għal min jgħallem
EDITORJAL:
Nemmen… imma ma nafx għaliex ARTI:
Il-Fariżew u l-Pubblikan ESPERJENZA:
Entużjażmu
IT-58 VOLUM | IL-ĦAMES ĦARĠA | SETTEMBRU - OTTUBRU 2015
1.
Editorjal
Nemmen… imma ma nafx għaliex Fr Carl Mario Sultana 2.
Il-Mixja Liturġika
Il-Qaddisin: Rigal ta’ Alla Mariosa Micallef
7.
Minn Idejn l-Artist
Il-Fariżew u l-Pubblikan Vince Mangani
10.
Esperjenza
Entużjażmu Fr Hilary Tagliaferro osa.
TIM EDITORJALI Joseph Bonnici, Alan Bonello u Kurt Miceli
12.
Steven Mifsud li kkoreġa t-test, lis-Segretarjat għall-Katekeżi tal-Arċidjoċesi ta’ Malta għallkontribut u l-għajnuna li dejjem joffri u lill-kontributuri li b’sagrifiċċji personali għamlu din il-ħarġa possibbli.
15.
Din ir-rivista tista’ tinxtara mill-ħwienet ta’ Librerija Preca u Emmaus, minn Faith Hope and Charity fil-Belt Valletta u miċċentri kollha tal-M.U.S.E.U.M.
18.
Il-Valur u l-Metodoloġija tal-Edukazzjoni Reliġjuża f’Dinja Sekulari u Pluralista Żgħażagħ
Il-Bżonn ta’ Komunità Fr Reuben Gauci
21.
Riflessjoni
Romero: Edukatur u Komunikatur Robert Aloisio
ABBONAMENTI
SENA - 6 ĦARĠIET
€10 (Bl-Idejn) €12 (Bil-Posta) €2 (Ħarġa waħda)
24.
gwida@sdcmuseum.org GRAFIKA STAMPA Blata l-Bajda
Studju
Edward Wright
DISTRIBUZZJONI
Marija, Omm l-Insara Joseph Bonnici
HAJR LIL
Storja
VERITASPRESS
Il-Katekisti Jistaqsu
Il-Mistoqsija Oħt il-Għerf Anthony Dimech
26.
Ħaż-Żabbar
Atlas
Silo Mario Zerafa
28.
għal min jgħallem Pubblikazzjoni tas-Soċjetà tadDuttrina Nisranija – M.U.S.E.U.M.
www.sdcmuseum.org
Riżorsi
Mil-Librerija Karmenu Borg u Albert Mercieca
Editorjal
Fr Carl Mario Sultana
NEMMEN…
imma ma nafx għaliex Dan l-aħħar kont qed nitkellem ma’ xi ħadd, u fost il-ħafna temi u suġġetti li tħadditna fuqhom kien hemm ukoll xi aspetti li għandhom x’jaqsmu mar-reliġjon u mal-fidi. Minn din iddiskursata li kienet interessanti ħafna, għaliex minnha rnexxieli nislet ukoll xi ftit l-istat tat-twemmin ta’ bosta Maltin, wasalt għall-konklużjoni dwar kemm huwa neċessarju u bżonjuż il-ministeru tal-katekisti. Dan għaliex fil-waqt li konna qed nitkellmu, din il-persuni qaltli: “Nemmen, imma ma nafx għaliex!” Ikolli nammetti li din il-frażi ħasditni u wara ġagħlitni naħseb mhux ftit, għax bejni u bejn ruħi għedt: kif jista’ jkun? Imma mill-banda l-oħra, jekk tieqaf, tħares ftit madwarek u taħseb ftit, tinduna li din hija tassew ir-realtà f’pajjiżna. Iva, għandna ħafna nies li huma Nsara għaliex inzertaw twieldu f’Malta u f’familja li tħaddan il-valuri Kattoliċi.
Aħna li twelidna f’Malta li sa ftit taż-żmien ilu kienet tissejjaħ Kattoliċissima, faċli li naqgħu fit-tentazzjoni li naħsbu li kull min twieled Malta u kien mgħammed ftit wara t-twelid, huwa b’mod naturali Kattoliku. Imma dan huwa ’l bogħod ħafna mir-realtà. Għaliex li tkun Kattoliku ma jfissirx li tkun tgħammidt meta kont żgħir, jew li taf tgħid il-Kredu u xi talb ieħor, imma li tkun taf dak li inti temmen fih. Il-Kattoliku veru jrid ikun bħalma qalilna San Pietru fl-Ewwel Ittra tiegħu: “Kunu dejjem lesti biex tagħtu tweġiba lil kull min jitlobkom il-għala tat-tama li għandkom” (1 Pt 3, 15). Fil-kuntest Malti llum, il-fatt li għandna madwarna nies li jemmnu imma li ma jafux għaliex, tista’ taqtgħalna qalbna. Naħseb li din mhix xi ħaġa li għandha taqtgħalna qalbna, anzi għandha timliena bil-kuraġġ u bl-entużjażmu, ħalli
l-ministeru tagħna ta’ katekeżi jkollu viżjoni u direzzjoni aktar ċara. Issa li dalwaqt sejrin nibdew sena kateketika ġdida, tkun ħaġa tajba li nagħmlu deċiżjonijiet u proponimenti ħalli l-ministeru tagħna tassew iħalli l-frott mixtieq. Ejjew l-ewwel u qabel kollox infittxu li aħna stess bħala katekisti u edukaturi nfittxu li nibqgħu niffurmaw ruħna, ħalli f’moħħna u f’qalbna r-raġunijiet l-għala u fiex nemmnu jkunu dejjem aktar ċari u luċidi. Wara li nkunu għamilna dan, imbagħad inkunu f’pożizzjoni ferm aħjar biex fil-laqgħat ta’ katekeżi li nagħmlu matul din is-sena kateketika ngħinu lil dawk kollha li niltaqgħu magħhom ħalli huma wkoll ikunu jafu fiex jemmnu u għaliex jemmnu. B’hekk inkunu qed nagħtu kontribut biex il-Maltin ma jkunux Kattoliċi tal-isem biss, imma prattikanti għaliex konvinti minn dak li jemmnu. 1
Il-Mixja Liturġika
IL-QADDISIN: RIGAL TA’ ALLA Mariosa Micallef
2
N
ovembru nibdewh bil-kbir. It-tfal ikollhom il-vaganzi u l-Knisja tiċċelebra żewġ festi kbar: dik talqaddisin kollha u tal-erwieħ kollha. Dan ix-xahar iwassalna għat-tmiem tas-sena liturġika, u allura l-festa ta’ Kristu Sultan, u naraw il-bidu ta’ oħra fejn nibdew biż-żmien speċjali talAvvent. Is-sena liturġika tgħinna biex nersqu aktar qrib ta’ dak li jħobbna fuq kollox u fuq kulħadd. Għalhekk tgħinna biex insiru qaddisin. X’jimmaġinaw it-tfal meta nsemmu l-qaddisin? Aħna kif inkellmuhom dwarhom? M’ilux kont qiegħda l-Knisja tal-Mosta u s-saċerdot staqsa dawn il-mistoqsijiet meta beda jitkellem fuq dan is-suġġett. L-ewwel staqsa lil dawk it-tfal li riedu jsiru qaddisin jgħollu jdejhom. Ir-rispons ma kienx wieħed kbir. Imbagħad staqsa lilladulti preżenti; in-numru kien akbar. Allura biddel kemxejn il-mistoqsija u ra min xtaq imur il-ġenna. In-numru ta’ jdejn fl-arja kien ferm akbar. Mela nerġa’ nistaqsi, x’immaġini għandhom it-tfal tal-qaddisin, u aħna x’inhu l-messaġġ ewlieni li qegħdin inwasslu? Il-qaddisin ma jitwildux hekk iżda jsiru matul il-ħajja, u aħna lkoll imsejħa li nimmiraw għal dan. U minħabba s-sejħa tagħna ta’ katekisti allura fid-dover li ngħinu lil
ħaddieħor jasal ukoll. Tajjeb għalhekk li matul is-sena lit-tfal nagħmluhom familjari mal-qaddisin biex nuru l-varjetà kbira ta’ karattri u etajiet, is-sitwazzjonijiet differenti li għexu, l-istat ta’ ħajja differenti; kollox juri li biex naslu għand il-Missier hemm aktar minn triq waħda. Inħallu lillqaddisin jakkumpanjawna matul il-ġranet ta’ kuljum.1 Il-qaddisin għandhom kwalitajiet li aħna u t-tfal nistgħu nimitaw. Għalhekk tajjeb li ngħallmu lit-tfal aktar dwarhom. ‘Clip’ li tgħin twassal dan il-messaġġ li Alla jinqeda b’kull wieħed minna, aħna min aħna u aħna kif aħna, hija ‘The March of the Unqualified’.2 Fi kliem Papa Franġisku, il-qaddisin huma “irġiel u nisa komuni, sempliċi, kultant fost ‘tal-aħħar’ fid-dinja, imma tal-ewwel għal Alla.”3 Il-qaddisin li niċċelebraw fl-1 ta’ Novembru huma għadd bla qies, u mhux dawk biss li nafu bihom aħna u li l-immaġini li għandna tagħhom forsi hija biss fuq xi santa jew f’xi statwa! Fost dawk li niċċelebraw il-festa tagħhom, żgur li hemm nies li nafu u li għexu magħna, li għexu bi mħabba kbira għal Ġesù. Novembru huwa wkoll xahar meta ħafna mill-adolexxenti tagħna jiċċelebraw is-Sagrament talKonfermazzjoni. Barra minn Malta, 3
Il-Qaddisin: rigali mingħand Alla
hemm xi djoċesijiet li jħajru lit-tfal jagħżlu isem ieħor barra dak li magħrufin bih, isem ta’ qaddis li jispirahom, li jixtiequ jżommu bħala mudell. Mhijiex idea ħażina meta dan iż-żmien ma tantx għad niltaqgħu ma’ tfal li għandhom isem ta’ xi qaddis! Dan jista’ jkun eżerċizzju li nagħmlu mat-tfal f’dan iż-żmien. Bħala għajnuna nistgħu nagħtuhom xi ismijiet ta’ qaddisin li jistgħu jfittxu dwarhom jew isibu xi ħadd huma u jaraw x’jolqothom fih u x’jistgħu jitgħallmu minn din il-persuna. Minflok nistgħu wkoll nippreparaw kartonċin ftit akbar minn santa. Quddiem iwaħħlu santa tal-qaddis u wara jiktbu kwalitajiet li jkollhom persuni tajbin u li għandna nimitaw aħna. Ġesù jagħtina għadd ta’ eżempji u għajnuniet biex aħna nagħrfu x’għandna nagħmlu biex 4
insiru qaddisin. Forsi silta ewlenija hija dik tal-Beatitudnijiet. Dawn nara li għandhom rabta speċjali mas-Sagrament tal-Konfermazzjoni u fit-tħejjija tat-tfal. Huma d-doni tal-Ispirtu s-Santu li jgħinuna ngħixu dawn il-beatitudnijiet li mbagħad ikabbru fina l-frott talIspirtu. Jista’ jkun li l-beatitudnijiet ma tantx nagħtuhom importanza għax naħsbu li huma diffiċli biex tispjegahom u biex wieħed jifhimhom. Iżda jekk wieħed jagħmel tħejjija sew dwar is-suġġett wieħed għandu jsib minjiera ta’ għajnuna għal kull età. Bħala kraft li jistgħu jieħdu magħhom id-dar, nagħtu lit-tfal biċċa kartonċina fejn ipinġu l-forma ta’ jdejhom. Fin-nofs jiktbu waħda mill-beatitudnijiet u f’kull saba’ jiktbu kif jistgħu jgħixuha.4
ĊELEBRAZZJONI GĦAL JUM IL-QADDISIN KOLLHA GĦANDNA BŻONN: » Bibbja miftuħa » Xemgħa » Dvalja bajda (il-kulur liturġiku għallfesta tal-qaddisin kollha) » Jekk it-tfal ikunu ħejjew l-idejn bil-beatitudnijiet jew ‘cards’ bilkwalitajiet tal-qaddisin, inpoġġu dawn f’qoffa biex jitqassmu fl-aħħar » Mużika » Karti bil-kant u talb » Kartonċina b’santi tal-qaddisin Nibdew bis-sinjal tas-Salib. Imbagħad nintroduċu l-laqgħa: Illum qegħdin niftakru b’mod speċjali f’dawk kollha li ħabbew ħafna lil Alla bil-mod li għexu, niċċelebraw ukoll li aħna wkoll imsejħa biex bħalhom nuru mħabba f’dak kollu li nagħmlu u
Il-Mixja Liturġika
REFERENZI: 1 http://www.zenit.org/en/articles/benedictxvi-encourages-choosing-a-special-saint 2 https://www.youtube.com/ watch?v=QnoPIuENS-I 3 Mid-diskors tal-Papa Franġisku, waqt l-Anġelus, nhar l-1 ta’ Novembru 2014 http://www.laikos.org/Papa_Frangisku_ Angelus_01112014.htm 4 http://www.loyolapress.com/living-thebeatitudes-activity.htm 5 https://www.youtube.com/ watch?v=UoevETUuXuM 6 Bħala mużika fl-isfond tista’ tindaqq ‘Vieni Spirito Creatore’ https://www.youtube.com/ watch?v=cijaTPWlJfE 7 Mużika fl-isfond bħal ‘Lord I lift your name on high (instrumental)’ https://www. youtube.com/watch?v=ZaIxE5leHug 8 ‘Change my heart’ https://www.youtube. com/watch?v=DwudqCO7mSQ jew ‘The Potter’s hand’ https://www.youtube.com/ watch?v=bgXL3y9RIbI 9 Talba li hija adatta fuq waħda ta’ Santa Tereża ta’ Avila 10 ‘Dawn l-idejn’
ngħidu biex meta tasal il-ġurnata aħna ngawdu lil Alla għal dejjem. Nibdew billi nkantaw u nfaħħru lil Alla li hu Missier tagħna u li aħna rridu nimxu warajh. Inkantaw flimkien Missier ilħolqien kollu.5 Niftakru li qegħdin fil-preżenza ta’ Alla6 u fis-silenzju ta’ qalbna nitolbuh biex ikattar fina l-fidi, idawlilna moħħna biex nagħrfu dak li jixtieq jgħidilna u biex nilqgħu l-Kelma tiegħu f’qalbna. Nirringrazzjawk Mulej tal-qaddisin li qegħdin igawduk fis-sema u ta’ dawk li inti tibgħat fil-ħajja tagħna. Nitolbu lill-Ispirtu s-Santu jinżel fuqna u jkun magħna f’dan il-ħin. Spirtu s-Santu Alla Inżel ġewwa fina Imliena bid-doni tiegħek U agħmilna qaddisin.
Li timxi wara Ġesù mhux dejjem faċli. Il-qaddisin jagħmlulna l-kuraġġ. Kienu nies bħalna u huma juruna li minkejja d-diversità tagħna u t-talenti differenti li għandna, xorta huwa possibbli li npoġġu lil Ġesù l-ewwel. Juruna wkoll li meta nagħmlu dan, insibu l-ferħ. Juruna li Alla huwa vera. Huma juruna li rnexxielhom jagħmlu affarijiet li għalina jidhru ferm diffiċli, mhux għax huma kellhom ħafna qawwa u kuraġġ, iżda li Alla għamilhom hekk. Il-qaddisin juruna x’differenza Alla jista’ jagħmel fil-ħajja tagħna. Nisimgħu l-Kelma ta’ Alla dwar il-ferħ li jixtieq li jkollna f’qalbna u t-triq li twassalna għandu. Insibu s-silta millEvanġelju ta’ Mattew 5, 1-12. Kemm hawn minna li ma jixtiqux ikunu ferħana? Hawn min għandu
l-impressjoni li biex ngħixu ħajja tajba ma nistgħux inkunu ferħana? Il-qari li għadna kif smajna jurina li dan huwa eżatt l-oppost. Alla jrid li aħna nkunu ferħana. Iżda xi kultant naħsbu li l-ferħ jinkiseb minħabba b’dak li għandna, jew minħabba xi ħaġa li ġratilna. Vera li dan jagħmilna ferħana iżda dan il-ferħ jgħaddi. Il-ferħ li Alla jrid li jkollna rridu naħdmu għalih, irridu niksbuh permezz tal-mod kif ngħixu. Alla jrid ikun l-aktar importanti fil-ħajja tagħna. Irridu naħdmu biex id-dinja li ngħixu fiha tkun aħjar. Nibdew mid-dar tagħna u mill-iskola, irridu nħennu għall-oħrajn u ngħinu mingħajr ma nistennew xejn lura, irridu nkunu ġusti u nfittxu dak li hu tajjeb, għalkemm ħafna drabi dan ikun diffiċli. Irridu nitgħallmu naħfru u nġibu l-paċi. 5
Il-Qaddisin: rigali mingħand Alla
Wara li smajna l-qari dwar ilbeatitudnijiet, nistaqsu lilna nfusna dawn il-mistoqsijiet:7 Lesti li nitilqu kollox u niddependu l-ewwel fuq Alla? Lesti li nkunu foqra fl-ispirtu? Lesti li naħdmu biex id-dinja tkun aħjar? Lesti li nitnikktu? Lesti li nkunu ta’ qalb ħelwa? Lesti li nużaw ir-rigali li għandna b’ġenerożità u biex ngħinu lil ħaddieħor? Lesti li nkunu bil-ġuħ u bil-għatx sabiex ħaddieħor isib il-ġustizzja? Lesti li ngħixu u nfittxu dak li hu tajjeb? Lesti li nħennu u naħfru? Lesti li nagħtu lilna nfusna lil Alla? Lesti li nkunu safjin f’qalbna? Lesti li nġibu l-paċi madwarna? Aħfrilna Mulej ta’ kemm-il darba konna suppervi u għajjurin għal dak li għandu ħaddieħor. Mulej ħniena. Aħfrilna Mulej ta’ kemm-il darba ma għidniex il-verità. Kristu ħniena. Aħfrilna Mulej għal dawk id-drabi li ma ħsibniex fl-oħrajn u konna egoisti. Mulej ħniena. Nirringrazzjawk Mulej tar-rigal li inti tajtna fil-qaddisin biex huma jkunu ta’ eżempju għalina, juruna kif aħna wkoll nistgħu nkunu aħjar. Grazzi Mulej. 6
Nirringrazzjawk Mulej għax inti dejjem magħna u lest li tkun id-dawl li tmexxina u l-id li tiġborna kull darba li naqgħu. Grazzi Mulej. Nitolbuk Mulej għal dawk kollha li qegħdin jgħinuna biex nimxu warajk. Nitolbu. Għalina biex inkunu ta’ għajnuna għall-oħrajn u mhux ta’ tfixkil. Nitolbu. Għal dawk kollha li bħalissa għaddejjin minn żmien diffiċli ta’ qtigħ il-qalb. Agħtihom it-tama fik Mulej. Nitolbu. Għal dawk kollha li waslu fl-aħħar tal-ħajja tagħhom, agħtihom il-paċi Mulej. Nitolbu. Għal dawk li għadhom kif tilfu lil xi ħadd għażiż. Nitolbu. Agħtina l-għerf Mulej biex nagħmlu għażliet tajba kif għamlu l-qaddisin qabilna. Nitolbu. Flimkien nitolbu l-Missierna. Nirringazzjawk Mulej għax nemmnu li inti fostna. Smajna dak li xtaqt tgħidilna llum u nixtiequ li nagħmlu dak li trid int. Mhux faċli li dejjem nintelqu f’idejk; ibgħat l-Ispirtu tiegħek biex jagħtina l-kuraġġ sabiex nagħmlu għażliet skont qalbek.
Fis-skiet naħsbu f’xi ħaġa li nixtiequ nbiddlu fil-karattru tagħna, nitolbu lil Alla biex jagħtina l-qawwa biex nagħmlu dan. Bħala sfond nistgħu nħallu l-mużika għaddejja.8 Ftit mill-preżenti jaqraw dan it-talb: 1. Kristu ma baqagħlux idejn, iżda għandu jdejna biex jaħdem illum. 2. Kristu ma baqagħlux riġlejn, iżda għandu riġlejna biex imur għand ilbnedmin tal-lum. 3. Kristu ma baqagħlux ilsien, iżda għandu lsienna biex jitkellem mannies tal-lum. 4. Kristu jixtieq li aħna nkunu appostli u b’dak li nagħmlu u ngħidu, inkunu Vanġelu ġdid għad-dinja tal-lum.9 Hawnhekk nagħlqu l-laqgħa. Inqassmu l-cards lil kull wieħed millpreżenti biex ipoġġuha ħdejn is-sodda u minn żmien għal żmien isservi bħala eżami ta’ kif sejrin. Il-Mulej iberikna, iħarisna minn kull deni, u jwassalna għall-ħajja ta’ dejjem. Jalla l-imħabba tiegħu tinżel fuqna u timxi magħna u twassalna biex fl-aħħar taż-żminijiet ningħaqdu miegħu u mal-qaddisin fil-ġenna. Radd tas-salib u kant tal-għeluq.10
Minn Idejn l-Artist
Vince Mangani
IL-FARIŻEW
U L-PUBBLIKAN Ikona Griega tas-seklu 20 maħduma minn ikonografu mhux magħruf
Q
abel ngħaddu biex infissru din l-ikona, naħseb li aħjar, fi ftit kliem, infakkar dak li nifhmu meta ngħidu ‘ikona’. Il-kelma ikona ġejja mill-Grieg eikon (εἰκών) li tfisser xbieha. Fil-fatt l-arti tal-ikonografija tfisser “tikteb (mhux tpinġi) ikona”1 għax min jaf jaqra, għandu l-Bibbja miktuba bil-linka, iżda min ma jafx jaqra, iħares lejn l-ikona u l-kulur jgħinu jersaq lejn Alla. L-ikona mhix sempliċi stampa jew arti qaddisa ta’ ċertu żmien jew epoka. Almenu għallOrtodossi tfisser ħafna aktar minn hekk. Hija xbieha li tgħin lill-individwu jgħaddi minn dak li jidher għal dak li ma jidhirx, għax l-ikona “hija intenzjonata li tkun xbieha ta’ dak li ma jidhirx. Hi wkoll preżenza ta’ Dak li ma jidhirx”,2 għax “ikona xxandar u turi lil Alla. L-ikona hija l-viżjoni ta’ Alla u ta’ dinja mibdula. Hija lingwa li ma tistax tiġi mitkellma mingħajr Fidi u mingħajr għaqda intima mal-Knisja”.3 7
Minn Idejn l-Artist
L-ikona tal-lum hi mibnija fuq ilparabbola li nsibu biss f’kapitlu 18 tal-Vanġelu ta’ San Luqa. Hu l-Vanġelu tal-ħniena t’Alla u fih niltaqgħu ma’ diversi parabboli li jxandru din il-verità. Din hi waħda minnhom. Bħal ħafna ikoni oħra, din l-ikona tirrakkonta aspetti differenti talistess rakkont jew ġrajja f’ikona waħda. Huwa pjuttost ċar u ovvju biex tindunaw li din l-ikona nistgħu naqsmuha fi tnejn b’mod vertikali. In-naħa tax-xellug tirrappreżenta l-bidu tal-parabbola, waqt li n-naħa tal-lemin tfakkarna fl-aħħar sentenza li Ġesù qal meta rrakkontaha. Rari fl-ikonografija niltaqgħu malambjent impinġi sħiħ minn ġewwa fejn tkun qed isseħħ ġrajja. Dan jiġi mifhum minn żewġ dettalji: binja,
X’JGĦALLIMNA KRISTU?
Ħsieb meħud mill-ktieb ta’ San Ġorġ Preca: Id-Duttrina ta’ Ġesù Kristu Nazzarenu nru 292
Kristu jgħallimna li mhux għalkemm naħsbu li aħna ġusti aħna tassew iġġustifikati ma’ Alla; min jiġġudikana hu Alla (Lq 18, 10-14). Talba: Sinjur Ġesù Kristu, agħtini l-ispirtu tiegħek biex jiena nkun tiegħek. Ammen.
jew f’dan il-każ kolonni, u purtiera għaddejja minn naħa għall-oħra. Dan narawh ukoll f’din l-ikona fil-ħajt li għandna fuq wara, mimli disinji. It-taraġ ifakkarna fid-dettall li jgħid Ġesù, li ”telgħu fit-tempju”. L-ilbies huwa simili, iżda l-Fariżew, li dejjem hu ppreżentat qabel il-Pubblikan għaliex hu mar fuq quddiem biex jidher, għandu mantell ukoll li juri li kellu pożizzjoni aħjar mill-Pubblikan. Hu lbies tipiku li kienu jilbsu l-Lhud fi żmien il-Medju Evu, iż-żmien li influwenza ħafna mid-dettalji li nsibu fl-ikonografija. Jidher ċar fit-tip ta’ żarbun li lebsin. Il-Fariżew għandu xagħru u d-daqna griża għax suppost għandu aktar esperjenza, allura suppost li l-liġi kien jafha sew. Idejn il-Fariżew mgħollija ’l fuq għax b’xi mod irid jidher li qed jitlob... iżda nieżel
AĦSEB: U int u jien quddiem din l-ikona? Lil min nixbhu minn dawn it-tnejn? Kemm jien onest quddiem Alla li jara l-qalba ta’ qalbi? Kemm jien lest ma niġġudikax? Nifhem li meta nagħmel hekk inkun qed nilgħabha ta’ Alla? X’lest inbiddel f’ħajti biex Alla jħares lejja bħalma ħares lejn il-Pubblikan?
8
b’rasu mgħaddsa bħal donnu qeda dmiru u xejn aktar, u allura baqa’ kif kien. Min-naħa l-oħra, il-Pubblikan nieżel b’idejh miftuħa f’forma ta’ supplika (talb) għax talbu kien ħiereġ mill-qalb. Innutaw ukoll li għandu raġġiera ma’ rasu għax issa hu ġġustifikat, jiġifieri maħfur u filgrazzja t’Alla. Hi ikona sempliċi imma kif tistgħu taraw mimlija simboliżmu u m’hemm xejn fl-ikona, bħal kull ikona oħra, li jtellef mill-messaġġ qawwi li Ġesù ried iwasslilna. Kollox qiegħed hemm bi ħsieb. Mhux il-paroli li jgħodd. Alla ma jimpressjonax ruħu bil-ħafna kliem li kapaċi nnisslu. Hu jħares lejn il-qalb u ħarstu kapaċi tasal sal-qalba talqalb. Mela naraw l-importanza tassinċerità meta nersqu quddiemu, għax bih ma jidħak ħadd.
REFERENZI: 1 The Icon – Window on the Kingdon – Michel Quenot 2 The Icon – Image of the Invisible: Elements of Theology, Aesthetics and Technique – Egon Sendler S.J. 3 The Resurrection and the Icon – Michel Quenot
9
Minn Passjoni għal Missjoni
Fr Hilary Tagliaferro osa
ENTUŻJAŻMU RIFLESSJONIJIET FUQ IL-VALURI TAL-ISPORTS U L-VANĠELU
10
Il-bidu ta’ staġun ġdid iġib miegħu entużjażmu qawwi kemm fl-iskola kif ukoll fin-nurseries u l-klabbs talfutbol, kif ukoll ta’ kull sports ieħor. Il-kapaċità ta’ kull għalliem jew kowċ hija li jżomm ħaj kemm jista’ jkun fit-tul dan l-entużjażmu fl-istudenti jew fil-plejers tiegħu. Ikun hemm xi nurseries li kapaċi jżommu sal-vaganzi tal-Milied b’dan l-entużjażmu imma wara l-ewwel telfa tat-tim, jibdew il-walk-overs u problemi oħra li jwasslu lill-kowċ biex jakkuża lit-tfal li tilfu l-interess u ma baqgħux imorru la għal-logħob u lanqas għat-training. Jitfgħu l-ħtija fuq it-tfal u ħadd ma jipprova jagħmel eżami tal-kuxjenza biex jara jekk kienx hemmx xi tort min-naħa tagħhom. Dawn huma għaxar mistoqsijiet li bħala edukaturi għandna dejjem nagħmlu lilna nfusna qabel nakkużaw lit-tfal li ma jiħdux interess u saħansitra ma jiġux iżjed. Dan jgħodd mhux biss għan-nursery imma għal kull post ta’ edukazzjoni. 1. Kont nipprepara sewwa s-sessjonijiet tat-training mattfal jew kont immur u nibda nimprovizza dak il-ħin li nkun quddiemhom? Ara taħsbu li t-tfal ma jindunawx li kowċ ma jkunx jaf x’inhu jagħmel jew jekk hux ippreparat! 2. Kont kreattiv u varjat fit-taħriġ biex it-tfal ma jiddejqux? Għal xi raġuni jew oħra llum nafu li l-attenzjoni tat-tfal fil-klassi tintilef malajr u mhux faċli żżommhom il-ħin kollu attenti għal dak li tkun
qed tgħid. Dan jgħodd ukoll anki fil-logħob jekk ma tvarjax. 3. Kont fil-ħin għat-training jew dejjem tasal wara t-tfal? Tajt importanza lil kull tifel li hemm quddiemek jew lil dawk biss li flopinjoni tiegħek huma ‘tajbin’ u trid tieħu aktar ħsiebhom biex tirbaħ il-partiti? Warrabt millinteress u l-attenzjoni tiegħek lil min mhux tajjeb? 4. Kif intemm it-training kellimt lil dak it-tifel li ma wera l-ebda interess jew ma kienx attent? Staqsejtu fuq ommu u missieru? Taf il-qagħda tal-familja tiegħu, jekk hemmx xi problemi, jekk għandux ħutu, eċċ. Smajtu bil-paċenzja u wrejtu li jinteressak u li hu importanti għat-tim tiegħek daqs l-oħrajn? 5. Waqt il-logħob żammejt kalm biżżejjed biex taċċetta d-deċiżjonijiet tar-referee, jew kont ta’ eżempju ħażin b’tgħajjir jew dagħa? Lit-tfal ħallejthom jesprimu ruħhom fil-logħob kif jixtiequ huma jew ħadtilhom rashom bl-għajjat u turihom x’għandhom jagħmlu minn fuq il-bank? 6. Ħallejt xi tfal fuq il-bank tassostituti ma jilagħbux lanqas ftit minuti f’logħba? Jekk dan qed tagħmlu dejjem mal-istess players qed tabbuża mill-pożizzjoni tiegħek u qed tkisser l-entużjażmu tat-tfal. 7. Inti wieħed minn dawk li trid tirbaħ bilfors bid-dnewwa jew bissewwa u ma taċċetta qatt telfa?
Jekk dan hu l-każ, hemm bżonn urġenti li tinbidel inkella fittex itlaq għax qed tagħmel ħafna ħsara. 8. Mort ħadt b’idejn il-kowċ tat-tim l-ieħor u għallimt lit-tfal jagħmlu l-istess ma’ dawk li lagħbu magħhom, irbaħt jew tlift il-partita? Ħadt b’idejn ir-referee u l-uffiċjali tal-logħba? 9. Barra t-training u l-logħob talfutbol, għamilt laqgħat soċjali u ħarġiet edukattivi jew kulturali għat-tfal tat-tim tiegħek? Agħmilt kuraġġ lit-tfal taħt idejk biex ma jaqtgħux qalbhom qatt fil-ħajja u jkunu dejjem pożittivi? “Inti taf li f’tellieqa hemm ħafna ġerrejja imma wieħed jieħu l-premju? Mela iġri int ukoll” (1 Kor 9, 24). 10. Iltqajt mal-ġenituri ta’ kull tifel u għamilt laqgħat għalihom? Fl-opinjoni tiegħi dawn huma kollha mistoqsijiet importanti ħafna li kull kowċ u għalliem jrid jagħmel f’xi mument jew ieħor minflok jitfa’ l-ħtija fuq it-tfal għan-nuqqas ta’ interess jew entużjażmu fl-isports. San Pawl kien qawwi fl-ittri tiegħu biex iħeġġeġ u jgħallem ħalli jwassalhom sa Kristu Ġesù. Kien għaraf ukoll il-qawwa tal-isports u l-fairplay u ġab eżempji mill-ħajja sportiva: “L-atleta ma jiħux il-premju jekk ma jkunx mexa skont ir-regola” (2 Tim 2,5). Aħdem biex kull tifel u tifla fil-kura tiegħek kemm filklassi kif ukoll fil-ground jilħqu l-milja tal-umanità tagħhom u hekk ikunu jistgħu jsibu ’l Kristu f’ħajjithom. 11
Joseph Bonnici
MARIJA,
OMM L-INSARA Adattat għall-Malti minn Storie bellebuone ta’ Bruno Ferrero, Elledici.
12
Jekk hemm persuni li nistgħu nitkellmu magħhom dwar ilMadonna, dawn huma t-tfal u ż-żgħażagħ. Huma dawn li għalihom il-figura tal-omm tagħmel ħafna sens minħabba r-relazzjoni mill-qrib li normalment ikollhom magħha. U għalhekk, ommna Marija tista’ tappella ħafna fil-gruppi tagħna ta’ formazzjoni. Bir-Rużarju u bit-talba tas-Sliema u Qaddisa, Alla tana mezz biex niftakru dak li Marija hi għalih u għalina. Aħna u nitolbu s-Sliema u Qaddisa niftakru dak li Ġesù u Marija huma għal xulxin u nġeddu l-aħbar tajba tal-fidi tagħna: l-Inkarnazzjoni, Alla li jersaq lejna l-bnedmin, Alla li jrid isalva lil kull wieħed u waħda minna. Dan kollu jinġabar fl-isem ta’ Marija, f’sempliċità mistika li jifhmuha anke ċ-ċkejknin u l-foqra. Hija sempliċità mistika li tista’ tibqa’ mwaħħla fil-memorja, iktar minn ħafna ideat oħra kkumplikati. Ħafna Nsara, meta ma jkunux jafu iktar x’se jgħidu lil Alla, meta jinħakmu mid-dwejjaq u millgħeja, meta ma jibqgħalhomx skop għalfejn jgħixu, jirrikorru lejn Marija bis-Sliema u Qaddisa. F’din it-talba, wara li nsellmulha b’isimha, wara li nsemmulha dak kollu li jagħmilha kbira, inkellmuha dwar dak li jkun qed iħassibna: aħna stess, ‘midinbin’, u allura nuruha li anke għalina, minħabba l-miżerja tagħna, Ġesù sar dak li kien għaliha, persuna ħajja, u oġġett wieħed ta’ ħajjitna, issa u fissiegħa tal-mewt tagħna. Il-leġġenda li ġejja tista’ sservi ta’ spunt biex wieħed jibda diskussjoni dwar Marija. Hija leġġenda antika li tiġbor fiha
l-imħabba u d-devozzjoni li biha l-poplu ta’ Alla dejjem ħares lejn din l-omm li ‘qatt ma nstema’ li xi ħadd intefa’ taħt il-ħarsien tagħha u hi ma semgħetux’! PIETRU S-SULDAT Kien hemm darba raġel qalbieni, jismu Pietru, li kien għażel il-karriera ta’ suldat. Kien jaf jitqabad bix-xabla u bil-qaws u kien għamel isem bilħila tiegħu f’battalji kbar. Il-ħajja ta’ suldat mhix ħajja faċli. Battalja wara l-oħra, avventura iktar perikoluża mill-oħra, wassluh f’ħalq il-mewt kemm-il darba. Imma flaħħar, waqt ġlieda mdemmija, Pietru kien midrub għall-mewt. Dakinhar stess wasal quddiem il-Bieb talĠenna. Ħabbat b’kemm kellu saħħa. San Pietru ħaffef jiftaħlu. ‘Għaddi, żagħżugħ,’ qallu Pietru, waqt li ħares lejn l-uniformi tassuldat. ‘X’għandek bżonn?’ ‘Irrid nidħol il-Ġenna!’ qallu s-suldat. ‘Jien Pietru s-suldat. Inti tafni żgur, għax imsemmi għalik. Ara ftit kemm għandi midalji! Fir-riġment kollu ma kontx se ssib suldat qalbieni daqsi. Mingħajr ma nitkabbar, nemmen li jien l-aħjar suldat. Iġġilidt ħafna u ħallejt ħajti għal art twelidi. Naħseb jistħoqqli nidħol il-Ġenna!’ ‘Issa naraw, issa naraw!’ qallu Pietru. ‘Tassew li ismek huwa l-isbaħ wieħed li jista’ jkollok. U ġġilidt tassew bil-qalb... imma dan kollu ma jiswa xejn. Irrid l-ewwel nagħti daqqa t’għajn ir-reġistri li għandi.’ San Pietru ġibed ktieb oħxon minn
fuq xkaffa u beda jifli paġna wara l-oħra. Kulma kien għamel Pietru s-suldat kien miktub f’dak il-ktieb. Hu u jaqra, San Pietru beda jxengel rasu u jgedwed bejn u bejn ruħu: ‘Umm, umm!’ Dak li kien hemm filktieb ma kienx biżżejjed. Minn dak li kien hemm miktub u skont ir-regoli tal-Ġenna, San Pietru ma setax iħalli lil dak is-suldat jidħol. Imma l-qaddis beda jħoss simpatija kbira lejn dan il-suldat li kellu l-istess isem tiegħu. ‘Ma jixraqx li nibgħat ’il barra wieħed li jismu bħali!’ Imma x’seta’ jagħmel? KTIEB OĦXON TAD-DEHEB San Pietru sejjaħ lil San Mikiel, l-arkanġlu tax-xabla u l-armatura tassuldati, li suppost kellu jifhem iktar lil dan iż-żagħżugħ li kien hemm ħdejn il-bieb. Id-diskussjoni bejn iż-żewġ qaddisin ħadet fit-tul. San Pietru beda jfittex kull skuża biex ikun jista’ jħalli lis-suldat jidħol il-Ġenna. ‘Ma jistax ikun! Ma jistax ikun!’ beda jgħajjat San Mikiel. ‘Ma tistax tikser ir-regolamenti! Das-suldat ma jistax jidħol, bl-ebda mod! Trid tkeċċih!’ U San Pietru sejjaħ laqgħa. Laqqa’ l-qaddisin l-iktar twajba li seta’ jsib dak il-ħin. Kien hemm San Ġużepp, Santa Tereża tal-Bambin Ġesù, San Franġisk, Santa Katarina. Imma ma setgħux isibu soluzzjoni. Anke dawn il-qaddisin twajba ma setgħux isibu mezz kif idaħħlu lis-suldat fil-Ġenna. Imma lil San Pietru xejn ma seta’ jwaqqfu. Qabad u resaq lejn Ġesù u beda jirrakkontalu dak kollu li kien jaf dwar Pietru s-suldat. Qallu dwar il-kuraġġ tiegħu, dwar kemm kien 13
kuraġġuż u ġeneruż, u wkoll dwar il-fatt li kien miet għal art twelidu. Ġesù qagħad attent għal kull kelma li kien qed jgħid San Pietru. F’ħin minnhom instema’ pandemonju sħiħ. Għoxrin xitan, irrabjati u jtajru r-rabja minn għajnejhom, intlemħu telgħin lejn il-Ġenna. ‘Ieqaf hemm, ieqaf hemm!’ għajtu x-xjaten. ‘Dassuldat mhux postu fil-Ġenna! Dak postu magħna!’ Il-kobba kienet bdiet titħabbel ħafna għall-imsejken suldat. U anke għal San Pietru. Wieħed mix-xjaten beda jipponta lejn iż-żagħżugħ u jgħajjat: ‘Hawn hu dak li dejjem kien isemmina fil-vojt meta jirrabja!’ F’dak l-istess mument, dehret riesqa maġenb Ġesù waħda mara sabiħa. Kienet ommu Marija. F’idejha kellha ktieb oħxon tad-deheb u għaddietu lil binha. Ġesù ħa l-ktieb f’idejh. Kien ktieb b’mijiet ta’ paġni, kollha mimlijin kitba. L-Iben ta’ Alla beda jaqra l-ktieb. Paġna wara l-oħra, Ġesù kompla jaqra sakemm fl-aħħar dar lejn ommu Marija u sellmilha b’qima. Dak kien sinjal biżżejjed. Is-suldat seta’ jidħol fil-Ġenna. Kienet Marija stess li qabditlu idu u daħħlitu fil-Ġenna, waqt li Pietru tbissem b’sodisfazzjon. 14
Ix-xjaten ma tantx kienu sodisfatti! Niżlu f’dagħdigħa lejn l-infern, jgħajtu: ‘Marija se tirvinana! Se tibqa’ tisirqilna l-erwieħ li huma tagħna! Se nispiċċaw bla xogħol!’ San Pietru kien għadu bil-kurżità! X’kien hemm miktub fil-ktieb li Marija kienet talbet lil Ġesù jarah? U, waqt li kulħadd kien ferħan madwar is-suldat li kien għadu kif daħal il-Ġenna, Pietru resaq kutu kutu lejn il-ktieb oħxon tad-deheb u fetħu. Fuq kull paġna kien hemm miktubin Sliema u Qaddisa, waħda wara l-oħra. Eluf u eluf ta’ Sliema u Qaddisa. Kull darba li s-suldat kien jitlob Sliema u Qaddisa, il-Madonna kienet niżżlithom fuq il-ktieb tagħha. Kienu huma li fetħu l-Bieb tal-Ġenna għal Pietru! L-ESPERJENZA MOĦBIJA FIR-RAKKONT Fil-leġġenda, Marija tidher bħala dik li tħenn għal uliedha. Id-devozzjoni lejn Marija hija evanġelika u umana fl-istess ħin. Is-suldat daħal il-Ġenna bis-saħħa tas-Sliema u Qaddisa li forsi tgħallem mingħand ommu jew nanntu. U ħadd ma jista’ jibqa’ jitlob u jħalli qalbu tinħakem mill-ħażen fl-istess ħin! It-talb mhux biss talba għall-għajnuna, imma wkoll azzjoni
li tibdel, tittrasforma, tikkonverti. Dan hu s-sinifikat veru tal-leġġenda. Is-Sliema u Qaddisa tista’ ssir ilmuftieħ tal-Ġenna, għax fiha hemm il-qalba tal-fidi Nisranija. U Marija tkompli l-missjoni ta’ Ġesù, li twassal il-grazzja u l-ħniena ta’ Alla għalina lkoll waqt li turina x-xewqa ta’ Alla l-Missier li l-bnedmin kollha jsalvaw. GĦAD-DISKUSSJONI Tista’ ssir diskussjoni mibnija fuq din il-leġġenda: » Għalfejn is-suldat ma setax jidħol fil-Ġenna? » Xi jżommna milli ningħaqdu ma’ Alla fil-Ġenna? » Xi jressaqna lejn Alla fil-Ġenna? » Taħseb li kienet ġusta kif spiċċat il-leġġenda? » Taħseb li Marija hija tassew daqshekk qawwija quddiem Alla? » Minn fejn ġejja din il-qawwa ta’ Marija? » Inti titlob lil Marija? Kif titlob? » Taf titlob ir-Rużarju? X’taħseb fuq ir-Rużarju? ATTIVITÀ Waħda mill-attivitajiet li jistgħu jintrabtu ma’ din il-leġġenda hija żjara lil xi kappella jew santwarju Marjan u talba tar-rużarju quddiem xbieha tal-Madonna.
Edward Wright
IL-VALUR U L-METODOLOĠIJA
TAL-EDUKAZZJONI RELIĠJUŻA F’DINJA SEKULARI U PLURALISTA
ID-DISTINZJONI BEJN L-EDUKAZZJONI RELIĠJUŻA U L-KATEKEŻI Għal ħafna żmien fil-Knisja Kattolika, speċjalment sa żmien il-Konċilju Vatikan II u ftit wara, ma kienet teżisti l-ebda distinzjoni bejn l-Edukazzjoni Reliġjuża u l-Katekeżi li kienet issir fil-parroċċi. Tant hu hekk li l-Katekiżmu tal-Knisja Kattolika kien l-aktar test użat fl-iskejjel, u l-għalliema tal-Edukazzjoni
Reliġjuża Kattolika kienu kważi dejjem saċerdoti jew reliġjużi kkonsagrati. Imma bosta bidliet soċjali u żviluppi fl-edukazzjoni f’dawn l-aħħar ħamsin sena ġabu distinzjoni bejn iż-żewġ realtajiet, u wasslu biex l-Edukazzjoni Reliġjuża tinftiehem u tiġi apprezzata aktar bħala dixxiplina skolastika. Mudelli tal-Edukazzjoni Reliġjuża bdew jiżviluppaw u jiġu proposti fit-tieni nofs tas-seklu għoxrin. Anki fil-Knisja
Kattolika, id-dokumenti kollha li ġew ippubblikati wara l-Konċilju Vatikan II jaqblu li l-Edukazzjoni Reliġjuża u l-Katekeżi mhumiex u m’għandhomx ikunu sinonimi, għalkemm jikkumplimentaw lil xulxin. Dan joħroġ ċar ħafna fl-eżortazzjoni Appostolika Evangelii Nuntiandi (1975) tal-Papa Pawlu VI (par. 44). In-natura tal-Katekeżi hija usa’ minn dik tal-Edukazzjoni Reliġjuża li hija limitata għall-kuntest ta’ klassi tal-
15
Studju
iskola. Minħabba f’hekk l-Edukazzjoni Nisranija/Kattolika għandha l-obbligu li tidħol fi djalogu ma’ dixxiplini, xjenzi u oqsma oħra fl-edukazzjoni, u wkoll toħloq djalogu bejn il-kultura u l-Vanġelu. B’hekk tkun tista’ tinfluwenza b’mod pożittiv u tifforma mhux biss il-karattru ta’ kull student imma wkoll il-perspettiva tagħhom fuq id-dinja u s-sens tagħha, u fuq il-persuni l-oħra u l-iskopijiet tarrelazzjonijiet li jibnu magħhom. Din l-influwenza għandha partikolarment tinħass fi kwistjonijiet li huma marbutin mal-etika, il-memorja, irreliġjon u r-relazzjonijiet soċjali. Madankollu, id-distinzjoni bejn ilKatekeżi u l-Edukazzjoni Reliġjuża Kattolika (CRE) tibqa’ waħda fina ħafna, għax it-tnejn huma kumplimentari. Bħalma huwa impossibbli li wieħed jagħmel jew jagħti katekeżi, li hija edukazzjoni sħiħa fil-fidi, mingħajr ma jagħti 16
tagħrif siewi għal kull min irid ikun dixxiplu veru Kristjan, daqshekk ieħor huwa impossibbli li wieħed ikun għalliem fi skola u ma jipprovdix opportunitajiet lill-istudenti biex jibnu u jsaħħu r-relazzjoni tagħhom ma’ Ġesù Kristu, li hija tant meħtieġa għallformazzjoni sħiħa tal-persuna. Minkejja dan, jeħtieġ li d-distinzjoni tibqa’ ċara: il-Katekeżi għandha l-għan prinċipali li tipprovdi edukazzjoni fil-fidi u tal-fidi filkuntest tal-komunità Nisranija u l-għajxien tad-dixxipulat Nisrani fi ħdanha, filwaqt li l-Edukazzjoni Nisranija/Kattolika tassisti lil kull student fit-tiftix għat-tweġibiet tal-aktar mistoqsijiet eżistenzjali fundamentali u tal-iskop u s-sinifikat tal-ħajja. Din tal-aħħar għandha tindirizza prinċipalment id-dimensjoni traxxendentali talbniedem fil-kuntest tal-komunità tat-tagħlim formali. Il-kuntest tal-
Katekeżi huwa għalhekk il-komunità talfidi, filwaqt li l-kuntest tal-Edukazzjoni Reliġjuża huwa l-komunità tat-tagħlim formali fil-klassi tal-iskola. IL-KONTRIBUT TAL-EDUKAZZJONI RELIĠJUŻA L-Edukazzjoni Reliġjuża tista’ u jeħtieġ li tagħti kontribut mill-aktar siewi lit-tfal u ż-żgħażagħ li jattendu l-iskejjel tagħna, u anki lis-soċjetà kollha kemm hi. Għax permezz ta’ dan is-suġġett kull student: » jifhem aħjar is-soċjetà li jgħix fiha u jikber fl-għarfien kulturali, » jifhem aħjar u jsir aktar kritiku talpolitika kif ukoll l-ekonomija tal-pajjiż u dik globali, » jitgħallem l-etika li twassal għallġustizzja soċjali, » jitgħallem jgħix mal-oħrajn u japprezza l-kwalitajiet sbieħ li hemm f’kull persuna kif ukoll il-valuri tajbin ta’ kull kultura, reliġjon u stil ta’ ħajja, » jiżviluppa l-potenzjal sħiħ tiegħu bħala persuna.
Il-Kunsill tal-Edukazzjoni tal-UE (2001) jisħaq kontinwament li t-tliet għanijiet prinċipali tal-edukazzjoni huma marbutin mal-iżvilupp tal-individwu, tas-soċjetà u tal-ekonomija. Anki l-Edukazzjoni Reliġjuża għandha tagħti kontribut biex jintlaħqu dawn l-għanijiet. L-ewwel nett dan is-suġġett huwa ispirat mit-twemmin Nisrani fundamentali li kull persuna hija maħluqa fuq ix-xbieha ta’ Alla, u għalhekk l-importanza tal-formazzjoni sħiħa tal-persuna toħroġ minn din id-dinjità unika u l-valur imprezzabbli li għandha. It-tieni, meta l-Edukazzjoni Reliġjuża tgħallem lill-istudenti kif għandhom jgħixu ma’ ċittadini oħra differenti minnhom (konvivenza soċjali) u jkollhom tolleranza, rispett u mħabba sinċiera lejhom, hija tkun qiegħda tikkontribwixxi għall-iżvilupp soċjali. It-tielet, dan issuġġett, jista’ wkoll jagħti kontribut b’mod indirett lejn l-iżvilupp ekonomiku tas-soċjetà billi jagħti lill-istudenti l-etika li hija tant meħtieġa fis-settur tax-xogħol u l-ekonomija. Bħala l-ħaddiema u
l-konsumaturi ta’ għada, l-istudenti tal-lum jeħtieġ li jkollhom l-għarfien, il-ħiliet u l-valuri li permezz tagħhom ikunu jistgħu jieħdu deċiżjonijiet tajbin u skont kuxjenza ffurmata fuq prinċipji tajbin, inkluż tal-ġid komuni. L-GĦANIJIET TAL-EDUKAZZJONI RELIĠJUŻA Kull mudell ta’ Edukazzjoni Reliġjuża Nisranija, li jaqa’ taħt xi waħda millperspettivi msemmija qabel, jista’ u għandu jikkontribwixxi: » għall-iżvilupp u l-formazzjoni talidentità personali u soċjali ta’ kull individwu, » għar-responsabbiltà etika u morali ta’ kull student, » biex kull persuna titgħallem tgħix fil-komunità b’sens ta’ rispett għad-diversità, l-imħabba vera tal-proxxmu u ta’ kull min hu differenti minnha, » għal apprezzament akbar talkultura u l-identità Maltija u
l-iżvilupp tagħhom, » apprezzament akbar ta’ kif irreliġjon u l-fidi jistgħu jsostnu u jikkontribwixxu għall-iżvilupp tassoċjetà, speċjalment permezz tal-arti, il-politika, ix-xjenzi, l-edukazzjoni u l-filosofija, » għall-formazzjoni matura ta’ kif xi ħadd jaqra, jifhem u japprezza aktar il-valur tal-Iskrittura, il-ħajja sagramentali, il-ħajja fil-Knisja u l-liturġija. Barra minn dawn l-aspetti kollha, Edukazzjoni Reliġjuża Kattolika (Catholic Religious Education - CRE), anki filkuntest Malti, tassigura: edukazzjoni fid-dimensjonijiet spiritwali u reliġjuża ta’ kull student, li kull student ikollu relazzjoni sana miegħu nnifsu, mal-oħrajn, malKreazzjoni, u fuq kollox ma’ Alla permezz ta’ Ġesù Kristu li hu l-mudell u l-għajn tal-ħajja tal-umanità, u t-triq ewlenija lejn il-Missier tas-sema.
17
Fr Reuben Gauci
IL-BŻONN TA’
KOMUNITÀ Il-bniedem, maħluq fuq is-sura u x-xbieha ta’ Alla Trinità, jimxi l-vjaġġ ta’ ħajtu lejn Alla l-Missier flimkien ma’ ħutu l-bnedmin u l-kreazzjoni kollha fi proċess li jsir jixbah aktar lil Ġesù Kristu, l-Iben waħdieni ta’ Alla bil-qawwa tal-Ispirtu s-Santu. Kull persuna hija msejħa li tilqa’ l-Kelma t’Alla li saret bniedem sabiex tittrasforma lilha wkoll fil-Kelma t’Alla għall-oħrajn illum. Fil-missjoni li Alla afdalna maladolexxenti u ż-żgħażagħ, irridu 18
naraw li l-esperjenza ta’ formazzjoni li nipprovdu tkun qed tgħin lillpersuna b’mod sħiħ. Mhuwiex biżżejjed li naraw li l-persuna tkun taf biss ħafna informazzjoni dwar id-dommi tal-fidi Kattolika jew li l-unika mod kif tikber bħala persuna Nisranija hu billi tagħmel ħafna volontarjat mingħajr ma jkun hemm ħajja ta’ talb. Każijiet oħra li niltaqgħu magħhom huma meta persuna tkun qed taħdem ħafna f’każijiet biex iġġib aktar ġustizzja mingħajr ma tkun qed tgħin biex
jikber is-sens ta’ komunità filKnisja. Hemm diversi aspetti jew dimensjonijiet tal-missjoni tal-Knisja li rridu nagħtu kashom. Il-Konferenza Episkopali tal-Istati Uniti, fid-Dokument ‘Renewing the Vision’ tal-1997, poġġiet tliet għanijiet importanti fil-ħidma maladolexxenti u ż-żgħażagħ: Li jgħinu liż-żgħażagħ jgħixu bħala dixxipli ta’ Ġesù Kristu fid-dinja tal-lum; li jgħinu liż-żgħażagħ jikbru firresponsabilità fil-ħajja, fil-missjoni
u l-ħidma tal-komunità ta’ fidi; u li l-persuna tagħraf l-importanza li tikber spiritwalment b’mod personali. Dawn l-għanijiet jistgħu jintlaħqu jekk ikollna viżjoni pastorali integra u li tilħaq kull aspett tal-ministeru u l-missjoni ta’ Ġesù u l-Knisja llum. It-tmien dimensjonijiet huma l-ministeri tal-Evanġelizzazzjoni u l-Katekeżi, il-ħajja komunitarja, il-ġustizzja u s-servizz, l-‘Advocacy’, l-iżvilupp tat-tmexxija, il-kura pastorali, it-talb u l-qima. IL-ĦAJJA KOMUNITARJA Ir-relazzjonijiet huma l-bidu talministeru mal-adolexxenti u ż-żgħażagħ. Ħafna mill-involviment tal-persuni fil-ħajja tal-Knisja huwa direttament relatat ma’ kemm jesperjenzaw is-sens ta’ akkoljiment bħala membri fil-komunità parrokkjali u bħala parteċipanti fil-programm maż-żgħażagħ. Meta r-relazzjonijiet bejn iż-żgħażagħ u l-adulti jitħallew bla ma nieħdu ħsiebhom jew neħduhom ‘for granted’, ir-riskju hu li jfallu. Filkomunità Nisranija, li hija l-Ġisem ta’ Kristu, irridu nkunu attenti għall-mod kif nilqgħu lil xulxin, kif naċċettaw lil xulxin u kif nistiednu għall-parteċipazzjoni lil kull żagħżugħ.
it-tolleranza, il-paċi, il-maħfra, l-aċċettazzjoni u l-imħabba bħala valuri tal-Vanġelu u li nidentifikaw lilna nfusna bħala Nsara jirrikjedi li ngħixu dal-valuri meta ninteraġixxu maż-żgħażagħ u fil-ħajja komunitarja” (par. 34). Il-komunità Nisranija trid tkun l-ambjent fejn in-Nisrani, min età u min oħra, min fi stat u min f’ieħor, qed jiskopri lil Alla li qed jifforma lil dik il-komunità. Għalhekk kemm hu importanti li noħolqu komunitajiet ‘youth-friendly’ li jkunu lesti li jilħqu u jaqdu liż-żgħażagħ permezz tad-diversi ministeri li jkun hemm. Parroċċi u komunitajiet bħal dawn jivvalurizzaw liż-żgħażagħ u jipprovdu opportunitajiet biex jissaħħu r-relazzjonijiet bejn il-ġenerazzjonijiet li jsawru lillkomunità b’mod sħiħ. Għalhekk il-parroċċa kollha hija responsabbli li taqdi liż-żgħażagħ, ibda minn
min qed imexxi l-komunità, jiġifieri l-kappillan, għax fih hemm miġbura l-komunità kollha. II-ħajja komunitarja tirrikjedi tliet elementi importanti: l-atmosfera, l-attitudni u l-azzjoni. Irridu noħolqu atmosfera fejn huma jagħrfu li l-preżenza tagħhom hija valurizzata, l-enerġija tagħhom hija apprezzata u li huma mistiedna li jikkontribwixxu bl-ideat u l-ħiliet tagħhom. L-IŻVILUPP FIT-TMEXXIJA Fi ħdan il-komunità, hemm persuni b’ħiliet differenti, ħiliet li jkunu offruti u milqugħa minn xulxin. Dan l-iskambju ta’ doni, talenti u abilitajiet fi ħdan il-komunità jkabbar lill-komunità fiha nfisha u biex tkun ta’ servizz għal ħaddieħor. Fost il-ħiliet tant importanti hemm dik tat-tmexxija. It-tmexxija tieħu diversi forom. Hemm min imexxi xi servizz ta’ volontarjat, min jaqsam il-fidi tiegħu ma’ sħabu u fid-diversi għażliet f’ħajjithom.
Id-Dokument ‘Renewing the Vision’ jgħid: “Il-kontenut talmessaġġ tagħna jkun mismugħ meta jingħex fir-relazzjonijiet u l-ħajja komunitarja. Li ngħallmu l-kompassjoni, il-ġenerożità, 19
L-adolexxenti huma fil-proċess li jiskopru lilhom infushom. Kull sena, huma jiskopru doni ġodda li ma kinux jafu bihom qabel. Matul daż-żmien, l-adulti jgħinuhom f’din l-iskoperta billi jgħinuhom fl-għarfien ta’ dawn il-ħiliet u joffrulhom sapport waqt li huma qed jippruvaw affarijiet ġodda u jimxu magħhom fis-suċċessi u l-fallimenti li jkollhom. Aħna rridu naffermaw u nissapportjaw lill-adolexxenti u ż-żgħażagħ fl-aspetti kollha fejn huma jmexxu, u nipprovdulhom taħriġ u opportunitajiet neċessarji biex jikbru fit-tip ta’ mexxejja li Alla jsejħilhom għalih. Sfortunatament, f’diversi ġrajjiet, aħna l-adulti nippretendu li dawn l-adolexxenti u ż-żgħażagħ jipproduċu l-istess riżultati daqsna jekk mhux aħjar minna. Ħafna drabi nippretendu li dawn jagħmlu mingħajr ma jkollhom l-għarfien, ir-riżorsi neċessarji biex dawn
20
jirnexxu. Iż-żgħażagħ mhumiex ‘mini-adults’. Huma qed jiżviluppaw u jikbru u għalhekk għandna niċċelebraw l-enerġija u l-eċitament, li ngħożż il-fidi li qed tikber u tiżviluppa u li huma qed jixtiequ li jaqsmuha ma’ oħrajn. Fuq kollox, f’dan il-proċess, irridu ngħixu ħafna l-paċenzja, l-iżbalji, meta jistħu b’dak li għamlu u l-insigurtajiet li jakkumpanjaw lil dawn iż-żgħażagħ. Ħadd, għandu kemm għandu età, ma jirnexxilu jkollu l-ħila jagħmel xi ħaġa tajba mill-ewwel. U għalhekk il-formazzjoni, li nakkumpanjaw u nissapportjaw fejn hu neċessarju, tgħin biex dawn il-persuni jikbru bħala mexxejja. Persuni li ngħataw iċ-ċans li jmexxu meta kienu adolexxenti jħossu sens akbar ta’ appartenenza u ta’ impenn bħala Nsara adulti. Dawn iż-żewġ elementi fil-missjoni tagħna fi ħdan il-Knisja jfakkruni f’dak li hemm miktub fl-Atti tal-
Appostli meta jitkellem fuq ilkomunità tal-Insara tal-bidu. Dawk il-persuni li kienu jiffurmawha, “kienu jżommu sħiħ fit-tagħlim tal-appostli u fl-għaqda ta’ bejniethom, fil-qsim tal-ħobż u fit-talb” (Atti 2:42). Bil-qawwa tal-Ispirtu s-Santu kienu jilqgħu l-ħajja dejjem imġedda ta’ Krisu Rxoxt u kienu jgħixu b’diversi modi bejniethom imma wkoll jaqsmuha ma’ min kien għadu ma esperjenzax lil Ġesù ħaj. Kienu komunità miftuħa u li permezz tagħha Alla ħoloq ħajja ġdida. San Luqa jikteb li “dakinhar ingħaqdu mad-dixxipli madwar tlitt elef ruħ” (Atti 2:41). Ejjew nilqgħu l-Ispirtu t’Alla fil-komunitajiet tagħna u nagħmlu kuraġġ biex ngħixu dawk l-attitudnijiet li jkabbru r-relazzjonijiet ta’ bejnietna. B’hekk inkunu ta’ eżempju li jkaxkar għalladolexxenti u ż-żgħażagħ li jagħżlu dak li fil-mument preżenti huwa sabiħ u jagħmel sens.
Robert Aloisio
ROMERO:
EDUKATUR U KOMUNIKATUR Oscar Romero kien Arċisqof ta’ San Salvador, il-belt kapitali ta’ wieħed milliżgħar stati fl-Amerika Ċentrali. Kien inqatel waqt li kien qed iqaddes fl-24 ta’ Marzu 1980 minn skwadra tal-mewt wara li kien ilu tliet snin jikkundanna l-inġustizzji soċjali u l-vjolenza minn fuq il-pulptu u fuq ir-radju. Dak iż-
żmien kien hemm għaddejja gwerra ċivili mill-aktar imdemmija fil-pajjiż li damet sejra tnax-il sena u ħalliet warajha 80,000 ruħ maqtula. FlAmerka Latina d-devozzjoni kbira lejn Romero wasslet biex ħafna bdew isejħulu “San Romero de América”. Iżda ħafna oħrajn madwar id-dinja kienu ħerqanin li jaraw lil Romero ddikjarat qaddis malajr kemm jista’ jkun. Din ix-xewqa nqatgħet fit-23 ta’ Mejju li għadda meta Romero ġie ddikjarat beatu, sinjal b’saħħtu ta’ tama għall-foqra u għal dawk kollha li jaħdmu favur il-ġustizzja soċjali. Romero ftit li xejn kellu kawteli politiċi jew diplomatiċi meta jiġi biex jitkellem minn fuq l-artal.
Kienet proprju din it-trasparenza li kienet tagħmlu kredibbli u awtorevoli. Kienet toħloq bejnu u bejn is-semmiegħa relazzjoni speċjali, personali, interjuri. Mhux ta’ b’xejn li ħafna kienu jiddefinixxu l-omeliji ta’ Romero b’kelma waħda: ‘Verdad’ – Verità. Kienu r-rifless tassinċerità tiegħu. Il-ġurnalist Armando Contreras isejjaħ lil Romero “l-aqwa sors ta’ informazzjoni li l-pajjiż kellu f’dawk is-snin, u jekk hemm titlu li jixraqlu perfettament huwa dak ta’ ‘ġurnalist tal-foqra’.”1 Ħuh Gaspar jgħid li, fl-ewwel xhur tal-episkopat tiegħu fil-kapitali, hu kien jagħmilha ta’ xufier tiegħu. “Ħadd minnhom kont qed inwasslu lejn il-Katidral u talabni nnaqqas missewqan għax ried jaqrali l-omelija li kien se jagħmel u jistaqsini x’naħseb fuqha. Kif spiċċa jaqra kont ixxukkjat, kienet kundanna ċara u qawwija. Għedtlu, ‘Oscar, naħseb li hija wisq iebsa, hekk se tirriskja żżejjed.’ Iżda hu, kalm kalm, qalli: ‘Xi ħadd irid jgħid li din it-traġedja ma tistax tibqa’
21
Riflessjoni
għaddejja. Minn naħa l-eżerċtu joqtol u jaħraq villaġġi sħaħ, u min-naħa l-oħra l-gwerilli… Irrid nintervjeni u ngħid il-verità.”2
kwistjoni ta’ ħajja jew mewt. “Jekk ma ngħidux il-verità,” qal Romero, “inkunu qegħdin nagħmlu l-ikbar dnub.”
Romero kien jikkritika lil dawk ilmezzi ta’ komunikazzjoni li jgħawġu l-verità: “Ħuti, huwa tal-mistħija… li jkollok mass media li biegħu ruħhom. Huwa tal-mistħija li ma tistax tafda l-aħbarijiet fil-ġurnali, fuq it-televiżjoni jew fuq ir-radju għax diġà ġew mixtrijin u mbagħbsin; din mhix il-verità.”3 U lil dawk involuti direttament li jxerrdu l-aħbarijiet f’soċjetà fgata bil-gideb, jgħidilhom: “Ġurnalist jew jgħid ilverità jew inkella m’għadux ġurnalist.”4
Romero nnifsu kien josserva l-prinċipji ġurnalistiċi tal-verità, tal-bilanċ u tal-imparzjalità. Kien jirrapporta u jikkundanna l-vjolenza, tiġi minn fejn tiġi. Fl-aħħar omelija tiegħu tal-Ħadd, fit-23 ta’ Marzu 1980, Romero semma campesina msawta mill-militar, li kaxkruha minn darha u qatgħulha rasha. Semma wkoll l-istupru ta’ erba’ tfajliet missuldati. Iżda semma wkoll fid-dettall it-tortura li saret fil-katidral minn wieħed mill-gruppi rivoluzzjonarji taxxellug fuq pulizija li għorkulu l-bleach f’għajnejh u tawh ix-xokkijiet elettriċi. Romero kompla jgħid li l-knejjes infetħu biex jagħtu kenn lin-nies millvjolenza u mhux biex ikunu “ċentri għal xi tip ta’ indottrinazzjoni politika jew taħriġ militari.”
F’artiklu f’ġurnal datat 20 ta’ Awwissu 1979, Romero jikkritika bl-aħrax lil dawk li taw in-nar lill-uffiċċji tal-ġurnal La Cronica del Pueblo. “Nistgħu biss nikkundannaw dan il-barbariżmu,” kiteb, “L-irmied għadu jitkellem. Il-vuċi tal-verità, is-servizz mimli mħabba flinteress nobbli tal-poplu, l-intelliġenza u l-qalb tagħhom, ma nħarqux.” Li wieħed jistqarr il-verità fi żmien Romero ma kinitx ħaġa żgħira. Għal eluf ta’ Salvadoreni, il-verità kienet 22
Romero ġibed l-attenzjoni fuq “l-istat ta’ assedju u misinformazzjoni li qed titferrex, kemm fil-komunikazzjoni uffiċjali kif ukoll fir-rapporti fil-media”
rigward strajk ġenerali li wassal għall-qtil ta’ għexieren ta’ nies. Min ma kienx jaf sew l-affarijiet seta’ jaħseb li Romero kien żbilanċjat għax kien jikkundanna iżjed lill-gvern milli lill-gwerilli xellugin. Imma dan ġara għax l-armata u l-iskwadri tal-mewt tagħha wettqu 85 filmilja tal-atroċitajiet, kif il-Kummissjoni għall-Verità tan-Nazzjonijiet Magħquda iktar tard iddokumentat.5 L-oligarkija u l-media tagħha kienu jinjoraw dan għax hekk kien jaqblilhom meta kienu jakkużaw lil Romero li kien Marxista. Anki l-Ambaxxata Amerikana rrappurtat kif Romero kien iżomm iż-żewġ naħat responsabbli. Telegramma tas-17 ta’ Diċembru 1979 tgħid kif Romero f’omelija kien qal li skont hu kienet qiegħda tiġi ffurmata “armata popolari” iżda li l-Knisja “kienet tagħraf id-drittijiet tal-maħqura li jagħmlu pressjoni, iżda mhux bil-vjolenza armata.”6 ĦAĠA WAĦDA MAL-KNISJA U MAL-PATRIJA Ir-rabta mal-Maġisterju tal-Knisja kienet kostanti f’kull predikazzjoni ta’ Romero. Qatt ma kien jonqos milli jikkwota l-Papiet u l-Konċilju Vatikan II. Fil-mitejn
omelija li għandna ta’ Romero, huwa jikkwota 373 darba lil Pawlu VI u Ġwanni Pawlu II, 296 darba l-Konċilju, mitt darba Puebla, u 85 darba Medellin. Ikkwota wkoll il-maġisterju ta’ Papiet oħra, minn Iljun XIII sa Piju XI, u dokumenti ta’ episkopati bħal tal-Polonja, Ċilì, Ekwador, Nikaragwa, Kosta Rika, Brażil u tal-Amerika Ċentrali. Fl-1979 u fl-1980 insibu ħafna kwotazzjonijiet minn Ġwanni Pawlu u minn Puebla. L-iktar dokumenti għal qalb Romero kienu Gaudium et Spes, Populorum Progressio, u Evangelii Nuntiandi. Romero minn dejjem kien patrijottiku. Kien iħobb lil pajjiżu. Fil-predikazzjoni tiegħu, dan ilpatrijottiżmu joħroġ ċar. Il-kelma “patrija” nsibuha ħafna drabi fi kliemu. ROMERO L-FOTOGRAFU Ftit xhur qabel ma qatluh, Romero ta “teżor” lil ħabiba fdata tiegħu, Santos Delmi Campos de Cabrera, kaxxa b’erba’ mitt ritratt tiegħu jew miġbudin minnu. Fl-2010, il-Museo de la Palabra y la Imagen (il-Mużew tal-Kelma u x-Xbieha) ta’ San Salvador żied mal-esebizzjoni permanenti b’ħamsin minn dawn irritratti. Id-direttur tal-Mużew, Carlos Henríquez Consalvi, jgħid li “dawn irritratti juru li sa minn żmien bikri Romero kellu sensibbiltà speċjali ħafna għan-nies, li mhux kull qassis għandu.”7 Ir-ritratti miġbudin minn Romero juru campesina taħsel it-tarbija tagħha billi tuża bott tallanda. Ritratt ieħor juri campesina riekba fuq bagħal, miġbud minn karozza miexja. Ieħor juri żgħażagħ jilagħbu l-ballun, b’wieħed minnhom itir fl-arja. Romero kellu għajn għall-fotografija. “F’Romero l-fotografu, ninnota xi ħaġa importanti ħafna,” jgħid Henríquez
Consalvi: “ebda ritratt ma jieħdu bl-addoċċ. Jekk tarahom sew, tara li l-framing huwa perfett; id-dawl perfett... il-kamera jdawwarha meta x-xbieha tkun vertikali. U dejjem ifittex dak il-kuntatt uman: it-tbissima tat-tfal, l-uċuħ tal-pazjenti fl-isptarijiet.” Dan wara kollox kien il-qassis li finnoti tiegħu ta’ seminarista, kien kiteb hekk: “Il-foqra huma l-inkarnazzjoni ta’ Kristu. Miċ-ċraret li jilbsu, millħarsa mitfija, mill-ġrieħi, mid-daħk tal-morda mentali... ir-ruħ li tħobb issib u tqim lil Kristu.”8 Dawn ir-ritratti huma prietka li iktar tard Romero jagħmilha bil-fomm: juru “l-uċuħ ta’ campesinos bla art, maltrattati u maqtula mill-forzi tal-poter, uċuħ ta’ ħaddiema mkeċċijin bla raġuni u bla paga li tista’ tgħix biha l-familja tiegħu, uċuħ ta’ xjuħ, uċuħ ta’ mwarrba, uċuħ ta’ dawk li jgħixu fil-kerrejja, uċuħ ta’ tfal foqra li miċċokon jibdew iħossu n-nigża kiefra tal-inġustizzja soċjali.”9 Huma ritratti li jagħtu ħajja lill-kliem li kien qal meta sar arċisqof fl-1977: “ħajti ma tappartjenix lili, iżda lilkom.”10 Minbarra r-ritratti li kien jieħu tat-tfal, tal-morda, u tal-ħabsin li kien iżur, Romero kien jieħu ritratti ta’ ġrajjiet li kienu jseħħu madwaru bħall-bini talKatidral ta’ San Salvador, li iktar tard kellu jsir is-sede tiegħu, u l-wasla ta’ iljunfant fiż-zoo ta’ San Salvador.11 Fl-aħħar sentejn ta’ ħajtu, Romero kellu seminarista li kien qisu l-fotografu tiegħu. Fl-1978, l-editur ta’ Orientacion kien talab lis-seminarista
Octavio Duran jiġbed ritratti ta’ Romero waqt il-viżti pastorali tiegħu. Duran kellu kamera, imma kellu bżonn waħda aħjar. Romero tah mitejn dollaru biex jixtri waħda użata li kienet laqtitu. Kien b’din il-Canon AT-1 b’lenti ta’ 50mm li Duran beda jieħu r-ritratti ta’ Romero. “Minn hemm ’il quddiem bdejt nagħmel programmi tar-radju u nieħu r-ritratti. Kultant nistagħġeb li ħadt dawk ir-ritratti kollha b’dak l-apparat u bla ebda taħriġ formali.”12 L-awtur ta’ dan l-artiklu, Robert Aloisio, għadu kif ħareġ ktieb bl-isem “Qatlu lill-Arċisqof – il-ġrajja vera ta’ Oscar Romero”. Il-ktieb tista’ takkwistah milLibrerija Preca fil-Blata l-Bajda u millħwienet tal-kotba reliġjużi ewlenin. REFERENZI: 1 Memories in Mosaic 2 Luca Attanasio, Mio Fratello Oscar Romero, Jesus, Frar 2015 3 Omelija, 2 ta’ April 1978 4 Omelija, 29 ta’ Lulju 1979 5 Rapport tal-Kummissjoni tal-Verità tanNazzjonijiet Magħquda fuq El Salvador (15 ta’ Marzu 1993) 6 Diċembru 17, 1979, Unclassified, Cable, “Archbishop Strongly Urges Agrarian Reform”, United States Embassy. El Salvador 7 Eric Lemus, En fotos: Monseñor Romero inédito, BBC World, 29 ta’ Marzu 2011 8 J. Delgado, Romero, Un joven aspirante a la santidad, ORIENTACIÓN, Vol. LV Nº 5463, 25 ta’ Marzu, 2007 9 Omelija, 2 ta’ Marzu 1980 10 Omelija, 21 ta’ Awwissu 1977 11 Dan l-iljunfant miet tletin sena wara Romero, fl-2010! 12 Sam Lucero, Friar’s photos of Oscar Romero show ‘humanity that lived in him’, National Catholic Reporter, 15 ta’ Jannar 2015
23
Il-Katekisti Jistaqsu
Anthony Dimech
IL-MISTOQSIJA OĦT IL-GĦERF
Ir-Relazzjoni bejn il-Ġenituri u l-Ulied
Xi kultant, aħna l-katekisti jiġu jkellmuna l-ġenituri tal-adolexxenti li jattendu għat-tagħlim. Id-diskors ħafna drabi jaqa’ fuq ir-relazzjoni li tkun teżisti bejniethom u wliedhom. Il-ġenituri ġieli jgergru min-nuqqas ta’ rispett li jkun jeżisti u wkoll minnuqqas ta’ komunikazzjoni li jkun hemm bejniethom. 24
Ir-raba’ kmandament jgħid: Weġġaħ lil missierek u lil ommok. Dan ifisser li wieħed għandu jobdi u jirrispetta lillġenituri tiegħu għax huma għandhom l-awtorità mingħand Alla fuq uliedhom: “Intom, tfal, isimgħu millġenituri tagħkom f’kollox, għax dan hu li jogħġob lill-Mulej” (Kol 3,20); “Intom it-tfal, isimgħu mill-ġenituri
tagħkom fil-Mulej, għax dan hu s-sewwa. “Weġġaħ ‘il missierek u ‘l ommok”, ”sabiex ikollok ir-risq u jtul għomrok fuq l-art” (Efes 6,1-3). Dan il-kmandament ifisser ukoll li wieħed għandu jkun grat lejn il-ġenituri għax huma tawh id-don tal-ħajja: “Weġġaħ lil missierek b’qalbek kollha, u tinsiex uġigħ il-ħlas ta’ ommok. Ftakar li
kienu huma li ġibuk fid-dinja, biex se tħallashom għal dak li tawk?” (Sir 7, 27-28). Hu dmir tal-ulied li jridu jieħdu ħsieb lill-ġenituri tagħhom meta dawn ’il quddiem jixjieħu jew jimirdu: “Ibni, ieqaf ma’ missierek fi xjuħitu, u matul ħajtu tweġġagħlux qalbu. Ukoll jekk moħħu jeħfief, agħdru, u tonqsux millġieħ meta għadek b’saħħtek, għax il-ħniena ma’ missierek ma tintesiex, imma tingħaddlek bi ħlas għal dnubietek. F’jum l-għawġ tiegħek il-Mulej jiftakar fik, u hekk jgħibu dnubietek bħal ġlata fix-xemx. Daqs midgħi min jitlaq lil missieru waħdu, u misħut mill-Mulej min jgħaddab lil ommu” (Sir 3, 13-16).
u li l-Mulej qegħedhom fuqkom biex iwissukom. Għożżuhom u ħobbuhom kemm tifilħu minħabba fil-ħidma tagħhom. Għixu fis-sliem bejnietkom” (1 Tess 5,12-13). Dan il-kmandament jitfa’ responsabbiltà kbira fuq il-ġenituri u fuq dawk kollha li qegħdin fl-awtorità. Huma għandhom jedukaw lil uliedhom fil-fidi, għandhom jirrispettawhom bħala persuni, għandhom jiddixxiplinawhom meta jkun hemm il-bżonn u jipprovdulhom għallbżonnijiet fiżiċi, spiritwali, soċjali u edukattivi bl-aħjar mod possibbli. Il-ġenituri huma obbligati jħobbu lit-tfal tagħhom.
L-ulied għandhom jobdu lill-ġenituri tagħhom sakemm ix-xewqat talġenituri ma jkunux kontra dak li titlob il-fidi Kattolika, sakemm għandhom jgħixu taħt l-istess saqaf mal-ġenituri tagħhom u sakemm għadhom ma laħqux l-età tal-adulti. Meta jsiru adulti, l-ulied xorta jibqgħu fid-dover li jħobbu u jirrispettaw lill-ġenituri tagħhom, forsi mhux neċessarjament jobduhom għax ikunu kbar biżżejjed biex jieħdu deċiżjonijiet huma. Biss, il-pariri tal-ġenituri għandhom jiġi dejjem apprezzati għax huma frott tal-esperjenza.
XI KULTANT ISSIB ADOLEXXENTI U TFAL LI JGERGRU MAGĦNA L-KATEKISTI U JGĦIDULNA LI JSIBUHA DIFFIĊLI LI JIKKOMUNIKAW MALĠENITURI TAGĦHOM
Dan il-kmandament ma japplikax biss għar-relazzjoni bejn ilġenituri u l-ulied, imma wkoll wieħed għandu jobdi u jirrispetta lill-għalliema, lill-katekisti u lil kull persuna li tkun fl-awtorità: “Nitolbukom, ħuti, isimgħu minn dawk li qegħdin jaħdmu f’nofskom,
Xi kultant issib adolexxenti u tfal li jgergru magħna l-katekisti u jgħidulna li jsibuha diffiċli li jikkomunikaw mal-ġenituri tagħhom. L-arti tal-komunikazzjoni hi iebsa għal kulħadd, speċjalment għallġenituri li għandhom l-awtorità fuq uliedhom. Dan minħabba li hemm il‘generation gap’ – id-differenza fl-età bejn l-ulied u l-ġenituri. Jista’ jkun li kemm il-ġenituri kif ukoll l-ulied jaħsbu li huma t-tnejn tajbin u allura jibqgħu jinsistu fuq il-punt tagħhom. Importanti li wieħed għandu
jagħmel sforz biex jikkomunika. Qatt tuża skużi bħal: “Huma ma jeħduniex bis-serjetà; Dejjem nargumentaw; Huma diġà ddeċidew x’għandu jsir.” Iż-żewġ partijiet għandhom jemmnu f’xulxin u għandhom ikunu onesti. Wieħed m’għandux iqabbel dak li jagħmel ħaddieħor ma’ dak li suppost jagħmlu l-ġenituri tiegħu. Dawn huma xi punti li l-ulied għandhom iżommu f’moħħhom meta jkunu f’xi diskussjoni mqanqla mal-ġenituri tagħhom. META TITKELLEM: Dejjem kun onest. Tiġġudikax, imma itlob l-għajnuna; Ipprova asal għall-kompromess – m’hemmx telliefa jew rebbieħa; Tgħajjatx biex twassal il-punt tiegħek. META WIEĦED JISMA’: Agħti l-attenzjoni tiegħek lil min ikun qed ikellmek; Ipprova ttellifx lil min qed ikellmek billi tipprova tgħidlu li trid int; Ipprova ilbes iż-żarbun tal-ġenituri tiegħek; Tinsiex dak li jkunu qalulek ilġenituri tiegħek. L-iktar regola importanti fost dawn kollha hi l-imħabba. Huwa diffiċli li wieħed jirrabja meta jaf li d-djalogu se jibda u jispiċċa flimħabba. L-imħabba tgħin ħafna lill-komunikazzjoni. Itlob lil Ġesù biex ibierek lilek u lill-ġenituri tiegħek u jkun preżenti fid-djalogu ta’ bejniethom: “kollox tagħder, kollox temmen, kollox tittama, kollox tissaporti. L-imħabba ma tintemm qatt” (1 Kor. 13, 7-8). 25
Atlas
Mario Zerafa
ĊESAREA MARITTIMA L-ikbar problema li kellu Erodi l-Kbir fi żmien il-ħakma twila tiegħu kienet il-fatt li ried jitħabbeb kemm marRumani kif ukoll mal-Lhud fl-istess ħin. Din kif tistgħu tobsru ma kinitx xi ħaġa faċli għax il-Lhud u r-Rumani kienu għedewwa kbar. Erodi ried jitħabbeb mar-Rumani għax kien jaf li kull mument jistgħu jneħħuh minn sultan u jpoġġu lil xi ħadd ieħor, filwaqt li ma riedx jiksirha mal-Lhud
26
għax jekk jagħmlulu xi rewwixta kienu jtajruh minn postu wkoll.
Għalhekk, biex jogħġob lit-tnejn, bena tempju kbir u maestuż lilLhud ġewwa Ġerusalemm, u biex jogħġob lir-Rumani, speċjalment lill-Imperatur Awgustu Ċesare, bena belt sħiħa u semmieha Ċesarija għalih. Peress li bnieha eżattament mal-baħar, bdiet tissejjaħ Ċesarija
Marittima. Ġużeppi Flavju, l-istoriku Lhudi, jagħtina ħafna dettalji fuq ilbelt il-ġdida, kif kienet imqassma u x’bini kellha ġo fiha. Apparti l-ħafna bini amministrattiv u barrakki tas-suldati, il-belt kellha anfiteatru kbir u port mill-isbaħ. L-ilma kien jinġieb fil-belt permezz ta’ akkwedott li kien jibda minn taħt il-Muntanja tal-Karmelu sal-belt.
Wara l-qerda ta’ Ġerusalemm fissena 70 wK, Ċesarija ġiet magħżula bħala l-belt kapitali tal-Ġudea. Imbagħad fis-sena 134 wK, meta l-Lhud kollha ġew eżiljati millPalestina, il-belt inbidlilha isimha għal Sirja Palestina. L-importanza ta’ Ċesarija baqgħet tippersisti wkoll fi żmien il-Biżantini. Fil-belt kont issib waħda millakbar libreriji ta’ dak iż-żmien. Hu maħsub li kien hemm ’il fuq minn 30,000 manuskritt. Nafu li San Girgor Nazjanzenu, San Bażilju, San Ġlormu u anki l-istoriku Ewsebju ta’ Ċesarija għamlu użu estensiv minn din il-librerija. Sfortunatament fis-sena 613 wK, il-belt intrebħet mill-Persjani li ħarqu għalkollox din il-librerija u b’hekk tlifna minjiera kbira ta’ tagħlim. Tradizzjoni antika tgħidilna kif l-ewwel isqof tal-belt kien Żakkew il-Pubblikan u warajh leħaq Kornelju ċ-ċenturjun li jissemma fl-Atti talAppostli, u t-tielet isqof tal-belt kien Teofilu li għalih huma ddedikati l-Evanġelju ta’ San Luqa u l-Atti talAppostli. Biss din hija tradizzjoni għax l-ewwel isem fiċ-ċert huwa dak tal-istoriku tal-Knisja Ewsebju (260-340 wK). Fl-Evanġelji, Ċesarija ma tissemma mkien u probabbli li Ġesù qatt ma daħal fiha. Biss il-belt tissemma fl-Atti tal-Appostli. Nafu kif Filippu d-djaknu (mhux Filippu l-Appostlu) tela’ joqgħod ġo din il-belt flimkien
mal-erba’ wliedu xebbiet. Kien hu li daħħal il-fidi Nisranija fil-belt.1 Kien f’din il-belt li San Pawl, waqt li kien nieżel Ġerusalemm, daħal jistrieħ proprju fid-dar ta’ Filippu.2
REFERENZI: 1. Atti 6:5. 2. Atti 21.
Fl-1961 waqt skavar estensiv filbelt, l-arkeologu Taljan Antonio Frova rnexxielu jsib nofs skrizzjoni tal-irħam. Instabu bosta f’din ilbelt imma din l-iskrizzjoni kienet importantissima għaliex fuqha hemm miktub l-isem ta’ Ponzju Pilatu l-gvernatur tal-Ġudea. Jidher li Pilatu bena xi tempju u ddedikah lill-Imperatur Tiberju. L-iskrizzjoni għandha ħafna biċċiet neqsin imma l-importanti huwa li jidher kemm l-isem Ponzju u l-kunjom Pilatu, kif ukoll li kien il-gvernatur tal-Ġudea. Kif tafu Pilatu jissemma ħafna drabi fl-Evanġelji, iżda fatt interessanti huwa li l-Evanġelji kollha jpinġuh differenti. Min ipinġih daqsxejn beżżiegħi, min aħrax u min ħanin ma’ Ġesù. Dan il-fatt wassal lil bosta kritiċi bibliċi biex jiddubitaw fleżistenza ta’ dan il-personaġġ. Biss din l-iskrizzjoni neħħiet kull dubju li kien hemm u tagħti wkoll prova ċara li fl-Evanġelji hemm ċertu grad ta’ storiċità. Illum Ċesarija hija attrazzjoni turistika fejn kull sena eluf kbar ta’ turisti jżuruha.
ĊESAREA FILIPPI
KANA
NAJN
ĊESAREA MARITTIMA
MAGDALA SILO
ĠERIKO TIMNA BETANJA
MASADA
27
Riżorsi
MIL-LIBRERIJA
Karmenu Borg
God of Israel or God of All? – Rui de Menezes sj Min hu Alla u ta’ min hu Alla? Dawn huma l-mistoqsijiet li l-awtur ta’ dan il-ktieb jistaqsi, fid-dawl ta’ dak li nsibu fl-ewwel ħames kotba tal-Bibbja, il-Pentatewku. De Menezes qara t-teoriji kollha dwar
dawn il-kotba u jasal għall-konklużjoni li l-Pentatewku, aktar milli huma dokument storiku, huma meditazzjoni dwar kif Alla wera ruħu lill-poplu tiegħu. Skont dan l-awtur, il-poplu Lhudi eżiljat f’Babilonja mhux biss
THE CONSOLATION OF PHILOSOPHY – BOETHIUS Dan il-klassiku tal-filosofija huwa ktieb uniku, fis-sens li għandek ġabra ta’ riflessjonijiet mill-aħħar filosfu tad-dinja klassika. Severinu Boezju kien filosfu għaref Ruman li għex meta l-Imperu Ruman fil-Punent ġie fi tmiemu. Fi tmiem il-ħames seklu, hekk kif l-aħħar imperatur spiċċa u postu ttieħed minn Teodoriku li kien re tal-Goti, Boezju spiċċa jgħin lill-mexxejja l-ġodda. Teodoriku, li kien mexxej għaqli u kif ukoll Nisrani Arjan, kien jaf li r-Rumani, issa Nsara
u Kattoliċi, kienu nies mhux tant maħkuma daqskemm kollaboraturi sabiex jibnu saltna stabbli. Boezju kien l-awtur prinċipali ta’ din l-għaqda, Ruman u Kattoliku pprova jsalva dak kollu li kien kbir fl-Imperu. Sfortunatament it-tensjonijiet bejn irRumani u l-Goti u fuq kollox bejn dawk ta’ twemmin Arjan u l-Kattoliċi wasslu sabiex dan l-esperiment jintemm b’mod traġiku hekk kif Teodoriku
Knowing God – Frank Sheed Il-problema tal-eżistenza ta’ Alla hija waħda li tolqot mhux biss lill-atei iżda wkoll lil dawk li jemmnu fih. Kif jgħid Santu Wistin, fuq Alla aktar nistgħu ngħidu x’ma nafux milli x’nafu. Din il-premessa tinħass f’dan il-ktieb hekk kif l-awtur Frank Sheed
Konklużjoni
Nixtieq nagħlaq dan l-artiklu billi ngħid li l-qari, bħal kull ħaġa essenzjali, m’għandux staġun. Li taqra għandu jkun parti essenzjali minn ħajjitna u li jkun magħna l-istaġuni kollha. Mingħajr qari ma tikbirx 28
jesplora l-verità ta’ min hu Alla u jara x’nitgħallmu fuqu fl-iskrittura, fit-teoloġija u fl-esperjenzi tal-mistiċi. Fuq kollox juri l-limitazzjonijiet ta’ moħħ il-bniedem li jifhem lil Alla, iżda fuq kollox il-grazzja li l-istess Alla jagħtina sabiex nagħrfuh u nifhmu
intellettwalment u xi drabi anke spiritwalment, u min jaqra għandu wkoll il-vantaġġ li konverżazzjoni jagħmilha aktar interessanti. Mela nkomplu nżidu fil-qari u nkunu bnedmin aħjar.
ħaseb fuq Alla imma wkoll iddjaloga mad-dinja pagana ta’ madwaru u fi vjaġġ kollettiv wasal sabiex fehem li Alla ma kienx Alla esklussiv li huwa magħluq għall-poplu Lhudi iżda huwa Alla ta’ kulħadd.
minn re għaref inbidel f’tirann. Boezju spiċċa l-ħabs u eventwalment maqtul. Kien matul dan il-perjodu li hu kiteb id-‘De Consolatio Filosafia’, bl-Ingliż ‘The Consolation of Philosophy’. Sinteżi eċċezzjonali fejn il-filosofija klassika u r-reliġjon Nisranija jiltaqgħu f’armonija sħiħa. Jiena nissuġġerixxi sabiex jaqraw dan il-ktieb lil dawk li jinteressaw ruħhom jifhmu aħjar il-ħsieb wara t-teoloġija Nisranija speċjalment il-kitbiet ta’ għorrief kbar bħal San Tumas ta’ Akwinu.
l-imħabba tiegħu. Fuq kollox Frank Sheed juri l-importanza tat-Trinità, ilmisteru li huwa fil-qalba tal-misteru ta’ Alla nnifsu, sinjal hekk sabiħ tal-imħabba ta’ Alla u li tirrifletti fuq l-imħabba li l-istess Alla għandu għall-bniedem.
Għal aktar informazzjoni żur
www.sdclibrary.org
ĊENTRU TAR-RIŻORSI
Albert Mercieca SEGRETARJAT GĦALL-KATEKEŻI, L-ISTITUT KATTOLIKU, IL-FURJANA
ANGELA M BURRIN BENVENUTO A MESSA
ELLEDICI
Il-quddiesa hija l-mument fejn il-familja li temmen tiltaqa’ sabiex tiċċelebra dak li Ġesù għamel fl-aħħar ċena. Dan il-ktieb huwa introduzzjoni biex jgħin lit-tfal jifhmu kull sekwenza tal-quddiesa, b’talb u spjegazzjoni li jippermettu lit-tfal jifhmu aħjar il-kobor tal-imħabba ta’ Alla lejhom, aktar u aktar meta jipparteċipaw fl-Ewkaristija. Ktieb miktub b’lingwa mexxejja u llustrat bi stampi addattati għat-tfal biex jaslu jidħlu fil-qalba tas-suġġett.
UBALDO MONTISCII STUDIARE CATECHETICA LAS
Dan il-ktieb huwa maħsub li jiġbor fih studji kateketiċi li għandhom l-iskop ewlieni li jwasslu l-fidi u joħolqu formazzjoni għall-ġenerazzjoni ta’ Nsara ġodda. Intuża biss materjal ta’ wara l-1980 u l- għażla hi maħsuba biex tipprovdi għodda lill-istudenti tal-katekiżmu mxerrda maddinja kollha. Għaldaqstant, id-dokumenti kollha użati huma miġbura minn kontinenti differenti waqt li hija kkunsidrata t-traduzzjoni tagħhom fil-lingwi diversi.
PATRICK REGAN NO CEILING TO HOPE MONARCH BOOKS
Dan il-ktieb jiddeskrivi kif madwar id-dinja l-Insara qed jagħmlu differenza. Fejn jeżisti l-faqar, delinkwenza, persuni bla dar u droga, il-Knisja qed iċċappas idejha u tgħin. Regan juri kif il-poplu ta’ Alla qed ikun ta’ faraġ u tama fejn hemm it-tbatija. Jgħid hekk: ‘Bħala Nsara m’hemmx limiti għat-tama li nistgħu nġibu anki meta kollox jidher mitluf. F’dawn l-aħħar 30 sena, il-faqar estrem ġie mnaqqas sewwa. Dan il-ktieb jagħti inkoraġġiment u sfidi lill-Knisja biex taħseb u taġixxi b’mod kreattiv sabiex jasal jinqered kull tip ta’ faqar u tbatija.
BERNADETTE T STANKARD HOW EACH CHILD LEARNS TWENTYTHIRD X’jista’ wieħed jagħmel jekk tifel il-ħin kollu jsaffar fi klassi tal-katekiżmu, jew tifla li l-ħin kollu trid tqum minn postha u ddur mal-kamra? F’dan il-ktieb Stankard turi kif it-teorija ta’ intelliġenza komposta tista’ tintuża biex tgħallem il-katekiżmu lit-tfal. Huwa ktieb mimli stejjer u eżempji biex jgħinu lill-ġenituri u l-katekisti biex joħorġu mill-forma tradizzjonali ta’ tagħlim. B’mod ċar l-awtriċi turi l-benefiċċji ta’ dan il-metodu fil-klassi, id-dar u fil-parroċċi. Standkard tipprovdi suġġerimenti innovatorji u metodi prattiċi u turi kif dawn ħadmu f’diversi ambjenti u sitwazzjonijiet.
P. THOMAS MOORE OFM CONV. » JIEN HU, LA TIBŻGĦUX Dan il-ktieb huwa tifkira xierqa li dan is-Sagrament Ewkaristiku ta’ tagħlim, dokumenti u storja li tal-Kungress bħala avveniment kbir huwa marbut mas-Sagrament l-poplu ta’ Alla kellu dejjem bżonn li bih Malta saret magħrufa fid-dinja tal-Maħfra li se niċċelebraw fill-ikel mingħand il-Mulej. Illum Kattolika. Din il-pubblikazzjoni, bilĠublew tal-Ħniena. l-Ewkaristija mqaddsa hija l-ikel preżentazzjoni ta’ Mons. Arċisqof tal-Ġisem u d-Demm ta’ Kristu Charles J. Sciclina, tagħti ħjiel L-Ewkaristija hija misteru li kull ħaj fostna biex jgħajjixna kuljum. tajjeb u tifsira siewja fil-ġabra ta’ Nisrani għandu jemmen, jiċċelebra Tassew li mingħajr Ġesù Ewkaristija tagħlim dwar l-Ewkaristija. Żgur u jgħix. F’dan il-ktieb insibu ġabra ma nistgħu nagħmlu xejn.
Magazin bil-Malti għaż-żgħażagħ u l-adolexxenti Għal aktar informazzjoni ibagħtulna email fuq gwida@sdcmuseum.org
www.facebook.com/xehda