MARAPR 2015
Is-Sacra Infermeria
Bini li matul iż-żmien inbidel biex jilqa’ fih kull xorta ta’ nies.
Oscar Romero
L-Isqof kwiet li qajjem storbju għal dawk li ma kellhomx vuċi.
Andrew Cohen
Intervista mal-plejer numru 10 tal-Hibernians Football Club
DANIEL STURRIDGE 13
F’din il-ħarġa:
Kif igerbeb iż-żmien?! Qisu lbieraħ li dħalna lura mill-vaganzi tal-Milied u issa qegħdin fuq l-għatba tal-vaganzi tas-sajf u fi tmiem sena oħra tal-iskola! Fadal biss l-aħħar passi issa – l-imberkin eżamijiet! Imma taqtax qalbek! L-eżamijiet mhumiex l-għadu tiegħek. Għalkemm kultant l-eżamijiet u t-tests jiġu malajr wisq jew għall-għarrieda, imma dawn huma biss modi kif tara fejn wasalt inti. Għalhekk importanti ħafna li għall-eżamijiet ma tidħolx b’qalb maqtugħa jew imbeżżgħa għall-aħħar. Ftakar li l-homeworks kollha li tawk l-għalliema u l-kotba li qrajt matul is-sena se jgħinuk biex fis-siegħa talprova quddiem il-karta tal-eżami tkun taf il-mistoqsijiet x’inhuma jistennew minnek. Il-lejl ta’ qabel l-eżami ħu ħsieb orqod raqda tajba ħalli filgħodu tħossok frisk u fil-ġimgħat ta’ qabel ippjana l-ħin tiegħek sew ħalli jkollok ħin biżżejjed biex tistudja kif ukoll biex tirrikrea ruħek. Aktar ma tnaqqas l-istress fuqek, aktar moħħok waqt l-eżami se jkun frisk biex jiftakar dak li tant ilek taħdem għalih. Fl-aħħar jiem tajjeb tirrevedi u tiġbor fil-qosor dak li tkun għamilt matul is-sena. Meta l-jiem tal-eżamijiet jibdew joqorbu tajjeb li tippjana sew il-ġranet tiegħek biex dakinhar tal-eżami tkun fl-aqwa tiegħek: rilassat, mistrieħ u b’moħħok hemm. Awguri! Il-paċi miegħek. ✖
ABBONAMENT REGOLARI: €9 ABBONAMENT BIL-POSTA: €12 PREZZ TA’ KOPJA: €2 PRODUZZJONI KUMMISSJONI GHALL-FORMAZZJONI TAT-TFAL U L-MAGHZULIN TAS-SOCJETA TAD-DUTTRINA NISRANIJA - M.U.S.E.U.M.
KONTRIBUTURI
JOSEPH BONNICI ALAN BONELLO ROBERT ALOISIO KURT MICELI BERTRAM PORTELLI JEAN PAUL PARASCANDOLO KAROL DeBONO MARK CARUANA WARREN BUSUTTIL CHRISTIAN BORG DARREL PACE DANIEL MICALLEF ANDREW BORG NOEL VASSALLO ADRIAN VELLA FRANKLIN BALZAN NEIL AQUILINA ROBERT MICALLEF UFFICCJU DISTRIBUZZJONI
ABBONAMENTI XEHDA GHASEL, DAR GENERALI TAS-SOCJETA TAD-DUTTRINA NISRANIJA, TRIQ SAN GORG PRECA, IL-MARSA GRAFIKA STAMPA
Blata l-Bajda
VERITASPRESS Ħaż-Żabbar
Gen Rosso
6
2
CAMPUS
Connected
8
mużika moderna ADOLEXXENZA NIKBER U NIŻVILUPPA
4
IS-SACRA INFERMERIA
10
tax-xjuħ
Il-Komunikazzjoni
f’Malta tul is-snin 18
Andrew Cohen 20 22 Dawl tad-Dinja EWREKA:
L-Ambjent u s-saħħa
24
Oscar Romero 26 L-iktar President 29 Umli tad-Dinja 15 14 Poster
www.facebook.com/xehda
y robert ALOISIO
ADOLEXXENZA Nikber u Niżviluppa
“Ebda annimal ma għandu adolexxenza twila daqs tal-bniedem!” Adolexxenza. Kelma stramba li mhux dejjem faċli nagħtu t-tifsira eżatta tagħha…
tat-tribù, bil-privileġġi u birresponsabbiltajiet kollha ta’ raġel.
L-adolexxenza hija l-passaġġ taż-żmien bejn it-tfulija u l-irġulija u hija kelma li ġejja mil-Latin “ad alescere”, li tfisser “tikber”. L-adolexxenza tibda bil-bidliet fil-ġisem iżda kemm din iddum tiddependi ftit jew wisq mill-kultura tal-post. Fis-soċjetajiet hekk imsejħa primittivi, l-adolexxenza hija żmien qasir ħafna li jdum biss ftit ġranet li fihom iż-żagħżugħ jagħmel ritwali inizjali. Fi tmiem dawn iċ-ċerimonji tal-pubertà jibda jitqies membru adult sħiħ
Madankollu, fil-kultura tagħna, l-adolexxenza tista’ ddum ħames jew wkoll għaxar snin għax wieħed jieħu ħafna żmien biex jagħmel dawk ilbidliet f’ħajtu li nassoċjawhom mal-adulti. Biex bniedem isib postu fid-dinja tal-lum irid jiġi edukat u mħarreġ b’tali
2 MARZU/APRIL 2015
mod li jkollu triqtu miftuħa għal xogħol li minnu jaqlagħha tajjeb. Fit-tribù, tifel li kellu jsir kaċċatur seta’ jibda jitgħallem kmieni kif jikkaċċja billi jipprattika fuq annimali żgħar. Imma, tifel f’kultura kumplessa bħal tagħna ma jistax jipprattika x-xogħol li jrid jagħmel ta’ adult. Ħafna mpjiegi jirrikjedu ħafna snin ta’ tħejjija. Sakemm titlesta din it-tħejjija, iż-żagħżugħ jibqa’ jiddependi fuq il-ġenituri tiegħu,
u dan il-fatt jagħmel il-bidla mittfulija għall-irġulija iżjed bil-mod. In-natura ma għandhiex adolexxenza twila. Biżżejjed ngħidu li l-forom żgħar ta’ ħajja m’għandhom kważi l-ebda adolexxenza. Ix-xadini għandhom żmien qasir ta’ adolexxenza fejn ma jiddependux iżjed fuq ilġenituri tagħhom iżda mhumiex maturi għal kollox. Xi għasafar, bħall-ajkla, ukoll wara li jkunu immaturaw fiżikament, ikollhom lewn differenti minn dawk li jkunu maturi kompletament. Il-magpies (qishom ċawl) meta jikbru u jħallu l-bejta, juru lifestyle differenti mill-għasafar adulti: itiru kollha flimkien irġiel u nisa, iżda malajr jisseparaw par par u jibdew jgħixu ta’ adulti. Iżda bla dubju ta’ xejn l-ebda annimal ma għandu adolexxenza twila daqs tal-bniedem! It-tranżizzjoni mit-tfulija għallirġulija fil-kultura tagħna għandha aspetti soċjali, psikoloġiċi, fiżiċi u spiritwali. Soċjalment, li ssir raġel tfisser li ssir sid ta’ flusek, issib postok fl-ordni soċjali (jew issib mod kreattiv kif tirribella kontra l-ordni soċjali eżistenti), u li tistabbilixxi r-relazzjoni tiegħek mas-sess oppost. L-iżvilupp soċjali tal-persuna huwa bżonnjuż biex il-bniedem iħossu komdu fl-irwoli diversi li jrid jieħu fissoċjetà, bħala ħaddiem, ħabib, iben u missier. Psikoloġikament, li ssir raġel tfisser li l-adolexxent irid jeħles lilu nnifsu mill-karatteristiċi infantili u l-ġibdiet ta’ dipendenza
fuq l-omm u l-missier. Irid isib l-istabbiltà tal-ego tiegħu, jiġifieri jrid jakkwista l-kapaċità li jibqa’ sod quddiem iddiffikultajiet li jkollu jħabbat wiċċu magħhom. Irid jitgħallem kif jikkontrolla u jesprimi tajjeb l-aggressività maskili tiegħu. Irid jiżviluppa lilu nnifsu bħala persuna indipendenti millġenituri tiegħu. It-tfittxija taz-żgħażagħ li jkunu indipendenti mill-ġenituri tagħhom tgħinna nifhmu għaliex ħafna adolexxenti jilbsu ħwejjeġ strambi u stil ta’ xagħar mhux tas-soltu: l-istili juru lil kulħadd kemm l-adolexxent hu differenti millġenituri tiegħu. Iżda id f’id malindipendenza tiġi s-solitudni u l-iżolament. L-adolexxent jista’ jipprova jiċħad din issolitudni tal-ħajja billi jitrakka mal-kumpanija ta’ ħbieb (peers). Jista’ jagħmel ħbiberiji
minħabba l-bżonn tas-sigurtà li tilef mill-indipendenza minn malġenituri. Raġel jintgħaraf ukoll minn ħbiberiji li mhumiex egoċentriċi, jiġifieri li jkollu interess ġenwin fil-ħbieb tiegħu u mhux ifittex biss li jissodisfa l-bżonnijiet tiegħu. Iżda minħabba li l-adolexxent qiegħed f’nofs perjodu ta’ bidla, jista’ jitbandal mill-interess f’ħaddieħor għallinteress fih innifsu. Waqtiet, jista’ jħoss simpatija għall-oħrajn u dwejjaq profond għat-tbatijiet tal-umanità kollha! Waqtiet oħra, jagħti kas biss tiegħu nnifsu u jista’ jwaqqa’ għaċċajt lil sieħbu li jkun qed ifittex simpatija. Waħda mill-kawżi ta’ suwiċidji fost l-adolexxenti huwa n-nuqqas ta’ attenzjoni li jirċievu minn ħbiebhom li jkunu wisq egoċentriċi biex jittrattaw serjament id-diffikultajiet ta’ ħaddieħor. 3
ime T Machine
y karol paul DE BONO
IS-SACRA INFERMERIA
Sptar. Sitt mitt sodda. Nisa. Irġiel. Skjavi. Ħielsa. Jemmnu. Ma jemmnux. Swali. Siġġijiet. Dawl. Kant. Daqq. Żfin. Eurovision. Konferenzi… nistħajjilkom tistaqsu, “Dan x’qed iħawwad illum? X’għandu x’jaqsam id-daqq mal-isptar, jew il-Eurovision mal-iskjavi?” Eh! Għandu x’jaqsam ħafna! Dawn kollha saru f’post wieħed, għalkemm mhux fl-istess żmien. Dan il-post huwa Dar il-Mediterran għall-Konferenzi, jew, kif kien magħruf fi żmien il-Kavallieri, is-Sacra Infermeria – L-isptar qaddis! Dan il-bini, li kien fost talewwel li nbena fil-Belt Valletta, ġie ppjanat mill-Kavallieri ta’ San Ġwann sabiex ikun sptar li fih jilqa’ lil kulħadd. Ta’ min infakkarkom li x-xogħol oriġinali tal-Ordni ta’ San Ġwann kien tal-‘Ospidalieri’, jiġifieri li jduru bil-morda u n-nies feruti, speċjalment dawk il-pellegrini li kienu jkunu fi triqithom lejn Ġerusalemm. Kien għalhekk sewwa u xieraq li fil-Belt il-ġdida jiddedikaw bini propju għal dan il-għan. L-ewwel pazjenti ntlaqgħu f’dan il-bini fl-1574, propju disa’ snin wara l-Assedju 4 MARZU/APRIL 2015
l-Kbir. Għandkom tkunu tafu li l-Kavallieri kellhom fost l-aħjar servizzi tas-saħħa flEwropa, u kellhom kapaċita’ kbira fejn tidħol il-kirurġija (l-operazzjonijiet). Kienu wkoll magħrufa għall-iġene, ħaġa importanti ħafna biex ma jixterdux l-infezzjonijiet. L-istorja tgħidilna li l-għodda li kienu jużaw ġo dan l-isptar kienet kollha tal-fidda! Dan l-isptar seta’ jakkomoda fih ’il fuq minn 900 pazjent f’każ ta’ emerġenza! Fl-1676, ilGran Mastru Nikola Cotoner waqqaf l-iSkola tal-Anatomija u l-Kirurġija f’dan l-isptar.
Meta l-Kavallieri tkeċċew minn Malta, il-Franċiżi baqgħu jużaw dan il-bini bħala sptar li issa kien sar magħruf bħala l-“Gran Hopital” jew l-“Hopital Militaire”. M’għandniex xi ngħidu, il-Franċiżi komplew itejbu dak li sabu u għalhekk għamlu diversi tibdil fil-bini b’mod speċjali biex iħallu iktar dawl naturali jidħol fis-swali. Meta l-Maltin qamu kontra l-Franċiżi, dan l-isptar bata ħafna għaliex bdew jonqsu l-mediċini u l-ikel frisk li kien tant bżonnjuż għall-pazjenti. Is-sitwazzjoni marret millħażin għall-agħar…sakemm
il-gżejjer tagħna għaddew f’idejn l-Imperu Ingliż. L-Ingliżi raw mitqlu deheb f’dan l-isptar peress li huwa qrib talbaħar. Hawnhekk kienu jġibu ħafna morda b’mod speċjali baħrin. Il-bini kien sar magħruf bħala “Station Hospital”. Iżda dan kien l-aħħar żmien li dan il-bini intuża bħala sptar għaliex mill-1918 sal-1940 serva bħala l-Kwartieri Ġenerali tal-Pulizija. Fit-Tieni Gwerra Dinjija, dan il-bini ntlaqat erba’ darbiet, u partijiet sew minnu ġġarrfu. Wara dan iż-żmien, dan il-bini serva għal bosta affarijiet, fosthom Teatru għat-Tfal u anke skola u sala tal-eżamijiet. Fl-1978 sar rinovament kbir biex dan il-bini inbidel f’Ċentru għall-Konferenzi. Il-proġett ġie inawgurat fl-1979 u kienu bosta li faħħru l-mod kif sar ix-xogħol tar-restawr. Maż-żmien, il-bini ġie rranġat ħafna u llum
jinkludi 10 swali kbar, l-ikbar fosthom hija Sala Repubblika li hija l-ikbar ‘auditorium’ ta’ Malta għax tesa’ 1400 persuna. F’din is-sala jsiru kunċerti u drammi popolari. Sa ftit tassnin ilu, f’din is-sala kien isir il-festival tal-Eurovision.
Mela kif rajna, iva, l-isptar u l-Eurovision għandhom x’jaqsmu ħafna bejniethom għax kienu jsiru fl-istess post! Ta’ min nitgħallmu napprezzaw iktar dak li ta’ qabilna ħallewlna biex ingawduh u fuq kollox nibżgħu għalih. ✖
5
GENROSSO
campus Immaġina ftit kieku kellek tmur tara xi reċta ma’ taliskola li tidħak ta’ veru fiha, mimlija kuluri, żfin u kant… imbagħad tinduna li r-reċta li tkun tatek tant pjaċir tkun fuq it-terroriżmu! Jew inkella tmur kunċert kollu mużika ta’ ġeneri differenti u fl-aħħar tinduna li din il-mużika titratta l-mibegħda u l-biża’ li jeqridu l-ferħ u l-għaqda bejn ilbnedmin. Hekk xtaqu li jagħmlu l-artisti Taljani tal-Gen Rosso bilmusical tagħhom Campus. Dan il-grupp internazzjonali jesprimi dak li għandu flgħan tiegħu l-Moviment tal-Fokolarini, moviment li 6 MARZU/APRIL 2015
twaqqaf bi ħsieb ta’ Chiara Lubich ġewwa Loppiano (Firenze) fl-1966. Jekk tieqaf fit-titlu taħseb li dan huwa xi titlu ta’ xi drama fuq it-televixin jew xi soap opera li ma tispiċċa qatt kollha stejjer romantiċi. L-iskop ta’ dan il-grupp huwa li fuq palk tal-Università jgħaqqad studenti minn kulturi u gruppi etniċi differenti. Studenti li l-għan tagħhom ma jibqax biss li jitgħallmu ġewwa l-Università, imma li jagħtu lura lil studenti bħalhom kelma ta’ ġid bi stil modern u differenti fuq valuri ta’ paċi u fraternità permezz tal-mużika, arti u żfin.
y warren BUSUTTIL
Valerio Kind, li huwa l-production manager talgrupp jgħid li, “… l-artisti ta’ Gen Rosso (li ġejjin minn disa’ pajjiżi differenti) huma ‘mera’ ta’ dak li għandu jseħħ bejn in-nazzjonijiet differenti, fejn sfortunatament hemm persuni li huma mwarrba jew redikolati minħabba l-kultura jew ilgrupp etniku li jiġu minnu.” B’hekk il-grupp ħadem biex jippreżenta l-isfortuna talmibegħda bejn il-bnedmin b’mod speċjali bil-fenomenu tat-terroriżmu. Terroriżmu li mhux biss qiegħed jidher f’pajjiżi Afrikani jew Għarab imma wkoll fid-djar ta’ xi wħud bi vjolenza domestika,
bullying fl-iskola jew kliem li jkisser persuni oħra fuq l-internet u social networks. Iżda kif jippreżenta dan kollu, f’sempliċiment musical? Campus jibda b’theddida ta’ bomba qalb l-istudenti talUniversità. Minn hawn jibdew jiżvolġu numru ta’ stejjer differenti: tfajla Filippina li tara lil missierha jiġi maqtul, storja ta’ żgħażagħ mir-Rwanda li kollha kemm huma jagħżlu li jdawwru l-istorja ta’ niket tagħhom fi storja ta’ maħfra u paċi. Dan kollu jittella’ minn erba’ mużiċisti u disa’ kantanti u atturi. Kollha jdoqqu mużika live bi stil rock, pop, folk, reggae u hip-hop. Fl-istess ħin hemm viżwal interessanti ħafna li jingħaqad ma’ dak
li jkun qiegħed jittella’ fuq il-palk, bi stampi ta’ ġrajjiet kurrenti li juru l-weġgħat u n-niket tan-nies madwar iddinja. Din is-show hija riżultat ta’ ħidma li ilha tinbena għal dawn l-aħħar għaxar snin (għalkemm il-grupp ilu jaħdem għal dawn l-aħħar erbgħa u sebgħin sena). L-idea nibdet wara l-attakki storiċi li kienu seħħew f’Madrid fis-sena 2004. F’dik is-sena stess il-fundatriċi talMoviment Fokolari, Chiara Lubich esprimiet it-tħassib
tagħha fuq it-terroriżmu u d-differenzi fil-klassijiet soċjali quddiem il-Parlament Ingliż. Il-Gen Rosso għandhom ’il fuq minn 380 diska differenti, li ħarġu madwar 70 album u għamlu ’l fuq minn 2,500 show f’madwar 50 pajjiż fosthom Malta b’udjenza li tlaħħaq is6,000,000 persuna! Għalhekk inħajrek biex f’dawn il-jiem li ġejjin tfittex ftit fuq YouTube u Facebook dwar dan il-grupp. Issib mużika tal-widna u siltiet minn musicals li huma tellgħu matul iż-żmien. ✖
7
Connected Ingħaqad mal-ħbieb li jissemmew fl-isbaħ ktieb li qatt inkiteb – il-Bibbja.
y JOSEPH bonnici
J
iena Ġużeppi, ir-raġel ta’ Marija. F’moħħi kelli li se ngħix bil-kwiet fil-ħidma tiegħi ta’ mastrudaxxa u fl-għaqda ma’ marti Marija. Imma sensiela ta’ avvenimenti bidluli l-pjan li kelli f’rasi! L-anġlu li deher lil Marija u l-anġli li dehru lili fil-ħolm kienu messaġġiera li qalbu ta’ taħt fuq il-ħajja tiegħi! Ngħid il-verità, għall-ewwel tħawwadt. Mhux sew ikollok pjan u jbiddluhulek!
TIFSIRA TAL-ISEM Alla jkattar
Meta ndunajt li dak li biddel il-pjan tiegħi kien Alla nnifsu, ma stajtx ngħid le. U mxejt fejn qalli hu, dejjem. Ma ddispjaċinix. Anke meta kelli nagħmel ħwejjeġ li ma jinftehmux. Bħal meta kelli naħrab lejn l-Eġittu, minħabba li Erodi ried joqtol lil Ġesù. Indunajt li meta ħallejt f’idejn Alla, imbagħad beda jurina hu fejn għandi mmur. Minn Nazaret għal Betlehem, minn Betlehem għal Ġerusalemm, minn Ġerusalemm għal Betlehem u għall-Eġittu, mill-Eġittu għal Nazaret!
POST TAT-TWELID Nazaret
Qatt ma ddispjaċieni li ħallejt f’idejn Alla! Inħajjarkom tagħmlu hekk intom ukoll!
ISEM
Ġużeppi
KTIEB FIL-BIBBJA L-Evanġelji skont San Mattew u San Luqa
MIŻŻEWWEĠ
PROFESSJONI
Mastrudaxxa
FILM FAVORIT
Jesus of Nazareth, Finding Nemo
POST FAVORIT
BIŻA’ PARTIKOLARI
Marija
Kull post silenzjuż Il-Folol
Min jien? Diskursata bejn il-ħbieb: Patri Ġużeppi Delia kiteb poeżija mibnija fuq leġġenda dwari li tant tferraħli qalbi. Huwa jgħid li fil-Ġenna kienu qed jidhru nies mhux daqshekk ta’ fama tajba. San Pietru inkwieta ftit u saret għassa biex jaraw minn fejn kienu qed jidħlu dawn in-nies li donnu posthom ma kienx hemm ġew. Sabu li kont qed indaħħalhom jien, minn post mhux daqshekk magħruf fil-Ġenna. Tellgħuni qorti u kkundannawni għal tkeċċija fil-pront. Jien aċċettajt, bil-kundizzjoni li miegħi nieħu l-persuni li dejjem kont responsabbli tagħhom: Ġużeppi u Marija! U bqajt hemm! Ġużeppi kiteb
Profil 8 MARZU/APRIL 2015
Hemm min jaħseb li hu biss tajjeb u jara lill-oħrajn inqas minnu. Imma l-qaddisin bħalek, Ġużeppi, jindunaw li huma dgħajfa u li ħaddieħor dgħajjef ukoll! U jkunu lesti li jaħfru, jgħinu u jagħdru! Jonathan kiteb
Kemm huma għeżież għalik Ġesù u Marija! Meta kont żgħira għallmuni talba għal qabel norqod: Insellem lil Ġesù, Marija u Ġużeppi. U nerġa’ nsellmilhom kif inqum. Għadni nagħmilha sal-lum! Penny kitbet
Jacob kiteb: Ġużeppi, kif kont taqla’ x’tiekol għalik u għall-familja? Ġużeppi kiteb: Xogħli kien ta’ mastrudaxxa. Ħafna mill-affarijiet użati fid-djar u fil-ħidma ta’ żmieni kienu magħmulin mill-injam. U allura kont imfittex minn bosta nies biex naħdem u nsewwi dak li kien jintuża fid-djar u fl-għelieqi tagħhom. Julia kitbet: Tassew li kont ġej minn familja tar-rejiet? Ġużeppi kiteb: Il-familja tiegħi kienet mir-razza ta’ David. Kien għalhekk li ma’ Marija mort ninkiteb fiċ-ċensiment f’Betlehem. Quddiem il-liġi, Ġesù kien ibni u għalhekk, seħħew fih il-profeziji li kienu juru li mill-familja ta’ David għad jiġi l-Messija. John kiteb: Ġużeppi, kif ħassejtek meta rajt li Marija kienet tqila?
Għażiż missier,
Għandek il-Posta
Minkejja li ma kontx inti li tajtni l-ħajja, insejjaħlek missier. Bħal kull missier ieħor tajtni ismi. Hekk kienu jsejħuli: Ġesù bin Ġużeppi l-mastrudaxxa ta’ Nazaret. Tajtni s-sengħa li kellek inti, kif kienu jagħmlu l-missirijiet kollha. Tajtni l-imħabba lejn it-Tempju, meta ta’ tnax-il sena komplejt dak li għamilt meta ppreżentajtni bħala tarbija. U jien inkwetajtek meta wrejtek li l-preżentazzjoni tiegħi lil Alla l-Missier kienet vera, għax bqajt hemm fost ilkittieba u l-għorrief! Inti għallimtni ngħix. Għallimtni nħenn, kif għamilt ma’ ommi Marija meta ndunajt li kienet tqila b’iben li ma kienx tiegħek! Għallimtni naqla’ x’niekol bil-ħidma ta’ jdejja. Għallimtni nobdi l-liġi t’Alla meta ħadtni fit-tempju. Għallimtni nobdi l-ġenituri meta sibtni mill-ġdid! Għallimtni nisma’ lil Alla Missier għax ħajtek kienet kollha mibnija fuq dak li smajt u obdejt! Għallimtni l-imħabba kbira fil-familja. Għallimtni l-imħabba lejn ommi Marija. Inti kont l-imgħallem tiegħi ... ta’ dan ngħidlek grazzi! Kburi li jien ‘Ġesù bin Ġużeppi, il-mastrudaxxa ta’ Nazaret’! Grazzi Missier, Ibnek Ġesù
Ġużeppi kiteb: Kif iħossu ġuvni li jinduna li l-għarusa tiegħu ittradietu? Hekk ħassejtni jien. Ma stajtx nemmen li Marija daħket bija! Imma kont inħobbha u ma kontx se nħalli li tiġi mħaġġra għall-mewt minħabba tradiment. Ħsibt li naħrab bil-moħbi u nidher li warrabtha jien ... u kienet teħles il-kundanna! L-anġlu li deherli fil-ħolm urieni li Marija kienet se ġġib fid-dinja l-Iben t’Alla u biddilt fehmti! Minn dak il-ħin ma tlaqthiex minn taħt għajnejja – lilha u lil Ġesù! Janet kitbet: Imma kien hemm mument li tliftu wkoll! Ġużeppi kiteb: U x’mument kien! Tlett ijiem inkwiet kbir! Imma sibnieh u fraħna. Min isib lil Ġesù jkun sab teżor!
9
MUŻIKA MODERNA TAX-XJUĦ y MARK caruana
NITILQU MILL-MUŻIKA KLASSIKA Chopin, Verdi, Wagner… kollha ismijiet li jiġu f’moħħna meta nisimgħu bil-frażi “mużika klassika” – Klassika għax tajba għal kull żmien – Melodija ta’ erba’ mitt sena ilu tindaqq illum u immedjatament inkunu nafu x’qed nisimgħu. Il-mużika klassika Barokka (mill1600 sal-1750) kellha kompożituri ta’ ċertu kalibru, bħal Johann Sebastian Bach, Antonio Vivaldi u George Frideric Handel, kollha ġganti tal-mużika. Wara ġiet l-era Klassika tal-mużika klassika (terminu naqra stramb biex jiddiskrivi l-mużika bejn l-1750 u l-1830). F’dan iż-żmien tfaċċa l-aqwa kompożitur li qatt rat id-dinja, jew almenu ħafna hekk jgħidu – Wolfgang Amadeus Mozart! Ħadd qatt ma nstab li 10 MARZU/APRIL 2015
jħabbatha mal-ġenju ta’ dan ilkompożitur Awstrijak. Wieħed ieħor biss jikkontesta biex joqgħod bilqiegħda ħdejn Mozart, fuq ittron tal-aqwa kompożitur, Ludwig van Beethoven (Da da da dam!). Żgur li dan l-isem kulħadd sema’ bih, minkejja li sfortunatament ħafna nies kif tgħidilhom “Beethoven” jiġi f’moħħhom kelb sufi jferfer denbu. Forsi jekk Mozart irnexxielu joħloq mużika klassika perfetta, Beethoven kien aktar kapaċi jesperimenta fillibertà, u ma ħalliex it-teoriji riġidi tal-mużika jillimitawh. Fil-fatt, bħala żmien, hu ġie wara Mozart, u laħaq dik li ngħidulha l-era Romantika (seklu 19).
Minkejja li l-mużika ta’ dawn in-nies għadha tindaqq sal-lum il-ġurnata, donnu ftit kompożituri ta’ dak il-kalibru baqgħu ifaqqsu
aktar ma nersqu viċin fiż-żmien. Naslu fis-seklu għoxrin! Is-seklu li fih dawk li llum għandhom ilkartanzjan kienu għadhom fl-aqwa tagħhom. Sibelius, Stravinsky, Gershwin… ismijiet iktar riċenti, iżda inqas famużi. Aktar ma beda jgħaddi żmien, speċjalment viċin il-ħamsinijiet (1950s), il-mużika klassika kienet bdiet tonqos mill-popolarità u ma baqgħetx iktar il-mużika tan-nies komuni. Fl-istess waqt, il-kompożituri moderni kienu bdew iwarrbu s-sistemi tradizzjonali u jabbandunawhom għal ħsejjes ġodda, li ma tantx kienu qed idoqqu wisq tajjeb f’widnejn is-semmiegħa. Bdew deħlin f’territorju ġdid, t’esperimentazzjoni mużikali u espressjoniżmu, li n-nies ma setgħux iqabblu ruħhom miegħu.
BLUES Waqt li għaddej dan kollu, fost il-komunità Afro-Amerikana nibet stil ġdid u kompletament differenti. Stil pjuttost awtonomu mill-mużika klassika, u li ħa l-bażi tiegħu mill-mużika folkloristika. Din kienet il-mużika tan-nies ta’ ġilda skura, li kienu ġejjin minn żmien t’oppressjoni fl-Amerka. Kienet mużika pjuttost melankonika li tesprimi t-tbatija u d-dwejjaq, u għalhekk kienet iġġib l-isem: Blues. Kull ma kellek bżonn kien kitarra, double bass (dak l-istrument qisu vjolin kbir li biex iddoqqu trid tqum bil-wieqfa u sserrħu mal-art), set tad-drums u xi ħadd jeqred fuq il-mikrofonu. Kemm tkun taf tliet kordi kollox u tmexxi. Ovvjament il-mużiċisti f’din l-isfera mużikali kienu dejjem qed jiżviluppaw it-teknika ta’ kif idoqqu dawn l-istrumenti. Madankollu l-bażi tal-mużika kollha kienet baqgħet dejjem dawk l-istess tliet kordi. Sempliċi ħafna, iżda minn hemm ’il quddiem bdew joħorġu friegħi ta’ ġeneri ġodda bbażati fuq ilBlues. Jekk kienu jgħaġġlu l-beat, u jsabbtu d-drums naqra iżjed, bdew isejħulu Rock ’n’ Roll. Jekk kienu jimprovizzaw u jdoqqu kordi aktar strambi mis-soltu, bdew isejħulu Jazz; u hawnhekk bdew anke jżidu strumenti ġodda, bħal xi saxophone, trumbetta u trumbun, sakemm fl-aħħar għaqdu Jazz band sħiħa. Jekk it-tema tal-kanzunetta kienet reliġjuża, mela bdew isejħulha Gospel, u allura tajjeb li ndaħħlu kor ikanta magħhom. Jekk il-beat kien funky, bdew isejħulu Soul. Kollox beda jingħata isem ġdid. Imbagħad ġew id-DJs fuq irradijiet u qatgħu kollox għad-dritt: RnB. Ma tantx ħabblu moħħhom
għall-isem. Kull kanzunetta popolari li kellha bażi ta’ Blues u ftit ritmu qabdu semmewha kollha RnB (Rhythm and Blues); terminu li għadu ġej sal-lum ilġurnata… imma teknikament ħadd ma jaf eżatt x’ifisser. ROCK ‘N’ ROLLERS AMERIKANI “One for the money, two for the show!” U x’jiġi f’moħħok? Elvis Presley… minkejja li d-diska mhix tiegħu. Elvis, ir-re tar-Rock ’n’ Roll, nistgħu inqisuh bħala l-aktar kantant famuż tad-dinja, u l-prototip ta’ dak li ngħidulu ċelebrità. Però r-Rock’n Roll ma bediex b’Elvis. L-ewwel persuna li bdiet iddoqq dan l-istil ta’ mużika huwa l-kitarrista u kantant Chuck Berry, li kiteb diski bħal ”Roll Over Beethoven” u ”Johnny B. Goode”. Warajh ġew numru ta’ artisti li mbuttaw ir-Rock ’n’ Roll fiċ-ċentru tax-xena mużikali, speċjalment bid-diska ”Rock Around the Clock” ta’ Bill Haley and the Comets. Dawn kollha huma mużiċisti li twieldu filperjodu ta’ bejn iż-żewġ Gwerer Dinjija, fosthom Buddy Holly, Johnny Cash u Fats Domino. Fl-Amerka r-Rock ’n’ Roll kien
miexi ’l quddiem; stil ġdid, ħaj u mimli enerġija. Kien jappella ħafna għaż-żgħażagħ u kien pjuttost meqjus bħala xi ħaġa ħamalla. Fit-tajjeb jew fil-ħażin, ir-Rock ’n’ Roll kien għamel suċċess f’daqqa waħda; pero’ malajr beda jsir medjokri. Wara kollox kemm ser indumu nisimgħu l-istess tliet kordi jindaqqu wara xulxin, diska wara l-oħra? U donnu erġajna staġnajna. Fuq iż-żewġ binari tal-mużika, kemm dik Klassika kif ukoll dik tal-Blues, ir-roti waqfu jduru. Kien hemm bżonn xi ħaġa ġdida, xi ħaġa li n-nies kollha setgħu japprezzaw, xi ħaġa li tirrikonċilja ż-żewġ stili flimkien u tieħu r-ruħ mill-ġdid. ROCK TAL-BANDS INGLIŻI S’issa l-mużiċisti kienu kollha iffukati fuq persuna waħda – l-idolu. L-idea tal-grupp s’issa ma kinitx daqstant importanti, u l-bands kienu meqjusa biss bħala xi ħaġa li qed takkumpanja l-kantant. U fil-fatt, anke meta jkun hemm mużiċisti li jdoqqu dejjem bħala grupp, l-isem tal-kantant dejjem jingħata iżjed importanza. Ma ngħidux The Crickets, imma Buddy Holly and the Crickets. Ma ngħidux The Tennessee Four, imma Johnny Cash and the Tennessee Three. U x’kien l-isem
11
tad-drummer anqas tant kien importanti. L-aqwa li jżomm ritmu tajjeb u jintefa’ fid-dell tal-kantant. Ma nistgħux ngħidu l-istess ħaġa fejn jidħlu s-snin sittin. Fl-Ingilterra bdew ifaqqsu gruppi mużikali ġodda, li bdew jippreżentaw ruħhom bħala grupp magħqud, iffurmat minn membri ugwali. Bands bħal The Rolling Stones, The Who, The Kinks, Pink Floyd… Il-membri ta’ dawn il-bands kollha kienu żgħażagħ fl-aqwa tagħhom, li ħafna minnhom kienu twieldu f’nofs it-Tieni Gwerra Dinjija. Kollha kemm huma kienu segwaċi tarRock ’n’ Rollers, u kienu jixtiequ jsiru bħal Elvis la jikbru. Tant hu hekk, illi meta dawn il-gruppi bdew jingħaqdu għall-ewwel darba, kienu jdoqqu l-istess diski ta’ dawn l-artisti; kulħadd idoqq l-istess daqqa. Kollox baqa’ fejn kien, sakemm fl-aħħar ġrat xi ħaġa li biddlet kollox; sakemm ġiet band leġġendarja li ħolqot rivoluzzjoni sħiħa mużikali. Kollox beda meta ċertu John Lennon, żagħżugħ ta’ 17-il sena ltaqa’ ma’ wieħed ta’ 15, Paul McCartney, u xtaqu jgħaqqdu grupp. Paul issuġġerixxa lil tfajjel ieħor ta’ 14-il sena, George Harrison, bħala l-lead guitarist. Kien jonqos membru ieħor, u wara xi żewġ persuni deħlin u ħerġin mill-grupp, fl-aħħar wasal iddrummer tal-band, Ringo Starr. U hekk ġiet iffurmata l-aktar band li qatt għamlet suċċess fid-dinja: The Beatles. Wieħed jista’ jiġġudika s-suċċess ta’ The Beatles mill-kanzunetti tal-widna li rnexxielhom joħolqu, 12 MARZU/APRIL 2015
jew mill-miljuni ta’ kopji li biegħu. Hu x’inhu, żgur li l-ikbar timbru li ħallew kien kif fi ftit snin irnexxielhom jinfluwenzaw b’mod radikali l-mużika kif nafuha llum u l-kultura fuq livell globali. Huma ma daqqewx Rock ‘n’ Roll biss, bħal ma kien qed jagħmel kulħadd, jew intefgħu jdoqqu mużika klassika, li kienet naqra diffiċli biex jagħmluha, għax lanqas kienu jafu jaqraw in-noti tal-mużika. Li għamlu kien li għaqqdu ż-żewġ stili flimkien. B’mod kreattiv irnexxielhom iżommu l-istil u r-ritmu tarRock ‘n’ Roll, imma arrikkixxewh b’tekniċi klassiċi. Ma weħlux fuq l-istess tliet kordi, imma bdew jespandu l-viżjoni għal kordi ġodda. Ma żammewx l-istess erba’ strumenti, imma bdew jesperimentaw bi strumenti klassiċi u anke dawk orjentali. Ma llimitawx ruħhom ma’ ġeneru wieħed ta’ mużika, imma bdew jippruvaw minn kollox, biex jolqtu l-gosti ta’ kulħadd. Fi ftit kliem, ġennew id-dinja. Taw direzzjoni ġdida lill-mużika tas-seklu għoxrin, u l-bands l-oħrajn kollha bdew isegwuhom. Kulħadd intefa’ jara x’ser jivvinta u jkisser moħħu kif ser joħloq ħoss ġdid u aħjar minn ta’ qablu.
U min itawwal xagħru, u min jilbes tad-daħk, u min isabbat ilkitarra u jifqa’ d-drums... hekk nistgħu ngħidu li twieled ir-Rock. Ovvjament jekk jiġi xi Rocker illum il-ġurnata u jisma’ silta minn tassittinijiet jgħid “Dan mhux Rock! Dan Pop!” Għal żewġ raġunijiet. L-ewwelnett għax sal-lum ilġurnata r-Rock inbidel radikalment b’enfasi ikbar fuq ċertu ħsejjes qawwija, u t-tieni nett ir-Rock ta’ dak iż-żmien kienu jsejħulu Pop, u kull ma tfisser il-kelma Pop hija filqasir ta’ “Popular music”... allura nistgħu nikkonkludu li kull ma jkun popolari fi żmienu nistgħu insejħulu Pop... fjask ieħor minn min jivvinta dawn it-terminoloġiji. U mat-twelid tar-Rock l-istorja tal-mużika bdiet kapitlu ġdid. Però daqshekk għal din id-darba. Jekk Alla jrid fil-ħarġa li jmiss inkomplu nitkellmu fuq kif il-bands Ingliżi infiltraw l-Amerka, u kif bdiet tinħoloq kompetizzjoni taħraq. Nagħtu titwila wkoll lejn is-snin sebgħin, u naraw kif bir-Rock splodew viżibilju ta’ stili ta’ mużika ġodda, li baqgħu ġejjin sal-lum ilġurnata. U għal min jinteressah, dik il-kanzunetta li tibda ”One for the money...” hija ta’ Carl Perkins, u jisimha ”Blue Suede Shoes”. ✖
minn hawn Daniel
u minn hemm
y NEIL aquilina
Sturridge Jekk tfittex ftit fil-profil tiegħu, issib li Daniel Sturridge għandu passat kalċistiku ma’ diversi klabbs famużi fl-Ingilterra fosthom Manchester City, Chelsea, Bolton Wanderers u issa Liverpool.
Kif jafu ħafna, Daniel Sturridge huwa attakkant Ingliż b’ dixxendenza mill-Ġamajka. Flimkien ma’ Raheem Sterling u Mario Balotelli, jiffurmaw l-attakk ta’ Liverpool. Huwa ukoll Nisrani u ma jistħix jistqarr hekk ma’ sħabu. Meta fi Frar 2014 kien rebaħ l-unur Barclays’ Player of the Month ma ddejjaqx jgħid f’intervista: “Jien nagħmel kollox permezz ta’ Kristu li jqawwini!” Hu plejer karitattiv ħafna. Meta fl-2012 kien għadu ma’ Chelsea, ta’ donazzjoni ta €50,000 lil Street League li hi organizzazzjoni li tgħin lil tfal u żgħażagħ foqra jsibu xogħol relatat ma’ sports. Fl-2013, waqqaf fondazzjoni li ġġib ismu fil-Ġamajka bil-għan li jkollha flus biex tfal u żgħażagħ ikollhom iktar għajnuna biex jipprattikaw l-isports u anke jkollhom edukazzjoni aħjar. ✖ 13
Daniel
Sturridge
minn hawn u minn hemm
Żgur li ħafna minnkom huma dilettanti tal-isports. Oħrajn huma dilettanti ta’ logħob strategy. Din il-logħba, Frozen Cortex tgħaqqad dawn l-elementi kollha f’daqqa. Inti tieħu r-rwol ta’ coach u t-tim tiegħek irid jipprova jilħaq il-linja tal-avversarju
tiegħek! Trid tuża l-grawnd u l-bini li joffri vantaġġ lilek, biex jirnexxilek tirbaħ.
(tipo bħalma jiġri fl-American Football u r-Rugby). Biss, it-tim l-ieħor irid jagħmel bħalek u jwaqqfek milli tavvanza filwaqt li l-avversarju jrid jilħaq il-linja
y christian BORG
Titjira Impossibbli 16 MARZU/APRIL 2015
Hija logħba tattika ħafna, bi strateġija u sports ambjentat filfutur. Fiha ma tridx turi biss ilħila tiegħek (kemm taf tilgħab), imma iktar importanti trid tkun kapaċi tħaddem moħħok u toħloq tattika biex tirbaħ.
Qatt kellek ix-xewqa li tibni ħelikopter fuq il-bejt? Ħelikopter li ma jaħdimx b’magni kbar imma biss bis-saħħa tiegħek. Jekk issaqsi kumpaniji kbar tal-ħelikopters jgħidulek: IEQAF OĦLOM! Sa mill-1980 kien hemm ħafna nies li ppruvaw iwettqu din il-ħolma, tant li l-AHS International offriet premju ta’ $250,000 lil min jirnexxielu jtajjar ħelikopter mingħajr magni. Inġinier mill-Università ta’ Manchester fl-2007, wara ħafna studji, ikkonkluda li
minn hawn u minn hemm
Min hu
Spot? y FRANKLIN balzan
Spot huwa ‘kelb’ ta’ 72kg, robot b’erba’ saqajn li huwa maħsub għall-użu kemm għal ġewwa, kif ukoll għal barra. Spot jaħdem bl-elettriku u huwa mgħammar b’sistema idrawlika u numru ta’ sensors li jgħinuh jinnaviga saħansitra madwar art mhux maħduma. Fil-video, Spot huwa muri jimxi fil-kurituri tal-uffiċċji bħal kelb normali. Kif jgħaddi milluffiċċji ta’ Dynamics Boston, Il-kumpanija li ħolqitu, Spot jirċievi sorpriża minn wieħed mill-impjegati: li jtih daqqa ta’ sieq iżda li malajr jirkupra minnha u jkompli il-mixja tiegħu. Fil-video, li issa diġa rawh madwar 6 miljun persuna, Spot ikompli l-esplorazzjoni tiegħu ta’ barra, fejn narawh jimxi fuq art imqalba, blat, taraġ u saħansitra jlaħħaq ma’ wieħed jiġġogja mingħajr l-ebda inkwiet.
huwa impossibbli li tħaddem ħelikopter bis-saħħa ta’ persuna. Żewġ inġiniera Kanadiżi, Todd Reichert u Cameron Robertson ħasbuha mod ieħor, u kontra kull mistenni rnexxielhom jirbħu l-premju tal-AHS Sikorsky, b’titjira f’Ġunju tal-2013, bilħelikopter bla magni bl-isem ta’ Atlas. Reichert u Robertson irnexxielhom jagħmlu dak li kumpaniji kbar, b’ħafna aktar inġiniera, b’kompjuters aktar b’saħħithom u b’ħafna aktar
flus ma rnexxielhomx. Dawn l-inġiniera Kanadiżi mhumiex disinjaturi tal-ħelikopters allura dak li s-soltu disinjaturi talħelikopters jeħduh bħala ovvju, dawn riedu jippruvawh. Dawn anqas biss kienu jafu li fuq il-karti, ħelikopter jaħdem bla magni ma setax isir. L-inġiniera Kanadiżi kellhom ammont limitat ta’ flus li setgħu jonfqu fuq dal-proġett. Allura l-affarijiet li ntużaw kienu kollha affarijiet li tista’ tixtri faċilment. Il-ħelikopter
Il-possibiltajiet tal-użu ta’ Spot huma mingħajr limiti. Dan irrobot jista jissostitwixxi l-klieb li jintużaw biex ixommu għal esplosivi meta jiġu mgħammra b’sensors apposta. Jistgħu jintużaw biex ikunu kumpanji tal-pulizija u jiġru wara kriminali. Minflok gidma kbira, Spot jista’ jkollu stun-gun biex iwaqqaf issuġġetti. Spot jista’ jintuża wkoll biex jinstabu persuni mirduma f’xi diżastru naturali kif ukoll gwida għall-għomja jew għall-torox. Il-kumpanija Dynamics Boston mhix ġdida għal dawn it-tip ta’ innovazzjonijiet, filfatt hija diġa produċit prototipi ta’ disa robots, inkluż ir-robot ATLAS li huwa simili għal bniedem b’kwalitajiet ta’ wieħed li ittrenja il-Karate. Għandhom ukoll ir-robot LS3, li bħalissa qed jiġi ittestjat mill-forzi amerikani biex jgħin l-suldati jġorru tgħabbija meta dawn ikunu mixjin fil-ġungla jew kull tip ta’ art oħra. ✖
ġie magħmul minn qafas ta’ rota, plastiks, u ħbula ħfief. Biex il-ħelikopter jaħdem, l-irdieden għamluhom kbar ħafna għax is-saħħa tagħhom qegħda f’li huma kbar mhux f’li jduru ħafna. Fil-fatt iduru biss għaxar dawriet fil-minuta. Reichert, li kien ser isuq il-ħelikopter, kellu jagħmel daqsxejn training ukoll biex ikollu s-saħħa jżomm il-ħelikopter fl-arja u jnaqqas mill-piż. Però xejn ma ddispjaċih li għamel dan is-sagrifiċċju meta rnexxielu jtajjar għal minuta sħiħa l-ewwel ħelikopter bla magni. ✖ 17
Il-Komunikazzjoni F’MALTA TUL IS-SNIN
y bertram PORTELLI
Il-komunikazzjoni hija aspett mill-aktar importanti fil-ħajja tagħna, tant li l-ħin kollu nfittxu u naraw kif se nikkomunikaw aħjar. F’dan l-artiklu se nagħtu ħarsa ħafifa lejn il-mezzi differenti ta’ komunikazzjoni li kellna fi gżiritna tul is-snin u kif dawn żviluppaw matul is-sekli. IL-BANDITUR Il-banditur huwa dak ir-raġel li fi żmien il-Kavallieri, kien iwassal l-aħbarijiet lin-nies. Il-banditur kien imur fil-pjazza fejn kienu jinġemgħu n-nies u hemmhekk kien jaqra l-bandu (l-aħbarijiet) bit-Taljan u wara jispjegah bil-Malti. Malbanditur, kien idur ukoll raġel ieħor li kien idoqq trumbetta, tanbur jew qanpiena biex in-nies ikunu jafu li wasal ilbanditur biex jaqra l-bandu u b’hekk kienu jinġemgħu f’xi pjazza biex jisimgħu l-aħbar li tkun waslet.
importanti. Fl-imgħoddi, meta n-nies tal-irħula ma kellhomx arloġġ, kienu jqassmu l-ġurnata u l-ħin bid-daqq tal-qniepen talknisja. Id-daqq tal-qniepen kellu rwol kruċjali għaliex minbarra li kien juri l-ħin tal-ġurnata, kien juri wkoll (kif għadu sal-lum) il-festi, il-funzjonijiet liturġiċi, it-tħabbira ta’ mewt jew funeral, sejħa għall-quddiesa u l-bqija. Minbarra dawn kollha, id-daqq tal-qniepen kellu wkoll funzjoni importanti fi ġrajjiet storiċi, fosthom biex iħabbru l-ħbit mit-Torok u r-rebħa tal-Assedju l-Kbir.
IL-QNIEPEN Aktar mil-lum il-ġurnata, ilqniepen kellhom irwol mill-aktar
IL-GAZZETTI Kienet is-sena 1839 meta f’Malta, l-istampa ngħatat
il-libertà u għalhekk, dak li jkun seta’ juri l-ħsibijiet tiegħu wkoll fuq il-gazzetti. L-ewwel permessi ngħataw għal stamperiji privati u mbagħad ingħataw ukoll il-permessi għal stamperija tal-gvern. Xi wħud mill-gazzetti li bdew joħorġu kienu kontra l-Ingliżi, oħrajn favur it-Taljani u xi gazzetti oħra kienu l-leħen tal-ħaddiema. L-ewwel gazzetta li nħarġet kien jisimha Lo Spettatore Imparziale. Minn dak iż-żmien ’il quddiem bdew jitwaqqfu stamperiji ġodda u jinħarġu għadd ta’ gazzetti. Fost ilgazzetti li kienu jinħarġu u li llum m’għadhomx jiġu stampati nsibu Il-Berqa, Malta Tagħna, Il-Ħajja, Il-Poplu u Il-Ġens.
bdew jagħmlu minn kollox biex din l-invenzjoni tiddaħħal ukoll f’pajjiżhom. Mill-1930 ’il quddiem, ir-radju beda dieħel ukoll f’Malta. Is-settijiet tal-bidu kienu kbar ħafna tant li kienu jkunu parti mill-għamara taddar. L-ewwel xandira bir-radju f’Malta saret fl-1933 permezz tal-istazzjon navali li kien jinsab fir-Rinella. Fl-1935, iddaħħal ir-redifussion li kien jaħdem bil-cable u kien f’għamla iżgħar mir-radjijiet u għalhekk seta’ faċilment jitpoġġa fuq xi xkaffa. Dan is-servizz kien joffri żewġ kanali: wieħed kien ixandar il-BBC u stazzjon ieħor kien ixandar stazzjonijiet barranin. Ir-redifussion kien iservi wkoll biex javża lin-nies li kien se jkun hemm xi ħbit mill-ajru fi żmien it-Tieni Gwerra Dinjija. Mill-1946, ix-xandiriet bdew ikunu aktar organizzati u bdew jixxandru anki programmi bil-Malti.
IL-POSTA Sa qabel waslu l-Kavallieri f’Malta, il-posta kienet issir minn persuni privati li bil-bastimenti kienu jaqsmu bejn Malta u Sqallija. Fis-seklu tmintax, ilKavallieri għamlu tariffa fissa fuq l-ammont ta’ toqol u skont id-destinazzjoni tal-pustaġġ. Fl-istess perjodu, il-Gran Mastru ħatar Kummissarju tal-Posta biex ikun responsabbli tas-servizz. Dan kien jopera minn fejn illum insibu ‘Il-Każin Malti’ fi Triq irRepubblika. Aktar tard, l-uffiċċju mexa lejn Triq il-Merkanti. Imbagħad, fl-1799, Alexander Ball waqqaf sistema biex il-posta tibda ssir b’mod aktar regolari. L-ittri li kienu jkunu indirizzati għal barra minn Malta bdew jitilqu minn xtutna kull nhar ta’ Ħamis. L-uffiċċju beda issa jitħaddem mill-Palazz ta’ San Anton. Fl-1807 inħareġ l-ewwel sett ta’ bolol bil-kelma ‘Malta’ fuqhom. Dawn bdew jitwaħħlu fuq l-ittri li kienu jintbagħtu barra minn Malta. Imbagħad, fl-1860 beda servizz tal-posta lejn irħula f’Malta stess. Għall-ewwel kienu jintbagħtu ittri lejn Tas-Sliema, il-Furjana u l-Belt. F’dik l-istess sena, ħarġet l-ewwel bolla bil-wiċċ tar-Reġina stampat fuqha. Bejn l-1954 u l-1981 minħabba li kien hemm żieda sostanzjali fl-ammont ta’ ittri li kienu qed jintbagħtu, l-uffiċċju tal-posta fetaħ diversi fergħat madwar Malta. Iżda llum il-ġurnata, minħabba mezzi ġodda ta’ komunikazzjoni, is-servizz tal-posta m’għadux imfittex daqs qabel, għalkemm żdied it-twassil fid-djar ta’ pakketti li jkun fihom prodotti mixtrija minn barra minn Malta.
IT-TELEVIŻJONI It-televiżjoni daħal f’Malta fl-1957 meta r-RAI beda jittrasmetti servizz bl-iswed u bl-abjad anki f’Malta. Fl-1962, għall-ewwel darba ġie trasmess servizz bil-Malti b’leħen Charles Arrigo u b’messaġġi mirReġina Eliżabetta II, mill-Papa San Ġwanni XXIII u mill-Prim Ministru Dr Ġorġ Borg Olivier. Fil-bidu tat-trasmissjonijiet bil-Malti, kienu jiġu trasmessi erba’ sigħat ta’ programmi fil-ġimgħa iżda dawn komplew jiżdiedu maż-żmien sakemm illum il-ġurnata nsibu diversi stazzjonijiet Maltin li jxandru erbgħa u għoxrin siegħa kuljum.
IR-RADJU Wara li fl-1901, Guglielmo Marconi vvinta r-radju, diversi pajjiżi
IT-TELFOWNS U L-MOWBAJLS It-telefown beda l-ewwel
jitħaddem f’Malta mill-kumpanija The Anglo Mediterranean Telegraph fl-ewwel nofs tasseklu għoxrin. Għall-bidu kienet xi ħaġa ta’ lussu li xi ħadd ikollu telefown u għalhekk kien ikun hemm familja waħda f’kull triq li kien ikollha dan is-servizz. Il-kumpanija Ingliża li kienet topera dan is-servizz fi żmien it-Tieni Gwerra Dinjija ġiet nazzjonalizzata fl-1975 bl-isem ta’ Telemalta Corporation u din il-kumpanija kienet l-operatur ewlieni tal-linji fissi f’Malta. Lejn tmiem is-seklu għoxrin, f’Malta beda dieħel l-użu talmowbajls. Għall-bidu, dan ukoll kien servizz ta’ lussu iżda kif nafu, illum il-ġurnata, il-mowbjal sar parti mill-ħajja tagħna. L-INTERNET Bejn wieħed u ieħor fl-istess perjodu, f’Malta daħal ukoll l-internet li ġab rivoluzzjoni kbira fil-qasam tal-komunikazzjoni soċjali. Permezz tal-apparat imsejjaħ modem, wieħed seta’ jqabbad il-kompjuter tiegħu mallinja tat-telfown jew tal-cable u jidħol f’dinja oħra. Dan is-servizz tal-internet avvanza ħafna f’dawn l-aħħar snin, tant li llum issib diversi persuni li għandhom aċċess għall-internet f’kull ħin tal-ġurnata, inkluż fuq il-mowbajl personali tagħhom. Sa mill-bidu tal-eżistenza tiegħu, il-bniedem dejjem ipprova joħloq metodi aktar effettivi biex ikun jista’ jikkomunika aħjar ma’ dawk ta’ madwaru. Bl-avvanzi kbar li seħħew, speċjalment flaħħar għexieren ta’ snin, saret aktar faċli biex nikkomunikaw mhux biss ma’ dawk li niltaqgħu magħhom ta’ spiss iżda wkoll ma’ nies li jinsabu ’l bogħod minna u dan, f’ħin qasir. ✖ 19
Andrew COHEN
y jean paul PARASCANDALO DARREL pace
Ftit mistoqsijiet ta’ malajr
Età: 33 sena | Passatemp: Il-Billiard u d-diving | Ikel favorit: L-għaġin Tim tal-futbol internazzjonali favorit: L-Inter
IL-FUTBOL. LOGĦBA POPOLARI U GĦAL QALB ĦAFNA MALTIN. GĦALIEX GĦAŻILT IL-FUTBOL U MHUX XI SPORT IEĦOR? Minn mindu kont żgħir dejjem kont niġri bil-ballun. Meta konna tfal ma tantx kien hawn ħafna sport minn fejn tagħżel u l-futbol kien l-għażla naturali.
20 MARZU/APRIL 2015
KEMM ILEK TILGĦAB ILFUTBOL? KELLEK TIMIJIET OĦRAJN QABEL LI LGĦABT MAGĦHOM, JEW MINN DEJJEM MAL-HIBS LGĦABT? Ili nilgħab minn meta kont żgħir. Ilballun dejjem kien f’ħajti. Qatt ma kelli timijiet oħra; dejjem ma’ dan it-tim lgħabt. ŻGUR MHUX FORSI LI L-FUTBOL IWASSLEK BIEX TAGĦRAF ESPERJENZI SBIEĦ U JLAQQGĦEK MA’ PERSUNI DIFFERENTI. ISSEMMILNA ESPERJENZA SABIĦA KEMM ILEK TILGĦAB MAL-HIBS? Kull darba li nilagħbu logħba u kull darba li nirbħu unur tkun esperjenza sabiħa. Din hi xi ħaġa li tagħtik sodisfazzjon u ferħ. ISSEMMILNA ESPERJENZA INQAS POŻITTIVA LI KELLEK? KIF IRREAĠIXXEJT U X’TGĦALLIMT? Kellna decider kontra Birkirkara. Għall-bidu konna 1-0 minn fuq imma mbagħad tlifna 3-1. Kont għamilt ġimagħtejn imdejjaq imma fl-aħħar mill-aħħar trid tqum fuq saqajk biex tkompli l-ħajja.
X’KIEN IFISSER GĦALIK LI MID-DIVERSI PLEJERS LI GĦANDNA F’PAJJIŻNA, INTI ĦADT IL-PREMJU TALPLEJER TAS-SENA? Unur kbir għalija għax kont ippremjat għal sena ta’ sagrifiċċju. Sew jgħidu li wara s-sagrifiċċju tingħata dak li ħaqqek; dak li tkun ħdimt għalih. Dan hu l-ogħla grad li tista’ tilħaq f’Malta. DIVERSI TFAL U ADOLEXXENTI JISTQARRU LI HUMA JIXTIEQU JSIRU PLEJERS TAL-FUTBOL. ĦEĠĠA HAWN U POSTIJIET FEJN TITTRENJA HAWN UKOLL. IMMA X’FUTUR TARA GĦALL-FUTBOL F’MALTA? Futur fil-futbol Malti hawn, avolja kultant in-nies u anki ż-żgħażagħ, sfortunatament, isibu the easy way out u jgħidu li m’hawnx. Min jieħu l-futbol b’serjetà, għandu futur sabiħ ħafna, basta tagħmel moħħok hemm u tkun determinat. Importanti li jkollok miri ċari quddiem għajnejk.
X’INHUMA L-ASPIRAZZJONIJIET PERSONALI LI GĦANDEK F’DIL-KARRIERA? Din is-sena naspira li nirbaħ il-Kampjonat bħala l-captain tal-Hibs u li ’l quddiem, wara li nieqaf bħala footballer, nibda l-karriera ta’ coach. ALLA U L-FIDI GĦANDHOM POST FIL-ĦAJJA TALPLEJERS? KIF? KIF ANKE INTI, ISSIB IL-ĦIN BIEX TKUN PARTI WKOLL MINN DIN IRRELAZZJONI MA’ ALLA? Iva, għandhom. Jien minn dejjem sibt ħin kemm għallfutbol, l-iskola, il-familja u anki l-ħbieb. Lil Alla ma warrabtu qatt minn ħajti. Bqajt immur ilMuseum għal ħafna snin ukoll; kont għalaqt l-14-il sena u kont għadni mmur. KIF ISSIB BILANĊ BEJN IL-KARRIERA TIEGĦEK U L-ĦAJJA B’MOD ĠENERALI? Il-futbol għalija huwa l-full-time job tiegħi allura għalija faċli ħafna nibbilanċja bejnu u bejn il-ħajja. X’MESSAĠĠ TGĦADDI LIL TANT TFAL U ŻGĦAŻAGĦ LI JĦOBBU U JIPPRATTIKAW IL-FUTBOL U LI QED JAQRAW DIN IR-RIVISTA? Min irid, ċans fil-ħajja jsib għal kollox. Jekk trid tirnexxi filħajja, agħmel kollox f’ħinu u f’waqtu. Jekk ħin ix-xogħol, aħdem, jekk ħin it-training iffoka fuqu, jekk ħin iċ-ċajt, iċċajta. Min ikun determinat jasal fejn jixtieq. ✖ 21
y andrew BORG TAZIA hall
Btieħi kbar fejn nilagħbu u niġru ma kellniex, imma l-għelieqi tar-raħal kienu aqwa minn kull bitħa biex fihom nilagħbu xi logħba ballun. Fost dawn kien hemm l-għalqa Ta’ Luċtu. Kienet għalqa bħal ħafna oħrajn, imma għal Dun Ġorġ kienet għalqa speċjali... għallinqas hekk kien irrakkontalna meta darba ltaqa’ magħna f’din l-għalqa.
Din l-għalqa għal qalbi wisq u ġġibli ħafna memorji!
Ara min ġej!
Għax minn hawn bdiet l-istorja tal-Mużew...
“Dak iż-żmien kont għadni qed nistudja….. kont ngħaddi minn quddiem iz-zuntier jew minn ħdejn din l-għalqa, u dejjem kont nara dan il-grupp ta’ żgħażagħ; jitkellmu, jilagħbu, jiċċajtaw u kultant jittantaw ix-xemx għaddejja wkoll. F’moħħi beda jberren ħsieb kif dawn iż-żgħażagħ jistgħu jgħinuni nwettaq ħolma li kelli. Fl-aħħar għamilt kuraġġ u mort inkellimhom. Tlabthom sigarett, għalkemm ma kontx inpejjep, u f’qasir żmien sirna ħbieb kbar.” Kollox sew ħbieb?!
Dan min hu?
“Mhux darba jew tnejn għamluli xi ċajta goffa, imma kienu jirrispettawni, u jien kont inħobbhom ukoll!
22 MARZU/APRIL 2015
Fosthom kien hemm żagħżugħ jismu Ewġenju. Konna naqblu ħafna, u ġieli konna mmorru passiġġata flimkien, u noqgħod nispjegalu siltiet mill-Bibbja.”
Imma ma damx ma wasal l-inkwiet!
Sur Vinċenz, tippreparalu xejn għall-quddiesa!
Diġà għandu pulmun niexef! Imutlek żgur! “Ftit ġimgħat qabel ma sirt qassis, bdejt inħoss uġigħ li tefagħni f’qiegħ ta’ sodda.”
“Imma tlabt ħafna lil San Ġużepp... u fit-22 ta’ Diċembru tal-1906 L-Isqof Pietru Pace ordnani saċerdot! Tlabt ’il Mulej biex nara x’irid minni, u tlabt wkoll dwar il-ħolma li kelli. Ħadt parir mingħand il-konfessur tiegħi, Dun Alwiġ Galea, u wara erġajt mort ħdejn dawk iż-żgħażagħ biex ngħidilhom bil-ħsieb li kelli... li nibdew għaqda ta’ tagħlim nisrani!” Mur u ibda Ġorġ! Il-Mulej ibierkek!
Ara Dun Ġorġ! Kemm ilna ma narawk! Ħsibna li nsejtna!
Ħbieb, għandi ħafna x’ngħidilkom illum
“Dawn iż-żgħażagħ bdew jieħdu t-tagħlim bis-serjetà. L-ewwel laqgħat bdejna nagħmluhom filKnisja Ta’ Nuzzu. Imma dejjem xtaqna li jkollna dar jew xi kamra tagħna, sakemm fl-aħħar, sibna dar fi Triq Fra Diegu l-Ħamrun... in-numru 6. Kien is-7 ta’ Marzu tal-1907 meta għamilna l-ewwel laqgħa tagħna... u minn dakinhar il-Mużew baqa’ jikber u jaħdem biex Ġesù jkun magħruf u maħbub!”
U t-tabib miet, u missieri miet, u jien għadni hawn biex ngħallem!!
23
y daniel MICALLEF
L-AMBJENT U S-SAĦĦA
IL-ĦUT TAJJEB GĦAS-SAĦĦA Fost l-ikel imsemmija li huma tajbin għas-saħħa, il-ħut jiġi minn ta’ quddiem. Huwa ikel bi ftit xaħam u b’ħafna proteini. Fih diversi vitamini u minerali u l-Assoċjazzjoni Amerikana tal-Qalb tħeġġiġna biex almenu
darbtejn fil-ġimgħa nieklu l-ħut; imma skont x’ħut… Fl-1956 tifla ta’ ħames snin f’Minamata fil-Ġappun ittieħdet l-isptar għax ma setgħetx timxi jew titkellem sew. Jumejn wara, oħtha ġralha l-istess… u
anki t-tifla tal-ġara. Bdew iduru d-djar tal-madwar u f’qasir żmien sabu tmienja oħra morda bl-istess mod. It-tobba tħawdu. X’kien qed jiġri? Fil-kotba ma kienu studjaw b’ebda marda ta’ dan it-tip li taffettwa daqshekk nies f’salt. Iktar kurjuża kienet il-biċċa li fl-aħħar
Ritratti tal-vittimi tal-marda ta’ Minamato fil-Minamato Disease Museum 24 MARZU/APRIL 2015
snin, anki l-imġiba tal-qtates tal-madwar inbidlet: iġġennu u numru minnhom mietu. L-alka ma baqgħetx tikber u l-ħut bdew imutu. Anki n-nies bdew imutu wara żmien morda: ma baqgħux iħossu sew, bdew jaqgħu huma u mexjin, il-vuċi nbidlet u ma setgħux jaraw, jisimgħu jew jieklu tajjeb. Damu tliet snin jistudjaw biex sabu x’kienet il-biċċa. Bdew jissuspettaw li l-problema kienet ġejja mill-ħut li kemm il-qtates kif ukoll in-nies kienu jieklu. Fittex lil hawn u fittex lil hinn u nstab li l-ħut kellhom livell għoli ħafna ta’ merkurju. Dan kien ġej minn fabbrika fil-viċin li kienet tarmi l-kimiċi żejda l-baħar. Il-merkurju beda jinġema’ fil-ħut u beda jmarrad u joqtol kemm lill-ħut u kemm lil min jieklu! Sal-lum mietu xi 1,800 persuna b’din il-marda. ĦARES LEJN L-AMBJENT Għalhekk, waqt li l-ħut hu ikel tajjeb… imma jiddependi minn fejn ikun ġej. Għax saħħitna tiddependi ħafna mill-ambjent ta’ madwarna. Ippokrate, kien diġà nduna b’dilħaġa ħames sekli qabel Kristu: “Jekk trid titgħallem dwar issaħħa ta’ grupp ta’ nies, ħares lejn l-arja li jieħdu, l-ilma li jixorbu u l-postijiet fejn joqogħdu.” Ħalli nieħdu xi eżempji: L-ARJA Ħafna nies jgħaddu ħafna minn ħajjithom ġewwa… u jaħsbu li billi jagħmlu hekk ikunu f’arja nadifa. Imma mhux bilfors. Fiddjar nużaw kimiċi biex innaddfu, sprays biex noqtlu l-insetti, gass biex insajru, żebgħa biex inbajdu,
fwejjaħ u l-bqija… biex ma nsemmux lil min ipejjep fid-djar. Dawn il-kimiċi jistgħu jdejquna u anki jġibu problemi tan-nifs bħall-ażżma u l-allerġiji. Ftit affarijiet sempliċi jgħinuna nżommu l-arja tad-dar iktar nadifa bħal li nużaw mill-inqas kimiċi li jagħmlu l-ħsara u jekk hemm bżonn nużawhom ma nibqgħux bil-bibien u t-twieqi magħluqin. IL-BIDLA FIL-KLIMA It-tniġġis tal-arja jwassal għal żieda fit-temperatura. Din hi żieda żgħira ta’ inqas minn grad wieħed u għalkemm din bilkemm inħossuha, bidla ċkejkna tista’ ġġib effetti kbar li jagħmlulna differenza: - Temperaturi ogħla jistgħu jħallu lill-pjanti jipproduċu iktar pollen li jaffettwa lil min ibati bl-ażżma. - Problemi tat-temp bħallgħargħar, nirien u urugani joħolqu ħafna ansjetà fost nies li jkollhom jiċċaqalqu minn djarhom kull sena. - Xi insetti li jġibu l-mard bħallmalarja jgħixu biss f’ċerti temperaturi għoljin - jekk ittemperaturi jogħlew, dawn l-insetti jistgħu jemigraw lejn postijiet oħra u jxerrdu l-mard fihom. - Is-silġ fil-partijiet ta’ fuq u t’isfel tad-dinja jinħall u waqt li jiġri hekk, il-kimiċi li jkun hemm f’dan is-silġ jinħallu u jħammġu l-baħar. IMMA X’NISTA’ NAGĦMEL? Meta naraw bidliet daqshekk kbar, nistgħu nħossuna żgħar wisq biex dak li nagħmlu jħalli
effett, imma l-affarijiet żgħar li nagħmlu jistgħu jgħinu ħafna lill-ambjent: - Uża sorsi ta’ enerġija nadifa bħall-enerġija mix-xemx - Tħallix dawl jew affarijiet li jaħdmu bid-dawl jixegħlu għalxejn. Ħafna mill-affarijiet jibqgħu jaħlu d-dawl anki jekk ikunu mitfijin bil-plakka mqabbda. - Ixtri apparat li jkun effiċjenti. Jista’ jkun ftit ogħla fil-prezz, imma maż-żmien tkun qed tiffranka u tagħmel il-ġid lillambjent. - Imxi jew uża r-rota: Tidrax trid dejjem min iwasslek bil-karozza - tagħmel ġid għal saħħtek u tnaqqas id-dħaħen fl-arja. - Meta taħsel idejk jew snienek, tħallix il-vit miftuħ iktar milli jkun hemm bżonn. - Vit iqattar qatra kull sekonda jaħli iktar minn għaxart elef litru f’sena - agħlaq il-viti sew. - Meta tmur tixtri, ħu basket miegħek u hekk tnaqqas il-ħela. - Issepara l-iskart ħalli dan jiġi maħdum fi prodotti ġodda. Kieku kulħadd jirraġuna li l-ftit li jista’ jagħmel hu żgħir wisq biex jagħmel differenza, kieku l-affarijiet ma jmorrux għall-aħjar. Fuq problema bħal din, ikun ta’ min napplikaw l-idea ta’ Madre Tereża: “Aħna nħossu li dak li qed nagħmlu hu bħal qatra f’oċean. Imma mingħajrna, l-oċean ikollu qatra inqas”. Il-qatra ta’ kulħadd tgħodd, l-iktar jekk miljuni ta’ nies fid-dinja lkoll jagħmlu dak il-ftit li jistgħu għall-ġid tal-ambjent u tas-saħħa. Mela l-qatra tiegħek tgħodd ukoll.✖ 25
OSCAR
ROMERO 1917, 15 t’Awwissu – Óscar twieled fi Ciudad Barrios. Missieru kien jismu Santos Romero, u ommu Guadalupe de Jésus Galdámez. Óscar kellu ħames ħutu subien u tnejn bniet. 1930 – Beda jistudja fisseminarju minuri.
26 MARZU/APRIL 2015
1937 – Beda jistudja flUniversità Gregorjana, ġewwa Ruma, fejn irċieva l-liċenzjat fit-teoloġija. 1942, 4 t’April – Ġie ordnat saċerdot f’Ruma iżda l-familja tiegħu ma setgħetx tmur minħabba restrizzjonijiet flivvjaġġar fit-Tieni Gwerra. Huwa baqa’ f’Ruma sabiex ikompli
l-istudji tiegħu u jġib iddottorat fit-teoloġija. 1943 – Qabel temm l-istudji tiegħu, huwa kien mitlub imur lura f’El Salvador minħabba l-moviment Faxxista fl-Italja. Fi triqithom lura, Romero u qassis ieħor ħabib
NOEL vassallo y adrian VELLA
tiegħu, Valladares, f’waqfa li għamlu f’Kuba, ġew miżmuma għal xi xhur, f’kamp tal-internament, minħabba li kienu ġejjin mill-pajjiż ta’ Mussolini. 1944 – Wasal lura f’pajjiżu, El Salvador. Huwa beda jservi bħala direttur fiddjoċesi ta’ San Miguel.
F
’dawn l-aħħar xhur ilkoll smajna kemm insara qed isofru minħabba t-twemmin tagħhom. Ħafna kellhom jaħarbu minn djarhom għax ġew mhedda. Oħrajn spiċċaw anke maqtula b’mod mill-aktar aħrax u tal-biża’. Iżda din mhix xi ħaġa tal-lum biss. Li tgħix ta’ nisrani qatt ma kienet xi ħaġa faċli. Iżda forsi tistaqsi għaliex qed nitkellmu fuq it-terroriżmu u l-insara maqtula? Ma nafx jekk qattx smajtu b’Oscar Romero? Dan kien wieħed millaqwa isqfijiet tal-Knisja li spiċċa maqtul għax iġġieled l-inġustizzja li kien qed isofri l-poplu tiegħu ta’ El Salvador, pajjiż fl-Amerka ċentrali. Inqatel waqt li kien qiegħed iqaddes il-quddiesa u l-aħħar kliem li qal kien il-kliem tat-talba ewkaristika: “biex dan il-ġisem u dan id-demm imxerred għas-salvazzjoni tagħna”. U tassew hekk kien għaliex bil-mewt tiegħu, l-Isqof Oscar Romero ġab tama ta’ ħelsien mill-oppressjoni li kien hemm f’El Salvador. Oscar Romero kien bniedem mistħi u forsi wieħed bilkemm kien jimmaġina li xi darba kellu jkun isqof billi dan ma kienx xi qassis intellettwali, lanqas ma kien xi wieħed organizzatur millkbar. Kien bniedem kwiet, mistħi u jdum biex jiddeċiedi . Iżda
Oscar Romero kien bniedem li jħobb jaħdem man-nies u jwasslilhom il-kelma t’Alla b’mod mill-aktar sempliċi u fuq kollox kien bniedem li jġib il-qawwa tiegħu mit-talb. Huwa sar arċisqof ta’ San Salvador fi Frar tal-1977. Il-gvern ta’ pajjiżu kien feraħ dakinhar għax ħaseb li dan mhux se jaqla’ nkwiet. Romero kien magħruf bħala bniedem kwiet li mhux se jxellef difru mal-awtorità. Min qatt basar x’kien se jagħmel Oscar Romero? Min qatt immaġina kemm kellu jqum b’saħħa biex jiddefendi lil niesu? Min ġieh f’moħħu li dan l-isqof kwiet kien se joħroġ jgħajjat quddiem l-inġustizzji li bdew iseħħu quddiemu? Romero kien konxju ta’ dak kollu li kien għaddej f’pajjiżu. Kien bniedem attent għal kull mossa qarrieqa li setgħet issir mill-gvern ta’ pajjiżu. Biżżejjed ngħidu li meta sar arċisqof il-President offrielu karozza lussuża u palazz tal-irħam iżda b’għaqal kbir Romero rrifjutahom. Ma kienx se jħalli lil min jagħmih birrigali. Il-gvern ta’ dak iż-żmien kien tela’ b’qerq u Romero lanqas biss attenda għaċċerimonja tal-ġurament biex juri d-diżapprovazzjoni tiegħu.
1966 – Ġie maħtur segretarju tal-Konferenza Episkopali ta’ El Salvador.
l-armata qatlet tliet persuni fi Tres Calles. Hu kiteb lillPresident Molina bi protesta.
1970, 21 ta’ Ġunju – Ġie ordnat Isqof Awżiljarju taddjoċesi ta’ San Salvador.
1975 – Sostna li l-mod kif għandhom jiġu solvuti l-problemi tal-pajjiż huwa li tikkopera mal-gvern.
1974 – Ġie maħtur Isqof ta’ Santiago de Maria, reġjun fqir. Xahar wara din il-ħatra,
1977, 23 ta’ Frar - Óscar Romero ġie maħtur Arċisqof
Dakinhar li nħatar il-President il-ġdid ta’ El Salvador, kienu saru protesti kbar għax l-elezzjoni kienet imbagħbsa. Il-Gwardja Nazzjonali, fuq ordni tal-gvern il-ġdid, kienet fetħet in-nar fuq folla ta’ 10,000 persuna li kienet inġabret fil-Pjazza Libertà tal-kapitali San Salvador. Is-suldati kienu sparaw bladdoċċ u għamlu massakru sħiħ. Quddiem din ix-xena Oscar Romero ma baqax aktar dik ilpersuna kwieta, konservattiva u forsi prudenti żżejjed. Kif seta’ joqgħod kwiet quddiem dik ittbatija? Dakinhar stess l-arċisqof Romero kien talab lis-saċerdoti jiftħu djarhom għal dawk innies li kienu mbeżżgħa sabiex jagħtuhom kenn. F’dik l-istess ġimgħa nqatel ukoll is-saċerdot Rutilio Grande li spiss kien jippriedka dwar liġijiet ġusti li kellu jkun hemm fil-pajjiż. Darba f’waħda mill-priedki tiegħu kien qal li ma setgħux isejħu lil Kristu Salvatur bħala l-padrun tal-pajjiż tagħhom jekk qabel il-poplu ma jkunx ittrattat b’dinjità. Il-qtil ta’ dan il-qassis aktar ħeġġeġ lil Romero biex joħroġ aktar bis-saħħa kontra l-inġustizzji u l-ksur tad-drittijiet umani li kienu qed iseħħu f’pajjiżu. Romero beda jitlob li jsiru investigazzjonijniet tal-qtil
ta’ San Salvador. Il-ħatra tiegħu kienet milqugħa tajjeb mill-gvern, imma le minn xi saċerdoti, speċjalment dawk b’tendenzi Marxisti.
fil-karozza tiegħu, fir-raħal ta’ El Paisnal flimkien ma’ Manuel Solorzano, ta’ 72 sena, u Nelson Rutilio Lemus, ta’ 16-il sena, li kienu qed jakkumpanjawh.
1977, 12 ta’ Marzu – Rutilio Grande, saċerdot Ġiżwita, u ħabib kbir ta’ Romero safa maqtul
L-Arċisqof Romero ordna li l-Ħadd ta’ wara, ma jsirx quddies f’San Salvador, ħlief għal waħda fil-Kattidral tal27
li kien seħħ b’mod partikolari ta’ Rutilio Grande iżda l-gvern ma tax kasu. Kien għalhekk li Romero għalaq l-iskejjel tal-Knisja għal tlitt ijiem u bbojkottja ċ-ċerimonji uffiċjali. L-arċisqof il-ġdid Romero, kien sar il-vuċi tal-poplu. L-omeliji tiegħu bdew jixxandru bir-radju u l-poplu kien jitkaħħal mar-radjijiet biex jisimgħu. Huwa kien jgħidilhom li l-Knisja kienet magħhom fit-tbatija li kienu qed isofru. F’waħda mill-omeliji kien qal: “Jekk ma jħalluniex nitkellmu, jekk joqtlu lis-saċerdoti kollha u lili, kull wieħed minnkom irid isir il-mikrofonu ta’ Alla, kull wieħed minnkom irid isir profeta.” B’dak li kien qed jagħmel, ir-reġim dittatorjali li kien qed imexxi El Salvador sar għadu kbir ta’ Romero. It-tmexxija tal-Knisja ftit tat għajnuna lil Romero, anzi xi darbi ma fehmitux iżda huwa qatt ma qata’ qalbu.
nitlobkom, jien nordnalkom, f’isem Alla: waqqfu din irripressjoni!” Hawn Romero rriskja ħafna u din kellha tkun l-aħħar kelma tiegħu. L-għada ta’ dan id-diskors, fl24 ta’ Marzu 1980, l-Arċisqof Romero nqatel waqt li kien
qed jgħolli l-kalċi fi tmiem ir-rit Ewkaristiku. Ftit tal-ġimgħat ilu l-Papa Franġisku ddikjara li Oscar Romero huwa martri ta’ Kristu u ftit xhur oħra mistenni jkun dikjarat beatu. ✖
Fl-aħħar omelija tiegħu, li xxandret ukoll fuq ir-radju, Romero kellu kliem iebes ħafna u għamel appell lill-armata fejn qal li ebda suldat ma kien obbligat jobdi ordni kontra l-liġi ta’ Alla. Bi kliem iebes huwa qal: “F’isem Alla, mela, f’isem dan il-poplu li qiegħed ibati, li l-karba tiegħu titla’ sas-sema kuljum b’iżjed qawwa, jien insejħilkom, jien
arċidjoċesi. Iktar minn 150 saċerdot ikkonċelebraw miegħu, u madwar 100,000 persuna attendew għal din il-quddiesa. Fl-omelija saħaq fuq il-ħtieġa li l-vjolenza tieqaf darba għal dejjem. Il-qtil ta’ Rutilio Grande ġabet bidla radikali f’Romero, issa jitkellem 28 MARZU/APRIL 2015
kontra l-faqar, l-inġustizzja soċjali, il-qtil u t-torturi.
1980, 30 ta’ Mejju – Sar il-Funeral ta’ Óscar Romero. Madwar 1980, 23 ta’ Marzu – 250,000 attendew. Waqt Ikkundanna l-aġir tal-gvern u il-quddiesa membri l-armata. tal-armata fetħu n-nar fuq il-folla. Madwar 30 1980, 24 ta’ Marzu – Waqt li persuna sfaw maqtula, u kien qed iqaddes fil-kappella mijiet indarbu. Romero tal-isptar La Divina Providencia, ġie midfun fil-kripta talRomero ġie maqtul. Kattidral.
2015, 8 ta’ Jannar – It-teoloġi li jagħtu pariri lill-Kongregazzjoni għall-Kawżi tal-Qaddisin qablu unanimament li jirrikonoxxu li l-Arċisqof Óscar Romero huwa martri. 2015, Marzu – Ħarġet l-aħbar li l-Arċisqof Óscar Romero ser jiġi bbeatifikat fit-23 ta’ Mejju talistess sena.
y robert ALOISIO
L-IKTAR PRESIDENT
UMLI TAD-DINJA
“Il-Papa huwa ferm kuntent li ltaqa’ ma’ raġel tassew għaqli.” Dan huwa l-kliem tar-rapport uffiċjali tal-Vatikan wara l-laqgħa li Papa Franġisku kellu mal-“iktar President umli tad-dinja” f’Ġunju ta’ sentejn ilu. President ta’ tliet miljun u nofs ruħ, u baqa’ jgħix f’għorfa fqira bi tliet kmamar u b’saqaf tal-ħadid ikkorugat. Qatt ma mar jgħix f’palazz presidenzjali. Baqa’ jsuq il-Beetle qadima tiegħu u ma kellux xufiera jsuquh bil-limousine. Jilbes umli ħafna u ġieli mar għal laqgħat internazzjonali bil-karkur. Miżżewweġ u bla tfal. 90% ta’ kemm kien jaqla’ bħala President kien jagħtih lill-foqra. Fir-razzett tiegħu jkabbar il-fjuri u jbigħhom. Iħobb il-klieb u għandu waħda, Manuela, bi tliet saqajn. Min hu dan l-iktar President umli tad-dinja?
Sal-1 ta’ Marzu li għadda, José Mujica, kien President tal-Urugwaj, wieħed mill-iżgħar pajjiżi tal-Amerika t’Isfel. In-nies ta’ pajjiżu ma kinux isejħulu “Eċċellenza” jew “Mr President”. Lanqas sempliċiment “Sir”. Kienu jsejħulu billaqam tiegħu, “Pèpe”! Fl-20 ta’ Mejju li ġej, Mujica jagħlaq tmenin sena. Fi kliemu, “hekk kif il-politiċi jibdew telgħin is-sellum, f’daqqa waħda jsiru rejiet. Ir-repubbliki twaqqfu biex jassiguraw li ħadd ma jkun aħjar minn ħadd.” Ilpompi u l-fanfarunati ġejjin mill-passat fewdali: “Irid ikollok palazz, it-tapit l-aħmar, ħafna nies warajk jgħidulek, ‘Yes, sir.’ Dan kollu narah orribbli.”
Meta Josè kien għad għandu ħames snin, tilef lil missieru li kien bidwi. Qabel miet kien spiċċa fallut. Ommu kienet tifla ta’ immigranti foqra Taljani. Minn età żgħira, Mujica kien iħobb ir-rota u l-politika. Ta’ tletin sena ngħaqad mal-gwerilli xellugin, imsejħin Tupamaros. Fl-1969 kien mexxej ta’ sitt gruppi li rnexxielhom jieħdu taħt idejhom għal ftit żmien il-belt ta’ Pando, qrib il-kapitali Montevideo. Fl-1970 Mujica rreżista l-arrest tal-pulizija u sparawlu sitt darbiet u ferewh sew iżda l-kirurgu li kien hemm l-isptar irnexxielu jsalvah. B’kollox l-awtoritajiet qabduh erba’ darbiet. F’Settembru 1971 flimkien ma’ mitt gwerilla ieħor irnexxielu jaħrab mill-ħabs billi ħaffru ħofra mill-ħabs sas-salott ta’ dar fil-viċin. Qabduh biss wara xahar, imma reġa’ ħarab sitt xhur wara. L-aħħar darba li qabduh kien fl-1972, u b’kollox għamel tlettax -il sena maqful, f’kundizzjonijiet mill-agħar. Ħafna mis-snin għamilhom waħdu f’toqba fl-art. Hemmhekk kważi ġġennen. Fl-1985, meta reġgħet daħlet id-demokrazija fil-pajjiż, Mujica nħeles u xi snin wara, hu u sħabu ffurmaw il-Moviment għallParteċipazzjoni Popolari (MPP), u fl-elezzjonijiet tal-1994 kien elett għall-ewwel darba bħala deputat
fil-Parlament. Kellu kważi sittin sena. Mertu l-iktar tal-kariżma tiegħu, il-MPP kompla jikber fil-popolarità u sar l-ikbar partit fl-2004. Fl-1 ta’ Marzu 2009 Mujica kien elett President. Fl-ewwel diskors tiegħu bħala President, Mujica ta mertu lill-avversarji politiċi tiegħu u għamel sejħa għall-għaqda fil-pajjiż: “La hemm rebbieħa u lanqas telliefa". Kompla jgħid “li huwa żball li wieħed jaħseb li l-poter jiġi minn fuq, meta fil-fatt dan jiġi mill-qlub tal-mases tan-nies… ridt ngħix ħajja sħiħa biex nifhem dan.” Mujica qatt ma fittex li jikkastiga lil dawk li qabduh jew ittorturawh. “Jekk tqatta’ ħajtek tipprova tiġbor id-djun mill-passat li ħadd ma jixtieq iħallas, tkun qed taħli ħajtek.” Minflok iddedika ħinu u saħħtu biex jeqred il-faqar f’pajjiżu. Għaxar snin ilu, kważi 40% tal-Urugwajani kienu jgħixu fil-faqar. Illum dawn naqsu għal 11%. Il-faqar estrem niżel minn 5% għal 0.5%. Minkejja li Mujica jgħid li huwa ateu u b’ideat liberali, kien hu li insista li jiltaqa’ ma’ Papa Franġisku ftit wara l-ħatra tiegħu fl-2013. Wara l-laqgħa sabiħa li kellhom, l-itwal waħda li kellu l-Papa ma’ mexxej ta’ Stat, Mujica qal entużjast: “Naħseb jekk iħalluh, dal-Papa se jagħmel rivoluzzjoni fil-Knisja, lejn is-sempliċità… meta titkellem miegħu qisek qed tkellem lil ġar twajjeb li ilek tafu snin.” ✖
varjeta` Marzu Fl-1 ta’ Marzu 1941, deher għall-ewwel darba l-komik Captain America.
Fit-3 ta’ Marzu 1923, kienet ippubblikata l-ewwel ħarġa ta’ Time Magazine.
Fl-10 ta’ Marzu 515 q.K. ġie mitmum il-bini tat-tempju ta’ Ġerusalemm.
Bejn il-ħbieb
Kemm tiflaħ tgħid ħmerijiet! Lanqas kapaċi tagħraf bejn żiemel u ħmar! X’ġara? Jaqaw lilek xi darba sejjaħtlek żiemel?
Ċajta Kultant Kompetizzjoni
Ballun tar-rugby spiċċa f’gallinar tat-tiġieġ Serduk: Mhux għax irrid nindaħal, imma ħarsu ftit lejn id-daqs talprodotti tal-gallinari ta’ ħdejna!
April
Fil-5 t’April 1985, madwar 5,000 stazzjon tar-radju madwar id-dinja daqqew id-diska ‘We are the World’ fl-istess ħin.
Parir
It-tabib qalli ma nilgħabx iktar futbol! Għaliex? Ġbidt xi ligament? Le! Rani nilgħab!
Fis-26 t’April 1803, waqgħu eluf ta’ meteoriti fuq il-belt ta’ L’Aigle fi Franza.
Fit-30 t’April 1904, deher għall-ewwel darba l-ġelat tal-cone.
www.facebook.com/xehda