NOVDIĊ 2015
L-Għana Malti
L-għanjiet u l-mużika ta’ artna
Ġol-grotta ta’ Greccio
Kif bdiet it-tradizzjoni talpresepji fi djarna
Il-Pajjiżi tal-Commonwealth Xi jkun iċ-CHOGM u liema pajjiżi jieħdu sehem fih?
F’din il-ħarġa: Għal darb’oħra qed joqrob żmien il-Milied, dak iż-żmien fis-sena li fih niftakru fit-twelid ta’ Ġesù – għalkemm għal xi wħud huwa aktar il-festa ta’ Santa Klaws! Biex ngħidu l-verità dawn it-tnejn donnu faċli nitħawduhom għax għandhom ħafna affarijiet komuni. Ittnejn li huma nħobbu npinġuhom biddaqna u ħafna drabi mdawrin bit-tfal. It-tnejn insejħulhom b’ismijiet differenti bħal San Nikola, Immanuel, Ġesù ta’ Nazaret, Father Christmas u ħafna oħrajn. Fuq kollox it-tnejn li huma jidhru bħala nies ġenerużi u naħseb li għalhekk ħafna minna neħdulhom rashom bix-xewqat kollha tagħna! Imma jekk noqogħdu naħsbu ftit filfond, nindunaw li hemm ftit differenza mhux ħażin! Fl-istorja ta’ Santa Klaws dejjem impressjonani l-fatt li fil-lejl tal-Milied hu jżur id-djar ta’ dawk ittfal (u forsi żgħażagħ ukoll!!) li kienu bil-għaqal u lilhom biss iħalli rigal! Millbanda l-oħra Ġesù ġie fid-dinja mhux għax qgħadna bil-għaqal imma għax ħadd minna mhu bil-għaqal biżżejjed! Kollha kemm aħna rridu nitjiebu! Fl-aħħar mill-aħħar l-istorja ta’ Santa Klaws titkellem fuqi u fuq il-ħafna affarijiet u rigali li dejjem irrid, filwaqt li l-istorja ta’ Ġesù hija dwar xi ħaġa ferm aktar, xi ħaġa li tant għandi bżonn – l-għajnuna ta’ Alla.
L-GĦANA MALTI
2
LIFE IS HARD BUT GOD IS GOOD
4
STAR WARS: THE FORCE AWAKENS
6
ĠOL-GROTTA TA’ GRECCIO
9
L-IMĦALLEF TIFEL
10
MINN HAWN U MINN HEMM
13
L-UŻU TAL-ART
18
MUŻIKA MODERNA TAX-XJUĦ
20
L-EWWEL KMANDAMENT
22
QREMPUĊU
25
EWREKA: L-ILMA
26
IL-PAJJIŻI TAL-COMMONWEALTH 28
Jekk tieqaf taħseb tinduna li dawn it-tnejn huma ftit differenti! Il-Milied ittajjeb, ħbieb! Il-paċi miegħek. ✖
Poster UFFICCJU DISTRIBUZZJONI
GRAFIKA STAMPA
Blata l-Bajda
VERITASPRESS Ħaż-Żabbar
ABBONAMENTI XEHDA GHASEL, DAR GENERALI TAS-SOCJETA TAD-DUTTRINA NISRANIJA, TRIQ SAN GORG PRECA, IL-MARSA ABBONAMENT REGOLARI: €9 ABBONAMENT BIL-POSTA: €12 PREZZ TA’ KOPJA: €2
www.facebook.com/xehda
L-Għana Malti
y bertram PORTELLI
Hemm min jieħu qatgħa kif jisma’ lil xi ħadd jgħanni, pereżempju fuq ir-radju, u hemm persuni oħra – iva, anki żgħażagħ – li l-għana Malti jaffaxxinahom. Hu x’inhu, żgur però li l-għana Malti – li jaf il-bidu tiegħu fis-seklu 15 jitqies bħala l-kant u l-mużika folkloristika tal-gżejjer tagħna. Insibu dokumenti li fihom hemm imniżżla anki xi ismijiet ta’ xi għannejja tas-seklu 15! Sa mill-bidu, l-għana Malti
kellu xi strumenti marbuta miegħu bħat-tanbur, ilvjola (jixbah lill-vjolin), l-iljut (strument bil-kordi, qisu kitarra) u t-trumbetta. L-għana kien jinstema’ l-aktar f’okkażjonijiet bħat-tiġijiet, il-funerali, fil-festi tal-irħula u anki f’festi reliġjużi u nazzjonali oħra bħall-Milied, il-Vitorja u wkoll fil-festa talImnarja. Mas-seklu 17 bdew jiżdiedu wkoll xi strumenti oħra għal waqt l-għana. Se nitkellmu ftit fil-qosor dwar tliet tipi ta’ għana, l-għana spirtu pront, l-għana tal-fatt u fl-aħħar l-għana la Bormliża. L-GĦANA SPIRTU PRONT Kif jindika l-isem tiegħu, dan ittip ta’ għana jiġi vvintat dak ilħin stess u għalhekk, l-għannej ikollu biċċa xogħol diffiċli. Dan għaliex minbarra li jrid jaħseb x’se jgħid, l-għannej irid ukoll joqgħod attent biex jibqa’ jżomm ir-ritmu u r-rima. Kważi l-għannejja kollha jgħannu dan it-tip ta’ għana waqt li jkunu akkumpanjati minn xi kitarrist, għalkemm ġieli wkoll jitgħanna mingħajr strument mużikali. Dan l-għana jitkanta permezz
2 NOVEMBRU/DIĊEMBRU 2015
ta’ kwartini (strofa ta’ erba’ versi) bil-vers ottonarju (ta’ tmien sillabi). L-GĦANA TAL-FATT Għall-kuntrarju tal-għana spirtu pront, l-għana tal-fatt ikun imħejji minn qabel u jirrakkonta ġrajja mnebbħa minn valuri familjari, soċjali jew nazzjonali. Pereżempju nsibu għana tal-fatt imnebbħa mill-istorja ta’ pajjiżna jew inkella għana b’tema politika. Dan l-għana huwa kompost minn ottavi (strofi ta’ tmien versi), b’versi ottonarji u birrima. L-GĦANA LA BORMLIŻA Dan l-għana huwa fost l-aktar li tinħtieġ ħila għalih għax għalih hemm bżonn ta’ vuċi għolja u teknika partikulari. Probabbilment li dan l-għana nbeda l-ewwel min-nies ta’ Bormla u għalhekk baqa’ jġorr miegħu dan l-isem. Dan l-għana ma jsegwix dejjem l-istess forma għaliex xi drabi jkun ivvintat dak il-ħin, inkella jkun ippreparat kollu minn qabel u drabi oħra, nofsu jkun
ippreparat u l-kumplament ivvintat. Dan l-għana jista’ jitkanta minn għannej wieħed jew inkella minn tnejn li jirrispondu lil xulxin bl-għana. L-GĦANA TAL-BANJU Dan mhux għana ta’ min joqgħod ikanta waqt li jinħasel! Iżda ħafna drabi, in-nisa kienu jkantaw (jew jgħannu) waqt li jkunu qegħdin jaħslu l-ħwejjeġ tagħhom. Dan il-ġeneru kien jitgħanna anki qabel it-tieni nofs tas-seklu 18 u minbarra waqt ix-xogħol, kien jitgħanna wkoll waqt id-divertiment. Mis-sittinijiet tas-seklu li għadda ’l hawn, bdew
jinstemgħu tliet tipi oħra ta’ għana li huma l-makkjetta (għana b’xejra umoristika), l-għana tal-quddies (għana b’xejra spiritwali) u d-dwett (għana ppreparat biex jitgħanna bejn żewġ għannejja). Fl-apprezzament tagħna lejn dak kollu sabiħ li hu Malti, żgur li ma nistax inħallu barra l-għana. Minkejja li llum il-ġurnata, l-għana Malti naqqas xi ftit mill-popolarità tiegħu, qegħdin jittieħdu diversi inizjattivi kif inhu xieraq biex jibqa’ magħna dan il-wirt li rċevejna mingħand missirijietna. ✖
3
“Life is hard
y jean paul PARASCANDALO
but God is good”
Ftit mistoqsijiet
ta’ malajr: » » » » » » »
Isem sħiħ: Sr Michaela Paris Età: 46 sena Minn fejn int? Tal-Virtù, ir-Rabat Malta Ikel favorit: Ħaxix u frott Mużika favorita: Kull tip ta’ mużika, basta mużika Sport favorit: Volleyball Ktieb li ħadt gost taqra: The Horse Whisperer ta’ Nicholas Evans
XI JFISSER ĠESÙ GĦALIK? KOLLOX! Ġesù hu kull nifs li nieħu. L-imħabba ta‘ ħajti. Hu dak li ġabarni mill-qiegħ u tani r-rigal ta‘ ħajja ġdida u l-vokazzjoni. Ferħ li ma jitfissirx għax hu ferħ li tesperjenzah. NAFU LI TAĦDEM MAT-TFAL U Ż-ŻGĦAŻAGĦ ABBANDUNATI, IMMA EŻATTAMENT KEMM ILEK TAĦDEM F’DIN IL-VOKAZZJONI? Ilni 33 sena li tajt ħajti biex inħobb lil dawn it-tfal u ngħix għalihom. 22 sena minnhom għaddejthom ngħallem fl-iskola tagħna St Angela Nursery f’TasSliema. KIF TKUN IL-ĠURNATA TIEGĦEK BĦALA SORU? X’JINVOLVI X-XOGĦOL TAGĦKOM? Talb, talb, u talb għax ix-xogħol tiegħi huwa talba kontinwa lil dak li mingħajru ma nista’ nagħmel xejn. Jien nagħmel li nista’ fil-kapaċità dgħajfa tiegħi, 4 NOVEMBRU/DIĊEMBRU 2015
imbagħad Ġesù jipperfezzjonah kif jogħġob lilu. Filgħodu nqumu nippreparaw it-tfal għall-iskola. Wara li nwassluhom l-iskola niltaqgħu bħala komunità biex nitolbu flimkien u niċċelebraw il-quddiesa. Il-ġurnata tkompli bix-xogħol tat-tindif, tisjir, ħasil u mogħdija tal-ħwejjeġ u ġieli appuntamenti u laqgħat li jikkonċernaw lit-tfal. Xiri ta’ groceries ma jonqosx.
X’RELAZZJONI GĦANDKOM BEJNIETKOM FIL-KUNVENT? Bħala komunità ngħixu qalb waħda, ngħinu ’l xulxin u naqsmu flimkien dak kollu li matul il-jum iferraħna u anke dak li jtaqqalna. Inkunu flimkien fil-ħinijiet ta’ talb, ikel u rikreazzjoni. Fil-vaganzi tat-tfal noħorġu għal xi picnics jew il-baħar u fi tmiem il-ġimgħa niċċelebraw il-quddies filkomunità mat-tfal.
TARAW APPREZZAMENT GĦAXXOGĦOL LI TAGĦMLU? It-tbissima tat-tfal hija l-akbar apprezzament. Anke l-fatt li jiġu lura mill-iskola jew xi ħarġa u jiġu jiġru fuqna, jgħannquna u jifirħu bina. Però ħafna drabi jagħmlulna kartolini wkoll u jiktbulna ittri verament sbieħ u ta’ qsim il-qalb. Għalkemm ma nqabbduhomx jagħmlu faċendi niggustawhom jgħidu: “Trid ngħinek Sis?” Aħna li nagħmlu għalihom għax inħobbuhom mill-qalb u ma nippretendux grazzi. X’INHUMA D-DIFFIKULTAJIET LI JGĦADDU MINNHOM IT-TFAL META JIĠU BIEX JIDĦLU MAGĦKOM? Id-diffikultajiet huma ħafna, u ftit minnhom serji. It-tfal ibatu ħafna min-nuqqas ta’ preżenza tal-ġenituri. Ħafna minnhom ikunu diġà batew qabel ma waslu għandna wkoll. Nippruvaw ngħinuhom mill-aħjar li nistgħu biex nagħmlulhom din il-bidla f’ħajjithom faċli kemm jista’ jkun, iżda xi wħud jgħaddu minn trawma kbira saħansitra jmorru lura bħala studji, u jbatu xi problemi fiżiċi wkoll. Hemm dawk it-tfal li meta jiġu għandna jidraw mill-ewwel u jħossuhom aħjar. Fost dawn hemm dawk li batew il-ġuħ u s-swat. X’EMOZZJONIJIET TĦOSSU META XI ĦADD JASAL FL-ETÀ LI JĦALLIKOM? F’mumenti bħal dawn inħossu emozzjonijiet qawwija ħafna. Emozzjonijiet ta’ firda li tpoġġik f’ansjetà jekk hux se jkampaw waħedhom. Emozzjonijiet xi ftit ta’ dwejjaq għax nimmissjawhom ħafna. Imma fl-aħħar mill-aħħar nifirħu magħhom li jkunu waslu sal-punt f’ħajjithom li kapaċi jieħdu deċiżjoni għalihom u kapaċi jieħdu ħsieb tagħhom infushom. Aħna xorta dejjem nibqgħu hemm għalihom biex nissapportjawhom u
ngħinuhom. Huma wkoll jibqgħu jiġu jżuruna, iċemplulna, u jikkomunikaw magħna permezz ta’ emails u anke Facebook. ISSIB XI DIFFIKULTAJIET FILĦIDMA TIEGĦEK? L-akbar diffikultà tkun meta nara lil xi tifel jew tifla tbati u ma nkun nista’ nagħmel xejn biex intejjeb is-sitwazzjoni. Ħafna drabi ma jkunx jiddependi minni, imma mill-awtorità jew mill-ġenituri biex is-sitwazzjoni tagħhom tinbidel għall-aħjar. Bħal pereżempju meta jkun imisshom iż-żjara mal-ġenitur jew ġenituri u ma jitfaċċawx. It-tfal iweġġgħu ħafna f’każijiet bħal dawn. XI JQAWWILEK QALBEK BIEX TKOMPLI F’DIN IL-ĦIDMA? Jien ma naqta’ qalbi qatt. Nitlob li xi darba ma jkollix għaliex nieħu ħsieb aktar tfal fid-djar tagħna għax nitlob mill-qalb ‘l Alla li l-problemi soċjali ta’ dawn it-tfal jintemmu u t-tfal kollha jgħixu biss fil-familji tagħhom b’mod san u seren. Però ħafna persuni jabbużaw mil-libertà li Alla tana bħala bnedmin u jkomplu jiżbaljaw. Sakemm it-tfal għandhom bżonni jien se nkun hemm għalihom għax l-imħabba li għandi għalihom
hija l-kuraġġ li ssuqni biex ma naqta’ qalbi qatt. ISSIBU MIN JGĦINKOM? Għandna diversi persuni li jiġu jgħinuna kuljum. Helpers u voluntiera li jiġu jgħinu t-tfal fixxogħol tal-iskola, jistudjaw, jilagħbu magħhom, hemm oħrajn li jħitu, u oħrajn li jgħallmuhom il-kitarra u l-pjanu. Hemm dawk ukoll li jiġu biex iwassluhom il-futbol, gymnastics jew xi privat. KIF TIDDESKRIVI L-ESPERJENZA TAGĦKOM FIL-MALTA SONG FOR EUROPE? TERĠGĦU TIEĦDU SEHEM? Indeskrivibbli! Sabiħa wisq u ma ninsieha qatt, però s’issa m’għandniex il-ħsieb li nerġgħu nieħdu sehem. Huwa impenn kbir u jirrikjedi ħafna ħin. Naħseb li bħalissa ftit diffiċli minħabba l-ħafna xogħol li għandna mat-tfal. MESSAĠĠ TAL-AĦĦAR “Life is hard, but God is good.” Vera li l-ħajja fiha ħafna toqol ta’ problemi u inkwiet, però taqtgħux qalbkom, jekk tibqgħu sodi fittama tal-Mulej. Hu jwassalkom fil-port tas-salvazzjoni u l-paċi. Bi Kristu, ma’ Kristu, fi Kristu… KOLLOX POSSIBBLI! Nitlobkom titolbu għat-tfal li jinsabu fid-djar tagħna jekk jogħġobkom. Grazzi. 5
y warren BUSUTTIL
6 NOVEMBRU/DIĊEMBRU 2015
Forsi ma temmnunix, imma… ħafna snin ilu, eżattament 35 sena ilu, f’dinja mhux daqshekk ’il bogħod minn din tagħna, Star Wars kienet biss idea u kull meta din l-idea ppruvaw jagħtuha l-ħajja ħadd ma kien jidher interessat. Kien George Lucas li ġie ispirat li jikteb storja ta’ fantaxjenza ftit differenti minn dawk li kienu mdorrijin bihom fi żmienu. Dan wasal għalih wara żmien twil jifli u jaqra numru ta’ komiks, isegwi serje famużi u ħafna stejjer li f’dak iż-żmien kienu popolari. Madankollu xorta kien jemmen li f’dan il-ġeneru kien hemm xi ħaġa nieqsa u qatagħha li joħloq storja ġdida bl-isem ta’ Star Wars. Tassew ftit kienu l-persuni minn ta’ ġewwa f’Hollywood li semgħu b’dan il-proġett ġdid imma kważi ħadd ma ħadu bis-serjetà. Għall-ewwel l-ebda studio mill-kbar ma deher interessat sakemm fl-aħħar 20th Century Fox iddeċidiet li tidħol għal dan
il-proġett… deċiżjoni li żgur ma ddispjaċihomx għaliha. L-ewwel film kien jismu Star Wars: A New Hope, li ħareġ f’Mejju tal-1977 u nistgħu ngħidu li naqqax ismu fl-istorja taċċinematografija. L-istorja tkompli b’numru ta’ sequels li komplew iżommu lid-dinja ta’ Star Wars fil-quċċata ta’ waħda mill-aħjar serje li kien hawn fl-istorja. Issitt films li ħarġu ta’ Star Wars ġew innominati għall-Academy Awards u flimkien daħlu s-somma ta’ ’l fuq minn €4 biljun. Għalkemm għaddew 35 sena minn mindu faqqset din l-idea f’moħħ George Lucas, id-dinja ta’ Star Wars ħabbtitha malakbar franchise ta’ żmienna bħal ngħidu aħna Harry Potter, Middle-Earth, James Bond u l-Marvel. Huwa maħsub li sal-2012, din is-sensiela daħlet madwar €30 biljun fi prodotti marbuta ma’ Star Wars fosthom
logħob u DVDs. Mur għidilhom dawk l-istudios li ma ħadux lil Lucas bis-serjetà! Fl-2012, il-kumpanija Walt Disney ħabbret li se toħroġ tliet episodji oħra ta’ Star Wars fissnin li ġejjin fosthom ‘Star Wars: The Force Awakens’, li huwa mistenni li joħroġ ftit ġimgħat oħra. Imbagħad f’Mejju tal-2017 joħroġ it-tieni wieħed ta’ din ittriloġija ġdida u fl-2019 l-aħħar episodju. L-UNIVERS TA’ STAR WARS Il-ġrajjiet kollha ta’ Star Wars iseħħu f’galassja ’l bogħod ħafna u f’passat imbiegħed. Iva, fhimtu tajjeb, fil-passat. Kull wieħed mill-films ta’ Star Wars jibda bil-frażi magħrufa “A long time ago in a galaxy far, far away…" Għalkemm fil-films niltaqgħu ma’ robotic droids, space ships u kull xorta ta’
FTIT KURŻITÀ FUQ IL-FILM Il-mużika ta’ din is-serje kkomponieha John Williams b’numru ta’ stili ta’ mużika differenti għall-karattri differenti fl-istorja. Il-main theme ta’ Star Wars saret tant popolari u hija magħrufa bħala waħda mill-iktar imfittxija fl-istorja moderna tal-mużika. Tajjeb insemmu li għall-ewwel Lucas ħaseb li se jagħmel film wieħed iżda malajr induna li kien hemm ħafna aktar potenzjal. Id-dinja ta’ Star Wars mhix limitata għall-films. Insibu numru ta’ komiks, kotba, logħob, animated series, xogħlijiet oħra artistiċi, theme park f’Disney u għadd kbir ta’ action figures u props li ntużaw fil-films li wieħed jista’ jixtri fosthom lightsabers, blasters u maskli ta’ Chewbacca, Stormtropper u Darth Vader.
7
teknoloġija avvanzata, il-ġrajjiet ta’ Star Wars huma parti minn passat minsi f’galassja ħafna ’l bogħod. Fihom niltaqgħu ma’ diversi razez ta’ aljeni differenti, li għalkemm uħud jixbhu lillbnedmin, oħrajn huma ta’ xejra totalment differenti! Fuq kollox fiċ-ċentru tal-ġrajjiet fi Star Wars dejjem insibu l-‘Force’, qawwa li tinsab f’kull ħaġa maħluqa u li xi wħud għandhom il-kapaċità li jħossuha u b’taħriġ intensiv anke jużawha.
Hawnhekk irrid nitkellmu fuq ilfamużi Jedi. Dawn huma l-akbar dixxipli tal-‘Force’ u jemmnu li jekk tħalliha tmexxik din se twasslek biex tagħmel it-tajjeb. Għalhekk minn meta jkunu żgħar, dawk kollha li kapaċi jħossu l-preżenza tal-‘Force’, jibdew żmien twil ta’ taħriġ biex isiru huma wkoll ‘Jedi'. Imma dawn mhumiex l-unika nies li kapaċi jużaw il-‘Force’. Is-Sith hi fazzjoni li tipprova tuża l-qawwa kbira li hemm
fil-‘Force’ biex ijassru lill-oħrajn. Il-biċċa l-kbira tal-istorja ddur madwar dawn iż-żewġ gruppi u t-taqbida tagħhom kontra xulxin. Madankollu, fl-istorja niltaqgħu ma’ ħafna karattri oħra li għalkemm mhumiex qawwija bħall-Jedi u s-Sith, imma r-rwol tagħhom jibqa' indispensabbli. Din hija waħda mill-isbaħ kwalitajiet tas-serje Star Wars. M'hemmx eroj wieħed li dejjem isalva s-sitwazzjoni, imma kull karattru għandu parti essenzjali mill-plott sħiħ. Il-films juru kif anke l-aktar karattru dgħajjef jista’ jkun indispensabbli biex jirbaħ it-tajjeb. STAR WARS: THE FORCE AWAKENS Dan se jkun is-seba’ film fisserje ta’ Star Wars. L-ewwel triloġija hi dik li llum magħrufa bħala Episodes 4, 5 u 6 li nħadmu bejn l-1977 u l-1983. Imbagħad inħadmu prequels għal dak li jiġri f’dawn il-films b’Episodes 1, 2 u 3 li ħarġu bejn l-1999 u l-2005. Il-film il-ġdid se jkun Episode 7 u fih se jieħdu sehem atturi stabbiliti mill-films tal-passat bħal Harrison Ford (Han Solo) u Carrie Fisher (Leia) kif ukoll oħrajn ġodda bħal Oscar Isaac (Poe Dameron) u Andy Serkis (Snoke). L-istorja ta’ dan il-film tkompli 30 sena mill-fatti li ġraw fi Star Wars: Return of the Jedi fejn fih Luke Skywalker bl-għajnuna ta’ sħabu, jirbaħ lill-qawwiet tas-Sith li jkunu kkorrompew ir-Repubblika l-Antika u ffurmaw imperu ta’ ħażen. Madankollu l-ħażen tas-Sith ma mietx għalkollox u f’Episode 7 se naraw kif il-biċċa xogħol se taqa’ f’idejn grupp ġdid ta’ eroj li jieqfu għall-ħażen tas-Sith. ✖
8 NOVEMBRU/DIĊEMBRU 2015
ime T Machine y karol paul DE BONO
ĠOL-GROTTA TA’ GRECCIO
Is-sena kienet l-1223. Franġisku t’Assisi, jew kif nafuh aħna, San Franġisk, kellu 41 sena. Kien qiegħed jgħix ġewwa Fonte Columbo fl-Italja. Il-Milied kien fadallu biss ħmistax-il ġurnata u xtaq isib mod ġdid kif jiċċelebra l-Milied. Xtaq li n-nies jaraw b’għajnejhom ilfaqar li fih twieled il-Mulej Ġesù, l-istess faqar li kien ra hu meta żar il-grotta ta’ Betlem fil-Palestina. Iva! Hekk xtaq u hekk għamel, u b’hekk ħoloq l-ewwel presepju. Iżda żmien ma kienx fadal wisq. Malajr bagħat messaġġ lil ħabib tiegħu, Giovanni Vellita, li kien ħalla l-ħajja tal-lussu u beda jgħix fil-faqar bħala eremita ġewwa l-villaġġ ta’ Greccio. Franġisku ħeġġu biex ifittex jipprepara kollox: it-tiben, il-baqra u l-ħmara ġo grotta ċkejkna li kien hemm ġewwa l-villaġġ, għax f’dak il-quddiesa ta’ nofsillejl ta’ dik is-sena ried jagħmilha fl-għar fuq it-tiben! Vellita beda jħejji dak li kien hemm bżonn, u beda jxerred ilkelma li fil-lejla tal-Milied, kellha sseħħ xi ħaġa speċjali ġewwa dik il-grotta. In-nies ukoll bdew iħejju torċi u fanali biex idawlu dak il-lejl kif il-kewkba dawlet l-għoljiet ta’ Betlem fil-lejl talMilied. Meta Franġisku wasal
fi Greccio, kien tassew kuntent b’dak li kien tħejja.
u lil Franġisku jeħodha f’idu u jitbissmilha.
Il-lejl tant mistenni wasal. Innies tal-post, flimkien mal-aħwa Franġiskani bdew mexjin lejn il-grotta f’purċissjoni, ikantaw għanjiet li dwew mal-bosk kollu. Id-dwal mill-fanali dawwal il-borra ħafifa li kienet bdiet nieżla f’dak il-ħin. Fil-grotta kien hemm biss il-maxtura bi statwa tal-bambin, u l-baqra u l-ħmara. Il-quddiesa ġiet iċċelebrata fuq artal sempliċi li nbena viċin il-maxtura. Franġisku qara l-Evanġelju u għamel prietka sabiħa fuq it-twelid tal-Mulej Ġesù f’tant faqar u umiltà. Giovanni Viletta jgħid li f’dan il-ħin ra l-istatwa ta’ Ġesù Bambin tieħu l-ħajja,
Il-ferħ ta’ dak li ġara f’dak il-lejl fi Greccio baqa’ jinħass ġranet wara. L-istorja tgħid li l-morda li missew mat-tiben li kien hemm f’dik ilgrotta fiequ mill-mard tagħhom. Anke l-annimali morda li ngħataw jieklu minn dak it-tiben bdew ifiqu. Dak li għamel San Franġisk għadna nagħmluh aħna llum. Naħseb illi inti għandek presepju, u tarma xi bambin fid-dar, hux hekk? Mela ħalli nagħtik biċċa xogħol. Fi żmien dan il-Milied oqgħod kuljum għal ftit ħin tħares lejn ix-xbieha tal-Bambin fil-grotta, u mingħajr ma tgħid xejn, f’qalbek ħoss il-paċi li ġabilna hu f’dak il-lejl qaddis. Min jaf… forsi int ukoll tara l-bambin jieħu l-ħajja u jitbissimlek! Il-Milied it-tajjeb! ✖
9
y robert ALOISIO
L-IMĦALLEF
TIFEL
ROSARIO LIVATINO – 25 SENA MINN MEWTU
“Giudice ragazzino” (imħallef tifel) kien sejjaħlu Francesco Cossiga, li iktar tard sar President tal-Italja, u dan mhux b’kumpliment, tant li wara, Cossiga kien imġiegħel jgħid li ma kienx qal għalih. Waħda mill-għalliema tiegħu sejħitlu “imħallef żgħir” iżda kienet titkellem biss fuq l-istatura fiżika tiegħu, għax fil-verità kellu statura morali ta’ ġgant. Rosario Livatino nqatel mill-mafja 25 sena ilu, sentejn qabel ma nqatlu l-Imħallfin Falcone u Borsellino. Imma min kien Livatino?
MINN FAMILJA TA’ AVUKATI Bin Vincenzo, avukat minn familja ta’ avukati, u Rosalia mwielda Corbo, Rosario Livatino twieled f’Canicattì, Agriġento fin-Nofsinhar ta’ Sqallija, fit-3 ta’ Ottubru 1952. Belt fejn il-kontroll mafjuż jifga l-politika u l-ekonomija. Rosario, l-uniku wild tal-familja, kien tifel kwiet, doċli, u ġentili, b’għajnejn kbar skuri u ħelwin. Kien iħobb jilgħab l-aktar bil-karozzi żgħar u bis-suldati, u sa minn ċkunitu kien appassjonat għall-qari. Kellu tfulija serena, bieb ma’ bieb mal-Knisja ta’ San Duminku, f’familja sempliċi, rispettuża u riżervata, li kienet issegwih b’attenzjoni u b’affezzjoni. Rosario ma damx ma beda juri ħiliet eċċezzjonali fl-iskola u u fl-istudju. Huwa daħal fil-Liċeo Klassiku Ugo Foscolo. F’dawk is-snin tal-Liċeo, rari kien jinżel għall-brejk biex jibqa’ fil-klassi jgħin lil sħabu li ma jkunux fehmu xi ħaġa. Miftuħ dejjem għallbżonnijiet tal-oħrajn, għalkemm ta’ karattru riżervat u jevita 10 NOVEMBRU/DIĊEMBRU 2015
l-parties, Rosario kien jistudja ħafna, minbarra li kien impenjat ħafna fl-Azzjoni Kattolika. Ommu kienet tatu trobbija Kattolika, iżda kien fis-snin tal-Liċeo li Rosario kellu konverżjoni personali, aċċetta hu minn jeddu lil Ġesù Kristu bħala s-Salvatur tiegħu, konvint li ma tistax tkun Nisrani biss mit-tradizzjoni, iżda b’għażla personali li ġejja middon tal-fidi. Min kien jafu jiddeskrivih bħala tifel maħbub minn kulħadd, matur iktar mill-medja tal-età tiegħu u għaref, tant li sħabu tal-klassi kienu jsejħulu biex jiċċajtaw “Centunanno”. Għal dan l-istudent tal-Liċeo intelliġenti u affaxxinat b’Alla, wasal il-jum deċiżiv tal-għażla: x’se jagħmel meta jikber? U Rosario ma kellux dubju: ried isir maġistrat. MAĠISTRAT TA’ 26 SENA Ta’ 23 sena Livatino ggradwa bl-unuri fil-liġi (cum laude) millUniversità ta’ Palermo u eżatt
wara fix-xjenzi politiċi. Tliet snin wara, fl-1978, Rosario nkuruna l-ħolma ta’ ħajtu meta daħal fil-maġistratura, fit-Tribunal ta’ Caltanisetta. Fid-djarju tiegħu, dakinhar, kiteb b’biro ħamra, b’mod li jidher sew: “Ħadt il-ġurament; mil-lum dħalt fil-Maġistratura”. U mbagħad, bil-lapes żied: “Jalla l-Mulej ikun miegħi u jgħinni nirrispetta l-ġurament u nġib ruħi skont kif titlob minni l-edukazzjoni li tawni ommi u missieri.” Is-sena 1978 kienet sena li mmarkat ħajtu, għax kienet ukoll is-sena li fiha miet Pawlu VI, li Livatino, fid-djarju tiegħu sejjaħlu “l-Papa tiegħi”. Livatino ħass sa minn kmieni l-problema tal-ġustizzja u ħadha mill-ewwel bħala l-missjoni tiegħu. Id-diffikultà enormi li tiġġudika bniedem ieħor bħalek, li trid tiddeċiedi x-xorti tiegħu, mhix xi ħaġa żgħira għal min isofri profondament fil-kuxjenza tiegħu u għandu sens sinċier ta’ karità. Huma valuri li nsibuhom mill-ġdid fil-Christifideles Laici
(l-Eżortazzjoni Appostolika ta’ Ġwanni Pawlu II fl-1988), fuq il-vokazzjoni u l-missjoni tal-lajċi fil-Knisja u fid-dinja, li tgħid li “l-karità li tħobb u taqdi lillpersuna ma tistax tkun mifruda mill-ġustizzja”(§42).
jikteb, u mhux diffiċli tinduna minn fejn ġie ispirat, l-istess bħalma meta kiteb li “l-ogħla att ta’ ġustizzja irid ikun l-ogħla att ta’ mħabba jekk hi ġustizzja vera, u viċiversa jekk inhija mħabba awtentika”.
Iżda kif se teżerċita l-ġustizzja fi Sqallija, meta ħafna Sqallin iqisu l-Istat bħala “barrani”? Jgħidu li l-verità għandha sebat irjus. Kif se ssibha l-verità? Kif se jirnexxilek toħroġha rebbieħa fi gżira kkumplikata bħal din? Kien ma' din ir-realtà diffiċli li l-maġistrat żagħżugħ, gradwat frisk u mimli entużjażmu, ma damx ma ħabbat wiċċu. Fl-1979, Livatino nħatar Pubblico Ministero fit-Tribunal ta’ Agriġento, u wara ftit żmien ta’ apprentistat, ħa f’idejh l-iktar inkjesti delikati tal-attività mafjuża minbarra dawk ta’ kriminalità komuni. Hekk Livatino beda jinvestiga t-“tangentopoli siciliana” u allura l-mafja ta’ Agriġento. Bħala bniedem kapaċi, intelliġenti u professjonali, Livatino ma damx ma sar punt ta’ riferiment għallkollegi tiegħu.
Il-ħajja tal-Imħallef Livatino, minbarra li kienet sostnuta bilVanġelu, kienet minsuġa bit-talb. Huwa kien jibda l-ġurnata billi jagħmel viżta qasira fil-knisja żgħira ta’ San Ġużepp fejn il-Qorti u hemm jinxteħet f’xi rokna jitlob fejn ma jarah ħadd. Anke għall-quddiesa tal-Ħadd kien jagħżel knisja fejn ħadd ma jkun jafu. Kien bniedem ta’ fidi konkreta, u ma kien jagħmel xejn biex juri ruħu. Darba, fid-djarju tiegħu, kien kiteb li “meta mmutu m’aħniex se niġu mistoqsija jekk konniex kredenti iżda jekk konniex kredibbli”.
BNIEDEM TA’ FIDI Ta’ kull filgħodu Rosario kien jitlaq bil-karozza żgħira tiegħu minn Canicattì lejn il-Qorti t’Agriġento, ftit kilometri ’l bogħod. Fl-awla tal-udjenzi ried li jkollu Kurċifiss, biex dejjem ifakkru fil-karità u fir-rettitudini. Livatino kien mixħut fuq xogħlu b’ruħu u b’ġismu. Kien jibqa’ jaħdem il-qorti sa tard billejl u x-xogħol kien jieħdu d-dar, biex ikompli jistudja l-kawżi fuq dik l-iskrivanija, li fuqha kienu jispikkaw għal darb’oħra l-Kurċifiss u Vanġelu, li min-noti li kien iħażżeż fuqu, jidher li kien jikkonsultah ħafna, daqs jekk mhux iktar mill-kotba tal-liġi.
“L-imħallef irid juri li huwa persuna serja, ekwilibrata, responsabbli. Bniedem kapaċi jikkundanna, iżda wkoll kapaċi jifhem”, jikteb Livatino, u proprju dan li huwa pprova jagħmel, “jagħti ruħ lil-liġi”, fl-isforz kontinwu li jkun ġust fil-kundanna imma attent li ma jħawwadx il-persuna mar-reat, u jiddeċiedi dejjem b’ġustizzja, avolja, kif
jikteb, “li tiddeċiedi hija waħda milliktar ħwejjeġ diffiċli li l-bniedem huwa msejjaħ li jagħmel… iżda proprju f’dawn id-deċiżjonijiet, li l-maġistrat li jemmen jista’ jsib rapport ma’ Alla: rapport dirett, għax li twettaq il-ġustizzja hija talba, hija offerta tiegħek innifsek lil Alla.” Darba fil-Ferragosto, il-vaganzi ta’ Santa Marija tant sagri għat-Taljani, Livatino reġa’ daħal il-Qorti biex jiffirma ordni ta’ ħelsien mill-ħabs, biex ma jħallix priġunier li kellu jiġi lliberat iqatta’ fil-ħabs ġurnata aktar milli suppost. Wara mewtu bdew ħerġin iżjed stejjer li qabel ftit kienu jafuhom: kemm kien jagħmel karità, kemm kien iħobb lill-imwarrbin u lill-foqra. Ġieli kien jaqbad u jagħmlilhom xirja hu. Min kien jieħu ħsieb il-kamra mortwarja, irrakkonta, bid-dmugħ f’għajnejh, fuq kemm-il darba ra lill-Imħallef jitlob biswit il-katavri ta’ nies kriminali, li Livatino nnifsu kien ġie wiċċ imb wiċċ magħhom f’ħajjithom u magħhom kellu japplika l-liġi, iżda li f’għajnejh baqgħu dejjem ħutu fi Kristu. “F’IDEJN ALLA” Fl-1989, Livatino nħatar giudice a latere (imħallef li jagħmel parti mill-kulleġġ ġudizzjarju) fis-sezzjoni speċjali ta’ Miżuri ta’ Prevenzjoni
“Il-ġustizzja hija meħtieġa, iżda mhix biżżejjed, u trid tkun superata mil-liġi tal-imħabba”, 11
u wisq probabbli kienet din ilkariga delikata li qarrbitu lejn il-mewt vjolenti tiegħu. Livatino kien persuna inflessibbli, koerenti, u ma kienx iħalli lilu nnifsu jiġi influwenzat. La kien jidħol fi klabbs u lanqas jagħmel parti minn assoċjazzjonijiet, ma kienx jagħti intervisti lill-ġurnalisti u rari kien jagħmel interventi pubbliċi. Is-sens sinċier tiegħu tad-dover tal-qadi għamel minnu speċi ta’ missjunarju: “missjunarju” talġustizzja. Minħabba l-għarfien profond tiegħu tal-fenomenu mafjuż, il-ħila tiegħu li jibni millġdid il-ġrajjiet li jkunu seħħew, u jsib it-trufijiet f’investigazzjonijiet kumplessi, lil Livatino kienu jafdawlu l-iktar inkjesti delikati. U hu, bla ma qatt jgħeja jew inaqqas mid-determinazzjoni, kien jaqta’ sentenza wara l-oħra. Hekk spiċċa fil-mira ta’ Cosa Nostra. Livatino talab li jagħtu lilu inkjesta diffiċli ħafna fuq mafja, għax hu biss mill-imħallfin kien ġuvni u ma kellux mara u tfal. Kienet inkjesta li kellha twassal għall-konfiska tal-beni ta’ erba’ mafjużi ta’ Agriġento, kapijiet ta’ familji potenti u ‘intoccabili’ ta’ Canicattì. B’fiduċja sħiħa Livatino abbanduna ruħu f’idejn Alla. ‘Sub Tutela Dei’, kiteb fid-djarju tiegħu. Rosario kien iħoss li kien qiegħed sempliċiment jagħmel id-dover tiegħu. Iżda s-sens kbir tiegħu ta’ ġustizzja kien magħqud mal-fidi Nisranija qawwija u profonda li kellu. “Impenjat fl-Azzjoni Kattolika, assidwu fil-Quddiesa talĦadd, dixxiplu tal-Kurċifiss”. Dan hi l-mod kif Mons. Carmelo Ferraro ddeskriva fil-qosor lil Livatino fl-omelija tal-funeral. Bniedem talliġi, bniedem ta’ Kristu. L-ASSASSINJU Kien il-21 ta’ Settembru 1990. Ix-xemx kienet tisreġ u kienet sħana kbira. Rosario Livatino rikeb 12 NOVEMBRU/DIĊEMBRU 2015
il-Ford Fiesta ħamra tiegħu u qabad it-triq li kuljum kienet twasslu lejn l-uffiċju tiegħu, “la statale 640” li minn Canicattì twasslek Agriġento, l-istess triq li fiha sentejn qabel kienu nqatlu l-Imħallef Antonino Saetta u ibnu b’diżabilità, huma u sejrin lejn id-dar. Bħas-soltu, Livatino ma kellux bodyguards miegħu. Kien ilu jgħaddi millistess triq ħdax-il sena, u dik it-triq, bis-siġar tal-frott malġnub, kien jafha bl-amment. F’daqqa waħda, fid-8.45 ta’ filgħodu, żewġ assassini mħallsa ssikkawh f’Fiat Uno bajda u tnejn oħra b’mutur. Xita ta’ tiri farrku l-ħġieġ kollu tal-karozza. L-Imħallef, ferut fi spalltu, ħareġ mill-karozza u telaq jiġri f’niżla mal-ġenb tat-triq. Imma wieħed mill-assassini, Domenico Pace, ġera warajh u sparalu sitt tiri filwaqt li għajjat: “Tieni, pezzo di merda”. Kien baqagħlu biss tnax-il ġurnata oħra biex jagħlaq 38 sena. Dakinhar Livatino kien mistenni fl-Awla għal udjenza fuq il-miżuri ta’ prevenzjoni li kellhom jiġu addottati filkonfront ta’ 15-il kap mafjuż ta’ Palma di Montecchiaro. PAPA ĠWANNI PAWLU II “Martri tal-ġustizzja u indirettament tal-fidi”. Hekk sejjaħlu l-Papa Pollakk lillImħallef Livatino fid-9 ta’ Mejju 1993 fiż-żjara tiegħu fi Sqallija. Wojtyla kien iltaqa’ ma’ omm u missier Livatino għal seba’ minuti biss, fi triqtu lejn Valle dei Templi ta’ Agriġento. Huwa kien waqaf quddiem id-dar tagħhom u missier Rosario wrieh id-djarju ta’ ibnu. Il-Papa fetaħ id-djarju bladdoċċ u qara l-paġna li tfaċċat quddiemu, filwaqt li qabad idejn it-tnejn ta’ omm Rosario li kienet “ipparalizzata” bl-emozzjoni. Ġwanni Pawlu tant tqanqal milleżempju ta’ Rosario li għamel dik il-famuża kundanna tal-mafja
fil-Valle dei Templi, kundanna li ma kinitx prevista li ssir: “Alla darba qal: ‘La Toqtolx!’ Il-bniedem ma jistax, kwalunkwe bniedem, kwalunkwe organizzazzjoni umana… mafja, ma jistgħux jibdlu jew jikkalpestaw din il-liġi sagrosanta ta’ Alla. Dan il-poplu, ilpoplu Sqalli, tant ħaġa waħda malħajja, poplu li jħobb il-ħajja, li jagħti ħajtu, ma jistax dejjem jgħix taħt il-pressjoni ta’ ċiviltà kuntrarja, iċċiviltà tal-mewt! F’isem dan Kristu Msallab u Rxoxt, dan Kristu li hu ħajja, it-triq, il-verità u l-ħajja. Ngħid lil min hu responsabbli: ikkonvertu! Xi darba, jasal il-ġudizzju ta’ Alla!” KAWŻA TAL-BEATIFIKAZZJONI Fl-1993, inqas minn tliet snin wara mewtu, l-Isqof ta’ Catania Luigi Bommarito, li qabel kien isqof ta’ Agriġento, qabbad lil Ida Abate, għalliema ta’ Livatino fi tfulitu, biex tiġbor ix-xhieda għall-kawża tal-beatifikazzjoni tiegħu. Fid-19 ta’ Lulju 2011, l-Arċisqof ta’ Agriġento, Francesco Montenegro, iffirma d-digriet biex jibda l-proċess djoċesan ta’ beatifikazzjoni, li nfetaħ uffiċjalment fil-21 ta’ Settembru 2011 fil-Knisja ta’ San Domenico ta’ Canicattì. Fil-25 sena minn mewtu, illezzjoni morali li jagħtina Rosario Livatino hija dik ta’ xhud radikali tal-Ġustizzja, li fiha kien jemmen profondament, bħala proġett ta’ fidi u bħala eżerċizzju ta’ mħabba.
minn hawn Adele
M’hemmx bżonn wisq introduzzjoni għal din ilkantanta straordinarja Ingliża, Adele Laurie Blue Adkins. Il-karriera mużikali tagħha titkellem waħidha! Fost is-songs tagħha nsibu Someone Like You, Rolling in the Deep, Set Fire to The Rain, Skyfall u When We Were Young. Żgur li xi darba jew oħra smajniehom jekk mhux saħansitra kantajna magħhom.
u minn hemm
y NEIL aquilina
Imma llum mhux se nitkellmu fuq is-suċċess ta’ Adele, imma fuq kemm hi persuna karitattiva u tħares b’mod pożittiv lejn il-ħajja. Matul il-karriera tagħha tat diversi kunċerti b’risq persuni fil-bżonn. Imma l-iktar ħaġa li tasal biex tammira fiha hija l-mod pożittiv li bih tħares lejn il-ħajja. Ħafna kritiċi jikkritikawha fuq id-dehra
tagħha fuq il-piż, imma darba waqt intervista stqarret hekk: “Jien inħobb nidher pulita, imma dejjem inpoġġi l-kumdità qabel iddehra tiegħi; l-importanti li nkun b’saħħti u kuntenta. Qatt ma kelli problema miegħi nnifsi għall-mod kif nidher: nippreferi mmur niekol ikla tajba ma’ sħabi milli mmur il-gym.” Kemm nagħmlu sew li aħna wkoll nidraw naċċettaw lilna nfusna kif aħna bħalha!
13
Adele
minn hawn u minn hemm
Rota differenti y FRANKLIN balzan
Kieku kellek tara quddiemek ballun kbir, enormi u 4 karozzi jiġru warajh jippruvaw jolqtuh bi kwalunkwe mod, xi tgħid? Fil-fatt din hi l-logħba Rocket League, logħba li ħarġet is-sajf li għadda fejn ikollok 2 timijiet ta’ karozzi rocket charged u jilagħbu l-futbol bejniethom. Ovvjament jirbaħ min jiskurja l-iżjed imma s-sabiħ ta’ din il-logħba hu li bażikament tista’ tagħmel kull stunt li timmaġina bil-karozza, tinqaleb fl-arja, timxi mas-saqaf tal-arena, tiskurja bir-reverse, eċċ. Biex tikkontrolla l-ballun bil-karozza xejn mhu faċli speċjalment meta tolqtu ħażin jew inkella jidħol ta’ kontrik u jwaqqfek milli tiskurja billi jolqot il-ballun bil-bumper… Trid tilgħabha biex tkun taf x’jiġifieri!!
Copenhagen Wheel hija rota ġdida li titwaħħal flok ir-rota ta’ wara li għandek fir-rota. Le, dan mhux logħob bil-kliem! Din ir-rota hija invenzjoni tal-grupp Superpedestrian, kumpanija li ġiet iffurmata mill-istudenti tal-Istitut tat-Teknoloġija ta’ Massachusetts (MIT). Fl-2009 ppreżentaw il-frott tar-riċerka tagħhom f’konferenza għat-tibdil fil-klima u minn dakinhar din l-idea rċeviet nofs miljun dollaru biex titkompla r-riċerka.
imma fil-verità ma tistax tkun wisq iktar faċli. L-ewwel nett din is-sistema ma tuża l-ebda wire tul il-frejm tar-rota. Barra minn hekk ma tinvolvi l-ebda kaxxa ta’ kontroll żejda jew apparat ieħor li trid twaħħal mar-rota. Kulma trid tagħmel huwa li tiċċarġja l-Copenhagen Wheel tiegħek, twaħħalha mar-rota, u tqabbadha mal-ismartphone biex tagħżel il-mod li tixtieq issuq biha.
Allura x’għandha speċjali din ir-rota? Li jagħmel din ir-rota daqshekk speċjali hija li meta titwaħħal minflok ir-rota ‘normali’ ta’ wara, ir-rota tiegħek tinbidel għal waħda elettrika! Is-sabiħa hija li din is-sistema tinkludi mutur eleganti, effiċjenti u qawwi, b’batterija tajba u li jaqbdu mal-ismartphone tiegħek.
Barra li r-rota żżomm rekord tal-prestazzjonijiet tiegħek personali, permezz talmutur u batterija interna, ir-rota timmultiplika l-sforzi u l-enerġija tiegħek bejn tliet u għaxar darbiet, bil-għan li tgħinek sew meta tkun tiela’ xi telgħa wieqfa. L-enerġija tiġi ġġenerata waqt li wieħed ikun qed jibbrejkja jew nieżel xi niżla u tiġi miżmuma ġolbatterija interna.
Meta tisma’ dan tista’ taħseb li s-sistema hija waħda kkumplikata 16 NOVEMBRU/DIĊEMBRU 2015
Il-Girlanda Il-Milied għoddu magħna u miegħu t-tiżjin marbut ma’ dan iż-żmien tant speċjali. Insemmu fost l-oħrajn il-presepju, is-siġra tal-Milied, id-dawl iteptep fit-toroq u l-lista twila mhux ħażin. Iżda fost dan kollu f’xi postijiet kultant naraw il-girlanda tal-Avvent. Din tikkonsisti f’girlanda magħmula minn weraq aħdar b’erba’ xemgħat li jinxtegħlu waħda waħda fil-Ħdud tal-Avvent. Biss din il-girlanda, bħal ħafna mit-tiżjin tal-Milied, għandha tifsira ferm akbar milli ssebbaħ fejn tkun.
It-tielet xemgħa hija ta’ lewn roża u hija msejħa x-‘Xemgħa tar-Ragħajja’. Din ix-xemgħa trid tfakkar fil-ferħ li għandha ġġib fina l-miġja ta’ Ġesù.
L-aħħar xemgħa – ix-‘Xemgħa tal-Anġli’– tinxtegħel fl-aħħar Ħadd tal-Avvent u hija wkoll ta’ lewn vjola. Din ix-xemgħa tfakkarna fil-paċi li ġabilna Ġesù tarbija, hekk kif ħabbru l-anġli mat-twelid tiegħu: ”Glorja lil Alla fl-għoli tassmewwiet u paċi fl-art lillbnedmin ta’ rieda tajba”.
Xi drabi f’nofs il-girlanda tal-Avvent naraw ukoll xemgħa oħra ta’ lewn abjad fin-nofs. Din hija msejħa x-‘Xemgħa ta’ Kristu’ u tinxtegħel lejlet il-Milied biex turi li dak li konna qegħdin nistennew issa wasal. Tajjeb li matul dan l-Avvent ma nkunux moħħna biss fir-rigali li se naqilgħu fil-Milied imma wkoll permezz tal-girlanda tal-Avvent nippreparaw ruħna kif jixraq għallmiġja ta’ Ġesù fostna.
Kull waħda mix-xemgħat ta’ din il-girlanda tfakkarna f’xi aspett talpreparazzjoni tagħna għall-miġja ta’ Ġesù fostna. Id-dawl li qed jiżdied minn Ħadd għal Ħadd matul l-Avvent irid juri x-xewqa tagħna dejjem tiżdied għall-miġja ta’ Ġesù. Il-girlanda tonda trid tfakkarna flunità u l-eternità ta’ Alla. L-ewwel xemgħa li hija ta’ kulur vjola, hi magħrufa bħala x-‘Xemgħa tal- Profezija’ u tfakkarna fil-profeti bħal Isaija li ħabbru l-miġja tal-Messija. Din ix-xemgħa tfakkar fit-tama tanNisrani għall-miġja tal-Messija. It-tieni xemgħa li hi ta’ kulur vjola wkoll, hi msejħa x-‘Xemgħa ta’ Betlem’ u tfakkarna flimħabba ta’ Ġesù għalina.
17
L-użu tal-Art
y christian BORG
Żgur li smajtu bil-beaver. Dan l-annimal mill-familja talġrieden jaffaxxina ħafna nies bil-kapaċità li għandu li jbiddel l-ambjent ta’ madwaru. Dan l-annimal jibni lqugħ u kanali li permezz tagħhom jifforma għadajjar li jipproteġuh minn predaturi u jipprovdulu l-ikel. Jekk nistagħġbu b’dan ma nistgħux ma nistagħġbux bilBniedem li nistgħu ngħidu li biddel il-wiċċ tad-dinja. 7,379,800,000. Daqshekk huwa kkalkulat li hawn nies fiddinja xħin kont qed nikteb dan l-artiklu. Dan l-ammont jissarraf f’art li trid tintuża għad-djar ta’ dawn in-nies, għar-riżorsi u infrastruttura meħtieġa bħal ikel u toroq u anke f’art li trid tintuża għall-immaniġġjar tal-iskart. Ħafna żmien ilu l-Bniedem beda jaħdem l-art biex jipproduċi l-ikel, u ma baqax jiddependi biss fuq ilkaċċa. Beda jaqta’ s-siġar u juża art għall-agrikoltura. Marrivoluzzjoni industrijali ħafna nies bdew imorru joqogħdu fil-bliet tant li l-bliet bdew jikbru ħafna aktar u art agrikola jew verġni (art mhux mimsusa millBniedem) bdiet tagħti postha għall-bini. Iż-żieda mgħaġġla filpopolazzjoni, il-ħajja mgħaġġla tal-bliet, flimkien mal-iżvilupp ta’ magni u kimiċi dejjem aktar
18 NOVEMBRU/DIĊEMBRU 2015
sofistikati waslu biex anke s-settur tal-agrikoltura jikber ħafna. Ħafna mix-xogħol flagrikoltura beda jsir permezz ta’ magni u għalhekk setgħet tinħadem medda ħafna ikbar ta’ art. Dan wassal għar-rata allarmanti ta’ deforestazzjoni. Bdejna naqtgħu s-siġar għall-injam jew biex nibdew nużaw l-art għall-agrikoltura jew biex nibnu l-art. Il-qtugħ tas-siġar iżid id-diossidu tal-karbonju (CO2) li dan jaffettwa l-klima hekk kif rajna fil-ħarġa ta’ Xehda Għasel li għaddiet, jaffettwa ċ-ċikli talilma inkluż l-ammont ta’ xita li tagħmel, jaffettwa l-kwalità talħamrija, u jaffettwa b’mod gravi l-annimali li l-eżistenza tagħhom tiddependi fuq il-foresta nfisha. Dan ma jfissirx li ma għandniex nużaw iktar injam, imma li l-qtugħ tas-siġar għandu jsir bilgħaqal u b’ippjanar sew.
Jekk tgħix f’Malta u tħares ftit madwarek ma tistax ma tkunx konxju li f’din in-naqra art b’xi 431,300 persuna, teżisti kompetizzjoni ħarxa għall-art bejn is-settur tat-turiżmu, bini u industrija u l-agrikoltura. Fil-fatt terz tal-art Maltija hija mibnija, ftit inqas minn terz ieħor jintuża għall-agrikoltura u biċċa sew milli fadal hija xgħari li nsibuh tul l-irdumijet mal-kosta ta’ Malta. Hija biss madwar 5% tal-art li nistgħu nqisuha bħala ‘foresta’. Dan huwa sinjal ċar li għalkemm hemm lok fejn nibnu u niżviluppaw l-art, però dan irridu nagħmluh bi ħsieb u responsabbiltà kbira fejn nibżgħu għal dak li għandna. Suġġeriment żgħir wara dan kollu huwa li nixtru bil-qies u ma nixtrux ħafna affarijiet żejda u bla bżonn. Iż-żejjed li nixtri jkun qed iżid il-pressjoni fuq l-ambjent b’żewġ modi. Iżid l-iskart li b’xi mod irrid neħles
minnu, u jżid ukoll id-domanda għar-riżorsi ambjentali meħtieġa biex jiġi manifatturat il-prodott. Eżempju ċkejken huwa l-karti. Jekk jiena minflok nipprintja fuq naħa waħda, nuża ż-żewġ naħat, ser innaqqas id-domanda tiegħi fuq is-siġar bin-nofs. Jiena waħdi tidher insinifikanti imma kulħadd flimkien tagħmel differenza kbira. Kif forsi indunajt sa issa, ilproblemi ambjentali mhumiex indipendenti minn xulxin imma kull waħda taffettwa lill-oħra. Il-problema tal-użu tal-art u d-deforestazzjoni huma jaffettwaw ħafna l-problema fil-klima. Dawn il-problemi jaffettwaw ukoll problemi oħra bħall-problema taliskarsezza tal-ilma u t-telf tal-bijodiversità li ser inkunu qed ninvestigawhom fil-ħarġiet li ġejjin. ✖ 19
MUŻIKA MODERNA TAX-XJUĦ y MARK caruana
“If you’re going to San Francisco Be sure to wear some flowers in your hair… You’re gonna meet some gentle people there.” IL-HIPPIES Grupp ta’ żgħażagħ, rikbin fuq vann camper tal-Volkswagen, libsin ħwejjeġ kollhom kuluri, b’xagħarhom twila bil-fjuri u fuq kollox kitarra f’idejhom. Dawn huma l-Hippies. 20 NOVEMBRU/DIĊEMBRU 2015
Dan il-moviment kontroversjali kien ħa spinta qawwija fis-snin sittin, u tista’ tgħid li kien ħoloq kultura sħiħa. X’kienet tfisser li tkun Hippie? Fi ftit kliem, kienet tfisser li, mill-mod ta’ kif tilbes u ġġib ruħek, tixtieq turi lil kulħadd li għandek libertà sħiħa tal-espressjoni. U xi xtaqu jesprimu? Ħafna affarijiet. Ejjew nibdew billi ngħidu ftit x’kellhom pożittiv, sabiex wara nkunu nistgħu naqilgħulhom il-ħama kollu! Niċċajtaw. Kienu voċiferi kontra l-gwerra u kull xorta ta’ vjolenza. Kienu jagħmlu enfasi kbira fuq il-libertà tal-individwu, u kienu jimmiraw li jgħixu ċerti valuri sbieħ bħas-solidarjetà u s-sinċerità. “All across the nation Such a strange vibration People in motion There’s a whole generation With a new explanation People in motion”
Hekk kompla jkantalna Scott McKenzie. Imm issa ejjew nagħtu titwila ħafifa lejn xi wħud mill-affarijiet mhux daqstant sbieħ tal-Hippies. Biex ifittxu l-kuntentezza f’ħajjithom ma kinux inqdew bl-aqwa mezzi. Anzi ’l bogħod minn hekk għax sfortunatament ftit kienu jagħmlu differenza bejn kuntentizza u li ma tħossx l-uġigħ. Ħafna kienu dawk li biex jaħarbu xi problema jew dwejjaq kienu jirrikorru għad-droga mingħalihom li hekk għelbu l-problema tagħhom. Anke fejn tidħol l-imħabba, ħafna ħasbu li s-sess kien ifisser imħabba u hawn kien fejn ħafna tilfu t-triq. Bħala reliġjon ma jistax jonqos; ħallata ballata, u saħansitra kienu jesperimentaw mal-maġija. Kienu ffissati li jridu jisfidaw kull tip t’awtorità u normi tas-soċjetà, u li jagħmlu dak kollu li għandhom aptit jagħmlu. Ovvjament dan kollu kellu jsarraf
f’ħafna konsegwenzi. Imma bħal kull ħaġa fil-ħajja, ħafna drabi qajla naħsbu fil-konsegwenzi meta ndaħħlu xi ħaġa f’moħħna. U l-mużika fejn tidħol f’dan kollu? Il-mużika li kellhom jisimgħu kellha tkun waħda li turi dan kollu li semmejna – esperimentazzjoni, ħafna taħwid u effetti ta’ sustanzi differenti. U x’mużika kien hemm li tirrifletti dan kollu? Hawn jidħol il-Psychedelic Rock. PSYCHEDELIC ROCK Bħalma r-Rock huwa stil partikulari fih innifsu, differenti mill-istili l-oħra bħal ngħidu aħna l-Jazz u d-Dance, l-istess Rock jerġa’ jinqasam f’kategoriji differenti. Matul is-snin ħafna friegħi spuntaw minn dan il-ġeneru, bħalma huma l-hard rock, soft rock, glam rock, folk rock, punk rock u l-lista tkompli titwal. Fost dawn insibu wkoll il-Psychedelic Rock li bla dubju hu l-aktar tip ta’ Rock li hu oriġinali, u fl-istess ħin stramb. Jekk tiftakru tajjeb, konna semmejna li fis-snin sittin bdew iwaqqgħu l-metodi konvenzjonali ta’ kif tinkiteb il-mużika. Bħalma rajna fil-ħarġa li għaddiet wara li bdew jiktbu lirika bla ebda struttura, issa bdew jiktbu mużika fejn il-kompożitur donnu tilef il-boxxla, u minn hawn jiġi l-isem ‘psikadelika’. Sfortunatament, hemm konnessjoni qawwija bejn dan il-ġeneru ta’ mużika u l-effetti tad-droga. Ħafna minn dawk li kitbu din il-mużika kienu jagħmlu dan taħt l-influwenza ta’ dawn is-sustanzi, specjalment l-LSD. Għalkemm kienu jsostnu li joħorġu riżultati tajbin u mużika mill-aktar oriġinali ħafna kienu l-konsegwenzi koroh li kienet tħalli fuqhom bħall-ansjetà,
ħsibijiet ossessivi, dipressjoni u delużjoni. Minkejja li din l-idea li din iddroga kienet tgħin fil-kreattività tal-artisti xterdet malajr, ħafna mill-istess mużiċisti aktar tard stqarrew li dan ma kienx minnu. Anzi, il-muzika li kienu jiktbu taħt l-influwenza tal-LSD kienet imbarazz. Imma sfortunatament dak iż-żmien ħafna kien mingħalihom li sabu r-riċetta tal-kreattività. Fis-snin sittin ma kienx hemm l-għarfien u l-għaqal li għandna llum il-ġurnata fuq ilħsara li jagħmlu d-drogi. Diffiċli tgħid liema kienet l-ewwel diska ta’ dan il-ġeneru, però ħafna jqisu ‘Eight Miles High’ ta’ The Byrds, fl-1966. Bħala stil, għandha influwenza mill-mużika orjentali tal-Indja, b’ħoss partikulari bħal tas-Sitar. Din id-diska ġiet miżmuma milli tindaqq f’numru ta’ stati fl-Amerka minħabba l-konnotazzjoni tagħha mal-użu tad-droga, għad li l-membri talband ċaħdu dan. Żgur li waħda mill-aktar bands li baqgħu magħrufin għal dan l-istil huma l-Pink Floyd. Bdew fl-1965 u taw l-aħħar tislima tagħhom permezz tal-album li ħarġu s-sena l-oħra ‘The Endless River’. Bħala
band huma Psychedlic Rock band tipika, però maż-żmien evolvew l-istil tagħhom għal dak li nsejħulu Progressive Rock. PROGRESSIVE ROCK Kieku kellna nagħtu definizzjoni ta’ malajr ta’ x’inhuma dawn iżżewġ termini, nistgħu ngħidu li Psychedelic Rock huwa ġeneru b’ħafna taħwid mużikali u strumenti differenti. Progressive Rock huwa ġeneru bi strumenti tal-orkestra miegħu. Allura li ġara fl-istorja hu sempliċiment li l-artisti naqqsu l-ħafna ġenn u taħwid tas-Psychedelic, imma ħallew u żiedu l-istrumenti differenti, anke klassiċi biex idoqqu f’armonija mal-band. Forsi waħda mill-aktar kanzunetti famużi tal-Pink Floyd, li hija prominenti f’dan l-istil, hija ‘Comfortably Numb’. Eżempji ta’ bands oħra li jdoqqu Progressive Rock huma: The Who, Genesis, The Moody Blues, Electric Light Orchestra, u aktar riċenti, Dream Theatre. Diska oħra, li żgur kulħadd sema’ biha, miktuba f’dan l-istil, hija ‘Viva La Vida’ tal-Coldplay. Issa proprja l-Coldplay mhumiex Progressive rock band, u fil-fatt wieħed mill-ewwel jinnota li bħala diska kienet tispikka ħdejn l-istil li s-soltu jdoqqu fih ilColdplay, li hu Alternative Rock. Jekk Alla jrid nitkellmu fuq dan l-istil iddarba li jmiss. ✖ 21
y JOSEPH bonnici
L-Ewwel Kmandament KONT L-EWWEL U NIBQA’ L-AĦJAR!
IL-MIXJA Fil-klassifika tal-personaġġi popolari, Alla m’għandux il-pole position. Qablu jgħaddu allat oħra moderni li jinterpretaw il-ħolm tal-bniedem. Il-ġuvintur jiġru wara l-isportivi jew l-atturi, it-tfajliet jiġġennu wara l-mudelli jew il-kantanti. L-adulti jaduraw
il-flus, il-karriera, is-suċċess, u l-ħajja komda. Ħaġa tal-iskantament kif, minkejja l-ġid kollu li jkollhom ħafna minn dawk li nqisuhom li għandhom kollox, dawn iħossuhom xorta waħda taħt stress, bla sodisfazzjon jew
imdejqin. Forsi l-qalb tal-bniedem hija magħmula għal xi ħaġa wisq ikbar? Forsi l-qalb tagħna tixxennaq għal Xi Ħadd li huwa ‘l-ewwel’ u ‘l-aħjar’. Dan ix-Xi Ħadd iwegħidna li jaqta’ kull għatx. U jidher li jirnexxilu… għax hu Alla nnifsu.
Tinsiex li fil-ħajja, il-flus mhux kollox? U żgur! Hemm il-kont tal-bank, iċ-ċekk tal-paga, il-credit card, l-aħħar mudell tal-mobile, iż-żejt, id-deheb, il-karozza l-ġdida………
AQTAGĦLI KURŻITÀ… Madwar is-sena 63 q.K., ilġeneral Ruman Pompew ġietu l-kurżità u daħal fil-Qaddis talQaddisin, il-parti l-iktar qaddisa tat-tempju ta’ Ġerusalemm, fejn seta’ jidħol biss il-Qassis il-Kbir 22 NOVEMBRU/DIĊEMBRU 2015
darba fis-sena. Baqa’ b’xiber imnieħer, għax ħaseb li se jsib xi xena tremenda u sab vojt kbir. Alla m’għandux bżonn xbiehat jew oġġetti biex ikun qrib il-poplu tiegħu.
Il-Kmandamenti kienu jiġu ripetuti mir-rabbini filgħodu u filgħaxija, kuljum. Magħhom kienu żiedu 613-il regola talliġi Lhudija.
NAVIGAZZJONI SATELLITARI Ġe jixgħel il-kompjuter u jfittex it-tweġibiet għal ċerti domandi: ALLA U ALLAT: Il-ġenna tal-qedem mimlija b’allat għall-gosti kollha. Dawk li kienu jgħixu qrib il-Lhud (il-Kangħanin, is-Sumeri, l-Eġizzjani, il-Babiloniżi ) kienu jaduraw allat li jgħixu fis-siġar, fil-baħar, fil-kwiekeb... Il-Griegi u r-Rumani kienu jqimu allat ġellieda u kapriċċużi. Il-Lhud jagħtu tindifa s-sema u jneħħu dak kollu li huwa żejjed biex jistgħu jaduraw lil Alla waħdu li wera lilu nnifsu lil Mosè u tkellem permezz tal-profeti. KUNDANNA GĦALL-IDOLI: Iżrael jipprojbixxi kull xbieha ta’ Alla biex ħadd ma jgerfex ix-xbieha mar-realtà, xi ħaġa li kienet komuni fil-kultura tal-Lvant. Il-Mulej ma jistax jiġi magħluq fi xbieha jew statwa, għax huwa persuna vera. M’HEMMX KONKORRENZA: Qalb il-Lhud spiss tqum ittentazzjoni tal-idolatrija, imma l-profeti jerġgħu jaħdmu għall-ordni. Hekk jagħmel Elija meta jisfida l-450 profeta ta’ Baal fuq l-għolja Karmel. Hemmhekk il-profeta sfidahom li jitolbu lil Baal ħalli jagħtihom sinjal. Imma s-sinjal ma ġie qatt! Alla mbagħad wera lilu nnifsu fin-nar mis-sema li ħaraq l-offerta li għamel Elija (1 Slaten, 18, 20-41).
STATWA MINFLOK ALLA! Id-deżert isaħħar biss lit-turisti li jmorru biex jieħdu xi ritratt ta’ tifkira. Għal min jgħix fih id-deżert ifisser sħana, għaraq, ġuħ, għatx, solitudni u ħallelin! Dak li kienu qed iħabbtu wiċċhom miegħu l-Lhud kif ħarġu mill-Eġittu! U bdew igergru u jiftakru fil-ġranet meta kienu għadhom filjasar. Minkejja l-jasar, kellhom x’jieklu! Issa kien qed jintemm l-ikel kollu u minn hawn u ftit ieħor kienu se jibdew jieklu r-ramel għall-ewwel, it-tieni platt u forsi anke bħala deżerta! Mosè kien fuq il-muntanja Sinaj, jikkomunika m’Alla. Ħuh Aron, l-id il-leminija ta’ Mosè, kien dgħajjef. Malajr sab ruħu mdawwar minn grupp ta’ Lhud irrabjati li talbuh jagħmlilhom alla li jmexxihom kif xieraq fid-deżert. Ma ridux wisq! Ġabru kemm kellhom deheb u ħallewh biex għamlu xbieha ta’ għoġol. Kien alla li għamlu l-bniedem, komdu u joqgħod għal li jridu huma! Hekk riedu, u issa addijo l-mixja li kienu bdew ma’ Alla l-ħaj! Alla wera lil Mosè x’kien qed jiġri fost il-Lhud… u Mosè rrabja b’tali mod li farrak l-għoġol quddiem il-poplu u wera li hu ma kellu l-ebda alla ieħor ħlief Alla veru! 23
LOGO – PARADE! Ġurnal Ingliż sejjaħ lill-marki tax-xorb, ħwejjeġ u ikel tal-lum bħala allat ġodda! Id-disinni ta’ ċerti fliexken, il-marki ta’ jeans partikolari jgħinu biex jingħaraf il-prodott, imma wkoll biex jasal messaġġ dwar l-importanza tiegħu. Fi grupp ma’ sħabek, agħmel lista ta’ 10 marki popolari li ma tgħaddux
mingħajrhom. Tistgħu twaħħlu stampi tal-marki li ssemmu fuq kartonċina u tiddiskutu flimkien kemm dawn jagħmlu effett fuq ħajjitkom. Naomi Klein, fil-ktieb tagħha ‘No Logo’ tgħid li l-marki tal-prodotti bidlu lill-bnedmin f’pupi tal-pubbliċità li jimxu minn post għal ieħor. X’taħsbu fuq dan inti u sħabek?
MINI-KWIZZ 1. Baal huwa: a. Profeta b. Kap Lhudi ċ. Idolu pagan 2. L-idolatrija hija: a. Marda b. Qima tal-idoli ċ. Mediċina 3. Elija jissemma fil-Vanġelu: a. meta jitgħammed Ġesù b. Ġesù jsemmi l-Barkiet ċ. Ġesù jkun fuq it-Tabor 4. Ġesù jitkellem dwar il-qima t’Alla: a. Fix-Xmara Ġordan b. Ta’ tnax-il sena fit-Tempju ċ. Fit-tentazzjonijiet tiegħu fid-deżert
PITSTOP: INTI L-EWWEL! Mulej, taf kemm inħobb il-futbol! Ma nitlifx partita waħda u naf blamment il-ħajja tal-plejer favorit tiegħi! Nintilef meta jilgħab hu u niġġennen meta jiskorja! Nixtieq insir bħalu meta nikber: sabiħ, b’saħħti, famuż, niffirma għallammiraturi! 24 NOVEMBRU/DIĊEMBRU 2015
Ħaġa waħda tbeżżagħni: li anke l-plejer favorit tiegħi, xi ħin jew ieħor jisparixxi mix-xena, u ma jibqax jissemma, u jien nibqa’ waħdi, mingħajru! Naħseb aħjar nibda mil-lum, nagħżel iktar lilek! Inti tiswa ħafna iktar mill-flus li għandhom il-famużi!
Naħseb li anke inti sportiv tajjeb, meta niftakar li qatt ma tkeċċini mit-tim tiegħek meta ninsiek! Iddeċidejt, Mulej, li nqiegħdek fiċ-ċentru ta’ qalbi. Mhux faċli nagħtik l-aqwa post u nwarrab dak li s’issa daħal qablek. Imma bil-għajnuna tiegħek, nagħmilha… għax inti l-aqwa plejer tiegħi!
y ALAN bonello
Dawk li mit-2 ta’ Diċembru se jmorru f’xi ċinema f’pajjiżna biex jaraw il-film il-ġdid tadDisney ‘The Good Dinosaur’, se jkollhom l-opportunità li jaraw lil Qrempuċu wkoll. Le, Qrempuċu mhux se jkun qed jaħrab dinosawri! Fil-jiem li
fl-istess ħin jieħdu idea talproġett li l-kumpanija Fat Lady Productions bil-għajnuna talMalta Film Funds qed jagħmlu.
ġejjin dawk li se jmorru jaraw l-aħħar film tad-Disney se jaraw film ieħor qablu. Dan hu film qasir ħafna ta’ tmien minuti li se jservi ta’ introduzzjoni għal film ferm itwal li jiġbor fih l-avventura ta’ Qrempuċu f’Belt il-ġobon! Il-film sħiħ għadu qed jinħadem imma l-udjenzi Maltin se jkollhom l-opportunità li għall-ewwel darba jaraw lil Qrempuċu fuq il-big screen u
Qrempuċu hu karattru popolari ħafna tal-kittieb Trevor Żahra. Hu ġurdien daqsxejn żaqqieq minn Wied Peprina. L-avventura li dan il-film qasir se jintroduċu hi dik li Trevor Żahra ħareġ fil-ktieb tiegħu bl-istess isem fl-1985.
Għal dawk li ma jafux min hu Qrempuċu l-ewwel nett misskom tistħu! Niċċajta.
Fil-qosor, il-ktieb jibda bi Qrempuċu li l-bard tax-xitwa għamel bih u l-ġuħ kien qed
jagħfas fuqu ġmielu. Għalhekk jaqtagħha li jibda ħajja ġdida xi mkien ieħor. Miegħu jkaxkar lil ibnu Qrempuċellu u flimkien jiffaċċjaw avventura wara l-oħra sa ma jiksbu dak li ħolmu bih. Għax għal Qrempuċu, l-isbaħ ħolm hu mimli b’ħafna u ħafna ġobon.
Jekk għadek ma qrajtx il-ktieb nissuġġerilek li f’dawn il-jiem tal-vaganzi tara fejn issib kopja ta’ dan il-ktieb u taqrah għax l-avventura ta’ Qrempuċu, bħal ħafna avventuri oħra, mimlija sorpriżi u sfidi li juruna l-qlubija tal-ġurdien ċkejken. Fil-jiem li ġejjin Merlin Publications se toħroġ verżjoni ġdida ta’ dan il-ktieb bi grafika meħuda minn dan il-film. ✖ 25
y daniel MICALLEF
L-ILMA
Illum, fid-dinja hawn ilma bejn wieħed u ieħor daqskemm kien hawn fi żmien id-dinosawri… imma ħafna minnu hu mielaħ jew maħmuġ. Inqas minn 1% hu lest biex jaqdi l-bżonnijiet tagħna l-bnedmin… biex ninħaslu, naħslu, innaddfu, u fuq kollox, biex nixorbu. Barra minn hekk, qatt ma kien hawn daqstant nies fid-dinja (seba’ biljuni) li kollha għandhom bżonn l-istess riżorsa - l-ilma.
IĊ-ĊIKLU TAL-ILMA Madwarna, l-ilma l-ħin kollu jibdel il-forma tiegħu. Meta x-xemx issaħħan l-ilma, ftit minnu jevapora u jispiċċa flatmosfera sakemm meta jiksaħ isir sħab… li jerġgħu jiffurmaw qtar tal-ilma li jinżlu bħala xita, borra jew silġ. L-ilma li jilħaq l-art jista’ jsir silġ (bħal fil-glaciers), jiġri fix-xmajjar jew in-nixxigħat jew jidħol fl-art. Il-ġebla tixrob l-ilma ftit ftit u l-ilma jibqa’ nieżel bil-mod sa ma jeħel jew fuq blat li ma jixrobx ilma (bħat-tafal f’Malta) jew inkella fi blat iktar fil-qiegħ li ‘jixrob’ l-ilma u jaħżnu ġo fih bħalma sponża żżomm l-ilma (bħall-qawwi ta’ taħt f’Malta). Dan tal-aħħar jifforma l-ilma tal-pjan li jista’ jittella’ biex nużawh. IL-PROBLEMA TAL-ILMA Mhux kulħadd għandu aċċess għal ilma nadif, speċjalment f’pajjiżi foqra. Waqt li f’Malta, l-ilma jiġi meta niftħu l-vit, 26 NOVEMBRU/DIĊEMBRU 2015
ma jfissirx li m’għandniex problema tal-ilma. Minħabba li m’għandniex xmajjar jew lagi, parti mill-ilma f’Malta jiġi millilma tal-pjan. Sfortunatament,
diversi individwi u kumpaniji, iħaffru għal dan l-ilma tal-pjan u jtellgħu ilma tajjeb b’xejn… Tant qed jintuża ilma tal-pjan li l-ilma mielaħ qed jitħallat miegħu f’xi
postijiet u b’hekk dan l-ilma ma jkunx jista’ jintuża iktar. Allura minn fejn ġej il-bqija tal-ilma fiddjar? MINN ILMA MIELAĦ GĦAL ILMA ĦELU Iktar minn nofs l-ilma fi djarna ġej mill-ilma baħar li permezz tal-proċess tar-reverse osmosis ‘jinbidel’ f’ilma ħelu. Kieku kellna nifirdu l-ilma mielaħ mill-ilma ħelu permezz ta’ materjal li jħalli l-ilma biss jaqsam min-naħa għall-oħra, kieku l-ilma ħelu jibda bil-mod jgħaddi għan-naħa tal-ilma baħar. Hekk, mingħajr ilbżonn ta’ enerġija jew elettriku, l-ilma baħar isir ftit inqas mielaħ imma xorta ma jkunx tajjeb għaxxorb. Aħna ilma ħelu rridu d-dar, mhux ilma ftit inqas mielaħ millilma baħar!
L-ILMA U ĠISIMNA Jekk tasal wasla sal-isptar tintebaħ li numru ta’ nies, l-iktar anzjani jidħlu għax ikunu xotti mill-ilma. L-ilma hu essenzjali għal ġisimna biex jirregola t-temperatura, iżomm l-għajnejn, il-ħalq u l-imnieħer niedja, hu bħal żejt għall-ġogi, iġorr l-ossiġnu u l-ikel liċ-ċelloli, iżomm il-musrana taħdem tajjeb u jgħin lill-kliewi u l-fwied biex ineħħu ż-‘żibel’ middemm. B’mod normali kuljum nitilfu madwar żewġ litri ilma fl-għaraq, man-nifs u fil-pipì. Għalhekk, kull ġurnata għandna bżonn madwar żewġ litri (tmien tazzi) ilma, u iktar minn hekk fis-sajf jew wara xi logħba meta negħrqu iktar.
Fir-reverse osmosis, l-ilma mielaħ ukoll ikun mifrud millilma ħelu. Però, bil-pressa finnaħa tal-ilma mielaħ, l-ilma jiġi sfurzat biex jgħaddi min-naħa tal-ilma mielaħ biex jingħaqad mal-bqija tal-ilma ħelu li mbagħad jista’ jitwassal fid-djar. Dan il-proċess juża ħafna dawl elettriku biex jittella’ l-ilma millbaħar u biex tinħoloq il-pressa.
- - -
- KULL QATRA TGĦODD L-ilma hu rigal prezzjuż ħafna. L-ilma tal-pjan qed isir iktar skars waqt li r-reverse osmosis juża ħafna elettriku. Qatt ħsibt kif tista’ tuża l-ilma aħjar? Għandek għaxar ideat: - Tħallix il-vit miftuħ meta taħsel snienek. - Iddumx iżżejjed fix-shower; minuta jew tnejn inqas jiffrankaw madwar 600 litru f’xahar! - Saqqi l-pjanti meta għandhom
-
-
-
Il-kliewi huma l-organi li jbatu ħafna min-nuqqas ta’ ilma għax il-filters jiddependu mill-pressa li tonqos jekk xi ħadd ikun xott. Il-kliewi jbatu wkoll mill-ġebla. Ħafna kienu jaħsbu li l-ilma f’pajjiżi bħal Malta fih ħafna kalċju u allura jġib il-ġebla imma l-istudju juru l-kontra. Fil-fatt hu n-nuqqas ta’ xorb ta’ ilma li jżid ir-riskju tal-ġebla. Din ilġebla tifforma l-iktar fil-kilwa ta’ min ikun xott mill-ilma u tista’ ssodd il-pajp li jgħaqqad il-kilwa mal-bużżieqa tal-pipì. Din tagħti uġigħ qawwi ħafna u tista’ tagħmel ħsara lillkilwa… raġuni oħra biex tixrob żewġ litri ilma kuljum!
bżonn biss - iktar pjanti jmutu bl-ilma żejjed milli bin-nuqqas ta’ ilma. Uża l-ilma tal-bir biex issaqqi, taħsel il-ħwejjeġ jew tifflaxxja. Armi t-tissues fiż-żibel mhux fit-toilet u mbagħad tifflaxxja. Meta taħsel il-platti, imla s-sink biex taħsel u mbagħad laħlaħ f’sink ieħor, mhux tħalli l-vit miftuħ. Meta taħsel idejk, tħallix il-vit miftuħ waqt li qed togħrokhom. Uża l-istess tazza biex tixrob matul il-ġurnata - hekk tnaqqas l-ilma li tuża għallħasil. Is-silġ li jibqa’ wara xarba kiesħa jew li jaqa’ mill-freezer tista’ tużah biex issaqqi l-pjanti. Tħallix il-vit iqattar meta tkun lest - b’qatra fis-sekonda taħli 20 litru f’ġurnata - kull qatra tgħodd! ✖ 27
y NOEL vassallo
Il-Pajjiżi
tal-Commonwealth CHOGM Bejn is-27 u d-29 ta’ Novembru, Malta ospitat, għat-tieni darba, il-laqgħa bejn il-mexxejja talgvernijiet tal-pajjiżi fi ħdan il-Commonwealth, jew kif inhi magħrufa l-aktar bħala ċ-CHOGM – Commonwealth Heads of Government Meeting. L-ewwel darba li saret fil-gżejjer tagħna kien fl-2005, bejn il-25 u s-27 ta’ Novembru. L-ewwel laqgħa tac-CHOGM kienet saret f’Singopore, u baqgħu jsiru kull sentejn. L-aħħar waħda, dik ta’ sentjen ilu, saret fis-Sri Lanka. Il-laqgħa ta’ din is-sena hija l-24 waħda.
28 NOVEMBRU/DIĊEMBRU 2015
Commonwealth Bħala definizzjoni ta’ x’inhi l-Commonwealth, nistgħu naraw dak li nsibu fis-Singapore Declaration of Commonwealth Principles, tal-1971. “IlCommonwealth hija assoċjazzjoni ta’ stati indipendenti sovrani... li jikkonsultaw u jikkoperaw għallinteress tal-popli tagħhom, u għall-promozzjoni tal-għarfien internazzjonali u l-paċi dinjija.” Din l-organizzazzjoni tħaddan fiha 53 stat indipendenti, b’popolazzjoni ta’ 2.2 biljun. Ftit storja qasira 1884 Lord Rosebury (iktar tard Prim Ministru tal-Ingilterra)
sejjaħ l-Imperu Ingliż bħala Commonwealth of Nations. 1887 Saret l-ewwel konferenza bejn l-Ingilterra u l-kolonji tagħha. 1926 19 ta’ Ottubru – 23 ta’ Novembru. Saret is-seba’ Konferenza Imperjali li kienet tlaqqa’ l-Prim Ministri talpajjiżi dominji. (Dak iż-żmien il-pajjiżi dominji kienu l-Kanada, l-Awstralja, New Zealand, Newfoundland, l-Afrika t’Isfel u l-Irish Free State; u iktar tard l-Indja, il-Pakistan, u s-Ceylon) Minn din il-konferenza ħarġet id-Dikjarazzjoni ta’ Balfour, li
IL-PAJJIŻI TAL-COMMONWEALTH AFRIKA Afrika t’Isfel / Botswana / Ghana / Kamerun / Kenja / Lesotho / Malawi / Mauritius / Mozambique / Namibia / Niġerja / Rwanda / Seychelles / Sierra Leone / Swaziland / Tanżanija / Uganda / Zambja ASJA Bangladesh / Brunei / Indja / Malasja / Maldivi / Pakistan / Singapore / Sri Lanka KARIBEW U L-AMERIKA Antigua u Barbuda* / Baħamas* / Barbados* / Belize* / Dominica / Grenada* / Guyana / Ġamajka* / Kanada* / Saint Lucia* / St Kitts and Nevis* / St Vincent and The Grenadines* / Trinidad u Tobago EWROPA Ċipru / Malta / Renju Unit PAĊIFIKU Awstralja* / Fiji / Gzejjer Solomon* / Kiribati / Nauru / New Zealand* / Papua New Guinea* / Samoa / Tonga / Tuvalu* / Vanuatu * Dawn il-pajjiżi għadhom jirrikonoxxu l-monarkija bħala l-kap tal-istat.
stabbilixxiet li kemm ir-Renju Unit, kif ukoll id-dominji tagħha huma “indaqs fl-istatus, u blebda mod m’huma inferjuri minn xulxin f’kull aspett, intern jew estern, għalkemm magħqudin bir-rispett lejn il-kuruna u l-għaqda ħielsa bħala membri tal-Commonwelath of Nations.” 1930 F’ Hamilton, il-Kanada, ġew organizzati għall-ewwel darba l-logħob li ‘l quddiem bdew jiġu magħrufa bħala l-Commonwealth Games. 1931 Il-Parlament tarRenju Unit għadda l-Istatut ta’ Westminster, li permezz tiegħu kien qed jingħata status legali lill-indipendenza tal-pajjiżi
dominji. Il-pajjiżi dominji saru pajjiżi sovrani.
Nations, l-organizzazzjoni sar jisimha Commonwealth.
1949 28 ta’ April. Ħarġet id-Dikjarazzjoni ta’ Londra. Dan wara li l-Indja, li kienet għadha kemm saret repubblika, xtaqet tibqa’ parti mill-organizzazzjoni. Permezz ta’ din id-dikjarazzjoni, l-organizzazzjoni kienet ser taċċetta bħala membri, dawk il-pajjiżi li ma kenux dominji, għalhekk issa il-pajjiżi membri setgħu jkunu kemm repubbliki kif ukoll monarkiji kostituzzjonali. Din id-dikjarazzjoni tenniet hekk: “Il-membri tal-Commonwealth of Nations huma ħielsa, u ugwali, b’koperazzjoni għall-kisba talpaċi, il-libertà u l-progress.” Minn British Commonwealth of
1971 Saret l-ewwel laqgħa bejn il-mexxejja tal-gvernijiet (CHOGM). Minnha ħarġet is-Singapore Declaration of Commonwealth Principles. 2013 11 ta’ Marzu. Ir-Reġina Eliżabetta II, bħala l-Kap talCommonwealth, iffirmat dak li hu meqjus bħala The Charter of the Commonwealth. Dan id-dokument jafferma l-valuri u l-prinċipji li l-pajjiżi membri iwiegħdu li jaħdmu għalihom. Uħud minn dawn huma d-demokrazija, id-drittijiet tal-bniedem, il-paċi u s-sigurtà internazzjonali. ✖
varjeta` Novembru Fit-8 ta’ Novembru 1793, infetaħ għall-ewwel darba għall-pubbliku l-Mużew tal-Louvre ġewwa Pariġi.
Fis-17 ta’ Novembru 1869, flEġittu nfetaħ il-Kanal ta’ Swejz, li jgħaqqad il-Mediterran malBaħar l-Aħmar.
Fl-24 ta’ Novembru 1615, ir-Re Lwiġi XIII ta’ Franza żżewweġ lil Anna tal-Awstrija. It-tnejn kellhom erbatax-il sena.
Kant
“Għalfejn ħeġġiġt lill-mara titlaq ilpjanu u tibda ddoqq il-klarinett?” “Għax ma tistax iddoqq il-klarinett u tkanta!”
Ċajta Kultant Ħila
Iktar kant
Meta tawk dik il-midalja tal-fidda? Meta bdejt inkanta. U meta tawk il-midalja tad-deheb? Meta waqaft! Fit-13 ta’ Diċembru 1843, Charles Dickens ippubblika n-novella, A Christmas Carol.
Diċembru Fil-11 ta’ Diċembru 1844, Dr Horace Wells sar l-ewwel bniedem li nqalgħatlu sinna wara li ngħata l-loppju.
Taf li t-tifel tiegħi, ta’ ħames snin, kapaċi jżomm siġġu wieqaf fuq idu għal ħames minuti? Tiegħi għandu ħames xhur u kapaċi jżomm familja sħiħa mqajma għal lejl sħiħ! Fil-21 ta’ Diċembru 1620, il-vapur Mayflower wasal Massachusetts, mgħobbi b’immigranti millIngilterra.