għal min jgħallem EDITORJAL:
Situation Vacant: Katekist/a ESPERJENZA:
L-ebda bniedem mhuwa gżira ANNIVERSARJU:
Filippu Neri: 500 sena minn twelidu
IT-58 VOLUM | IT-TIELET ĦARĠA | MEJJU - ĠUNJU 2015
1.
Editorjal
Situation Vacant: Katekist/a Fr Carl Mario Sultana 2.
Il-Mixja Liturġika
M’ogħla s-smewwiet it-tjieba tiegħek Mariosa Micallef
7.
Minn Idejn l-Artist
Mistednin għall-ikla Vince Mangani
10.
Riflessjoni
Meta l-katekista taqta’ qalbha… Joseph Bonnici
TIM EDITORJALI Joseph Bonnici, Alan Bonello u Kurt Miceli
12.
Steven Mifsud li kkoreġa t-test, lis-Segretarjat għall-Katekeżi tal-Arċidjoċesi ta’ Malta għallkontribut u l-għajnuna li dejjem joffri u lill-kontributuri li b’sagrifiċċji personali għamlu din il-ħarġa possibbli.
14.
Din ir-rivista tista’ tinxtara mill-ħwienet ta’ Librerija Preca u Emmaus, minn Faith Hope and Charity fil-Belt Valletta u miċċentri kollha tal-M.U.S.E.U.M.
ABBONAMENTI
17.
20.
Filippu Neri: 500 sena minn twelidu Film
Letters to Father Jacob Żgħażagħ
Lejn formazzjoni aktar sħiħa Fr Reuben Gauci
24.
GRAFIKA STAMPA Blata l-Bajda
Katekisti kbar
Franklin Balzan
€10 (Bl-Idejn) €12 (Bil-Posta) €2 (Ħarġa waħda)
gwida@sdcmuseum.org
Libertà
Robert Aloisio
22.
SENA - 6 ĦARĠIET
Storja
Joseph Bonnici
DISTRIBUZZJONI
L-Ebda bniedem mhuwa gżira Fr Hilary Tagliaferro osa.
HAJR LIL
Esperjenza
VERITASPRESS
Il-Katekisti Jistaqsu
Il-Mistoqsija Oħt il-Għerf Anthony Dimech
Ħaż-Żabbar
26.
Atlas
Silo Mario Zerafa
għal min jgħallem Pubblikazzjoni tas-Soċjetà tadDuttrina Nisranija – M.U.S.E.U.M.
www.sdcmuseum.org
28.
Riżorsi
Mil-Librerija Karmenu Borg u Albert Mercieca
Editorjal
Fr Carl Mario Sultana
SITUATION VACANT:
KATEKIST/A Issa li wasalna lejn l-għeluq tas-sena kateketika, min jaf kemm-il katekist jew katekista jkun hawn li jkunu waslu biex jiddeċiedu li jkunu ħadu biżżejjed keded u li se jieqfu jagħtu sehemhom fil-ministeru tal-katekeżi. U wieħed jista’ jifhimha din is-sitwazzjoni għaliex, ngħiduha kif inhi, mhux it-tfal kollha huma kwieti bl-istess mod, u mhux kollha jġibu ruħhom l-istess. U dan jgħodd ukoll għal-laqgħat tal-katekeżi fejn donnu li meta t-tfal jiltaqgħu flimkien, l-immaġinazzjoni tagħhom tibda tixgħel u jibdew jivvintaw affarijiet li aħna bħala adulti lanqas biss jgħaddulna minn moħħna. Imma ejjew ma naqtgħux qalbna minn sitwazzjonijiet bħal dawn, għalkemm aħna wkoll għandna l-limiti tagħna. Meta tiġina t-tentazzjoni li nieqfu nedukaw lit-tfal għall-fidi, ejjew inżommu f’moħħna l-ġid li nkunu qegħdin inwettqu f’dan il-ministeru
kateketiku permezz tal-ħin tagħna u permezz tal-kuntatt magħna mat-tfal fil-laqgħat ta’ katekeżi.
jgħaddi ħafna żmien u mhux dejjem ikollna ċans li narawh jew inħossuh dan is-sodisfazzjon.
Qatt ġralek li tiltaqa’ ma’ xi ħadd li jgħidlek: “Inti kont tgħallimni; ma tiftakarx?” U mbagħad meta ssir taf l-isem tal-persuna, malajr tiftakar min hi, għax probabbli tkun inkwetatek xi ftit! Imma kemm tkun konsolazzjoni fik u sodisfazzjon meta tara li dawn il-persuni li inti ppruvajt teduka għall-fidi meta kienu żgħar, illum qed irabbu familji tajba u jippruvaw jgħaddu lil uliedhom dak li inti tajt lilhom bil-modi tagħhom.
Huwa proprju minħabba f’hekk li m’għandniex naqtgħu qalbna waqt il-qadi tal-ministeru tagħna bħala katekisti. Veru li xi kultant negħjew u nixbgħu. Imma niftakru li l-ġid isir fis-satra u mingħajr ħafna daqq tat-trombi. Huwa dan li għandu jżommna sodi fil-ministeru tagħna: li nafu li qed nagħmlu l-ġid lill-oħrajn għaliex qegħdin ngħinuhom jilqgħu u jaċċettaw lil Alla f’ħajjithom.
Dan huwa s-sodisfazzjon tal-katekist u l-katekista: li jaraw li dawk ilpersuni li jkun qed jedukaw fil-fidi, jaslu biex tassew jikbru fil-fidi tagħhom. Imma rridu ngħidu wkoll li dan ir-riżultat u dan is-sodisfazzjon mhux dejjem jinħass mill-ewwel, u xi kultant lanqas naslu għalih b’toroq faċli. Anzi ħafna drabi jrid li
Ejjew mela nagħmlu kuraġġ, mhux biss b’mod personali, imma nagħmlu wkoll kuraġġ lil xulxin ħalli, anki jekk l-affarijiet fil-katekeżi mhux dejjem ikunu faċli, inkomplu naqdu dan ilministeru b’entużjażmu u bi mħabba. B’hekk ikollna wkoll garanzija li fil-bidu tas-sena kateketika li jmiss f’Settembru ma jkollniex situation vacant billi ma jkollniex katekisti biżżejjed! 1
Il-Mixja Liturġika
Mariosa Micallef
M’ogħla s-smewwiet it-tjieba tiegħek Salm 57:11
2
F
ix-xhur li għaddew tajna ħarsa lejn it-tqassim tas-sena liturġika, filwaqt li għax-xhur li ġejjin ser nagħtu ideat ta’ ċelebrazzjonijiet jew attivitajiet li nistgħu nagħmlu matul is-sena. Ħafna parroċċi u knejjes għandhom ħin regolari ta’ adorazzjoni. Għandna wkoll numru sabiħ ta’ kappelli li jkunu miftuħin għall-adorazzjoni. It-tfal iżda mhux bilfors huma midħla ta’ din il-forma ta’ talb. Ikun tajjeb li minn żmien għal żmien nippjanaw ħin ta’ adorazzjoni1 għall-gruppi differenti ta’ tfal li jiffrekwentaw iċ-ċentri tagħna biex isiru midħla ta’ din il-forma ta’ talb. L-adorazzjoni hija ħin li jagħtina ċ-ċans biex nersqu aktar qrib ta’ Ġesù permezz tat-talb, kant u skiet; huwa meta nagħtu ċans lilu jkellimna. Fil-ħajja mgħaġġla tal-lum, speċjalment għat-tfal u ż-żgħażagħ tagħna li għandhom ħafna impenji minbarra l-iskola u l-istudju, il-ħin ta’ adorazzjoni jagħtihom l-opportunità biex jieqfu fil-kwiet u l-ġabra. Bosta qaddisin tkellmu dwar il-bżonn ta’ ħin f’adorazzjoni, fosthom insibu lil Santa Tereża ta’ Lisieux li tgħid: “Ta’ spiss, is-silenzju biss jista’ jesprimi t-talba tiegħi; madankollu dan il-mistieden divin tat-Tabernaklu jifhem kollox, anke s-silenzju ta’ ruħ mimlija b’radd il-ħajr ta’ bintu.” San Papa Ġwanni
Pawlu II jgħid li “il-Knisja u d-dinja għandhom bżonn kbir tal-Adorazzjoni Ewkaristika. Ġesù jistenniena f’dan isSagrament tal-imħabba. Ejjew inkunu ġenerużi bil-ħin tagħna biex immorru niltaqgħu miegħu fl-adorazzjoni u filkontemplazzjoni mimlija fidi u lesta li tpatti għad-dnubiet u d-delitti l-kbar tad-dinja. Jalla li l-Adorazzjoni tagħna ma tintemm qatt.”2 Waqt li Madre Tereża tgħid li “is-salib ifakkarni f’kemm ħabbni Ġesù; is-Sagrament Imqaddes ifakkarni f’kemm iħobbni.” Biex dan il-ħin iħalli l-frott, irid ikun ippjanat sew. Nibdew billi nagħżlu tema dwar xiex ser niffukaw it-talb u t-tifħir tagħna. Minħabba li kif għedna Ġunju jara t-tmiem ta’ sena kateketika, din tista’ tkun fil-fatt il-ħsieb wara dan il-ħin ta’ adorazzjoni. Jekk jista’ jkollna qassis magħna tant l-aħjar minħabba li minbarra jesponi s-Sagrament huwa jkun jista’ wkoll jagħti l-barka. Irridu wkoll inħejju l-kappella jew il-kamra fejn ser issir l-adorazzjoni. Naraw li t-tfal jistgħu jkunu komdi u kemm jista’ jkun li kulħadd ikun jista’ jara s-Sagrament minn fejn ikun qiegħed, għalhekk is-siġġijiet jew il-cushions iridu jkunu rranġati b’tali mod li wieħed ma jgħattix lill-ieħor. X’ser ikollna bżonn? Ostensorju, fjuri, xemgħa, jista’ jkun inċens u inċensier, kif ukoll l-ilbies 3
M’aħniex friefet il-lejl
għall-qassis. Inħejju minn qabel ilmużika u l-kant li ser nużaw. Tajjeb li t-tfal isiru midħla tal-kant fil-laqgħat ta’ qabel, speċjalment jekk hemm xi innijiet li ma humiex familjari magħhom. Fil-laqgħa ta’ qabel inħajru lit-tfal jiktbu talba ta’ ringrazzjament għal din is-sena, jekk jista’ jkun isemmu b’mod speċifiku għal xiex qegħdin jirringrazzjaw lil Alla, jista’ jkun pereżempju li matul din is-sena ħassew b’mod aktar ċar l-imħabba jew il-maħfra tiegħu. Imbagħad din it-talba jġibuha magħhom. Dakinhar kulħadd irid ikollu f’idejh il-kliem tal-kant u tat-talb biex ikun hemm parteċipazzjoni sħiħa.
4
L-ADORAZZJONI Nibdew dan il-ħin billi l-kappella jew il-kamra tkun diġà f’atmosfera ta’ talb meta jaslu t-tfal, b’mużika għaddejja fl-isfond.3 Huma u deħlin ikun hemm xemgħa għal kulħadd. Kif jidħlu kull tifel u tifla jieħdu xemgħa u jersqu lejn ilpost fejn aktar tard ser jiġi espost Ġesù Sagramentat. Hemmhekk ikun hemm xemgħa akbar li tkun diġà mixgħula. Jixegħlu x-xemgħa tagħhom u jħalluha hemm. Inlestu qoffa jew reċipjent ħdejn ix-xemgħa u hemmhekk ipoġġu t-talba li kienu kitbu fil-laqgħa ta’ qabel. Meta kulħadd ikun inġabar waqt li jiġi
espost Ġesù Sagramentat inkantaw flimkien xi innu addattat.4 Mexxej: Nirringrazzjaw lill-Mulej ta’ dan il-ħin flimkien u nitolbu biex qalbna u moħħna jkunu miftuħa għall-Kelma tiegħu. Bdejna billi poġġejna xemgħa fuq quddiem biex nuru li Ġesù huwa d-dawl tat-triq tagħna. Irridu li jkun hu li jurina t-triq għax bħas-salmista nagħrfu li hu fidil u tajjeb: Sħiħa qalbi, O Alla, sħiħa qalbi; ħa ngħanni u ninseġ għanja: “Qum, ruħ tiegħi, qum, arpa u ċetra! Ħa nqajjem sbiħ il-jum!”
Il-Mixja Liturġika
Infaħħrek, Sidi, fost il-popli, ngħannilek fost il-ġnus; għax m’ogħla s-smewwiet it-tjieba tiegħek, sas-sħab il-fedeltà tiegħek.5
mbagħad tkunu safja u bla ebda ħtija fil-jum ta’ Kristu, mimlijin bil-frott tal-ġustizzja li ġejja permezz ta’ Ġesù Kristu, għall-glorja u l-foħrija ta’ Alla.
Inbaxxu rasna u nagħlqu għajnejna biex l-affarijiet u n-nies ta’ madwarna ma jtellfuniex, jew jekk irridu nħarsu lejn Ġesù fl-ewkaristija, niftakru li qegħdin fil-preżenza ta’ Alla u f’qalbna ngħidu:
Il-Kelma tal-Mulej Irroddu ħajr lil Alla
Ġesù… jien inħobbok… u nadurak. Ġesù… jien inħobbok… u nadurak. Ġesù… jien inħobbok… u nadurak. Ibqgħu rrepetuha f’qalbkom (Ħin ta’ skiet)6 Mexxej: Nirringrazzjawk Mulej ta’ dawn ix-xhur flimkien, fejn aħna sirna nafuk aktar. Nirringrazzjawk ta’ dak kollu li inti għamilt magħna, tal-ħbieb tagħna, tal-ġenituri u tal-familja, talkatekisti u s-saċerdoti. Innu: Grazzi Qari mill-Ittra ta’ San Pawl Appostlu lill-Filippin (Fil. 1:3-6, 9-11) Niżżi ħajr lil Alla tiegħi kull meta niftakar fikom, u nitlob dejjem ferħan fit-talb tiegħi għalikom, minħabba s-sehem li intom ħadtu fix-xandir talEvanġelju, mill-ewwel jiem sal-lum. Jiena żgur minn dan: li dak li beda din l-opra tajba fikom, iwassalha għat-tmiem tagħha sa ma jasal il-jum ta’ Kristu Ġesù. U jien dan nitlob: li l-imħabba tagħkom tikber u toktor dejjem iżjed bl-għerf u b’kull dehen, biex tistgħu tagħrfu tagħżlu l-aħjar, u
Mexxej: Fis-skiet naħsbu fuq dak li għadna kif smajna. Alla beda xi ħaġa sabiħa ħafna f’kull wieħed u waħda minna. Kollha għandna kwalitajiet u talenti sbieħ li tana Alla. Ejjew naħsbu dwarhom u kif użajniehom matul din is-sena. Jista’ jkun li hemm xi talenti li skoprejniehom dan l-aħħar! Ngħidulu grazzi minn qalbna. (Ħin ta’ skiet, b’mużika fl-isfond, filwaqt li l-parteċipanti jiktbu fuq karti żgħar ir-ringrazzjamenti tagħhom)7 Mexxej: Grazzi Mulej ta’ dawn irrigali li żejjintna bihom. Urina inti kif nistgħu nużawhom għall-ġid tagħna u tal-oħrajn. Noffrulek dak kollu li għamilna, kif ukoll dak li ppruvajna nagħmlu iżda ma rnexxilniex. Nitolbu taħfrilna ta’ kemm-il darba qtajna qalbna malajr wisq u ma dorniex lejk għall-għajnuna.
Grazzi Mulej tal-imħabba tiegħek. Grazzi Mulej. Grazzi Mulej tal-preżenza tiegħek, inti qatt ma taqta’ qalbek minna. Grazzi Mulej. Grazzi tal-ħniena u maħfra tiegħek. Grazzi Mulej. Grazzi tal-ġenituri, tal-ħbieb u ta’ dawk kollha li jħobbuni. Grazzi Mulej. Grazzi Mulej għall-ħolqien mimli ġmiel li bih żejjint id-dinja ta’ madwari. Grazzi Mulej. Grazzi Mulej li inti għażilt lili minkejja d-dgħufija tiegħi, agħtini l-għajnuna u qawwa biex insir nixbah dak li inti tixtieq minni. Grazzi Mulej. (Nistgħu wkoll inżidu xi talb ieħor skont iż-żmien li nkunu fih bħal pereżempju qabel il-vaganzi nitolbu: Grazzi Mulej ta’ din is-sena flimkien, kun magħna matul dawn il-ġimgħat ta’ vaganzi. Fakkarna biex kuljum insibu l-ħin biex nieqfu nitkellmu miegħek.) F’qalbna kull wieħed u waħda minna jista’ jżid xi talb personali ieħor. Ħin ta’ skiet9
Mexxej: Flimkien mat-talb tagħna nixtiequ nfaħħruk Mulej u ngħidulek:
Barka10 Dal-misteru għarkupptejna, ejjew, mela naduraw; u quddiem ir-riti ġodda suriet qodma jispiċċaw; bit-twemmin ġo qalbna nħossu dak li s-sensi le jaraw.
Grazzi ta’ dak kollu li tgħallimt, talħbieb ġodda li għamilt. Grazzi Mulej.
Lill-Missier irroddu ’l-Iben b’qalbna kollha kull tifħir; lejhom mat-tberik ta’ qalbna,
Kant (nagħmlu introduzzjoni qasira skont dak li ser inkantaw).8
5
M’aħniex friefet il-lejl
imħabbitna ’l fuq ittir; lill-Ispirtu li ġej minnhom ħajr ukoll, xejn inqas kbir. Ammen. Nitolbu O Alla, int f’dan is-sagrament talgħaġeb ħallejtilna t-tifkira tal-passjoni tiegħek; agħtina, nitolbuk, li nqimu l-misteru tal-ġisem u d-demm tiegħek hekk li nħossu fina bla heda dak li rebbħitilna l-fidwa tiegħek. Int li tgħix u ssaltan għal dejjem ta’ dejjem. Ammen. Flimkien: Ikun Imbierek Alla Imbierek l-Isem Imqaddes tiegħu. Imbierek Ġesù Kristu, veru Alla u veru bniedem. Imbierek l-Isem ta’ Ġesù. Imbierka l-Qalb Imqaddsa tiegħu. Imbierek id-demm għażiż tiegħu. Imbierek Ġesù fis-Santissimu Sagrament tal-artal. Imbierek l-Ispirtu Santu paraklitu.
6
Imbierka l-kbira omm Alla Marija Santissma. Imbierka l-Imqaddsa u Immakulata Kunċizzjoni tagħha. Imbierek it-tlugħ glorjuż tagħha fis-sema. Imbierek l-Isem ta’ Marija verġni u omm. Imbierek San Ġużepp għarus kastissimu tagħha. Imbierek Alla fl-anġli u l-qaddisin kollha tiegħu. Salm 116 Faħħru l-Mulej, intom ġnus kollha, sebbħuh O popli kollha! Għax kbira hi tjubitu magħna, Il-fedeltà tal-Mulej tibqa’ għal dejjem. Glorja lill-Missier u lill-Iben… Sliem għalik, Marija… Mexxej: Iberikna l-Mulej li jista’ kollox, biex dejjem iżomm idu fuqna u jmexxina fit-triq it-tajba.
L-Ispirtu tal-Mulej jagħtina l-għerf biex niskopru dejjem aktar dak li hemm sabiħ fina u jgħina biex naqsmu dan il-ġid li għandna ma’ dawk kollha li niltaqgħu magħhom. Dan nitolbuh b’Ibnek Ġesù Kristu Sidna, li jgħix u jsaltan miegħek u mal-Ispirtu s-Santu, Alla wieħed, għal dejjem ta’ dejjem. Ammen. Iberikna s-Sinjur Alla li jista’ kollox, fl-isem tal-Missier u tal-Iben u talIspirtu s-Santu. Ammen. Kant tal-għeluq11 REFERENZI: 1 Din l-adorazzjoni maħsuba għat-tfal xi ftit kbar, iżda tista’ tiġi wkoll addattata għat-tfal li qegħdin fl-ewwel snin ta’ tagħlim 2 Dominicae Cenae, 3 3 Il-kant li ser jissemma huwa suġġeriment, jista’ jinstab kant ieħor li t-tfal huma aktar familjari miegħu. It is you, Newsboys; Here I am to worship, kantanti varji; Come now is the time to worship, Phillips, Craig & Dean 4 Be still in the presence of the Lord; Draw me close to you, Michael E. Smith 5 Salm 57: 8-11 6 Mużika strumentali ta’ Taize jew xi ħaġa oħra simili 7 Ibid. 8 Lord, I need you, Matt Maher; Jien irrid infaħħrek 9 Mużika strumentali ta’ Taize jew xi ħaġa oħra simili 10 Nistgħu nużaw din il-forma tradizzjonali jew inkella nużaw kant bħal: When I look into your holiness; Meta nilmaħ il-qdusija tiegħek; Inti O Alla; Agħti qima; Kull ħin imbierek ismu; u talb bħal: Mulej agħmilni strument tal-paċi tiegħek; Salm 23 11 Araw xi mħabba; Jesus Christ; Christ is enough for me; Ġejt quddiemek nitlob
Minn Idejn l-Artist
Vince Mangani
IL-MISTEDNIN
GĦALL-IKLA Trittiku ta’ Cicely Mary Barker li nħadem fl-1934 għal-Lady Chapel fil-Parroċċa tagħha Anglikana ta’ St George viċin ta’ Croydon, Surrey, l-Ingilterra
C
icely Mary Barker twieldet fit-28 ta’ Ġunju 1895 u mietet fis-16 ta’ Frar 1973. L-aktar li hi magħrufa hi għat-tpinġijiet fantastiċi ta’ fjuri u fairies. Minn meta kienet żgħira kienet miġbuda lejn l-arti: l-ewwel bdiet kors bil-korrispondenza u aktar tard studjat fi Croydon School of Art. Ippubblikat diversi kotba għattfal bħall-ewwel ktieb tagħha, Flower Fairies of the Spring li ġie ppubblikat fl-1923. Barra dan, niltaqgħu ma’ diversi tpinġijiet oħra li ħarġu f’forma ta’ kartolini jew tpinġijiet għal rivisti mmirati għall-adolexxenti. Sakemm mietet ippubblikat dawk imsejħin Flower Fairy books għar-rebbiegħa, għassajf u għax-xitwa. Dak dwar ix-xitwa ġie ppubblikat sentejn wara mewtha. 7
Minn Idejn l-Artist
Qabel ngħaddu biex nitfgħu ħarsitna fuq il-pittura tal-lum, naħseb li tajjeb ngħidu li Barker kienet Anglikana devota. Ħafna mix-xogħlijiet tagħha kienet toffrihom biex jinġabru fondi għal organizzazzjonijiet missjunarji. Insibu li pinġiet ħafna wkoll b’tema reliġjuża. Fost l-oħrajn insibu li ddisinjat stained glass għal St Edmund’s Church f’Pitlake, u pittura minn tagħha, The Darling of the World Has Come, tal-Bambin Ġesù, inxtrat minn ħadd aktar ħlief ir-Reġina Mary. Il-pittura tal-lum teħodna fil-Vanġelu ta’ San Luqa f’kapitlu 14, versi 13-14: “Meta tagħmel ikla, stieden il-foqra, il-magħtubin, iz-zopop u l-għomja, u hieni int, għax dawn ma għandhomx 8
minn fejn iroddulek pjaċir bi pjaċir, imma jroddulek Alla meta l-ġusti jqumu għall-ħajja.” Hija pittura mhux tas-soltu, mhux għax stramba, imma għax is-suġġett tagħha rari tiltaqa’ miegħu fil-pitturi ta’ matul iż-żminijiet. Kif qegħdin taraw, hija pittura li fiha tidher ikla mħejjija u li għalija hemm nies minn diversi klassijiet soċjali mistednin: minn tfal sa anzjani. Naħseb li l-messaġġ li xtaq iwassal Ġesù fil-Vanġelu joħroġ ċar: faċli tħobb lil min iħobbok u jirrispettak u faċli tistieden għal festin lil dawn it-talin. Xejn xejn, huma wkoll jistednuk għall-festini tagħhom. Kull qalb trid oħra, mhux hekk? Imma, ikompli Ġesù, l-ewwel ikla jew festin li jkollok, ipprova
stieden lil dawk li żgur ma jistednukx lura… għax ma jaffordjawx! Lill-“foqra, il-magħtubin, iz-zopop u l-għomja”. U mbagħad, l-istedina jagħmilhielek xi Ħadd aktar kbir u importanti. Il-mejda hija kbira, tawwalija u miksija bi drapp abjad, donnha l-mejda talaħħar ċena. Innota li l-platti huma tal-fidda u t-tazzi tal-kristall… apparti l-fjuri kullimkien. Jiġifieri b’kollox millaħjar. Stedina ta’ veru u mill-qalb. Wieqaf in-naħa tal-lemin għandna l-figura ta’ Ġesù li mlibbes kif inhu bl-abjad u mantell aħmar, jidher tant maestuż u ħanin fl-istess ħin. Jidher b’idejh miftuħa u kuntent li qed jilqagħhom u b’hekk, għalkemm bħala
AĦSEB: U int u jien quddiem din il-pittura: Kif tħossok quddiem din il-pittura? Tqisha pittura sagra? Tixraq bħala titular ta’ artal? U li kieku kellha tkun ta’ artal maġġur, jiġifieri kif tidħol fil-knisja, hi tkun l-ewwel waħda li tara? Tqanqlek biex titlob? Minn kif tħossok bħalissa, min int mill-personaġġi tal-pittura? Kieku int, fejn tixtieq toqgħod fuq il-mejda? dak li stedinhom u forsi ma jafuhx, jagħmilhielhom faċli li jħossuhom komdi. Naraw diversi anġli jgħinuh, tnejn kbar u tlieta oħra żgħar, biex żgur kull mistieden iħossu komdu u ma jsibx biss kbar jilqgħuh. Il-kbar qed jistednuhom isibu post, waqt li ż-żgħar lesti jilqgħuhom bi pjaċir billi f’idejhom naraw fjuri, ilma u ħobż. Min jaf x’qalu n-nies tar-raħal meta raw il-pittura! In-nies li ppużawlha kienu proprju n-nies tar-raħal li kulħadd kien jaf! Kulħadd bl-istorja personali tiegħu. Allura nassumi li r-raġel bil-krozzi u l-agħma mmexxi minn tifla u kelb kienu reali. Ommha wkoll hija waħda mill-personaġġi murija u t-tfal probabbli huma dawk
it-tfal li hija stess kienet tgħallem fis-Sunday School tal-parroċċa. Ma nafx jekk bħali jolqotkomx il-fatt li kollha qed iħarsu f’wiċċ Ġesù. Kollha qed jinnutaw il-ħarsa twajba tiegħu. Kollha qed iħossuhom milqugħin personalment u mhux bħala grupp. Kien kuntent bihom, wieħed wieħed u waħda waħda. Fil-fatt, wiċċhom jidher kalm. Jolqotkom il-ġuvni b’rasu baxxuta fuq idejh magħquda f’pożizzjoni ta’ talb? Jissejjaħ Trittiku għax hu ffurmat minn tliet pitturi: fuq il-lemin tagħna hemm San Ġorġ il-patrun tal-Knisja u fuq ix-xellug hemm San Ġwann il-Battista.
X’JGĦALLIMNA KRISTU?
Ħsieb meħud mill-ktieb ta’ San Ġorġ Preca: Id-Duttrina ta’ Ġesù Kristu Nazzarenu nru 125
Kristu jgħallimna li għandna nagħtu mhux lil min għandu, għax jiġri li dawn ipattulna u jsir lilna l-ħlas fuq din l-art; iżda għandna nagħtu lil min m’għandux, u billi dawn ma jkollhomx biex ipattulna, allura beati aħna, għax isir lilna l-ħlas fil-qawmien tal-ġusti. Talba: Sinjur Ġesù Kristu, agħtini l-ispirtu tiegħek biex jiena nkun tiegħek. Ammen. 9
Riflessjoni
Joseph Bonnici
META L-KATEKISTA TAQTA’ QALBHA… Il-katekeżi hija ministeru u vokazzjoni. Hemm katekisti b’sejħa għal ħajjithom u oħrajn għal ftit żmien biss. Dawn tal-aħħar huma nisa u rġiel li, flimkien ma’ dak kollu li bih hija mimlija ħajjithom, joffru ftit snin minn ħajjithom għall-katekeżi u l-formazzjoni tat-tfal u ż-żgħażagħ fil-fidi. Joffru s-servizz tagħhom għal diversi snin u mbagħad jagħmlu wisa’ għal ħaddieħor.
10
Jiġu mumenti fejn katekisti li qed joffru s-servizz tagħhom għal ftit snin biss, jaqtgħu qalbhom. Jibdew jistaqsu kemm ta’ min ikomplu jagħtu l-enerġija tagħhom, fid-dawl ta’ diversi diffikultajiet li jkunu qed jiffaċċjaw. Għalfejn dawn id-diffikultajiet? Xi sfidi għall-katekisti huma komuni. Xi wħud iqisu lilhom infushom mhux adekwati. ‘M’inix tal-livell meħtieġ!’
jaħsbu dawn. Oħrajn jeħduha kontra l-kuntest kulturali li fih ikunu qed jaħdmu. Donnu jkun hemm issentiment li, minkejja li għandhom l-isbaħ messaġġ li jistgħu jwasslu, mhux qed jirnexxilhom iwassluh kif xieraq fil-qlub ta’ dawk li jiġu għall-katekeżi. Jekk ikun hemm dawn is-sentimenti, dawn jistgħu jkunu sinjali tas-serjetà li biha qed nieħdu dmirna. Ġesù
beka meta Ġerusalemm ma laqgħetux! Meta nindunaw li tassew nemmnu f’ħaġa jiddispjaċina li ma jkunx hemm kooperazzjoni, u dan bir-raġun! Ġeremija, meta għadda minn mumenti ta’ qtigħ il-qalb, qal: ‘Ma naħsibx iktar fih, ma nitkellimx iktar f’ismu!’ Imma mbagħad stqarr li f’qalbu, il-fidi qisha nar li jaħraq, li ma jiflaħx iżommu! (Ġer 20, 9 ). Il-laqgħa tagħna ma’ Kristu f’ħajjitna, il-ferħ tal-preżenza tiegħu, jistgħu jsiru dak li jmexxina ’l quddiem u jżommna fil-missjoni kateketika tagħna. Minn fejn se nħarsu? San Massimu l-Konfessur kien jgħid li l-iskop tat-tħabbira huwa li nitgħallmu qabel ma ngħallmu, naħsbu skont Kristu u lil Kristu f’kollox. Kif kien jaħseb Ġesù? Żgur li ma kienx iqis skont il-kategoriji tal-mertu. B’ħarsitna fuq Ġesù Kristu, aħna l-katekisti nistgħu nitgħallmu naraw il-persuni bl-għajnejn tiegħu,
nirrispettaw il-pass tagħhom, negħlbu t-toqol u l-għeluq, u nilmħu s-sinjali tat-tajjeb f’ħajjitna. L-ewwel sinjal? Il-ġenituri li jġibu lil uliedhom għall-katekeżi. Huma mmexxija biss minn skopijiet kulturali u soċjoloġiċi? Għax kulħadd jagħmel hekk? Għax aħna baby-sitters? It-tfal jaslu u jafdawhomlna biex inwasslulhom il-kelma t’Alla. Setgħu żammewhom id-dar. Imma ġabuhom għandna! ‘Kif se jemmnu, jekk ma jisimgħux fuq Ġesù? U kif se jisimgħu fuqu jekk ma nxandrulhomx?’ Rum 10, 14 Il-katekeżi u l-fidi Inkunu nixtiequ nersqu lejn dawk li qed immexxu fil-fidi. Il-fidi hija relazzjoni, risposta għas-sejħa t’Alla, ftuħ tal-qalb għall-kelma tiegħu. Allura hemm ħafna azzjoni personali fin-nofs. Imma dan l-ewwel pass. Imma wara l-ewwel ftuh, irid ikun hemm mixja ta’ għarfien. Il-katekeżi titlob dawn il-passi: l-ewwel tħabbira, l-approfondiment tal-verità tal-fidi, ċelebrazzjoni u sehem fil-liturġija,
il-laqgħa m’Alla fis-sagramenti u l-għajxien skont l-etika nisranija filħajja ta’ kuljum. Il-katekeżi hi azzjoni prezzjuża, li mhix il-fidi kollha, imma tgħinha tikber. Mhux dejjem nindunaw b’dan, minħabba diversi raġunijiet. Madankollu, il-katekisti għandhom rwol importanti fit-twassil tal-kelma evanġelizzatriċi. Il-qawwa evanġelizzatriċi talkomunitajiet insara tiddependi ħafna fuq is-sehem tal-katekisti. B’dan f’moħħna, inkomplu mixjin fl-istess triq li bdew ta’ qabilna, huma u jiffurmaw lil dawk li matul sekli sħaħ għexu l-fidi nisranija sal-lum. Nimxu fuq it-triq ta’ dawk li ffurmaw lilna! Nemmnu li ż-żerriegħa tagħti l-frott u l-frott jagħti ż-żerriegħa millġdid, kif kien jgħallem San Ġorġ Preca, il-katekist li f’ħajtu sab ukoll xi jfixklu milli jwettaq il-missjoni evanġelizzatriċi li ħaddan! 11
Minn Passjoni għal Missjoni
Fr Hilary Tagliaferro osa
L-EBDA BNIEDEM
MHUWA GŻIRA
RIFLESSJONIJIET FUQ IL-VALURI TAL-ISPORTS U L-VANĠELU Spiċċat sena skolastika oħra u għalija reġgħet kienet sena pożittiva ħafna għaliex reġa’ kellna ħafna studenti li ġew jagħmlu l-Wow Experience. L-istudenti l-kbar taliskejjel sekondarji jiġu jqattgħu nofstanhar magħna. M’hemmx għalfejn ngħid li nagħti ħafna importanza lill-isports u nitkellem ħafna mill-esperjenzi tiegħi u l-laqgħat li kelli ma’ ħafna players kbar tal-futbol. Din is-sena kellna wkoll mhux biss l-istudenti tal-iskejjel imma wkoll il-plejers żgħażagħ tan-nurseries billi għamilna ġemellaġġ mal-Youth Football Association.
12
Maż-żgħażagħ li jiġu ma nitkellimx biss fuq il-plejers kbar imma fuq kull min jipprattika l-isports għaliex nemmen dak li qal darba l-fundatur tal-Olimpjadi, De Coubertin, is-sabiħ tal-isports “mhux li tirbaħ imma li tieħu sehem”. Sfortunatament illum il-mentalità hija biss ir-rebħ ta’ bilfors, għax mar-rebħ hemm il-flus marbuta. It-tieni post, jew il-midalja tal-bronż ma tfisser xejn! Min jitkellem hekk, ikun qed iħares biss lejn il-kummerċ kbir li jiġġenera l-isports fid-dinja, imma aħna, bħala edukaturi, irridu nħarsu lejn valuri akbar u li jiffurmaw il-karattru tal-bniedem. Din il-mentalità u kultura tal-ewwel post akkost ta’ kollox qed tbiegħed ħafna tfal li jixtiequ jipprattikaw l-isports imma jistħu minn sħabhom għax ma jħossuhomx tajbin biżżejjed. Jistħu li sħabhom jidħku bihom u għalhekk aħjar magħluqin waħedhom mal-kompjuter. Meta kien żgħir in-neputi tiegħi kien jieħu sehem fittlielaq tal-atletika fl-iskola fejn kien imur. Kellu biss għaxar snin jew iżgħar u kien jieħu pjaċir, sakemm waslet it-tiġrija quddiem ommu u missieru fl-Isports Day. F’din it-tellieqa ġie t-tieni. Għaliex ġie t-tieni ma riedx jieħu sehem iżjed u l-ġenituri tiegħu kellhom diffikultà jikkonvinċuh biex ikompli. Fortunatament ħa t-tagħlima u llum għadu sportiv ħafna. Il-ħajja sabiħa meta tagħraf tgħixha tajjeb u l-prattika tal-isports fih innifsu, ikun xi jkun ir-riżultat, iġġib sodisfazzjon u ferħ. Il-fatt li inti għamilt l-almu kollu tiegħek għandu jkun ta’ sodisfazzjon. Mhux hekk biss, ħafna drabi anki meta
r-riżultat ikun ħażin, jista’ jkun hemm il-valur li għamilt xi progress żgħir. Li tagħraf tieħu telfa jew diżappunt huma valuri kbar fihom infushom. Filħajja mhux se nirbħu dejjem u rridu nagħrfu kif inġibu rwieħna meta l-affarijiet ma jmorrux kif nixtiquhom aħna jew saħansitra jmorru ħażin. Kif se ġġib ruħek fil-ħajja meta tiltaqa’ ma’ xi għawġ? Meta Ġesù ħeġġeġ lid-dixxipli tiegħu biex ikunu perfetti bħalma hu l-Missier tiegħu fis-sema, kien jaf li kien qed jitkellem ma’ bnedmin, li ma kinux perfetti u għalhekk se jiżbaljaw, kif fil-fatt għamlu. Imma kull meta tkellem Ġesù, ħalla fil-libertà lil min jisimgħu jekk jilqax il-kliem tiegħu jew le. Kien hemm min ma laqgħux! U hekk għandna nkunu aħna mal-istudenti tagħna u l-ġenituri ma’ wliedhom adolexxenti. Nipprovdulhom l-għażliet u ninkuraġġuhom imma l-ħajja hija tagħhom u ma nistgħux nagħmlu pressjoni żejda fuqhom biex jagħmlu dak li rridu aħna. Jekk inkunu hekk insiru possessivi u egoisti u naħsbu li wliedna huma proprjetà tagħna! Kultant naħsbu wkoll biex nagħmluhom kif nixtiquhom li nkunu aħna u ninsew li kull bniedem huwa uniku. Kemm jiġu ġuvintur fuq it-tletin sena li jixtiequ llum li jkollhom il-ħbieb, imma jħossuhom weħidhom u filmaġġoranza kbira tagħhom dawn ikunu persuni li meta kienu żgħar qatt ma kienu pprattikaw xi sport. Għaliex meta inti tmur tieħu sehem
fl-isports, speċjalment dak li nsejħulu team sport bħall-futbol u l-basketball, inti se tiltaqa’ ma’ ħafna oħrajn u tagħmel il-ħbieb. Kultant tisma’ xi omm li tgħidlek li t-tifel tagħha kwiet, dejjem magħluq ġo kamartu, ma jagħmilha ma’ ħadd u “m’għandix inkwiet minnu!” Jista’ jkun li inti issa m’għandek l-ebda inkwiet, imma hu wisq probabbli li se jkollu la jikber u inti wisq probabbli wkoll. Aħjar toħorġu mill-kamra tiegħu u tibagħtu jilgħab barra jew tiktbu f’nursery jew għal xi sport biex jiltaqa’ ma’ tfal oħra u jilgħab. “Ittfal għandhom dritt jilagħbu”, jgħid wieħed mid-drittijiet tat-tfal tal-Ġnus Magħquda. Magħluq ġo kamartu jista’ jfisser biss li qiegħed quddiem il-kompjuter u hemm mhux se jsib la ħbieb u lanqas jifforma l-karattru tiegħu, imma pjuttost jitkisser waħdu. Alla ma ħalaqx il-bniedem biex ikun waħdu imma riedu jkun annimal soċjali, ifittex li jgħix ma’ ħaddieħor, jissoċjalizza u jkun lest ukoll mhux biss li jagħti l-għajnuna lil ħaddieħor, imma wkoll li jitlobha meta jkollu bżonnha. Dan kollu titgħallmu fil-futbol jew fl-isports għaliex titgħallem li qatt ma tista’ tilgħab waħdek imma dejjem għandek bżonn lil ħaddieħor, kemm ma’ min tilgħab kif ukoll kontra min tilgħab. Il-valuri tal-isports mhumiex xi ħaġa li titgħallimhom fuq il-bank tal-iskola jew mill-kotba, imma waqt il-logħob, waqt ħafna logħob u taħriġ. Il-prattika tagħhom tgħinek biex dawn isiru ħaġa waħda miegħek, mingħajr lanqas tinduna li saru ħaġa waħda miegħek, sakemm jiffurmawk. 13
Joseph Bonnici
LIBERTÀ
Adattat għall-Malti minn Storie bellebuone ta’ Bruno Ferrero, Elledici.
Il-bnedmin kollha jħossu fihom ix-xewqa tal-libertà. It-tfal u ż-żgħażagħ jesprimuha b’mod qawwi wkoll! ‘Għandi dritt nagħmel li rrid... ħalluni fil-paċi... Irrid nagħmel li jidhirli jien! Jekk inqallbu ftit fil-gazzetti jew naraw it-televixin nindunaw li d-dinja mimlija movimenti favur il-liberazzjoni, partiti li jiġġieldu għal-libertà u nies li jixtiquha. Nixtiequ libertà minn kundizzjonijiet inumani fix-xogħol, fil-politika, fl-ekonomija, u fl-ideat. Infittxu libertà mit-tbatija u mill-mewt, minn dak kollu li jagħmilna skjavi: droga, tipjip, alkoħol, drawwiet... anke l-katekiżmi u l-kotba tar-reliġjon, meta jsemmu l-Eżodu, jgħidulna: ‘Alla jeħles lill-poplu tiegħu mill-jasar biex jagħmel miegħu għaqda ta’ mħabba.’ ‘Bħal missier ma’ ibnu, Alla jieħu jdejn il-poplu tiegħu: mhux biex iżommu wieqaf, imma biex jgħinu jimxi, mhux biex jaħkmu, imma biex jgħinu jikber, mhux biex iżommu fil-jasar, imma biex iwasslu għal-libertà.’ Din ilħrafa tista’ tgħinna nitkellmu dwar il-libertà.
14
ALESSANDRO U L-ĠURDIEN MEKKANIKU
Pippo kien jitkellem dwar l-ors, il-pingwin tad-drapp u fuq kollox dwar Gisella. Iż-żewġt iħbieb kienu jqattgħu sigħat flimkien.
‘Ajjut! Ajjut! Hawn ġurdien!’ Għajta, tisbita u tazzi, plattini, kuċċarini jtiru ma’ kullimkien f’daqqa waħda!
IL-GREMXULA KKULURITA Imma meta kien ikun waħdu, filkwiet tal-moħba tiegħu, Alessandro kien jaħseb fuq Pippo u bdiet tinbet f’qalbu ftit għira għalih. ‘Kemm nixtieq inkun jien ukoll ġurdien mekkaniku u maħbub minn kulħadd!’
Alessandro mar jiġri lejn il-moħba tiegħu. Ma kienx jixtieq iktar milli ftit frak. Imma kif jarawh kien ikun hemm pandemonju sħiħ! Min iwerżaq għall-ajjut, min jiġri warajh bl-ixkupa. Darba kien waħdu fid-dar u sema’ twerżiqa mill-kamra ta’ Gisella. Resaq bil-mod u x’taħsbu li jara? Ġurdien ieħor! Imma mhux ġurdien bħalu. Minflok saqajn kellu roti u f’dahru kellu qisha ċavetta mdeffsa. ‘Min inti?’ staqsieh Alessandro. ‘Jiena Pippo, il-ġurdien mekkaniku; il-ġugarell favorit ta’ Gisella. Jagħtuni l-ħabel biex indur, ifissduni, u billejl norqod fuq imħadda bejn il-pupa u l-ors. Kollha jixtiquli l-ġid!’ ‘Lili ħadd ma jħobbni,’ qallu Alessandro, mimli dwejjaq. Imma kien kuntent li sab ħabib. ‘Ejja mmorru fil-kċina ħalli nfittxu ftit frak tal-ikel!’ qallu Alessandro, kollu ħeġġa. ‘Jien ma nistax nieħu,’ qallu Pippo. ‘Jien niċċaqlaq biss meta jagħtuni l-ħabel. Imma ma ġara xejn! Kulħadd iħobbni!’ Anke Alessandro sar iħobbu lil Pippo u ta’ spiss kien imur ifittxu fil-kamra ta’ Gisella. Kien jirrakkontalu dwar l-avventuri li kellu mal-ixkupi, mannases u mal-platti li kienu jwaddbulu.
Jum minnhom, Pippo rrakkontalu storja stramba. ‘Smajthom jgħidu,’ qallu, ‘li fil-ġnien, fit-tarf tal-mogħdija, qrib it-tuta, hemm gremxula maġika li tista’ tibdel annimal f’ieħor.’ ‘Taħseb,’ qallu Alessandro, ‘ li għandha l-ħila tibdilni f’ġurdien mekkaniku?’ Dakinhar stess wara nofsinhar, Alessandro mar fil-ġnien u ġera sat-tarf tal-mogħdija. ‘Sinjura Gremxula!’ lissen. Quddiemu tfaċċat gremxula kbira kkulurita. ‘Tassew li tista’ tibdilni f’ġurdien mekkaniku?’ staqsieha Alessandro. ‘Meta jkun qamar kwinta,’ qaltlu l-gremxula, ‘ġibli ċagħqa vjola.’ Għal ġranet sħaħ, Alessandro qalleb f’kull rokna tal-ġnien biex isib iċ-ċagħqa vjola. Kien kollu ta’ xejn. Sab sofor, koħol, ħodor, imma lanqas ħjiel ta’ waħda vjola. Fl-aħħar, għajjien u bil-ġuħ, mar lura lejn id-dar. F’rokna sab kaxxa mimlija ġugarelli qodma u f’nofshom, mixħut addoċċ, kien hemm Pippo.
‘Xi nqala’?’ staqsieh Alessandro. Pippo beda jirrakkonta. ‘Gisella kellha għeluq sninha u, waqt il-festin li sarilha, kulħadd ġabilha rigal. L-għada, il-ġugarelli l-qodma tefgħethom kollha f’din il-kaxxa. Probabbli jarmuna!’ Alessandro kważi beda jibki. ‘Miskin Pippo,’ ħaseb bejnu u bejn ruħu. Imma f’dak il-mument ra xi ħaġa li kien ilu jfittex. Possibbli kien qed jara sewwa? Iva! Kienet ċagħqa vjola! Kollu entużjażmu, biċ-ċagħqa mħaddna tajjeb miegħu, tar lejn ilġnien. Kien dawl ta’ qamar kwinta. Alessandro waqaf maġenb it-tuta. ‘Sinjura Gremxula!’ għajjat b’qalbu ttaqtaq. Mill-weraq tfaċċat ilgremxula. B’leħen misterjuż qaltlu: ‘ Il-qamar tond. Iċ-ċagħqa ġiet. Xi trid issir? Għidli fis-skiet!’ ‘Irrid insir...’ Alessandro waqaf. Imbagħad qalilha, ‘Sinjura Gremxula, tista’ tibdel lil Pippo f’ġurdien bħali?’ Il-gremxula għalqet għajnejha. Kien hemm leħħa qawwija ta’ dawl jgħammex u mbagħad waqgħet sikta. Il-gremxula u ċ-ċagħqa kienu għebu! Alessandro ġera lejn id-dar. Il-kaxxa kienet vojta. ‘Tard wisq,’ ħaseb ilġurdien. B’qalbu maqsuma reġa’ lura lejn il-moħba tiegħu. Sema’ twerżiqa ċkejkna. Kif dawwar ħarstu ra denb ta’ ġurdien ieħor. ‘Min inti?’ staqsa Alessandro. ‘Jisimni Pippo!’ qallu l-ieħor. ‘Pippo!’ għajjat Alessandro. ‘Il-gremxula! Viva l-gremxula!’ Iż-żewġt iħbieb tgħannqu bil-ferħ. Imbagħad ġrew lejn il-mogħdija filġnien. U żifnu sa filgħodu! 15
GĦAJNUNIET KATEKETIĊI Iż-żewġ ġrieden jirrappreżentaw lil min hu liberu u lil min mhux. Alessandro huwa dak li hu normalment liberu: jista’ jieħu deċiżjonijiet hu, u jsofri l-konsegwenzi u l-limitazzjonijiet naturali. Pippo huwa dak li huwa komdu fil-jasar li jinsab fih. Alessandro jaħseb li Pippo huwa aħjar minnu. Illibertà fiha r-responsabbiltà u l-għeja: għalih il-passività u l-kumdità jidhru aħjar. Imma l-libertà, għalkemm fiha l-iebes, hija prezzjuża. U fil-libertà hemm diversi passi: » Il-libertà minn... Libertà millkundizzjonamenti esterni u interni li jagħmlu lill-individwu pupazz, skjav li ma jħoss xejn u bla personalità. Pippo għandu ħafna affarijiet u m’għandu xejn! » Il-libertà li... Il-libertà hija enerġija li tibdel il-ħajja fi proġett li jista’ jseħħ, hija kreattività, hija deċiżjoni għal dak li jagħmel sens. Alessandro 16
jiddeċiedi li juża l-libertà tiegħu biex jeħles lil Pippo, isalvah, jagħtih il-ħajja tassew. » Il-libertà flimkien ma’... Il-libertà hija impenn għall-oħrajn. San Pawl jikteb li Alla sejħilna għallibertà, mhux biex ninqdew aħna, imma biex inservu lil Alla u lil ħutna! (Gal. 5:13) Iż-żifna tal-għeluq tesprimi l-ferħ tallibertà li naqsmu mal-oħrajn. GĦAD-DISKUSSJONI X’inhuma l-karatteristiċi ta’ Pippo, il-ġurdien mekkaniku? Għalfejn jidher li hu iktar ferħan minn Alessandro, tant li dan talaħħar kważi jgħir għalih? Kif iġib ruħu Alessandro? Għalfejn jinteressa ruħu daqshekk f’Pippo? X’jieħu Alessandro meta jagħmel lil Pippo ġurdien bħalu? Għalfejn jagħmel dan? Fl-opinjoni tiegħek, min jixbah lil
Pippo fil-ħajja vera? Meta tkun tixbah lil Pippo? Meta tkun qisek ‘mekkaniku’? Meta tkun tixbah lil Alessandro? Taf b’persuni li ġabu ruħhom bħal Alessandro, u ħelsu lil ħuthom milljasar? ATTIVITÀ FIL-GRUPP Jista’ jsir collage ta’ stampi, kelmiet li juru skjavitù li jeżistu fiddinja u dak kollu li jġib il-libertà. • L-istess attività tista’ ssir fuq bażi personali, fejn kull parteċipant jagħmel lista’ ta’ dak li jżommu lsir u dak li jagħtih il-libertà. • Tista’ ssir lista tal-kelmiet ta’ Ġesù li bihom uriena kif ngħixu ħajja ħielsa. •
MILL-BIBBJA Il-ġrajja tal-Eżodu tista’ tintuża skont l-età tal-grupp biex turi lil Alla ħellies li jinqeda bi bniedem (Mosè) biex jeħles lil ħutu.
Robert Aloisio
FILIPPU NERI:
500 SENA MINN TWELIDU (L-EWWEL PARTI) Fil-21 ta’ Lulju 1515, proprju 500 sena ilu, twieled f’Firenze Filippo Neri, li ma damx ma mar Ruma biex jibda esperjenza straordinarja ta’ karità fost il-foqra, minsuġa b’ferħ u spontanjetà li baqgħu l-marki l-iktar magħrufa ta’ dan il-qaddis simpatiku. Papa Franġisku wkoll, nhar is-26 ta’ Mejju li għadda, ried ifakkar b’messaġġ dan l-anniversarju. Il-paternità spiritwali ta’ San Filippu Neri, josserva Franġisku, “tidher fil-mod kif kien iġib ruħu, karatterizzat mill-fiduċja fil-persuni, ‘il bogħod mit-ton ta’ ċanfir u theddid, mill-ispirtu ta’ festożità u ta’ ferħ, mill-konvinzjoni li l-grazzja ma toqtolx lin-natura iżda ssaħħaħha u tipperfezzjonaha.” Iżid il-Papa: “Kien iħobb l-ispontanjetà, jobgħod l-artifiċjalità, jagħżel l-iktar mezzi divertenti biex jeduka filvirtù Nisranija, u fl-istess ħin kien jipproponi dixxiplina sana biex tħarreġ il-volontà ħa tilqa’ lil Kristu fil-konkret tal-ħajja tal-persuna.”
IL-BIDU Filippu Neri twieled f’Firenze, l-Italja, bin Francesco Neri, nutar u iktar tard alkemista, u Lucrezia da Mosciano. Kien it-tieni wild minn erbgħa. Sentejn qablu kienet twieldet Katerina (li iktar tard kellha żewġ ulied it-tnejn sorijiet), tliet snin warajh Elisabetta (li xehdet fil-Kawża ta’ Kanonizzazzjoni tiegħu) u Antonio li miet tarbija.
Meta kellu ħames snin tilef ‘l ommu, iżda hu u ż-żewġ ħutu l-oħra ġew imrobbija b’imħabba kbira mit-tieni mara ta’ missierhom, Alessandra di Michele Lensi. Sa minn meta kien
17
Katekisti Kbar
għadu żgħir, kellu dispożizzjonijiet tant ħelwin li kienu jsejħulu t-”Twajjeb Pippo” (Pippo Buono). L-ewwel edukazzjoni ħadha d-dar imbagħad għand ċertu Clemente, u mbagħad fil-Kunvent ta’ San Marco f’Firenze, li għal xi żmien kien immexxi minn Savonarola. ŻGĦOŻIJA Huwa għex Firenze sakemm kellu 18 -il sena, meta ntbagħat għand zijuh, Bartolomeo Romolo, f’Cassino (qabel imsejjaħ San Germano) biex isir kummerċjant. Iżda fl-istess żmien beda jħoss is-sejħa reliġjuża, sa bena kappella żgħira fuq għolja jisimha “Montagna Spaccata” fejn kien imur jitlob kuljum fis-skiet. Zijuh li kien sar iħobbu wisq, u ma kellux eredi, ried iħallilu kollox imma Filippu ma aċċettax għax ried jgħix fil-faqar. Il-kwartier ta’ Ponte-Parione, fejn l-iktar kien iħobb imur fil-ħin ħieles, sar il-post fejn l-iktar kien 18
jiltaqa’ maż-żgħażagħ. Lil dawn kien jirbaħhom bl-allegrija tiegħu u bl-affett tiegħu diżinteressat. Ma damux ma saru ħbieb tiegħu. Kien jiċċajta magħhom, jolqothom bil-battuti spirtu pront tiegħu, u filmument opportun, kien jistedinhom jitolbu, jgħallimhom il-katekiżmu u jħeġġiġhom jagħmlu opri ta’ karità. F’RUMA Fl-1534 mar Ruma bħala pellegrin u hemm iltaqa’ ma’ Galeatto Caccia, Fjorentin bħalu u kap tad-Dwana, li tah kamra fqira fejn joqgħod u xi ħaġa żgħira x’jiekol kuljum, bil-patt li jedukalu ż-żewġ uliedu, Michele u Ippolito (dawn iktar tard saru wieħed saċerdot u l-ieħor patri Ċertożin). Dam f’din il-ħajja għal sbatax-il sena, imma fl-istess żmien, studja l-filosofija mad-Dumnikani, u t-teoloġija mal-Agostinjani. Fi tmiem l-1537 biegħ il-kotba li kellu u flushom tahom lil żagħżugħ Kalabriż fil-bżonn, jismu Gugliemo Sirleto, li iktar tard sar Kardinal.
Fit-talb tiegħu Filippu beda jkun mistiku u kontemplattiv. Beda ukoll jiġbor xi żgħażagħ miegħu biex flimkien jitolbu, jistudjaw ir-reliġjon, iżuru l-isptarijiet u jagħmlu atti oħra ta’ karità, l-iktar fl-isptar ta’ San Ġakbu, fejn hemm sar ħabib kbir ta’ San Kamillu de Lellis. F’Pentekoste tal-1544, waqt li kien qed jitlob fil-katakombi ta’ San Sebastjan, Filippu Neri għadda minn esperjenza soprannaturali, li fiha qalbu kibret. Wara din l-esperjenza ħalla d-dar fejn kien ospitat u mar jgħix ta’ eremita fit-toroq ta’ Ruma, u kien jorqod taħt il-portiku ta’ xi knisja jew fejn isib. Huwa u jimxi f’Campo dei Fiori u flinħawi ta’ Trastevere kien ikun hemm żgħażagħ li jiżżufjettaw bih kif jarawh. Huwa ma kienx jitlef din l-okkażjoni, u kien ikompli jiżżufjetta magħhom u jirbaħhom bis-simpatija tiegħu. Imbagħad wara li jiċċajta kien jinbidel f’daqqa fi predikatur u jgħidilhom: “Fratelli, state allegri, ridete pure, scherzate finché volete, ma non fate
peccato!” (“L-aħwa, kunu ferħana, idħku, iċċajtaw kemm tridu, imma tagħmlux dnub.”) Fl-1548, bl-għajnuna tal-konfessur tiegħu, Persiano Rossa, waqqaf il”Fratellanza tat-Trinità tal-Pellegrini”, li l-membri tagħha kienu lajċi u kienu jieħdu ħsieb il-pellegrini u l-morda. L-ORATORJU Fit-23 ta’ Mejju 1551, ta’ 36 sena, ġie ordnat qassis, ħalla dik il-kamra li kien joqgħod fiha u mar jgħix fil-Presbiterju ta’ San Ġlormu ma’ Don Rossa u qassisin oħra li kienu jgħixu bil-karità. Hawn intefa’ għall-appostolat billi filgħodu kien jgħaddih fil-konfessjonarju u filgħaxija kien ilaqqa’ n-nies biex jitolbu, ikantaw u jitkellmu fuq ilħwejjeġ tar-ruħ. Kien ukoll jorganizza pellegrinaġġi għall-knejjes u
katakombi biex isaħħaħ il-fidi ta’ dawk li kienu jmorru miegħu. Għalih il-qrar kien sors ta’ djalogu mal-”penitenti”, u dan kien jagħmlu kuljum minn sbieħ il-jum sa nofsinhar. Minn dawn id-djalogi beda l-ewwel nukleu tal-hekk imsejjaħ “Oratorio”: minn dawn xi uħud saru saċerdoti, bdew jgħixu ħajja komunitarja u Filippu sar ir-rettur tagħhom u għamlilhom regola. Il-vjaġġ ta’ San Franġisk Saverju, fil-Lvant Imbiegħed, ħeġġeġ lil Filippu Neri imur missjunarju f’dawk l-artijiet imma qassis mill-Chiesa di Tre Fontane, ma tahx parir favorevoli u ddeċieda li jiddedika ħajtu għannies ta’ Ruma. L-ewwel Oratorju fl-1558 beda filknisja fqira ta’ San Girolamo della
Carità. Xi ekkleżjastiċi għolja bdew jgħiru għalih u jikkritikawh, fosthom il-kardinal Virgilio Rosari, li sa wasal biex ma ħallihx iqarar, xi ħaġa li kienet tant għal qalbu. L-istess kardinal baqa’ sakemm miet fl-1559, ixerred kalunnji fuq Filippu Neri. Fl-1559, Filippu Neri sar ħabib malkardinal Milaniż San Karlu Borromeo, u dan tal-aħħar spiss kien imur jieħu pariri mingħand Filippu fuq kwistjonijiet “jaħarqu”. Borromeo għamel minn kollox biex jipperswadi lil Filippu Neri imur Milan biex iwaqqaf komunità bħal ma kellu f’Ruma imma ma rnexxilux. Fl-1575, Papa Girgor XIII approva l-Kongregazzjoni tal-Oratorio u tahom ilKnisja ta’ Santa Maria in Vallicella, li saret is-sede tagħhom. Neri kien bniedem attiv ħafna: irnexxielu jdaħħal fit-talb u fil-qari tal-Bibbja nies komuni, artisti, mużiċisti, u xjenzati; u beda skola għat-tfal.
19
Film
Franklin Balzan
X’taħsbu li hemm bżonn biex wieħed isib fejqan u maħfra f’ħajja mdorrija bi drawwiet qodma u li tilfet kull sens ta’ tama? Kif jistgħu żewġ persuni totalment differenti jkunu ta’ għajnuna għal xulxin biex jikbru fil-libertà u fit-tfittxija għas-sens tal-ħajja? Dawn huma l-mistoqsijiet ewlenin li l-film Finlandiż Letters to Father Jacob ta’ Klaus Haro jipprova jwieġeb permezz ta’ storja sempliċi u sinċiera ta’ fidwa mhux mistennija. Leila (Kaarina Hazard), assassina kkundannata, tirċievi tnaqqis fil-piena tagħha. Hija tieħu l-unika opportunità
20
disponibbli, u tmur taħdem massaċerdot Jacob (Heikki Nousiainen), qassis anzjan agħma li jgħix waħdu f’dar kbira u li tinsab f’żona rurali abbandunata. Minflok tagħmel xi xogħol tad-dar, huwa jixtieq li taqralu l-ittri li jirċievi. Father Jacob jgħix għall-korrispondenza tiegħu, b’passjoni jħaddan ir-rwol tiegħu bħala interċessur għal dawk kollha li jiktbulu biex jgħinu permezz tat-talb tiegħu. Leila hija persuna xettika u iebsa ħafna, speċjalment fejn jidħlu kwistjonijiet ta’ fidi. Matul l-istorja hija spiss tiġi ttentata tieħu vantaġġ mill-fraġilità ta’ Father Jacob, u
mill-fatt li tarah ma jagħtix kas il-flus li jirnexxilu jġemma’ tul ħajtu u li jżomm f’landa ġewwa l-istess dar. Forsi dan li ddeskrivejt jista’ jinstema’ bħala cliché, fejn persuna b’nuqqas ta’ entużjażmu u xotta tispira ruħha bil-preżenza ta’ persuna sempliċi u innoċenti - iżda d-direttur Haro jevita dan it-tip ta’ sentimentaliżmu. Father Jacob mhuwiex xi persuna perfetta, mimli ottimiżmu u ħeġġa; huwa raġel għajjien u li jidher li qed iżomm fil-wiċċ minkejja l-irrelevanza evidenti li huwa jħoss minħabba li l-Knisja tiegħu nixfet żmien twil ilu. Father Jacob huwa ppreżentat
lilna bħala persuna li għaddejja kontinwament minn mumenti ta’ ferħ u telqa f’Alla, għal mumenti ta’ niket u disperazzjoni. Dak li joħroġ hija prestazzjoni delikata li tissuġġerixxi li Father Jacob għandu inkwiet fuq moħħu li jirrifjuta li jiffaċċja. Il-karattru ta’ Leila wkoll huwa wieħed li jissorpendina matul il-film. Ilprestazzjoni iebsa, kiesħa u distakkata ta’ Leila fil-bidu tal-film tibda bil-mod il-mod tinbidel u turi sens ta’ diqa interjuri waqt li l-film ikun għaddej. Iċ-ċinematografu Tuomo Hutri jpinġi x-xeni tal-film permezz ta’ dawl naturali u kuntrastanti li jitfa’ burdata espressiva li tikkompara mal-ġlidiet interni taż-żewġ karattri. L-użu ta’ dawl tax-xemx biex jippenetra kmamar mudlama u mmuffati jevoka l-kunċett tal-kriżijiet spiritwali u eżistenzjali. Father Jacob fi ħdan din it-tradizzjoni ta’ tiftix huwa film li jimxi b’ċerta trankwillità u kontemplazzjoni minn xena għal oħra, b’ritmu li jgħinek taħseb fuq ix-xeni li jkunu qed jiżvolġu quddiemek. Ma nistax ukoll ma nikkummentax kif il-film jgħin lill-udjenza tidħol flatmosfera kwieta tal-ħajja tar-raġel agħmi billi jagħti importanza lill-ħsejjes kollha b’mod distint; il-kitla li tagħli, it-te li jċarċar, il-ħsejjes tal-mixi fuq paviment antik… dawn kollha jgħinuna iktar nidħlu f’armonija ma’ dak li Father Jacob ikun qed jgħix kuljum. Il-film huwa rikk fit-temi tal-maħfra, tal-bżonn ta’ xulxin u fuq il-bżonn li wieħed ikun kapaċi jsolvi l-kriżijiet
u l-piżijiet li jkun ilu jġorr żmien. Il-film ukoll jiffoka fuq it-talb ta’ interċessjoni u sentimenti li jakkumpanjaw dan it-talb. Imma dan it-talb attwalment jagħmel xi ħaġa? Hija siewja din il-ħidma li Father Jacob huwa tant iddedikat għaliha? Il-film jiżvolġi dawn il-mistoqsijiet bil-mod, u waqt it-turija tal-film jiżvela aktar dwar dawn l-ittri ta’ Father Jacob u l-effett profond li jkollhom fuq Leila, mingħajr ma jasal li jagħtina l-ebda tweġiba assoluta. Jekk il-film għandu difett, huwa forsi fil-qosor tiegħu. Ir-ritmu mirqum u l-enfasi qawwija fuq ixxeni u l-ħsejjes iġegħluna nħossu li l-film huwa itwal minn 74 minuta u forsi anki jista’ jidher xi ftit imġebbed (wieħed irid iqis li l-film kien oriġinarjament iddestinat għat-televiżjoni u mhux għas-swali taċ-ċinema). Madankollu, li kieku d-direttur tagħna wriena għaxar
jew ħmistax-il minuta oħra ma’ Leila u Jacob, forsi stajna nirrelataw iktar maddimensjonijiet kumplessi tagħhom. Id-direttur tal-film Haro, li jiddeskrivi lilu nnifsu bħala Kristjan, jgħid li hu jittama “li l-film ipinġi l-fidi b’mod reali u ġenwina. Xtaqt li fil-film nitkellem dwarna, in-nies komuni, li aħna tant fil-bżonn tal-ħniena u maħfra għannuqqasijiet tagħna ta’ kuljum, u dwar it-tama u r-rispett għall-ħajja li mhux dejjem dak li aħna jista’ jkun li konna qed nistennew.” Naħseb li d-direttur irnexxielu jilħaq l-għan tiegħu sew. Fil-qalba tiegħu, Letters to Father Jacob huwa parabbola tal-grazzja - grazzja li hija bla waqfien, u li tgħaddi mix-xquq kollha tal-ħajja. Father Jacob ifakkarna wkoll b’mod umli kemm il-grazzja hija imprevedibbli u kif Alla jista’ jaħdem f’sitwazzjonijiet apparentement bla sens għall-ġid tagħna stess. 21
Fr Reuben Gauci
LEJN FORMAZZJONI AKTAR
SĦIĦA
Il-formazzjoni tal-fidi ta’ kull Nisrani hija ħafna aktar milli wieħed ikun jaf numru ta’ affarijiet bl-amment jew li wieħed isegwi sillabu b’mod rigoruż biex ftit-tmiem tiegħu wieħed iħossu kuntent li lesta. Il-proġett formattiv fil-fidi huwa vjaġġ li jieħu tul il-ħajja kollha u għalhekk dan jinkludi wkoll lil min ħiereġ mit-tfulija għalladolexxenza u ż-żgħożija u dieħel filħajja adulta. F’dan iż-żmien ta’ bidliet kbar fuq diversi livelli, kemm dawk fiżiċi, emozzjonali, psikiċi u spiritwali, il-persuna qed tiżviluppa b’mod sħiħ u miexja lejn dak il-punt li għadha ma ratx jew esperjenzat b’mod personali.
Kull parti tal-vjaġġ irridu nittrattawha b’mod partikolari għaliex fih il-persuni li għaddejjin minn dik il-fażi jkollhom bżonnijiet differenti. Għalhekk l-adolexxenti u ż-żgħażagħ għandhom bżonnijiet importanti li huma jridu jiżviluppaw, bżonnijiet f’aspetti differenti u li importanti li aħna bħala edukaturi nkunu nafuhom. Irridu niftħu għajnejna tajjeb u nagħrfu l-bżonnijiet tal-ġenerazzjonijiet tal-lum. Huwa importanti li wieħed jibqa’ aġġornat dwar x’qed jiġri llum. Dan jista’ jagħmlu billi jaqra u jitgħallem dwar dawn il-bżonnijiet b’mod akkademiku u xjentifiku u anke nitgħallmu minn xulxin meta 22
nitkellmu ma’ persuni involuti f’dan il-qasam, b’mod speċjali meta jkunu ġejjin minn ambjenti differenti. Ma nistax nimponi l-għarfien tiegħi tal-bżonnijiet li kelli jien bħala adolexxent u żagħżugħ fuq dawk tal-lum. Il-bżonnijiet u l-mod kif l-adolexxenti u ż-żgħażagħ jesprimuhom huma differenti, kemm minn ġenerazzjoni għall-oħra u wkoll minn post għall-ieħor li għandu kultura differenti. Wieħed irid jifhem diversi aspetti bħallekonomija tal-pajjiż, kemm qed tkun faċli jew diffiċli għaż-żagħżugħ biex jidħol fis-soċjetà b’mod partikolari bix-xogħol, il-mod kif inhi ffurmata l-familja u kif qed jgħaddu l-valuri. Diversi normi soċjali jaffettwaw ukoll il-commitment li persuna jkollha.
studju, talb personali u komunitarju, użu tas-social media, mobile phone, website browsing, gaming, talenti, ħin għall-formazzjoni Nisranija, xogħol u aspetti oħra. L-ammont ta’ ħin li wieħed jagħżel b’mod konxju jew le f’dawn l-aspetti juri x’inhuma l-prijoritajiet tal-persuna. Dawn il-prijoritajiet joħorġu mill-bżonnijiet li jistgħu jkunu kemm interni u kemm esterni. Jistgħu jkunu bżonnijiet imqanqlin mill-bidla fiżjonomika, emozzjonali u spiritwali tal-iżvilupp tal-adolexxent u ż-żagħżugħ, imma wkoll bżonnijiet li pereżempju dawk li s-soċjetà timponi għal gwadann ekonomiku u tixħet pressjoni fuq il-persuni biex jakkwistawhom għax twegħidhom li ser ikunu aċċettati minn sħabhom u mill-kumplament tas-soċjetà.
Aspett importanti ta’ kif nistgħu nkunu nafu aktar min huma l-adolexxenti u ż-żgħażagħ ta’ żmienna huwa billi nanalizzaw it-timetable tagħhom, jiġifieri li wieħed jara kif żagħżugħ qed iqatta’ l-ħin tiegħu matul l-erbgħa u għoxrin siegħa li għandu. Kemm qed iqattgħu ħin fl-iskola u fixxogħol li tirrikjedi, kemm hemm ħin mal-familja, bżonnijiet personali li jinkludu l-ikel u l-irqad, ħin malħbieb, divertiment, mużika, skola u
Importanti għalhekk li wieħed jifhem x’inhuma l-valuri taż-żgħażagħ illum. X’qed ifittxu u x’inhu għażiż għalihom? X’qed jiġi vvalurizzat l-aktar? Ilvaluri huma ċċentrati fuq il-familja u s-soċjetà jew dawk individwalisti? Ilkoll nagħrfu li l-ġenerazzjonijiet preżenti qed jagħtu importanza akbar lill-valuri individwalisti. Wieħed ifittex l-interessi tiegħu b’tali mod li jagħti anqas importanza lis-sens tal-komunità fl-ambjent li wieħed jgħix, jaħdem, jistrieħ u fl-aspetti l-oħra.
F’Malta jsiru diversi studji fuq din il-fażi tal-ħajja, u aħna li nfittxu liż-żgħażagħ irridu nkunu tajniehom daqqa t’għajn tajba u xi drabi anke nistudjawhom fil-fond. F’dan l-aħħar snin saru studji minn diversi entitajiet f’Malta. L-Aġenzija Żgħażagħ wettqet l-istudju “Mirrors and Windows: Maltese Young People’s Perception of Themselves, their Families, Communities and Society”. Dan jipprova joħroġ il-karatteristiċi taż-żgħażagħ f’Malta, il-mod kif iħarsu lejn diversi aspetti, l-opportunitajiet u d-diffikultajiet li għandhom. Saru wkoll studji fuq il-parteċipazzjoni demokratika taż-żgħażagħ f’Malta. Hemm wkoll diversi riċerki ta’ studenti fi ħdan idDipartiment tal-istudji taż-żgħażagħ u l-komunità fl-Università ta’ Malta u mill-Fakultà tat-Teoloġija. Il- Kummissjoni Djoċesana Żgħażagħ ukoll wettqet studju importanti li jagħti attenzjoni partikolari fuq il-formazzjoni tal-fidi fi ħdan il-Knisja. Flimkien ma’ dawn l-istudji li nistgħu nsibu b’mod komdu minn darna stess permezz tal-internet, u nistudjawhom, irridu li nkunu viċin tal-adolexxenti
u ż-żgħażagħ u nkunu familjari mal-lingwaġġ tagħhom. Minn sempliċiment uffiċċju ma tistax tifhem il-persuni b’mod sħiħ. Jekk aħna ma nkunux fejn huma llum, qatt ma nistgħu nkunu fil-proċess fejn niddjalogaw flimkien, nitgħallmu minn xulxin u nakkumpanjawhom lejn Ġesù. L-għan tal-formazzjoni fil-fidi Nisranija għall-adolexxenti u ż-żgħażagħ huwa biex huma jikbru bħala persuni b’mod sħiħ fir-relazzjonijiet tagħhom ma’ Alla li jħobbhom, u għajn tal-ħajja magħhom infushom, mal-oħrajn u mal-ambjent kollu. Aħna li niffurmaw il-poplu ta’ Alla qed nimxu ma’ dawn ħutna biex ngħinuhom jagħrfu l-importanza ta’ Ġesù f’ħajjithom biex huma stess jiżviluppaw relazzjoni personali ma’ Ġesù. Għalhekk huwa ovvju li aħna, afdati b’dan il-ministeru, irridu nkunu tant qrib ta’ Ġesù għax minn Ġesù nistgħu nirċievu l-identità tagħna bħala akkumpanjaturi ta’ dawn iżżgħażagħ b’attitudnijiet evanġeliċi.
Minn dan joħroġ li mhux biżżejjed li nkunu nafu l-bżonnijiet imma rridu nagħrfuhom mill-perspettiva u l-ispirtu ta’ Ġesù. Hu jipprovdilna n-nuċċali biex nagħrfu l-bżonnijiet fina nfusna u tagħhom li ħerġin mixxewqa li nkunu kuntenti u li ngħixu l-ħajja b’mod sħiħ. “Jiena ġejt biex ikollkom il-ħajja, u ħajja bil-kotra” (Ġw. 10:10). Ġesù jsir ir-risposta fit-tiftix sinċier għall-ħajja sħiħa u li għalhekk jgħinna nimxu dan il-vjaġġ ta’ konverżjoni. In-nuċċali talkultura tas-soċjetà li qed ngħixu fiha jippreżenta l-aspetti tal-ħajja b’mod frammentarju u b’importanza kbira lejn dak li huwa estern. Il-viżjoni ta’ Ġesù tħares lejn il-bniedem u dak kollu li hu maħluq b’mod sħiħ u ħolistiku ta’ veru, b’għaqda sħiħa bejn dak li huwa interjuri u esterjuri. Għalhekk inkomplu nirċievu r-risposta ta’ Ġesù għall-mistoqsijiet tagħna l-bnedmin. Mhijiex risposta għall-bżonnijiet individwali imma tweġiba sħiħa li tgħaqqad u tgħin lill-persuna tilħaq l-għan aħħari tagħha, jiġifieri li tgħix il-ħajja ta’ dejjem hawn u għal dejjem.
23
Il-Katekisti Jistaqsu
Anthony Dimech
IL-MISTOQSIJA OĦT IL-GĦERF
Kif se nagħmel użu tajjeb mill-internet?
Xi kultant, meta nkunu qegħdin nitkellmu mal-adolexxenti u ż-żgħażagħ li niltaqgħu magħhom, sikwit id-diskors jaqa’ fuq l-użu tal-midja, speċjalment fuq il-kompjuter u l-użu tal-internet. Ħafna minnhom moħħhom fil-Facebook, flIskype, fl-internet gaming, fiċ-chatting u fil-Youtube. Xi wħud minn dawn iżżgħażagħ u l-adolexxenti jgħaddu ħin twil fuq il-kompjuter, jilagħbu logħob online u jinqatgħu kompletament middinja ta’ madwarhom, mill-familjari tagħhom u xi wħud minnhom saħansitra jinsew jieklu u jittraskuraw ix-xogħol tal-iskola u l-istudju. Aħna bħala katekisti, kif se mmexxu lil dawn l-adolexxenti biex jagħmlu użu tajjeb mill-kompjuter u mill-midja soċjali? Il-kompjuter hu verament 24
bżonnjuż daqskemm inpinġuh? Jista’ jkun li jkollna xi wħud li huma addicts għall-kompjuter, jiġifieri ma jgħaddux mingħajru u jagħmlu minn kollox biex ma jinfirdux minnu. Minn stħarriġ li kien sar mill-Awtorità Maltija għall-Komunikazzjoni fis-sena 2015 ħarġu dawn il-konklużjonijiet: 99.4% tat-tfal f’Malta għandhom aċċess għall-internet 97.5% għandhom konnessjoni malinternet fid-dar. 59% tat-tfal jagħmlu użu millinternet kuljum, bit-tablet ikun l-aktar mezz ta’ aċċess għall-internet popolari fost iż-żgħar. Il-logħob diġitali u l-videos huma l-iktar li jfittxu t-tfal fuq l-internet
filwaqt li l-użu għall-iskola u r-riċerka jiżdied mal-istudenti li huma ikbar fl-età. 95% tal-istudenti bejn it-tielet sena u l-ħames sena tal-iskola sekondarja għandhom profil fuq Facebook, li huwa l-iktar midja soċjali mfittex millistudenti. 47.5% tat-tfal għandhom profil malFacebook li jmur kontra l-policy tal-midja soċjali għaliex għandhom inqas minn 13-il sena. Nofs dawn it-tfal jafu li hemm ritratti tagħhom online. 22% tal-ġenituri ma jafux li wliedhom jużaw l-internet mill-mobile u dan meta l-użu tal-ismartphones huwa l-iżjed mezz ippreferut fost l-adolexxenti. Ninsabu ngħixu f’dinja teknoloġika li qiegħda tiżviluppa b’ritmu mgħaġġel ħafna. Nistgħu nobsru wkoll li
t-teknoloġija fiha l-vantaġġi tagħha għax ħaffet ħafna l-ħajja ta’ kuljum, imma fiha wkoll diversi żvantaġġi. Rigward l-adolexxenti u ż-żgħażagħ, dawn jistgħu jiltaqgħu ma’ diversi perikli bħalma hu ċ-chatting ma’ persuni anonimi, jistgħu jaraw li jridu huma – minn logħob sa materjal pornografiku, speċjalment jekk ikunu bla superviżjoni – u t-tfigħ ta’ ritratti fuq l-internet. Minn dan kollu joħroġ ċar il-fatt li dawn iż-żgħażagħ u l-adolexxenti jixtiequ jikkomunikaw. Il-komunikazzjoni hi l-bażi tal-ħajja tagħna, imma sfortunatament dawn jiżolaw ruħhom f’kamrithom u joqogħdu jedhew bil-kompjuter, wiċċhom iċċassat iħares lejn l-iscreen. Il-komunikazzjoni bejn il-bnedmin tonqos b’mod drastiku. L-internet joffrilna strumenti oħra, minbarra dawk li diġà semmejna: siti mimlija informazzjoni, blogs, e-learning, eċċ. Mhux biss dawn huma strumenti ġodda, imma dawn iġibu magħhom opportunitajiet jew perikli, vantaġġi jew żvantaġġi. Ħafna drabi t-tfal jitgħallmu jużaw il-kompjuter u l-internet b’mod faċli ħafna. Aħna l-kbar iktar insibuha diffiċli li nitgħallmu l-kompjuter. Aħna xi kultant nitħassbu għax l-adolexxenti u ż-żgħażagħ mhumiex ippreparati sew biex jaffrontaw l-internet, imma jista’ jkun li anke aħna l-katekisti, il-ġenituri u l-għalliema ma nkunux nafu nużaw sew dawn il-mezzi tant importanti fid-dinja tal-lum. Qisu għandna kapital importanti f’idejna u ma nkunux nafu kif se nonfqu dawk il-flus kollha. L-adulti, speċjalment il-ġenituri, għandhom jagħmlu minn kollox biex ma jinqatgħux minn dan il-mezz ta’ komunikazzjoni. Ikunu huma li
jixtru dawn il-mezzi lil uliedhom, jafdawhomlhom f’idejhom u jħalluhom f’idejhom. Fil-bidu jidher oġġett sabiħ u interessanti ħafna, imma l-ġenituri ma jagħmlux sforz biex anke huma jsiru midħla talkompjuter u tal-internet. Iħallu lil uliedhom jesperimentaw, qishom qegħdin f’dgħajsa f’baħar pjuttost kalm, imma li jkun mimli kurrenti qawwija li mhux dejjem jidhru, imma li jistgħu jqallbu lill-baħar u jagħmluh mimli mewġ. Il-ġenituri u l-katekisti
SE NSIBU XI WĦUD MILL-ĠENITURI LI FTIT JIMPURTAHOM MINN DIN ISSITWAZZJONI; OĦRAJN LI QATGĦU QALBHOM U JIBŻGĦU JERSQU LEJN IL-MEZZI TEKNOLOĠIĊI MODERNI jridu jagħmlu sforz biex isiru midħla ta’ dawn il-mezzi tal-komunikazzjoni, isiru jafu l-kapaċitajiet u l-potenzjal u l-vantaġġi li joffru u jsiru midħla wkoll tal-iżvantaġġi u l-perikli li wieħed jista’ jiltaqa’ magħhom. Il-ġenituri, l-għalliema u l-katekisti jridu jippruvaw jaħdmu favur komunikazzjoni ħajja u attiva maladolexxenti u ż-żgħażagħ u anke bejn l-adolexxenti u ż-żgħażagħ, mhux komunikazzjoni virtwali imma waħda ħajja u attiva. Irridu noqogħdu attenti mill-iżolament li dawn il-mezzi tal-
komunikazzjoni jistgħu joħolqu, anke meta dawn iż-żgħażagħ ikunu mdawrin bi sħabhom. Il-mezzi differenti li joffri l-internet huma mezzi biex wieħed jegħleb dan l-iżolament li jista’ jkun li xi kultant isibu ruħhom fih, u biex jgħin lil dawn iż-żgħażagħ jaqsmu ma’ ħaddieħor l-ideali, ix-xewqat u s-sitwazzjonijiet li jkunu jinsabu fihom. Il-katekist ma jistax jieħu post ilġenituri. Għalhekk, aħna bħala katekisti u għalliema, għandna naħdmu ħafna mill-qrib mal-ġenituri. Se nsibu xi wħud mill-ġenituri li ftit jimpurtahom minn din is-sitwazzjoni; oħrajn li qatgħu qalbhom u jibżgħu jersqu lejn il-mezzi teknoloġiċi moderni. Irridu nedukaw l-ewwel lill-ġenituri matul il-laqgħat li jsiru fiċ-ċentri tat-tagħlim. Ngħallmuhom jegħlbu l-biża’ mit-teknoloġija u nħeġġuhom jidħlu fi djalogu san ma’ wliedhom, mhux djalogu bbażat fuq il-konfronti sħan, imma djalogu bejn l-ulied u l-ġenituri bbażat fuq il-fiduċja u l-imħabba. Ir-rwol tal-katekist hu li jxerred valuri pożittivi rigward it-teknoloġija u l-internet. Anke l-eżempju li hu jagħti hu importanti. Għandu jagħti hu l-eżempju ta’ kif juża l-kompjuter u l-internet. Irid ixerred valuri pożittivi u mhux biss “jipprietka” kontra l-użu ħażin tal-internet. Għandu juri kif wieħed jista’ juża l-internet għar-riċerka u anke għal divertiment san. Għandu jkun viċin iż-żgħażagħ biex huma jkollhom ma’ min jiftħu qalbhom u jitkellmu u jikkomunikaw. Il-komunikazzjoni personali tgħin fliżvilupp ħolistiku tal-individwu. 25
Atlas
Mario Zerafa
SILO
Fil-Ktieb ta’ Ġożwè nsibu kif wara li l-Lhud daħlu fl-Art Imqaddsa, sabu ma’ wiċċhom kultura superjuri minn tagħhom. Il-Kananej kienu razza Semitika li kienet ilha taħkem dawn l-artijiet għal mijiet ta’ snin. Huma kienu żviluppaw il-bliet tagħhom u ffortifikawhom. Kellhom kultura rikka u reliġjon kumplessa. Ġożwè u l-Imħallfin warajh bil-mod il-mod daħlu fl-Art Imqaddsa, daqqa jiġġieldu u daqqa jiftiehmu mal-Kananej. Hekk sal-mewt ta’ Ġożwè, il-Lhud kienu stabbiliti sew fl-art il-ġdida tagħhom. Issa Ġożwè, biex ma jkunx hemm kwistjonijiet bejn id-diversi tribujiet, qasam l-Art
26
Imqaddsa u kull tribù kellu l-art proprja tiegħu fejn joqgħod. Silo kienet belt ċkejkna madwar tletin kilometru fit-Tramuntana ta’ Ġerusalemm. Sa minn ħafna żmien qabel il-Lhud, din il-belt kienet ċentru ta’ qima lill-allat Kananej. Il-kelma Silo probabbli ġejja minn kelma Semitika li tfisser belt/raħal trankwill. Maż-żmien il-belt kibret kemm fid-daqs u kemm fl-importanza u għalhekk kien naturali li l-Lhud ukoll għamlu din il-belt bħala ċ-ċentru tal-konfederazzjoni tagħhom. Minn żmien għal żmien, il-kapijiet minn
kull tribù kienu jiltaqgħu f’Silo biex jiftiehmu fuq xi kwistjonijiet urġenti.1 Barra minn hekk ġewwa Silo kien hemm it-tempju ta’ Alla. Dan it-tempju kien probabbli tinda kbira (Ohel-moed) fejn kienet titpoġġa l-Arka tal-Patt peress li l-arkeoloġisti ma sabu ebda ħjiel ta’ xi bini ta’ xi tempju tal-ġebel. L-akbar ġrajja marbuta ma’ din il-belt hija bla dubju ta’ xejn dik ta’ Samwel. Elkana, missier Samwel, bħal eluf oħra ta’ Lhud, kien jitla’ kull sena Silo biex joffri sagrifiċċju u jitlob. Kien f’waħda minn dawn iż-żjarat li Anna, mart Elkana, talbet lil Alla biex ikollha
tifel u wiegħdet li toffrih lit-tempju. B’hekk twieled Samwel li meta tfarfar ftit mar jgħin lill-qassis Eli u wliedu fittempju f’Silo. Kien hawnhekk li seħħet il-famuża ġrajja tas-sejħa ta’ Samwel waqt li kien rieqed. Silo baqgħet iċ-ċentru tal-qima sakemm il-Lhud tilfu l-battalja ta’ Aphek kontra l-armata Filistea. F’din il-battalja ġew maqtula t-tfal ta’ Eli li kienu Ofni u Fines, u l-Arka tal-Patt waqgħet għal ftit tażżmien f’idejn il-Filistej.2 Mill-iskavi għandna ħjiel li l-Filistej qerdu Silo u din ġiet abbandunata. Nafu wkoll li wara ftit taż-żmien Silo reġgħet għaddiet f’idejn il-Lhud u xi nies reġgħu ġew joqogħdu hemm u l-post reġa’ ħa l-ħajja bħala ċentru ta’ qima. Dan kollu spiċċa hekk kif is-sultan David rebaħ Ġerusalemm u ġarr l-Arka tal-Patt lejn l-għolja Sijon, qrib Ġerusalemm. Minn dak iż-żmien bdiet id-dekadenza gradwali ta’ Silo li wasslet biex il-post jiġi abbandunat. Fil-Ġdid Testment, Silo ma tissemma qatt u dan għall-fatt li Silo ma kinitx għadha teżisti fi żmien Ġesù. Il-belt reġgħet ġiet misjuba fl-1838 mill-Amerikan E. Robinson. Għalkemm saru xi skavi żgħar, dawn ma kinux ta’ xi importanza kbira u fuq kollox ma sarux xjentifikament. Kien fl-1915 li l-arkeoloġista A. Schmidt wettaq skavar sistematiku u dettaljat. Dawn l-iskavi komplew fl-1926 u ġew fi tmiemhom fl-1929. Imbagħad skavi ferm importanti saru minn arkeoloġisti Lhud bejn l-1981 u l-1984. Sal-ġurnata tal-lum għadhom
għaddejjin skavi varji f’postijiet differenti tal-belt. Wara Ġerusalemm u Ġeriko, Silo hija l-aktar belt skavata u studjata fid-dettall. Jidher li l-ewwel abitanti tal-post kienu tal-epoka ta’ Żmien il-Bronż, xi elfejn sena qabel Kristu. Ilpost żviluppa f’belt b’bosta djar kbar u sinjuri u mdawra bi swar b’saħħithom. Sfortunatament, billi l-Filistej qerdu Silo, ftit li xejn baqa’ xi jfakkarna li xi darba dan il-post kien ċentru ta’ kult għar-reliġjon Ebrajka. Fl-iskavi nstabu wkoll il-pedamenti ta’ żewġ knejjes Biżantini tas-seklu sitta u f’waħda minnhom instab mużajk sabiħ ta’ żewġt iċriev u siġra f’nofshom. Din hija probabbli ispirata minn Salm 42, fejn l-awtur iqabbel max-xewqa tiegħu li jkun viċin Alla ma’ ċriev li huma mxennqin għall-ilma. Instabu wkoll xi fdalijiet ta’ fortifikazzjonijiet ta’ żmien il-Kruċjati. Mis-seklu tnax ’il quddiem, Silo waqgħet f’idejn l-Għarab. Illum il-post huwa magħruf bħala Khirbet Seilun u huwa ċentru turistiku li jrendi ħafna flus li mbagħad jiġu użati biex jisponsorjaw ir-riċerka. Barra minn hekk, l-istudju fuq Silo huwa integrat fissistema skolastika Ebrea u għalhekk it-tfal kollha Lhud, xi darba jew oħra, żaru u studjaw fuq dan il-post.
Jalla aħna l-Insara wkoll nieħdu interess fl-istorja u t-tradizzjonijiet tagħna u nieħdu bis-serjetà l-istudju tal-oriġini tal-Knisja u s-sagrifiċċji kbar li għamlu missirijietna. REFERENZI: 1. Ġożwè 22:11-12. 2. Ġer. 7:12-14. Salm 78:60.
KANA
NAJN
MAGDALA SILO
ĠERIKO TIMNA BETANJA
MASADA
27
Riżorsi
MIL-LIBRERIJA
Karmenu Borg
Il-Kollezzjoni The Bible Illum ser inkellimkom dwar kollezzjoni ta’ DVDs li għandna fil-librerija tagħna, imsejħa The Bible jew La Bibbia. Din il-kollezzjoni ta’ films kienet riżultat ta’ kollaborazzjoni bejn stazzjon Taljan u oħrajn Ewropej. F’numru ta’ episodji naraw l-istorja Biblika maħduma fi stejjer li kull wieħed u waħda minna jista’ jsegwi f’forma ta’ film fil-kumdità ta’ daru. Jista’ jużahom ukoll bħala għodda għal attivitajiet li jirrigwardjaw il-Bibbja. Personalment l-episodju li l-aktar laqatni minn din is-sensiela huwa l-ewwel
A MAN FOR ALL SEASONS
DVD ieħor li għandna fil-kollezzjoni tagħna huwa ‘A Man for all Seasons’. Ibbażat fuq id-dramm ta’ Robert Bolt li jġib l-istess isem u b’Paul Scofield fil-parti prinċipali, dan il-film għadu jwassal il-messaġġ tiegħu sal-ġurnata tal-lum minkejja li hu daqsxejn antik. Bolt ried jikteb dramm li fih juri l-kunflitt bejn il-kuxjenza tal-individwu u s-sistema li hu jagħmel parti minnha, f’dan il-każ għandek lil Tumas More u s-Saltna ta’ Re Enriku VIII tal-Ingilterra. Quddiem id-dikjarazzjoni li r-re huwa l-kap talKnisja Ingliża, More jirreżisti bil-qawwa u fil-proċess jitlef mhux biss il-pożizzjoni
Ftit Aġġornament
L-ewwel nett, il-kotba li ġew trasferiti mil-librerija tas-self Papa Ġwanni XXIII jinsabu fi triqithom sabiex ikunu aċċessibbli għall-pubbliku. Inħoss li qiegħed isir progress u nispera li aktar tard din is-sena jew bidu ta’ sena oħra, 28
wieħed bl-isem ta’ Genesis: Creation and Flood. Kuntrarju għall-films l-oħra f’din is-sensiela, dan il-film huwa forsi l-aktar wieħed sempliċi. Taħt id-direzzjoni ta’ Ermanno Ormi u fuq stil neorealistiku, l-istorja narawha tinħadem flisfond tad-deżert tas-Saħara. Anke l-atturi huma relattivament mhux magħrufa ħlief għat-Taljan Omero Antonutti. Nieqes minn dak kollu li nassoċjaw fiċ-ċinema ta’ Hollywood, Genesis huwa ġawhra ta’ arti u esperjenza spiritwali.
Sfortunatament il-kumplament tassensiela rajtha titlef dawn il-kwalitajiet fl-episodji ta’ wara. Fil-fatt wieħed jinnota l-preżenza ta’ atturi ta’ fama bħal Richard Harris, David Nimoy, Ben Kingsley u Elizabeth Hurley. Iżda naħseb il-valur tal-istejjer u l-messaġġ viżiv ibatu xi ftit.
tiegħu bħala kanċillier tas-saltna imma saħansitra ħajtu. Fl-opinjoni tiegħi dan il-film jonqos meta jiġi mqabbel maddramm oriġinali hekk kif il-personaġġ tal-bniedem komuni, The Common Man tant importanti għal Bolt huwa nieqes f’dan l-addattament. Il-Common Man huwa kuntrast qawwi malindividwalità ta’ More, wieħed imut għal dak li jemmen, filwaqt li l-ieħor huwa dak li jimxi mal-kurrenti l-oħra. Il-motto tiegħu huwa better a live rat than a dead lion, iżda r-risposta naħseb hija ċara jekk issir f’forma ta’ mistoqsija ‘Is a rat ever alive?’
dawk li jkunu jixtiequ jkunu jistgħu jagħmlu użu minnhom. Madankollu, u hawn niġi għat-tieni punt, hemm bżonn li nkomplu nżidu l-interess fil-librerija. Qed isir
investiment kbir fiha imma dan ma tantx jista’ jħalli frott jekk il-kotba u r-riżorsi l-oħra jibqgħu fuq l-ixkafef. Għal aktar informazzjoni żur
www.sdclibrary.org
ĊENTRU TAR-RIŻORSI
Albert Mercieca SEGRETARJAT GĦALL-KATEKEŻI, L-ISTITUT KATTOLIKU, FURJANA
WHEN SORRY ISN’T ENOUGH
G. CHAPMAN U J. THOMAS NORTHFIELD PUBLISHING, 2013
Anki fl-aktar relazzjonjiet li jirnexxu wkoll jitwettqu l-iżbalji. Ngħidu u nagħmlu ħwejjeġ li aktar tard jiddispjaċina minnhom u naslu nweġġgħu lil dawk il-persuni li l-aktar inħobbu. Għalhekk għandna bżonn nagħmlu l-affarijiet sewwa. Iżda sempliċement tgħid li jiddispjaċik ħafna drabi mhux biżżejjed. F’dan il-ktieb l-awturi jiskopru atteġġjamenti ġodda ta’ kif wieħed għandu jittratta relazzjonijiet miksura u jirranġahom bis-serjetà. Anzi aktar minn hekk dan il-ktieb jgħallmek kif apoloġija li għandha tifsira vera għandha l-forza li tagħti aktar minn qabel saħħa ġdida lil kull relazzjoni, familja u żwieġ.
THE GOSPEL OF THE FAMILY
Ħinijiet tal-ftuħ taċ-Ċentru tar-Riżorsi tas-Segretarjat għall-Katekeżi
THE FATHER’S TALE
Il-viżjoni ta’ libertà li Tolkien wasal għaliha u li l-Punent nesa. Witt u Richards jirnexxilhom isalvaw dan il-wirt letterarju ta’ Tolkien mill-ħatfa kulturali tax-xellug. Huma jiżvelaw lil Tolkien bħala ħassieb intensiv Kattoliku, b’għarfien profond fi kwistjonijiet ta’ reliġjon, jiġifieri kif il-bniedem kontinwament jipprova jissielet mal-mortalità tiegħu. Bħala akkompanjament konservattiv għal Tolkien, The Hobbit Party ġġedded l-apprezzament tagħna lejn il-kontribuzzjoni ta’ Tolkien lil-letteratura u l-impatt profond tiegħu fuq il-kultura tagħna.
Din hija opra massiva kemm fil-kwalità kif ukoll fil-kwantità. Meta wieħed jidħol fid-dominju ta’ dawn l-elf paġna, din l-istorja tieħu l-qarrej f’oqsma ta’ qdusija profonda. Kollox taħt saqaf wieħed: tensjoni, akutezza, dlam, tjubija, radjożità, kuraġġ u ferħ. Chesterton, Lewis u Dostoyevsky kollha ssograw jaqsmu l-fruntieri ta’ din ilmedda art. Din l-istorja għandha l-ingredjenti kollha biex tkun magħduda fil-lista tal-aqwa rumanzi tad-dinja.
J. WITT U J.W. RICHARDS IGNATIUS PRESS, 2014
J. J. PEREZ-SOBA U S. KAMPOWSKI IGNATIUS PRESS, 2014
Walter Cardinal Kasper ħoloq aġitazzjoni fil-midja meta ppropona li persuni ddivorzjati u dawk miżżewġa ċivilment jistgħu jirċievu l-Ewkaristija, wara perjodu penitenzjali. Iżda hi din xi ħaġa li l-Knisja tista’ tawtorizza? Din ilproposta ta’ Kasper ġiet imressqa quddiem il-Laqgħa Straordinarja tas-Sinodu tal-Isqfijiet. Kif nistgħu nfejqu l-feriti ta’ kultura mkissra? Kif nistgħu bl-aħjar mod ngħinu familji bl-isfidi kollha li jeżistu fissoċjetà? X’inhi l-vera karità? Jekk il-familja hija n-nukleu kemm tassoċjetà kif ukoll tal-Knisja, x’inhu l-aħjar mod li wieħed jesprimi l-importanza tal-verità? L-awturi ta’ dan il-ktieb jittrattaw dawn l-argumenti kollha u ħafna aktar.
OTTUBRU-MEJJU FILGĦODU FILGĦAXIJA
THE HOBBIT PARTY:
It-Tnejn 9:00 - 12:00 Magħluq
ĠUNJU-SETTEMBRU FILGĦODU 9:00 - 12:00 FILGĦAXIJA Magħluq
M. D. O’BRIEN IGNATIUS PRESS, 2011
It-Tlieta L-Erbgħa Il-Ħamis Il-Ġimgħa 9:00 - 12:00 9:00 - 12:00 Magħluq 9:00 - 12:00 17:30 - 19:30 Magħluq 17:30 - 19:30 Magħluq Magħluq Magħluq
9:00 - 12:00 Magħluq Magħluq Magħluq
9:00 - 12:00 Magħluq
Magazin bil-Malti għaż-żgħażagħ u l-adolexxenti Għal aktar informazzjoni ibagħtulna email fuq gwida@sdcmuseum.org
www.facebook.com/xehda