal, kif ukoll l-Evanġelju jgħidilna li Natanjel (Bartilmew), wieħed mit-tnax, kien minn Kana tal-Galilea.2 Kurjuż il-fatt li Kana ma tissemma f’ebda ktieb ieħor tal-Ġdid Testment.

Biss meta niġu biex niddeskrivu jew aħjar biex l-istudjużi jidentifikaw ir-raħal ta’ Kana, jinqalgħu problemi kbar li sa issa ftit għad hemm risposta għalihom. Imma biex ma nitħawdux ħa nimxu bil-mod.

Tajjeb li qabelxejn ngħidu li mhux faċli għall-arkeoloġisti biex jidentifikaw raħal ċkejken u fqajjar fil-Galilea wara elfejn sena li jkun ġara l-fatt. Kif tafu lkoll hemm ċans kbir li biż-żmien irħula żgħar jispiċċaw

jew inkella jiċċaqalqu għal inħawi aħjar fejn pereżempju hemm iktar ilma. Irħula żgħar kienu fqar immens bla ebda bini kbir. Id-djar kienu jkunu żgħar, foqra u faċilment mal-medda taż-żmien jispiċċaw fix-xejn. Imbagħad hemm ukoll il-problema tal-isem li dan jinbidel minn żmien għal żmien u jista’ jagħti l-każ li rħula oħra jiġu msemmija bl-istess isem (f’Malta u Għawdex għandna wkoll ismijiet komuni: Żebbuġ, Imġarr u Rabat).

Sa mill-eqdem żminijiet ġew identifikati żewġ irħula żgħar fil-Galilea li jaħsbu li kienu Kana tal-qedem.

Kefr Kenna u Khirbet Kana jinsabu ftit kilometri ’l bogħod minn xulxin u wkoll viċin ferm ir-raħal ta’ Nazaret.

Ir-raħal ta’ Kefr Kenna jinsab biss 7 kilometri ’l bogħod minn Nazaret.

Tradizzjoni qawwija li tmur lura sat-8 seklu wK tidentifikah bħala Kana tal-qedem. Illum ġewwa dan ir-raħal jgħixu 18-il elf ruħ li l-maġġoranza tagħhom huma Musulmani. Il-Knisja

26

Kattolika kif ukoll dik Ortodossa taċċetta dan il-post bħala s-sit awtentiku fejn seħħ il-miraklu. Il-pellegrini jistgħu jżuru l-knisja msejħa tat-tieġ, id-dar talappostlu Natanjel, u kif ukoll jeżistu s-sitt ġarar tal-ilma. Biss għalkemm hemm dan kollu, m’hemm ebda prova tanġibbli li dan il-post kien Kana u l-bosta bini u tradizzjonijiet li jeżistu ma’ dan il-post ma jmorrux lura fiż-żmien għal meta seħħ il-fatt.

Ir-raħal l-ieħor Khirbet Kana kien ukoll identifikat bħala Kana l-qadima kemm minn storiċi antiki sa mit-12-il seklu kif ukoll minn xi arkeoloġisti moderni.

Tajjeb li qabel inkomplu, ngħidu li bosta studjużi jaqblu li l-kelma ‘Kana’ ġejja millingwa Ebrajka u tfisser ‘post il-qasab’.

F’Khirbet Kana nsibu wied imsejjaħ Beit Netafa li fih ħafna qasab. Barra minn hekk f’dan il-post instabu ħafna oqbra antiki fil-blat, bjar u vaski. Biss dan kollu ma huwiex prova li din hi Kana. Fil-fatt l-affarjiet kollha li nstabu ma jmorrux lura għal żmien Kristu imma għal epoki aktar moderni.

Biex il-biċċa tkompli tikkomplika ruħha, l-Isqof Ewsebju ta’ Ċesarija, li kiteb l-ewwel storja tal-Knisja, jikteb li Kana ma tinsabx fil-Galilea imma aktar ’il fuq fejn illum insibu l-Libanu f’post imsejjaħ Ain Kana.

Hawnhekk skavi arkeoloġiċi sabu bosta oġġetti li jmorru lura sa żmien Kristu u anki qabel. Biss, bħaż-żewġ postijiet l-oħra, ma hemm ebda prova ċara li tikkonferma l-post bħala Kana tal-qedem.

Imbagħad biex inkunu għedna kollox, xi studjużi bibliċi jgħidu li l-miraklu ta’ Kana ma seħħx tassew imma huwa biss storja teoloġika. Huma jsostnu li fl-Evanġelju ta’ San Ġwann hemm seba’ mirakli (sinjali) ta’ Ġesù. Wieħed akbar mill-ieħor. Dawn l-istudjużi juru li l-miraklu ta’ Kana huwa l-ewwel wieħed minn dawn is-sinjali u li bih l-awtur tal-Evanġelju jrid juri kif

l-ilma (it-tagħlim tal-poplu Lhudi) ser jinbidel fi nbid (it-tagħlim il-ġdid ta’ Ġesù). Insomma, wara elfejn sena Kana għadha tħawwad moħħ l-istudjużi. Nisperaw li forsi fil-futur qarib, bit-teknoloġija u l-istudji bibliċi dejjem jikbru, tinstab liema hija l-vera Kana.

KANA

MAGDALA

REFERENZI: 1. Ġw. 2:1-11.

2. Ġw. 4:46; Ġw. 21:2. ĠERIKO TIMNA

MASADA

27

Riżorsi

MIL-LIBRERIJA

Karmenu Borg Sexual Authenticity ta’ Melinda Selmys Illum ser nikteb dwar suġġett li fl-opinjoni tiegħi huwa wieħed kontroversjali, kif ukoll topiku u importanti. Ser nitkellem dwar ktieb li għandna fil-librerija li jittratta dwar l-omosesswalità. Nibda billi ngħid li jiena bħala librar inżomm pożizzjoni newtrali fuq dawn l-affarijiet. Dan għaliex nemmen fil-prinċipju ‘for every reader his book and every book his reader’. Iżda bħala Nisrani nħoss li dawk li huma impenjati f’appostolat għandhom obbligu morali li jinfurmaw ruħhom sabiex ikunu jistgħu jgħinu lil dawk li għandhom bżonn u xi drabi sabiex huma stess ikunu jistgħu jgħinu lilhom infushom.

Is-suġġett kif għedt huwa delikat, iżda tajjeb li nżommu quddiem għajnejna dak li kien qal il-Papa Ġwanni XXIII fl-Enċiklika ‘Ad Petri Cathedram’: “In necessariis unitas, in dubiis libertas, in omnibus caritas”; bil-Malti: “Flimportanti l-għaqda, fid-dubju l-ħelsien u fuq kollox l-imħabba.”

Personalment naħseb li min irid jersaq

lejn din it-tip ta’ pastorali jrid jibni fuq żewġ binarji: it-Tagħlim li l-Knisja tgħallem fil-katekeżi tagħha u dak li tgħid il-psikoloġija u l-istudji li aktar ma jgħaddi ż-żmien aktar qegħdin isiru dwar is-sesswalità tal-bniedem.

F’dan il-każ hemm numru ta’ kitbiet dwar dan is-suġġett li xi drabi sfortunatament imorru minn estrem għall-ieħor. Xi wħud jikkundannaw dan l-orjentament bħala marda li saħansitra tista’ tiġi kkurata u mfejqa, u min-naħa l-oħra nsibu attivisti ġejjin minn dan l-orjentament li huma kontra dak kollu li tgħid ilKnisja.

Il-ktieb Sexual Authenticity ta’ Melinda Selmys huwa wieħed minn dawn il-kotba. Għall-ewwel ħsibt li ser jieħu xejra anti-gay hekk kif Selmys titkellem dwar kif hija mxiet minn ħajja omosesswali għal waħda eterosesswali fil-waqt li kkonvertiet għall-Kattoliċiżmu. Iżda li sibt huwa rakkont li la jikkundanna lil ħadd u lanqas ma jiddikjara li

l-omosesswalità hija xi marda li trid tiġi kkurata, anzi jikkundanna dawn l-attitudnijiet. Minflok għandek rakkont ta’ persuna li f’żgħożitha, bħal bosta oħrajn, esperimentat fis-sesswalità, u wara xi żmien li adottat ċertu tip ta’ lifestyle, biddlet il-mod ta’ kif kienet tgħix. Li ma tantx qbilt magħha huwa l-mod kif iġġeneralizzat is-sitwazzjoni u kif ħafna drabi għandek konfużjoni bejn persuni b’tendenzi omosesswali u lifestyle mibni fuq ċertu sterjotipar ta’ dan it-tip. Però bħala ktieb jista’ jqanqal ċertu interess u jħajjar għal aktar riċerka fuq dan is-suġġett. Personalment nemmen li ma’ dan il-qari, min hu interessat għandu jaqra materjal ieħor li jista’ jibbilanċjah fosthom il-klassiku Another Kind of Love: homosexuality and spirituality ta’ Richard Woods li sfortunatament jinsab out of print u li għalissa għad ma għandniex fil-librerija. ’Il quddiem la jkollna nagħmel review tiegħu wkoll.

Għal aktar informazzjoni żur

www.sdclibrary.org

GIROLAMO SAVONAROLA. ERETIKU JEW PROFETA? TA’ CHARLES TONNA OP Il-figura ta’ Savonarola, patri Dumnikan li kien fiċ-ċentru ta’ rewwixta kontra l-familja tal-Mediċi fl-aħħar tas-seklu ħmistax f’Firenze, hija waħda li għadha kontroversjali sal-lum. Il-fatt li Savonarola kkundanna l-eċċessi tar-Rinaxximent fosthom l-element pagan fl-arti, kif ukoll il-korruzzjoni sew fis-soċjetà kif ukoll fil-Knisja, ħolqu furur fi żmienhom u għadhom

kontroversjali sal-lum. Il-metodi li uża dan il-patri Dumnikan kienu xi drabi jixbħu lil dawk li jużaw membri ta’ movimenti fundamentalisti fost l-Iżlamiċi. Il-mewt tiegħu ħolqot madwaru kult ta’ martri simili ħafna għal dak tal-Insara tal-bidu u fost id-devoti tiegħu kellek numru ta’ qaddisin. Charles Tonna fil-ktieb tiegħu dwar dan il-personaġġ jagħti

28

numru ta’ deskrizzjonijiet interessanti.

Però fl-opinjoni tiegħi jintilef wisq f’rakkont qisu ta’ xi ħajja ta’ qaddis u jevita li jiddeskrivi l-isfond soċjali u politiku f’Firenze ta’ żmienu. Naħseb li għalkemm huwa introduzzjoni tajba dwar dan is-suġġett, wieħed irid isib kitba aktar dettaljata u xjentifika sabiex jifhem l-impatt tal-fenomenu li kien Savonarola.

ĊENTRU TAR-RIŻORSI

SEGRETARJAT GĦALL-KATEKEŻI, L-ISTITUT KATTOLIKU, FURJANA Albert Mercieca

KING’S FAITH 108 MINUTA

THE SHUNNING 88 MINUTA

CAUGHT 114 MINUTA

JERUSALEM 60 MINUTA

Meta l-ħajja ta’ Brendan King spiċċat fl-abbissi koroh tagħha, dan iż-żagħżugħ sab relazzjoni ġdida fi Kristu waqt li kien qed jiskonta piena fil-ħabs. Hekk kif kien meħlus mill-ħabs, Brendan sab konfort f’familja ta’ koppja li kienet tissielet ma’ niket kbir li kellha. Din il-koppja ħaditu fi ħdanha sabiex jgħix magħha.

F’dan iż-żmien, Brendan jinkiteb fi skola u hemm isib appoġġ minn grupp bi twemmin veru.

Madankollu r-rabtiet li kellu malħajja passata tiegħu – u l-gaj li baqa’ jiġri warajh biex jgħidilhom fejn kien ħeba flushom ġurnata minnhom meta kien għadu magħhom – għadhom qawwija ħafna. Fil-mument l-aktar mudlam Brendan isib il-fidi. Issa ried jiddeċiedi jekk kienx ta’ ġid għalih li jaċċettaha u jħalliha titrawwem fih.

Katie Lapp dejjem iġġieldet mar-regoli li kienu jipproteġu l-komunità tagħha Amish ta’ oriġini Żvizzera. Sakemm wasal personaġġ minn barra l-komunità u beda jistaqsi dwar il-familja tagħha. Dawn id-domandi ġiegħlu lil Katie tfittex fl-oriġini tagħha.

X’rabta kellha din il-mara mal-ħajja tagħha? U kif sigrieti li setgħu jsiru magħrufa kienu sejrin jisfidaw ilfidi tagħha? Film qawwi ta’ Beverly Lewis li għandu jħalli lil min jarah interessat sal-aħħar.

Tim Devon sar jaf li kien wild barra ż-żwieġ u li ommu qatt ma kienet qalet lil missieru dwaru meta kellu tmintax-il sena. Maħsud u mbikkem, Tim uża l-flus kollha li kellu biex jiggradwa sabiex jasal iħalli Los Angeles u jfittex lil missieru – meta kellu biss isem missieru u isem il-belt ta’ Amsterdam bħala indikazzjonijiet x’jiggwidawh. Meta l-flus li kellu spiċċawlu, Tim inqabad fid-dinja tal-kriminalità u d-droga. Iltaqa’ biss ma’ persuna waħda li kien jimpurtaha minnu. Kienu barranin minn dinjiet differenti... iżda r-rabta ta’ ħbiberija li nibtet millbiża’ u d-disperazzjoni rabtithom tul ħajjithom kollha.

Il-Belt, li m’għandhiex la spazju u lanqas żmien, hija l-post fejn jiltaqgħu t-tliet reliġjonijiet monoteistiċi: Ġudaiżmu, Kristjaneżmu u l-Iżlam. Belt imqaddsa mżejna b’kariżma u rikkezzi kbar, u bħala xhieda ħajja ta’ fidi, għandha l-qawwa li tqanqal u ġġedded ir-ruħ ta’ kull pellegrin li jżurha. Dan id-DVD, b’dokumentarju għani, jiskopri lil din il-belt billi jsegwi l-passi li mexa Ġesù aktar minn elfejn sena ilu.

Ħinijiet tal-ftuħ taċ-Ċentru tar-Riżorsi tas-Segretarjat għall-Katekeżi

OTTUBRU-MEJJU

FILGĦODU

FILGĦAXIJA

It-Tnejn 9:00 - 12:00 Magħluq

ĠUNJU-SETTEMBRU

FILGĦODU 9:00 - 12:00

FILGĦAXIJA Magħluq

It-Tlieta L-Erbgħa Il-Ħamis Il-Ġimgħa 9:00 - 12:00 9:00 - 12:00 Magħluq 9:00 - 12:00 17:30 - 19:30 Magħluq 17:30 - 19:30 Magħluq Magħluq Magħluq

9:00 - 12:00 Magħluq Magħluq Magħluq

9:00 - 12:00 Magħluq

Magazin bil-Malti għaż-żgħażagħ u l-adolexxenti Fittixna fuq facebook:

www.facebook.com/xehda Għal aktar informazzjoni ibagħtulna email fuq gwida@sdcmuseum.org