LULAWW 2015
Wolverine fl-Etjopja bid-dokumentarju ‘Dukale’s Dream’
Irridu nkunu Nsara Cool Intervista mal-Arċisqof Mons. Charles J. Scicluna
Mużika Moderna tax-Xjuħ Ħarsa ħafifa lejn l-artisti leġġendarji li biddlu l-mużika
MUŻIKA MODERNA TAX-XJUĦ 10
F’din il-ħarġa:
Fl-aħħar waslu! Ftit jiem oħra u ħafna minnkom ikunu qed igawdu l-wisq mistennija vaganzi tas-sajf. Wara sena ta’ studju u ħidma fl-aħħar waslu l-imberkin vaganzi iżda tajjeb noqogħdu attenti li dan iż-żmien ma naħluhx. Għalhekk għedna li fil-bidu ta’ din il-ħarġa ngħaddu ftit pariri qosra. Għalkemm l-iskola spiċċat imma dan ma jfissirx li moħħok tista’ terfgħu. Ara ssibx ktieb interessanti bi stil li jolqtok, bħal ngħidu aħna storja ta’ fantasija jew avventura, u kuljum aqra biċċa minnu. Ibqa’ ċert li kif tispiċċah ikollok seba’ mitt sena biex issib ktieb ieħor tajjeb bħalu. Ippjana l-ġurnata tiegħek minn qabel biex ma tispiċċax taħli l-ħin iddur mingħajr ma taf x’se tagħmel. Ara xi tħobb tagħmel u iffissa ħin biex tagħmlu. Jekk tħobb il-futbol ftiehem ma’ sħabek fuq ħin biex tiltaqgħu u tagħmlu logħba tajba. Ara liema programmi fuq it-TV trid tara u daħħalhom fil-pjan tal-ġurnata wkoll. Is-sajf tagħna huwa wieħed li jaf ikun qalil u ħafna drabi l-baħar huwa post importanti ħafna għalina matul dawn il-jiem. Tinsiex tipproteġi ruħek mirraġġi tax-xemx u ixrob kemm tista’ ilma. Fuq kollox tinsiex issib ftit ħin għal Alla wkoll. Titlifx iċ-ċans li tmur il-MUSEUM fejn issib ħin biex tilgħab imma anke biex titlob u titgħallem. Minn qalbna nawgurawlek il-vaganzi t-tajba. Il-paċi miegħek. ✖
2 WOLVERINE FL-ETJOPJA U L-ĦOLMA TA’ DUKALE IL-KATIDRAL
4
TAL-BELT SIEKTA
IRRIDU NKUNU
6 NSARA COOL
CONNECTED
8
18 OSCAR ROMERO
Il-FAXXIKLI 24
18 HELDER CAMARA EWREKA: L-IRQAD ABBONAMENT REGOLARI: €9 ABBONAMENT BIL-POSTA: €12 PREZZ TA’ KOPJA: €2 PRODUZZJONI KUMMISSJONI GHALL-FORMAZZJONI TAT-TFAL U L-MAGHZULIN TAS-SOCJETA TAD-DUTTRINA NISRANIJA - M.U.S.E.U.M.
KONTRIBUTURI
JOSEPH BONNICI ALAN BONELLO ROBERT ALOISIO KURT MICELI BERTRAM PORTELLI JEAN PAUL PARASCANDOLO KAROL DeBONO MARK CARUANA WARREN BUSUTTIL CHRISTIAN BORG DARREL PACE DANIEL MICALLEF ANDREW BORG NOEL VASSALLO ADRIAN VELLA FRANKLIN BALZAN NEIL AQUILINA ROBERT MICALLEF UFFICCJU DISTRIBUZZJONI
ABBONAMENTI XEHDA GHASEL, DAR GENERALI TAS-SOCJETA TAD-DUTTRINA NISRANIJA, TRIQ SAN GORG PRECA, IL-MARSA GRAFIKA STAMPA
Blata l-Bajda
VERITASPRESS Ħaż-Żabbar
26
L-ISTORJA INTERESSANTI
28
TA’ ZEFFIRINO NAMUNCURA
15 14 Poster
www.facebook.com/xehda
WOLVERINE FL-ETJOPJA U L-ĦOLMA TA’ DUKALE y warren BUSUTTIL
Il-ħolma ta’ attur famuż li saret realtà meta ltaqa’ ma’ ħaddiem f’għalqa tal-kafè ġewwa l-Etjopja. Esperjenza li biddlet lill-attur tant li wasslitu jiddedika flusu għall-iktar nies maħqura waqt xogħolhom minħabba kummerċ inġust. Fl-2009, l-attur popolari Hugh Jackman u l-mara tiegħu, Deborra-lee Furness telqu lejn l-Etjopja bħala ambaxxaturi tal-World Vision Australia (W.V.A.), waħda mill-ikbar organizzazzjonijiet umanitarji fid-dinja. Jackman xtaq li jaqta’ xewqa milli kellu, dik li jżur proġett li l-W.V.A. kienet ilha taħdem fuqu biex teqred ilfaqar f’numru ta’ komunitajiet Etjopjani. Waqt li kien fir-reġjun ta’ Yirgacheffe fil-Lbiċ tal-Etjopja, Hugh ltaqa ma’ bidwi tal-kafè jismu Dukale li kellu 27 sena.
2 LULJU/AWWISSU 2015
Dan Dukale kien qiegħed jaħdem biex jipprova joħroġ lill-familja tiegħu mill-faqar bix-xogħol tal-kafè. Waqt li kien qiegħed fl-għelieqi ta’ Dukale, Hugh esperjenza mill-qrib il-valur talkummerċ tal-kafè b’mod ġust (fair trade) u modi ġodda kif jissajjar il-kafè b’teknoloġija ftit primittiva iżda nadifa. Dukale rnexxielu jibni azjenda agrikola bioloġika (bio-farm) li ma jkollha l-ebda impatt ekoloġiku fuq l-ambjent u s-saħħa tal-familja tiegħu. Minnaħa l-oħra, martu Adanesh, tgħaddi l-ħin tagħha tiġbor
l-injam għall-ħruq u tieħu ħsieb lil uliedha li rnexxielhom jieħdu edukazzjoni bażika fl-iskejjel. Bħala ġest ta’ ħbiberija, Dukale stieden lil Hugh biex iħawwel il-kafè fir-raba’ tiegħu u semma tnejn mis-siġriet għal uliedu Oscar u Ava. Jackman jirrakkonta li din l-esperjenza tant laqtitu li wiegħed li matul ħajtu jaqbeż għal dawn il-bdiewa li jaħdmu ta’ kuljum fir-raba’ tagħhom u stqarr li minn dakinhar ’il quddiem jixrob biss kafè maħdum u mibjugħ b’mod ġust. Iżda din l-esperjenza tatu ġewwa meta hekk kif
kien ġewwa Addis Ababa, il-belt kapitali tal-Etjopja, Hugh induna kemm il-prezz tal-kafè ma kienx stabbli u dan għad-detriment ta’ numru kbir ta’ ħaddiema u bdiewa foqra li jaħdmu ta’ kuljum flgħelieqi tagħhom. Hekk kif mar lura lejn daru fi New York, Hugh kien mistieden li jindirizza lill-Assemblea tal-Ġnus Magħquda fil-ġimgħa ddedikata għall-klima fejn ħeġġeġ lil numru ta’ mexxejja tal-pajjiżi preżenti biex jagħtu s-sapport tagħhom lil bdiewa bħal Dukale, iżda Hugh ħass li dan kien kollu ta’ xejn. Iddeċieda li jibda jaħdem maliktar nies viċin tiegħu: il-ġirien. Beda jiddiskuti magħhom l-impatt li l-industrija tal-kafè tista’ tagħmel fuq il-faqar f’diversi pajjiżi u ħadem biex jintroduċi prodotti mkabbra b’mod ġust f’diversi ħwienet tal-ħbieb tiegħu. Fl-2011 Hugh wasal biex jibda azjenda ġdida bl-isem ta’ ‘Laughing Man Coffee & Tea’ li pprovdiet post fejn bdiewa bħal Dukale jistgħu jbiegħu l-prodotti tagħhom b’mod ġust fl-Amerika. Snin wara ż-żjara ta’ Jackman fl-Etjopja, Dukale beda jieħu mill-frott tas-siġar li kienu ġew imħawla snin qabel. Huwa kabbar il-produzzjoni tal-kafè, kera iktar ħaddiema miegħu u investa l-profitt minn dawn il-prodotti biex jixtri iktar artijiet. Martu Adanesh illum il-ġurnata qiegħda tieħu ħsieb kafeterija filwaqt li t-tifel Elias wasal biex jiggradwa mill-iskola. Laughing Man Coffee & Tea qiegħda taħdem biex tifrex il-kummerċ ġust tagħha madwar id-dinja, b’Hugh Jacksman stess jiddedika l-profitt kollu ta’ xogħlu għal din l-azjenda li tant emmen fiha sa mill-bidu.
MIN HUWA HUGH JACKMAN? Nafuh bħala Wolverine f’Xmen jew Jean Valjean f’Les Misérables imma fil-verità huwa l-ħames tifel minn familja Awstraljana li twieled fl-1968. Studja biex isir ġurnalist imma wara li ggradwa daħal fil-kamp tad-drama u ngħata malewwel parti prinċipali f’serje bl-isem ta’ Correlli (1995). Ingħata diversi rwoli f’diversi reċti u films iżda minħabba t-talent mużikali tiegħu, huwa ngħata l-partijiet prinċipali fi musicals bħal “Beauty and the Beast” fl-Awstralja u Jean Valjean fil-musical klassiku “Les Misérables”. KUMMERĊ ĠUST Il-kummerċ ġust jaħdem biex bdiewa, ħaddiema, artisti,
konsumaturi u negozjanti jaħdmu biex iżommu prezzijiet ġusti taxxogħol li jkun sar biex jirrispettaw id-drittijiet umani u l-ugwaljanza bejn is-sessi. Il-kummerċ ġust forsi huwa ideoloġija li hija marbuta l-iktar mal-industrija taż-żejt u l-kafè minħabba d-domanda kbira għalihom mid-dinja tal-Lvant. B’riżultat t’hekk bosta negozjanti taż-żejt u l-iktar kafè daru fuq persuni vulnerabbli u tfal biex ilaħħqu mad-domanda tal-bejgħ tagħhom. L-International Labour Organization stqarret li fid-dinja hawn madwar 250 miljun tifel u tifla li qed jaħdmu kuljum b’mod sfurzat biex jipproduċu l-kafè u l-kakaw. Dawn jiġu maħqura waqt xogħolhom, sfurzati jaħdmu sigħat twal bi ftit ħlas jew ftit li xejn. ✖
3
ime T Machine
IL-KATIDRAL TAL-BELT SIEKTA
y karol paul DE BONO
F’din il-ħarġa ser neħodkom post tassew partikolari, iżda tridu tagħtuni kelma li żżommu s-skiet, għax f’din il-belt ma tistax tagħmel storbju. Naħseb indunajtu fejn ser neħodkom hux? Iva, ser immorru mawra sal-Imdina, il-belt kapitali l-qadima ta’ Malta. Iżda peress li hemm ħafna xi tgħid dwar din il-belt, għażilt li neħodkom propju fl-ogħla u l-isbaħ bini ta’ din il-belt, sewwasew fil-Katidral ta’ San Pawl. Il-bini li naraw bħalissa mhux il-Katidral oriġinali. Minfloku, kien hemm Katidral fuq stil medjevali li kien iżgħar u ferm iktar sempliċi minn dak li naraw illum. Fil-fatt, fl-1679, il-kapitlu tal-Katidral (li hu grupp ta’ saċerdoti li jieħu ħsieb it-tmexxija tal-
4 LULJU/AWWISSU 2015
Katidral) kien talab lill-perit Malti Lorenzo Gafà biex ikabbar il-Katidral il-qadim. Iżda sfortunatament, ftit snin wara, fl-1693, waqt terremot qawwi li heżżeż il-gżejjer Maltin, ilKatidral il-qadim iġġarraf, ħlief il-parti li kien ippjana Lorenzo Gafà. Kien għalhekk li l-Kapitlu
qabbad lill-istess perit biex jiddisinja Katidral ġdid, li tlesta fl-1705. Il-bini huwa forma ta’ salib Latin, jiġifieri, biex niftiehmu, forma tas-salib li naraw lil Ġesù msallab fuqu flistatwi u l-pitturi, u huwa mibni fuq stil barokk, stil li fih ħafna dekorazzjonijiet xi ftit jew wisq
ikkumplikati. Il-Katidral ġie kkonsagrat fl-1703, sentejn qabel ma tlesta. Dan sar sabiex Lorenzo Gafà, li kien xjaħ sew, ikollu l-oppportunità li jara l-Katidral ikkonsagrat qabel ma jmut. Issa ejjew nidħlu sa ġewwa. Jekk inħarsu ftit lejn il-pittura ta’ fuq l-artal prinċipali, naraw xogħol ta’ Mattia Preti li juri n-nawfraġju ta’ San Pawl. Iktar tard, Preti ġie mqabbad jagħmel ukoll sett kwadri li juru l-konverżjoni ta’ San Pawl kif ukoll il-martirju ta’ San Pietru u San Pawl. Xogħlijiet tal-arti li huma ta’ min jinnotahom huma ikona antika tal-Madonna tas-seklu 14 li tinsab fil-kappella tasSagrament u kurċifiss sabiħ tal-injam li jinsab fil-kappella tar-relikwi fl-istess Katidral. Ninnutaw ukoll li l-Katidral huwa prattikament miksi blirħam. Ħafna minn dan l-irħam ingħata b’rigal minn diversi persuni importanti matul iżżmien. U la qegħdin nitkellmu fuq l-irħam, ma nistgħux ma nħarsux ftit lejn l-art ta’ dan il-bini. Bħall-paviment talKon-Katidral ta’ San Ġwann, l-art ta’ dan il-Katidral hija miksija b’oqbra li fihom hemm midfuna diversi saċerdoti u monsinjuri.
aħħar. Dan il-Katidral huwa l-Katidral prinċipali ta’ Malta, mhux il-Kon-Katidral ta’ San Ġwann tal-Belt. Fil-fatt, meta dan l-aħħar l-Isqof Charles Scicluna sar Arċisqof ta’ Malta, iċ-ċelebrazzjoni tal-ħatra tiegħu saret f’dan il-Katidral. Bħassoltu, issa f’idejkom biex tmorru
dduru dawra ma’ dan il-post! Bilħaqq, issa qed niftakar… din hija l-aħħar ħarġa qabel il-vaganzi tas-sajf! Ħudu ħsieb li tużaw dan is-sajf sew, u żgur li tkun ħaġa sabiħa jekk issibu ħin iżżuru dawn il-postijiet li tkellimna dwarhom matul ixxhur li għaddew. Is-sajf it-tajjeb!
L-ispazju f’dan il-magazin huwa dejjem kontrina, għax bħas-soltu, hemm ħafna iktar xi tgħid fuq dan il-bini tant importanti ġewwa pajjiżna. Iżda ħa ngħidilkom din tal5
Irridu nkunu Nsara cool
y jean paul PARASCANDALO DARREL pace
Ftit mistoqsijiet ta’ malajr
Post tat-twelid: Toronto, il-Kanada Passatempi: Il-qari, l-arti u l-botanika u dak kollu li hu sabiħ Mużika: Klassika Kwalifiki: Avukat Ikel favorit: It-torta tal-irkotta li tagħmel il-mamà Sport: Qatt ma kont xi sportiv, imma fis-Seminarju tgħallimt insuq ir-rota
X’ifisser għalik li l-Papa għażlek għar-rwol ta’ Arċisqof? Din għalija hija responsabbiltà imma wkoll missjoni. Jien ma nħarisx lejn it-toqol tagħha, imma lejn il-privileġġ u l-ferħ li naqdi lill-poplu ta’ Alla f’Malta. Dan ir-rwol tiegħi jien nagħrfu kemm fil-perspettiva ta’ Malta u Għawdex, anki mal-Isqof ta’ Għawdex, imma anki filperspettiva li l-Isqof irid jgħin lill-Knisja Universali. Il-Papa sejjaħli wkoll biex inkun preżenti f’ċertu xogħol fil-Vatikan. L-Isqof huwa parti mill-Kulleġġ talIsqfijiet. Xogħli jfisser li naqdi lill-poplu Malti, li nkun għalliem, qaddej u wkoll saċerdot. Mela jien irrid naqdi, ngħallem, mhux biss bil-kelma imma anki bleżempju u nqaddes. 6 LULJU/AWWISSU 2015
F’liema aspetti taħseb li l-Knisja f’Malta għandha bżonn li taħdem iżjed? X’inhuma dawk l-aspetti li temmen li l-Knisja trid taħdem fuqhom? Aħna rridu npoġġu lil Ġesù Kristu fiċ-ċentru. L-arma li għażilt meta ngħażilt Arċisqof ta’ Malta tfakkarni fiż-żiemel abjad li jirkeb Ġesù. Il-ktieb tal-Apokalissi jippreżentalna lil Ġesù bħala bniedem ta’ fiduċja u veru. Ma jqarraqx bina u dejjem jgħid il-verità. Imma wara Ġesù, hemm ukoll iddixxipli tiegħu. Mela fuq żiemel abjad għandu jkun hemm ukoll id-dixxiplu u bħalu għandu jkun fidil u veru. Imma ċ-ċentru għandu jibqa’ dejjem Ġesù. Naħseb li Dun Ġorġ għandu ħafna x’jgħallimna dwar dan
ukoll; aħna għandna nisimgħu Leħen il-Maħbub u ma nixbgħux inħarsu lejh.
Nafu li inti midħla sew talMuseum. Kif sirt taf bil-Museum? Għall-Griżma ħejjewni membri tal-Museum u kienu jgħallmuni membri nisa tal-Museum għax ilMuseum tas-subien kien dejjem ’il bogħod. Lil Dun Ġorġ iltqajt miegħu permezz tal-kitbiet tiegħu. Qrajt ukoll il-ħajja tiegħu li kien kiteb P. Alexander Bonnici. Imbagħad fir-raba’ sena tiegħi fis-seminarju, iddeċidejt li ridt insir naf aktar ilMuseum u bdejt niffrekwenta spiss il-Museum ta’ Ħal Lija. Hemm hekk iltqajt ma’ Kandidat, ċertu Natalino Camilleri li llum huwa s-Superjur Ġenerali tal-Museum. Iddeċidejt ukoll li niltaqa’ 3 darbiet ma’ Nelly
Bartolo, is-soċja li kienet tieħu ħsieb lil Dun Ġorġ, biex insir nafu aktar. Imma kienu ħafna s-soċji li għamluli ħafna ġid.
X’parir tagħti lill-qarrejja biex, fil-mument tal-prova, dejjem jagħmlu dak li fil-kuxjenza tagħhom jafu li hu tajjeb? Iż-żgħażagħ dejjem għandhom din l-isfida: li jgħixu fi gruppi. Jgħixu f’realtà fejn il-peer pressure hi qawwija ħafna. Inti tkun parti minn grupp jew tistenna li tkun parti minn grupp, anki jekk fid-dinja virtwali, jew inkella l-università, l-iskola, fejn tgħix, eċċ. Iż-żgħażagħ se jkunu dejjem f’kuntatt allura se jinfluwenzaw lil xulxin. Mela l-għażla tal-grupp tagħmel id-differenza. Jekk se nkun fi grupp Nisrani se nsir Nisrani jekk il-grupp mhux Nisrani, il-ħajja Nisranija tiegħek se tbati. Mela l-missjoni taż-żagħżugħ Nisrani hi li jgħix il-ħajja Nisranija tiegħu imma b’mod sħiħ. Dan ifisser li fi kliemu, f’għemilu u fil-mod kif jgħix juri li huwa ta’ Ġesù, u dan jurieh b’ferħ għax il-ħajja Nisranija hija ħajja mimlija sfidi imma anke mument ta’ ferħ u fuq kollox twassal għall-ikbar ferħ. Dak li jitolbok Ġesù jista’ jkun diffiċli ħafna imma mhux impossibbli. Ġesù mhux interessat f’kemm drabi taqa’ imma f’kemmil darba terġa’ tqum. Għalhekk hemm is-Sagrament tal-Qrar, biex jerġa’ jitħabbeb ma’ Alla. Kif tħares lejn id-dinja tatteknoloġija u social networks? Din hi opportunità jew periklu? Hu dejjem opportunità imma din twassal għal sfida. L-isfida
qiegħda fil-fatt li s-social media nużawha biex nibqgħu f’kuntatt ma’ xulxin. Imma dan ma jridx iwassalna li ninqatgħu millkuntatt reali u nispiċċaw biss b’kuntatt virtwali. Il-kuntatt virtwali mhux biżżejjed biex ikollna nibnu kuntatt vera.
Liema valuri taħseb li għandhom iż-żgħażagħ u li m’għandhomx jitilfu? Iż-żgħażagħ nafhom bħala nies li l-ħaġa jriduha kif inhi. Nixtieq li meta jikbru din ma jitilfuhiex. Ittieni hi l-ġenerożità. Iż-żgħażagħ għandhom ġenerożità kbira li faċli jitilfuha minħabba li d-dinja taf tkun kompetittiva, kattiva u ħarxa. Imbagħad il-kapaċità li toħlom. Dik hi esperjenza taż-żgħożija, li jekk il-bniedem ma jitlifx ikun jista’ jagħmel ħafna ġid. Meta tkun żagħżugħ toħlom, imma ma tantx ikollok possibbiltajiet, u meta tikber ikollok possibbiltajiet. Jekk ma toħlomx meta tkun żagħżugħ, imbagħad meta tikber, ilkapaċitajiet tiegħek ma tkunx tista’ twettaqhom. Ngħaddu issa għal ftit mistoqsijiet minn xi adolexxenti u żgħażagħ. Kif tkun ġurnata tipika tiegħek? Inqum fis-6.30am imbagħad nieħu l-kolazzjon, ninħasel u fit-8am nitlaq lejn il-Kurja. Nipprova li qabel nitlaq għall-Kurja, niddedika ftit ħin għat-talb. Imbagħad jibdewli l-laqgħat man-nies, li għalija huma opportunità biex niltaqa’ mar-realtajiet tal-ħajja u ma’ dawk li rrid naqdi. Għandi
laqgħat li jsiru bl-appuntament fix-xahar u laqgħat oħra malawtoritajiet kemm tal-Gvern u kif ukoll tal-parroċċi.
Liema huma dawk l-affarijiet li l-aktar li jogħġbuk kif ukoll l-inqas li tieħu gost bihom? L-iktar li togħġobni hi l-kuntatt man-nies u l-liturġija. L-inqas li jogħġbuni huma l-laqgħat dwar il-flus. Il-laqgħat dwar l-amministrazzjoni mhux daqshekk idejquni imma dawk dwar il-flus jibqgħu l-laqgħat l-iktar li jdejquni. Ma’ liema tim tal-futbol iżżomm? Qatt ma kont xi fan kbir tal-futbol, imma fis-17-il sena li domt Ruma, sirt fan tar-Roma. F’Ruma ma tistax ma żżomm ma’ ħadd; jew iżżomm mar-Roma jew malLazio. Jien għażilt lir-Roma. Kif ġietek il-ħajra li tidħol għas-saċerdozju? L-esperjenza tal-Ewwel Tqarbina u tal-Griżma ħallew impatt kbir fuqi. Id-devozzjoni tal-ġenituri tiegħi lejn il-Madonna talKarmnu. Għamlitli wkoll ħafna ġid l-ispiritwalità tal-Legion of Mary, li għal ħafna snin kont membru tagħha, u l-Konsagrazzjoni lejn Marija. Għalkemm ridt insir avukat, bdejt naqra l-Evanġelji u wara li kelli esperjenza ta’ outreach fi Sqallija ħassejt aktar din is-sejħa. X’messaġġ tixtieq li tgħaddi lillqarrejja ta’ din ir-rivista? Ejjew nuru l-ferħ tagħna li aħna Nsara. Ejjew ngħixu l-valuri tagħna u ngħixuhom bil-ferħ. ✖ 7
Connected Ingħaqad mal-ħbieb li jissemmew fl-isbaħ ktieb li qatt inkiteb – il-Bibbja.
y JOSEPH bonnici
I
smi huwa wieħed mill-iktar ismijiet popolari fid-dinja, anke jekk mhux ħafna huma msemmija għalija. U din il-popolarità mhix ġejja miċ-ċirkustanzi li twelidt u għixt fihom. Anzi! Kieku kellek tinnota ftit il-ħajja tiegħi tikkonkludi li kelli nkun imwarrab u minsi malajr. Kien hemm min ħaseb hekk fi żmieni wkoll.
Nibda biex ngħidilkom li twelidt lil mara li kienet għadha ma marritx toqgħod ma’ żewġha. Suppost, skont il-liġi tagħna, kellha tkun imħaġġra fir-raħal tagħha ta’ Nazaret talli għamlet dan. Suppost mitt magħha! Imma twelidt f’belt oħra: Betlehem. Għixt fil-Palestina, rokna mwarrba tal-Imperu Ruman. Kien il-post tal-kastig għall-mexxejja li ma jkunux ħafna qrib talImperatur. Missieri, jew aħjar, dak li kien magħruf bħala missieri, kien mastrudaxxa. Qattajt ħafna minn ħajti naħdem miegħu f’Nazaret, mingħajr ħadd ma kien jaf bija band’oħra. Ta’ tletin sena ħriġt ngħallem mingħajr ma kont rabbi uffiċjali. Imma kelli ħafna dixxipli jsegwuni. U għamilt ħafna għedewwa wkoll. U ħafna ħbieb tal-qalb! Wara tliet snin, arrestawni, ikkundannawni għall-piena kapitali u ġejt midfun barra l-belt ta’ Ġerusalemm! Minn tnax-il dixxiplu li kelli ttradieni wieħed li kont nafdah. Kollox kien kontra t-tixrid tal-messaġġ tiegħi. Anke wara mewti, is-segwaċi tiegħi ġew maħqura u mhedda! Iktar ma bdew jaħarbu, iktar il-kelma tiegħi bdiet tixtered. Ma kinitx kelma ta’ bniedem: kienet il-Kelma tal-Iben t’Alla magħmul bniedem! Jien Ġesù ta’ Nazaret!
ISEM
Ġesù
TIFSIRA TAL-ISEM Salvatur POST TAT-TWELID Betlehem KTIEB FIL-BIBBJA L-erba’ Evanġelji
PROFESSJONI
Għalliem u Mastrudaxxa
IKEL FAVORIT
Ħobż u Ħut
KANZUNETTA Everything I do FAVORITA I do it for you PASSATEMP
Trekking
Profil 8 LULJU/AWWISSU 2015
Min jien? Diskursata bejn il-ħbieb: Jekk xi ħadd irid ikun l-ewwel wieħed, għandu joqgħod wara kulħadd u jkun qaddej ta’ kulħadd. Kull min jilqa’ wieħed minn dawn iċ-ċkejknin minħabba f’ismi, ikun jilqa’ lili; u min jilqa’ lili, ikun jilqa’ mhux lili, imma lil dak li bagħatni. Ġesù kiteb Kien hemm studenta fil-klassi tagħna li kienet għaddejja minn żmien diffiċli. Għaliha l-ħajja ma kienx baqgħalha sens. Kienet xebgħet tgħix. Saret tassew l-iżgħar fil-klassi. Imma dorna magħha u tajnieha s-sapport kollu li kellha bżonn. Illum kuntenta bil-ħajja. Fiha sibna lilek, Ġesù! Janet kitbet
Mhux faċli għalina, Ġesù, li ngħixu dan ilkliem. Kulħadd jitlobna nkunu l-aħjar u l-aqwa. Donnu min ikun l-iktar b’saħħtu, intelliġenti, kapaċi, huwa prezzjuż f’din id-dinja. Imma inti xorta tħeġġiġna nkunu l-aqwa, billi naqdu lilloħrajn. Tibdel l-idea ta’ min hu kbir. Huwa kbir min jgħin lil ħaddieħor ikun aħjar. Jacob kiteb
James: Ġesù, liema mument minn ħajtek ħassejtek tabilħaqq imdejjaq? Ġesù: Kelli bosta mumenti fejn ħassejt għafsa ta’ qalb. Il-mewt u t-tbatija dejjem ħassejthom ħafna. Quddiem il-mewt ta’ ħabibi Lazzru u l-ulied tal-armla ta’ Najm u ta’ Ġajru ħassejt ħafna. U tajthom il-ħajja mill-ġdid, jien li rridhom għall-ħajja ta’ dejjem. Jade: Ġesù, liema kienu l-postijiet favoriti tiegħek? Ġesù:Il-postijiet qrib il-baħar kienu jogħġbuni għall-kwiet tagħhom u minħabba li hemm kont niltaqa’ ma’ nies komuni bħas-sajjieda, li minnhom kelli anke appostli. Kienet togħġobni wkoll il-kampanja billejl, fejn kont nitkellem ma’ Missieri fit-talb! James: Mhux kulħadd kien jifhmek. Għaliex sibt min itellfek? Ġesù: Minkejja li kont nitkellem quddiem kulħadd u ngħin lil kull min kien fil-bżonn, kien hemm min ma riedx jinbidel. Jew għax kien komdu jew għax ma riedx jilqa’ l-kelma t’Alla. U dawn bnew ħajt bejni u bejnhom. Uħud minnhom ħadmu biex iwarrbuni. Qalbhom ma laqgħetnix. Ipattu għalihom kien hemm ħafna li telqu kollox biex jiġu warajja!
Għeżież żgħażagħ,
Għandek il-Posta
f’ħajti kelli tliet sfidi qawwija: li nagħmel il-ħajja faċli għalija nnifsi, li nkun popolari u li nqiegħed lil Alla wara l-affarijiet ta’ din id-dinja. Issibuhom filVanġelu bħala t-tentazzjonijiet tiegħi wara l-magħmudija minn Ġwanni. U intom ukoll, wara l-magħmudija tagħkom, stennew li se jkollkom dawn l-isfidi. Mhux faċli tirbħuhom. Soluzzjonijiet faċli għall-ħajja jiġukom spiss: ħajja bla studju, isserrħu fuq il-ġenituri għall-flus, isserrħu fuq il-ħbieb għallparir li jogħġobkom, flimkien ma’ ħajja nieqsa minn impenn u tbatija. U jiġrilkom bħall-farfett li jsib il-fosdqa miftuħa bil-lest bla ma jagħmel sforz ... ikun bla saħħa u jmut! Tibżgħux tbatu għal dak li qed timmiraw għalih, bħallatleta li l-isforz u l-għaraq jagħmluh b’saħħtu! Il-popolarità rħisa hija tentazzjoni oħra. Popolari għax nitkellem addoċċ, għax nidher eleganti, għax għandi ħafna gadgets ... u lista itwal ta’ raġunijiet għallpopolarità. Kif jispiċċaw huma, x’valur jibqa’ fil-persuna? Huwa dan li jrid jagħmilkom popolari: kemm isibukom ħdejhom sħabkom meta jeħtiġukom? U l-isfida tal-affarijiet li jieħdu post Alla! Ikunu tajbin, imma mhux daqs Alla! U Alla jkollu jċedi postu lill-ħin mal-ħbieb, mal-isports, mal-karriera, maddivertiment, li jiġu qablu! Żommu f’ħajjitkom dak kollu li hu sabiħ, imma ħallu lil Alla jkun dak li jmexxikom fil-ħbiberiji, fit-taħriġ tat-talenti, fiddivertiment u l-ħajja tkun mimlija tassew! Ħalluni nissuġġerilkom ħaġa li żżommkom ‘connected’. Sibu ftit ħin kuljum biex tieqfu u fil-kwiet tiftakru li jien magħkom. Indunaw bija u ħalluni ngħix magħkom. Tibżgħux! U qalbkom tgħix fil-ferħ! Insellmilkom, Ġesù
Jade: Wasalt sas-salib. Xi jfisser dan għalina llum? Ġesù: Ifisser li mal-imħabba mhemmx ċajt. Jew tagħti kollox jew tagħti xejn. Jien kont nemmen fil-missjoni li tani Missieri u tajtu kollox. Ma kontx lest li nċedi jew inbiddel fehmti quddiem it-tbatija. Ma jfissirx li dan kien faċli. Imma għal min iħobb, xejn mhu diffiċli! 9
MUŻIKA MODERNA TAX-XJUĦ y MARK caruana
Ftit tal-ġimgħat ilu d-dinja sofriet it-telfa ta’ żewġ rejiet f’daqqa: B.B. King, meqjus bħala r-re tal-Blues, u Ben E. King, dak li kanta “Stand by me” fl1961. ‘Il fuq minn 400 artist irrekordjaw l-verżjoni tiegħu ta’ din il-kanzunetta tul is-snin, inkluż l-aħħar verżjoni li smajna ta’ Imagine Dragons li ndaqqet ftit tal-jiem ilu waqt il-Billboard Music Awards. POEŻIJI U STUNAR Mhux ċajta jkollok 400 verżjoni ta’ kanzunetta li tkun ktibt. Imma jekk wieħed irid ikun jaf min hu l-aqwa ta’ din ilkategorija, ħadd ma jibda m’artist uniku li ilu jkanta
10 LULJU/AWWISSU 2015
għal fuq minn ħamsin sena. Bob Dylan huwa l-aktar persuna li kiteb kanzunetti li kellhom cover versions minn artisti oħra. B’kitarra f’idu, u harmonica mdendla m’għonqu, dan iż-żagħżugħ Amerikan Lhudi kien beda jikteb siltiet mużikali bi stil folkloristiku sempliċi. Ma kien hemm xejn ta’ barra minn hawn, la fit-teknika tad-daqq tiegħu, u wisq inqas f’leħnu. Mhux l-ewwel darba li kien jistona meta kien ikanta live. Però malli wieħed jilmaħ illirika rikka u profonda li kien kapaċi jikteb, malajr tinduna għalfejn tant kantanti oħrajn kienu jirrekordjaw il-verżjoni
tagħhom tal-kanzunetta. Fost l-aktar kanzunetti famużi li kiteb insibu: “Knocking on Heaven’s Door”, “The Times They are a’Changing” u “Blowing in the Wind”, li kitibha f’temp ta’ 10 minuti. Interessanti li f’dak iż-żmien (1960s), minkejja li l-udjenza kienet tqis ħafna l-kwalità tal-vuċi tal-kantant, u kienet imdorrija tisma’ lil Elvis Presley u lil Frank Sinatra, persuna b’vuċi batuta bħal Bob Dylan xorta rnexxielu jagħmel suċċess kbir; u b’hekk irnexxielu jitfa’ l-attenzjoni tas-semmiegħa fuq il-messaġġ li ried iwassal, aktar milli kemm kapaċi jogħla noti. Wara kollox x’inhu l-aktar importanti: kif jinstema’
l-kantant jew x’inhu jgħid? Minħabba dan il-fatt ir-Rolling Stone Magazine jqiegħed lil Bob Dylan bħala wieħed mill-aqwa kantanti… mhux bilfors taqbel magħhom, wara kollox ilkittieba ta’ dal-magazin jgħidu ħafna affarijiet. Fil-fatt, skont dan ir-Rolling Stone Magazine, l-aqwa diska li qatt inkitbet fiddinja hija ta’ Bob Dylan: Like A Rolling Stone. Min jaf għalfejn? TAQBIDA BEJN L-AMERKA U L-INGILTERRA Imma BB. King, Ben E. King, Bob Dylan, Elvis Presley u Frank Sinatra, dawn huma kollha Amerikani. Kollha kienu qed igawdu s-sehem ta’ fama tagħhom... kollha kienu bi kwiethom, sakemm waslet f’widnejhom l-aħbar li kienet ġejja band ġdida mir-Renju Unit. Jgħidu li Elvis kien ftit imbeżża’ li kienu ser jisirqulu x-xena; sa mar fuq il-President
Nixon, jipprova jikkonvinċih biex ma jħallix lil din il-band tidħol fl-Amerka, bl-iskuża li kienet t’influenza ħażina fuq iż-żgħażagħ. Imma fl-1964 l-ajruplan illandja u l-Beatles rifsu t-territorju tal-Istati Uniti. Sena wara l-Beatles għamlu l-kunċert leġġendarju tagħhom f’Shea Stadium, li kien l-ewwel kunċert li qatt sar fi stadium. Il-Beatles kienu bdew isibu kompetizzjoni minn bands ġodda li bdew ifaqqsu. Barra l-kompetituri f’pajjiżhom, bħal The Rolling Stones u The Who, fl-Amerka wkoll sabu bands rivali, speċjalment bil-Beach Boys. Band toħroġ album, u ara wara ftit band oħra toħroġ album aħjar. U l-istorja baqgħet sejra hekk. L-invażjoni Brittanika tal-mużika u kultura kienet qajmet enerġija ġdida fl-industrija tal-mużika. L-Amerikani tant riedu b’saħħa li jipproduċu bands aqwa
minn The Beatles, li saħansitra ffabbrikaw band purament għal dak l-iskop: The Monkees. Din il-band forsi nafuha l-iżjed għallkanzunetta ”I’m a Believer”. Wara ħafna auditions, ġew magħżula 4 żgħażagħ b’kariżma. Jekk The Beatles kellhom TV show tagħhom, dawn bdew jagħmlu x-show tagħhom ukoll. Kompożituri bdew jikkomponu l-kanzunetti tal-widna għalihom u jqabbdu lil ħaddieħor biex idoqqhom. Xogħol il-band kien biss li tintefa’ quddiem ilkamera, taparsi qed iddoqq. L-esperiment kien ta’ suċċess għall-bidu, imma malajr sab tmiemu, hekk kif il-membri tal-band bdew jirribellaw, ħadu r-riedni f’idejhom u fl-aħħar żarmaw. Forsi ta’ min isemmi l-fatt interessanti li ħafna bdew isemmu l-bands tagħhom għal annimali differenti. Minbarra 11
fil-bidu hekk kienu jirraġunaw. Ġieli kienet tkun is-sitwazzjoni fejn il-lead guitarist kien ikun jaf ikanta wkoll, bħalma kienu David Gilmour tal-Pink Floyd u Mark Knopfler tad-Dire Straits, u jispiċċaw jisirqu x-xena darbtejn.
The Monkees (monkeys) u The Beatles (beetles), insibu The Byrds (birds), The Yardbirds, The Turtles, u aktar tard The Eagles. Band waħda qabdet u qatgħatha għad-dritt: The Animals. L-AQWA KITARRISTI TAR-ROCK Diġà nafu illi li jkollok l-aħjar vuċi ma kinitx l-iktar element essenzjali biex turi t-talent tiegħek f’din l-industrija. Band kellha membri differenti, kulħadd bl-irwol speċifiku tiegħu, u kienet xi ħaġa normali
12 LULJU/AWWISSU 2015
li mużiċist jibda jispikka fost sħabu. Nistgħu ngħidu li jekk il-kantant kien l-aktar wieħed li jiġbed attenzjoni fuqu, il-lead guitarist kien it-tieni wieħed. Dawn il-kitarristi kienu jkunu normalment l-aqwa mużiċisti f’band tipika tar-Rock, u ħafna drabi kien ikollhom biċċa solo f’nofs il-kanzunetta għalihom. Min ma jkunx jibbrilla daqshekk fil-kitarra normalment kienu jitfgħuh idoqq ir-rhythm guitar jew idoqq il-bass guitar; almenu
Issa, jekk l-Ingilterra rebħet lill-Istati Uniti f’dik li hi l-aqwa band, diffiċli ngħidu l-istess f’dak li hu l-aqwa lead guitarist. L-Ingliżi kellhom il-krema talmużika: Eric Clapton. Clapton, li ilu jdoqq mis-snin sittin, huwa l-istess wieħed li kiteb, daqq u kanta ”Layla”, ”Tears in Heaven”, ”Wonderful Tonight” u ”Holy Mother”. Dan il-kitarrist daħal tliet darbiet fir-Rock’n Roll Hall of Fame; bħala artist waħdu u maż-żewġ bands li kien idoqq fihom. Però, tajjeb kemm kien tajjeb, l-Amerikani kellhom lil dak li jitqies bħala l-aqwa kitarrista li qatt kien hawn fid-dinja: Jimi Hendrix. Clapton stess kien baqa’ impressjonat bit-talent kbir ta’ dan il-bniedem. Hendrix mhux biss kellu t-teknika tajba, imma influwenza l-mod ta’ kif tindaqq il-kitarra. Xi wħud jibqgħu jiftakruh forsi għall-fatt li kien kapaċi jdoqq il-kitarra minn wara dahru, jew bi snienu. Sfortunatament il-karriera tiegħu damet biss erba’ snin, għax laħaq miet fl-1970, fl-eta’ żgħira ta’ 27 sena. Hija ħasra kif leġġenda bħal dan kellu jħalli d-dinja minn daqshekk kmieni. Almenu għandna x-xorti li sieħbu Eric Clapton għadu jferfer u x-xwejjaħ għadu jdur id-dinja u jagħrax il-kitarra. ✖
minn hawn
u minn hemm
Steven Gerrard
y NEIL aquilina
“Meta kien fl-aqwa tiegħu ridtu jingħaqad mat-tim tagħna ta’ Real Madrid, imma ma riedx jitlaq lil Liverpool. Ftit huma l-plejers li meta jkun interessat fihom it-tim ta’ Real Madrid jgħidu ‘Le’… ħaġa li turik kemm Gerrard huwa leali lejn it-tim ta’ Liverpool.” – Zinedine Zidane Is-16 ta’ Mejju 2015 kienet ġurnata li żgur se tibqa’ fil-qalb ta’ ħafna minnkom supporters ta’ Liverpool, għax kienet l-aħħar logħba tal-captain Steven Gerrard mat-tim li kiber u mmatura fih bħala wieħed mill-aqwa midfielders fl-Ewropa, wara 17-il sena plejer tal-istess klabb. F’din il-karriera twila tiegħu ma’ Liverpool huwa lagħab 707 logħba u skurja 183 gowl. Ħafna plejers ta’ Liverpool (u anke dawk li mhumiex) kienu jammiraw l-imħabba li għandu lejn il-klabb fejn anke fiż-żmien li fih il-klabb kien għaddej minn problemi ta’ unuri, Gerrard ma aċċettax offerti minn klabbs oħrajn prestiġjużi (fosthom Real Madrid) biex jibqa’ ma’ Liverpool u jgħinhom fid-diffikultajiet. Fil-ħajja tiegħu, Gerrard huwa bniedem umli ħafna u qatt ma ħalla s-suċċess jagħmel bih. Huwa Nisrani Kattoliku,
miżżewweġ u għandu tlitt itfal. Fl2007 kien involut fi storja li bdiet ħażin imma għall-grazzja ta’ Alla spiċċat tajjeb. Waqt li kien qed isuq il-karozza, tifel qabad u qasamlu bir-rota u spiċċa mtajjar. Meta omm it-tifel semgħet bl-inċident u marret fuq il-post, issib lil Gerrard (li kien ixxukkjat b’dak li ġara) ħdejn binha Jamie, iżommlu jdejh u jieħu ħsiebu sakemm ġiet l-ambulanza u ħadet lit-tifel l-isptar. L-omm u t-tifel iktar baqgħu mbellhin meta l-għada jaraw lil Steven Gerrard dieħel l-isptar biex jara lil Jamie u miegħu ħadlu flokk tal-Ingilterra u żarbun tal-futbol iffirmat minn Wayne Rooney, li Jamie kien supporter kbir tiegħu. Kif diġa’ għidna, fis-16 ta’ Mejju li għadda, Gerrard lagħab l-aħħar logħba bħala plejer ta’ Liverpool fl-istadium ta’ Anfield Road fejn ingħata Standing Ovation kif jixraqlu, bħala plejer u ġentlom leali. 13
Steven
Gerrard
minn hawn u minn hemm y neil AQUILINA
L-Istorja wara l-logħob F’din il-ħarġa tax-Xehda Għasel minflok se nagħtu ħarsa lejn logħba partikulari, se nsemmu ftit logħob li, forsi sal-lum ma kontx taf li kienu bbażati fuq kotba poplari ħafna. Jekk intom fans tal-logħba nissuġġerilkom li ma titilfux iċ-ċans taqraw l-avventuri tal-eroj favorit tagħkom fis-serje ta’ kotba. THE WITCHER Ftit ilu ħarġet it-tielet logħba fis-serje The Witcher, The Witcher 3: Wild Hunt. Din illogħba li ħarġet din is-sena, hija bbażata fuq serje ta’ 8 kotba ta’ Andrzej Sapkowski li ħarġu bejn l-1992 u l-2013 u jittrattaw l-avventuri ta’ Geralt of Rivia li jkun żviluppa ġismu biex jiġġieled ma’ monstri li jkunu jridu jeħdulu ħajtu.
ASSASSIN’S CREED Min minnkom ma semax b’din is-serje ta’ logħob bi storja affaxxinanti li dejjem qed tersaq lejn iż-żmien tagħna? L-ewwel logħba hija ambjentata fit-12-il seklu, fi żmien il-Kruċjati u hija bbażata fuq ktieb ambjentat fl-istess epoka, miktub fl-1938 minn Vladimir Bartol, Alamut. Il-ktieb idur madwar il-ħajja ta’ Hassan-i Sabbah li jsib kenn fil-fortizza Persjana
MIDDLE-EARTH Ħafna logħob huma ambjentati madwar Middle-Earth, id-dinja li ħoloq Tolkien fil-kotba tiegħu, b’mod speċjali The Hobbit u The Lord of The Rings. Dawn il-kotba servew ta’ bażi għal logħob bħal: The Lord of the Rings: War of the Ring; The Lord of the Rings: Battle for Middle Earth u logħba riċenti Middle-Earth: Shadow of Mordor.
16 LULJU/AWWISSU 2015
Alamut u hemm jibda jħarreġ grupp ta’ nies biex jobduh fil-missjonijiet tiegħu, li joqtlu lil nies importanti. Wieħed mill-istudenti tiegħu isir jaf bil-pjanijiet tiegħu u jiddeċiedi li jpattihielu. Wara l-ewwel logħba Assassin’s Creed, ħarġu wkoll kotba blistess isem Assassin’s Creed li għandhom x’jaqsmu mal-bqija tal-logħob bħal Brotherhood, Black Flag u Unity.
minn hawn u minn hemm y FRANKLIN balzan
Hawn Lily!
Lily hija kamera innovattiva u ġdida li timxi warajk mill-arja b’mod awtomatiku! L-idea wara l-kamera Lily twieldet ġewwa l-Università ta ‘ California, fil-laboratorju tar-robotika ġewwa Berkeley. Il-kamera hija mgħammra b’erba’ skrejjen (b’forma tixbah xi ftit lil drone) li jgħinuha tittajjar b’veloċitajiet sa 25 mil fis-siegħa filwaqt li tkun qed tieħu ritratti ta’ kwalità għolja u video.
B’differenza minn drones oħra, Lily ma teħtieġ l-ebda persuna biex tikkontrollaha għaliex ittir b’mod awtomatiku grazzi għalsoftware intelliġenti li ssegwi l-persuna li jkun libes qisha brazzuletta apposta. Il-kamera li tkun fl-arja ssegwi lil dak li jkollu l-brazzuletta permezz ta’ GPS li tikkomunika l-pożizzjoni u l-veloċità lura lill-kamera. “Aħna fassalna Lily bħala kamera, u qatt ma ħsibnieha bħala drone,” qal il-kreatur tal-kamera Lily. “Wieħed
għandu jimmaġina lil Lily bħala l-cameraman personali tiegħek.” Robusta u tiflaħ għall-ilma, il-kamera Lily tiġbed ir-ritratti u l-video grazzi għal sensor ta’ Sony – is-sensor huwa ta’ daqs 1 / 2.3 pulzier li kapaċi jipprovdi stampi ta’ 12-il megapixel u video full HD b’rata ta’ 60 frame kull sekonda. Lily tiżen kważi kilo u nofs minħabba l-bosta sensors interni meħtieġa, li jinkludu aċċellerometru, ġiroskopju, barometru, GPS, żewġ kameras flimkien mal-batteriji u l-apparat biex din ittir. Huwa mistenni li l-batterji ser ikunu kapaċi jipprovdu enerġija għal titjira ta’ madwar 20 minuta. Għal raġunijiet ta’ sigurtà, Lily ser ikollha veloċità massima ta’ 40 kilometru fis-siegħa, u mhux se ttir iktar fil-għoli minn 50 pied.Lilly hi kamera interessanti ħafna għalkemm fadal ftit mhux ħażin biex il-prodott ikun disponibbli għax hu maħsub li tkun għall-bejgħ fil-bidu tal-2016!
y christian BORG
It-tim tad-denfil u l-bniedem Id-denfil huwa annimal soċjali u għalhekk id-dniefel jippreferu jgħixu fi klikek. Li hu interessanti hu li sajjieda fil-Brażil li ilhom aktar minn mitejn sena jistadu għall-mulett permezz ta’ xbieki twal, dan
l-aħħar qed isibu l-għajnuna ta’ xi dniefel. Dawn id-dniefel qed jirgħu gruppi kbar ta’ mulett ġox-xbieki, imbagħad iċafċfu l-ilma b’rashom u denbhom biex juru lis-sajjieda fi xħin u fejn itellgħu x-xbieki. Din il-ħidma fi grupp bejn iddniefel u s-sajjieda qed twassal biex kemm id-dniefel kif ukoll is-sajjieda jaqbdu aktar ħut. Xi studjużi li daħlu aktar fil-fond
biex jifhmu x’inhu jiġri, indunaw li f’dan il-post id-dniefel huma maqsumin fi tliet klikek. Klikka li tgħin lis-sajjieda, klikka li ma tersaqx lejn is-sajjieda u klikka oħra li membru wieħed biss jgħin lis-sajjieda. L-istudjużi għadhom mhux ċerti x’wassal għal din l-imġiba, imma kollox juri li xi denfil induna bil-vantaġġi li jaħdem mal-bniedem u beda jgħallem lid-dniefel l-oħra. ✖ 17
y robert ALOISIO
ÓSCAR ROMERO Ir-Ragħaj li sparawlu
Oscar Romero kien Arċisqof ta’ San Salvador, il-belt kapitali ta’ wieħed mill-iżgħar stati flAmerika Ċentrali. Kien inqatel waqt li kien qed iqaddes fl-24 ta’ Marzu 1980 minn skwadra tal-mewt tal-lemin wara li kien ilu tliet snin jikkundanna l-inġustizzji soċjali u l-vjolenza minn fuq il-pulptu u fuq irradju. Fit-23 ta’ Mejju li għadda Romero kien iddikjarat Beatu, sinjal b’saħħtu ta’ tama għallfoqra u għal dawk kollha li jaħdmu favur il-ġustizzja soċjali.
MASTRUDAXXA L-ewwel edukazzjoni tiegħu barra d-dar, Oscar ħadha ta’ disa’ snin fl-iskola pubblika ta’ Ciudad Barrios. Dak iż-żmien l-iskola kienu jmorru biss tliet snin. L-għalliema tiegħu jiftakruh tajjeb fl-Ispanjol iżda li xejn ma kien iħobb ilMatematika. Billi l-iskola kienet tasal biss sa ħdax –il sena missieru bagħtu jitgħallem għand Anita Iglesias, li kienet tgħallmu diversi suġġetti, iżda ma tantx dam għax kienet tiġih spiża wisq għolja. Missieru li ma kienx jara futur jekk it-tifel jibqa’ l-iskola, kien qabbdu s-sengħa ta’ mastrudaxxa mal-aqwa mastrudaxxa tal-post, Juan Leiva, u bl-għajnuna tiegħu ħadem bibien, siġġijiet, imwejjed u saħansitra twiebet. Fiż-żmien li għamel fis-sengħa ta’ mastrudaxxa jidher li qabadha sew, tant li l-imgħallem tiegħu faħħru bħala l-aqwa alliev tiegħu u
barra minn hekk żied li f’ħajtu kollha qatt ma ra bniedem jitlob daqsu. Kif jispiċċa mix-xogħol Romero kien jitlaq jiġri lejn ilknisja biex jitlob. Fis-sengħa ta’ mastrudaxxa, Oscar kien sejjer tajjeb, iżda ta’ tnax-il sena beda juri x-xewqa li minn mastrudaxxa tar-raħal isir mastrudaxxa tan-Nazzarenu, li jsir saċerdot ta’ Kristu. Darba Oscar kien qiegħed il-Knisja ma’ missieru jattendi għall-ewwel quddiesa ta’ Padre Nazario Monroy li kien għadu kif ġie lura minn Ruma. Dak il-ħin huwa esprima x-xewqa tiegħu malVigarju li anke hu jsir saċerdot. Kien is-sindku tar-raħal, Don Alfonso Leivo, li rreferieh lil Dun Benito Calvo, il-qassis li kien iservi l-funzjonijiet ta’ kappillan fi Ciudad Barrios. Biex iħallaslu l-istudji tiegħu fis-Seminarju ta’ San Miguel, missieru ta biċċa mill-abitazzjoni tagħhom għallkiri iżda meta dawwar il-ħsieb u ma kienx se jħallaslu iktar, l-Isqof ta’ San Miguel ma riedx jitilfu u ħallaslu hu. Oscar ukoll kien jaħdem biex imantni lilu nnifsu, tant li sajf minnhom ħadem f’minjiera. IS-SEMINARJU TA’ SAN MIGUEL Għal tifel ta’ tnax -il sena li kien ġej minn villaġġ remot ta’ xi
18 LULJU/AWWISSU 2015
elf ruħ, din li jmur San Miguel ma kinitx ċajta. Ried jagħmel vjaġġ ta’ seba’ sigħat fuq dahar ta’ bagħal fi triq imserrpa u skabruża. Dak iż-żmien San Miguel kellu popolazzjoni ta’ iktar minn sbatax –il elf ruħ. Ilklima t’hemm hija xotta u sħuna b’differenza minn dik ta’ Ciudad Barrios. Kif kienet id-drawwa antika, Oscar kien jibgħat ilħwejjeġ maħmuġin id-dar u l-familja kienet tibgħathomlu lura ndaf fuq wieħed mill-bgħula tannegozjant Juan Martinez, jew ma’ ħabibhom Jorge Gutierrez, li kien imur biż-żiemel San Miguel kull nhar ta’ Tnejn għan-negozju. Fis-Seminarju ta’ San Miguel mmexxi mill-Klaretjani, Romero kien kuntent u faħħarhom bħala edukaturi “denji, umli u ta’ servizz”. Is-seminarju għalih kien post ta’ dixxiplina iżda wkoll ta’ ferħ. Fil-ġiti li kienu jagħmlu Oscar ma kienx joqgħod lura milli jissoċjalizza u kemm -il darba tela’ fil-quċċata talvulkan ta’ San Miguel. Kien iħobb ħafna l-predikazzjoni, il-mużika u l-kant. Hemm fis-seminarju kienu jsejħulu “it-tifel tal-flawt” minħabba l-flawt tal-bambù li missieru kien tah u li hu kien idoqqu b’tant ħila. Fiż-żmien li qatta’ s-seminarju tgħallem idoqq ukoll il-pjanu u l-armonju. Malajr beda ħiereġ it-talent tiegħu ta’ oratur li fis-seminarju ġie inkoraġġit biex ikompli jiżviluppah. Iktar tard, fl-1962 meta kien saċerdot f’San Miguel, huwa kiteb hekk fil-ġurnal taddjoċesi: “Taħt il-kenn tal-Qalb bla Tebgħa ta’ Marija, il-qassisin u s-seminaristi Klaretjani konna
familja waħda, bl-istess spirtu tal-Fundatur tagħhom, San Anton Maria Claret.” Claret, li f’żgħożitu kien nissieġ, kien isqof u missjunarju Katalan li f’nofs is-seklu dsatax kien waqqaf Kongregazzjoni ta’ qassisin li fetħu skejjel kważi fil-kontinenti kollha. Il-ħsieb ta’ Claret, li kien isqof f’Kuba, kien li l-qassisin tiegħu jaraw il-ħajja bl-għajnejn tal-foqra u jwieġbu għall-iktar bżonnijiet urġenti taż-żmien. Huwa kellu “nar” jaqbad ġo fih, żelu kbir li jwassal il-Vanġelu. Dak is-seminarju, f’ambjent tassew ta’ familja għen lil Romero biex joħroġ l-aqwa tiegħu, mhux fl-arti tal-kitba, tal-poeżija u tal-lirika, iżda wkoll fl-aspirazzjoni tiegħu għall-qdusija. Romero, bħas-seminaristi kollha li jieħdu ħajjithom bis-serjetà, kien dejjem iġedded il-
proponimenti tiegħu, il-penitenzi u d-dixxiplina tiegħu. Iddevozzjonijiet fis-Seminarju ta’ San Miguel kienu dik lejn il-Verġni tal-Paċi u lejn il-Qalb Imqaddsa ta’ Ġesù, li lejhom Romero baqa’ devot ħajtu kollha. Bħala Arċisqof huwa għamel mezz li jkompli jxerridhom. Fil-portafoll tiegħu huwa kien iżomm dejjem talba tal-Konsagrazzjoni lill-Qalb ta’ Ġesù, talba li kienet ukoll fuqu dakinhar li qatluh. JISTUDJA RUMA Kif l-Isqof ta’ San Miguel ra x-xeħta li Oscar Romero kellu għall-istudju iddeċieda li jibagħtu jistudja Ruma. Il-ġranet li Romero qatta’ fuq il-vapur Taljan sakemm wasal l-Italja kienu avventura għalih u għas-seminaristi l-oħra. Kienu joqogħdu jiċċajtaw bilkliem ġdid li kienu tgħallmu bitTaljan. Lill-fotografu tal-vapur ħallewh joħdilhom xi ftit ritratti biex tibqgħalhom tifkira, minkejja 19
li kienet spiża għall-bwiet ta’ seminaristi. Kull filgħodu Romero kien jgħin f’żewġ jew tliet quddisiet għad-diversi qassisin li kien hemm fuq ilvapur, fosthom għan-nunzju ta’ El Salvador li kien inbidel. Bil-lejl, kien jistieden lill-oħrajn jgħidu r-rużarju miegħu flok jara l-films li ġġudikahom antiki u bla gost. Romero kien jgħix ukoll fil-Kulleġġ Latin Amerikan
fejn għamel ħafna ħbieb. Isseminaristi kienu jqattgħu l-vaganzi tagħhom f’xi dar fejn il-baħar jew fil-muntanji. Fil-villeġġjatura tas-sajf f’Montenero qrib Livorno, Romero li kien għawwiem tajjeb kien jgħallem jgħumu lis-seminaristi l-oħra li ma kinux jafu. Seminarista sieħbu, jirrakkonta li darba Romero sfidahom jgħumu sa blata, u billi hu wasal l-ewwel, poġġa bilqiegħda fuqha jistenniehom.
Iżda kien poġġa fuq bejta rizzi li ma ħallitux ipoġġi iktar bilqiegħda għal ġranet sħaħ. Hu ma kien tkellem xejn, imma l-infermiera kixfitu. Bħal ħafna seminaristi oħra f’Ruma kien jieħu sehem filħajja reliġjuża tal-belt ta’ Ruma u hu ta servizz f’parroċċi fil-periferija ta’ Ruma bħal Garbatella u Quarticciolo fejn kien imur jgħallem ilkatekiżmu. ✖
Għal iktar tagħrif, wieħed jista’ jakkwista l-ktieb ta’ Robert Aloisio “Qatlu lill-Arċisqof” mil-Librerija Preca l-Blata l-Bajda u minn Emmaws, B’Kara.
20 LULJU/AWWISSU 2015
IL-FAXXIKLI Kelma xi ftit stramba u forsi wħud minnkom qatt ma smajtuha qabel. Però, nistgħu ngħidu li dawn il-faxxikli kienu l-bidu talkitba f’idejn il-popolin. Illum ilġurnata, wieħed jista’ faċilment imur f’ħanut u jixtri ktieb biex jaqra xi storja tajba u miktuba b’mod sabiħ. Fl-imgħoddi dan ma kienx daqstant faċli minħabba diversi raġunijiet. Il-bniedem li minnu nnifsu huwa storja u li kull meta jiltaqa’ ma’ xi ħadd, ġeneralment jispiċċa biex jirrakkonta xi episodju li sema’ jew li ġara lilu f’ħajtu, minn dejjem kien iħobb jisma’ l-istejjer. Dan iwassal ukoll biex wieħed jixtri xi ktieb ħalli l-istorja tkun għandu u jkun jista’ jaqraha xħin irid. Biss, irridu niftakru li fl-imgħoddi, ftit nies biss kienu jafu jaqraw. Barra minn hekk, għal żmien twil, f’Malta ma setgħux jiġu stampati kotba u gazzetti minħabba tilwim dwar iċ-ċensura bejn il-Gran Mastri, l-isqfijiet u l-inkwiżituri. Fi żmien l-Ingliżi, iċ-ċensura tneħħiet wara xi żmien għall-ġid tal-Ingliżi stess u minn dan il-pass ibbenefikaw ukoll il-Maltin. Meta lejn l-aħħar tas-seklu dsatax, tneħħiet iċ-ċensura stretta, beda jkun hawn ħafna stampar ta’ pubblikazzjonijiet. Ħafna millkitbiet kienu jkunu bit-Taljan u bl-Ingliż u ftit biss kienu jkunu bil-Malti, l-unika lingwa li kienet tifhem il-maġġoranza tal-poplu.
Minkejja li l-istampa kienet ħadet ir-ruħ, ftit biss mill-Maltin kienu jafu jaqraw, anki għax l-edukazzjoni kienet għadha mhix obbligatorja. Barra minn dan, ftit mill-Maltin kienu f’qagħda finanzjarja li jixtru xi ktieb. F’dan ix-xenarju, żviluppaw il-faxxikli li dehru bħala soluzzjoni kemm għal dawk li ma setgħux jonfqu ħafna u anki għal dawk li ma kinux jafu jaqraw. Il-faxxikli kienu folja ta’ gazzetta mitwija f’erbgħa u għalhekk kull faxxiklu kien ikollu tmien faċċati u kien jinbiegħ sold kull wieħed. Meta kien ikun se joħroġ xi rumanz jew xi storja ġdida, dan kien jiġi stampat biċċa biċċa kull ġimgħa. Min kien ibigħ il-faxxikli kien idur bieb bieb biex javża li se toħroġ dik l-istorja partikulari. Min jabbona, kien iħallas is-sold u jieħu l-ewwel faxxiklu bil-patt li jixtri l-kumplament tal-faxxikli. Min kien jistampa l-faxxikli kien javża kemm-il faxxiklu jkun se jinbiegħ biex dak li jkun jgħaqqad il-ġrajja kollha. Meta mbagħad kienu jinħarġu l-faxxikli kollha, l-istampatur kien joffri li jillega l-faxxikli kollha fi ktieb wieħed.
L-informazzjoni meħuda mill-ktieb 'Drawwiet u Ħajja mill-Istorja ta' Malta' ta' Guido Lanfranco, Wise Owl Publication, 2005
y bertram PORTELLI
Min ma kienx jaf jaqra, seta’ jirnexxilu jkun jaf il-ġrajja xorta waħda. Il-familji kienu jinġabru fi gruppi madwar persuna li kienet tkun taf taqra u jisimgħu bilħerqa l-istorja rrakkuntata. Kif kien jinqara faxxiklu, dawn in-nies kienu jistennew bil-ħerqa l-ġimgħa ta’ wara biex jisimgħu l-qari millfaxxiklu li jkun imiss. Ilum, għall-grazzja t’Alla, għandna kull opportunità li naqraw. Jalla ma niddejqux naqbdu ktieb b’idejna u nintilfu fil-fantasija tar-rakkont li llum ikun stampat f’forma mill-aktar sabiħa bi kwalità mill-aqwa. F’dan is-sajf żgur li jekk trid, se ssib ħin kemm trid biex taqra! ✖
21
y andrew BORG TAZIA hall
Is-sajf kien beda dieħel ġmielu u s-sħana bdiet tagħmel tagħha. F’dan iż-żmien tas-sena grupp ta’ tfal kienu jkunu mħejjija għall-ikbar festa ta’ ħajjithom sa dakinhar – l-Ewwel Tqarbina. Kollha lebsin bl-isbaħ ilbies u fuq wiċċhom tbissima li ġġiegħlek tiggustahom. L-għada, is-soċji kienu jlaqqgħu lit-tfal fil-Museum u fost il-ferħ u l-logħob, kienu jagħtuhom tazza ġelat, li fis-sħana tal-istaġun kienet tinżel għasel.
Il-Ġisem ta’ Kristu
Pawlu, Ġużi...
tridux tmorru tagħtu dit-tazza ġelat lil Dun Ġorġ.
Aħjar inħaffu ftit, għax dan dalwaqt isir ilma!! Kemm hu tajjeb!!
22 LULJU/AWWISSU 2015
Dan x’kien ġejtu hawn Pawl? U dan x’inhu?
Vera tajjeb! Kemm inħobbu l-ġelat!
Dan ġelat tal-preċett Dun Ġorġ... il-prif qalli biex inġiblek wieħed.
Imma lilek inħobbok iżjed!
Issa imxu, ħa niġi magħkom sal-Mużew!
Dun Ġorġ kien iħobbu wisq lil Ġesù! Dak li kien tajjeb kien iħobbu, imma xejn ma kien jieħu l-post ta’ Ġesù f’ħajtu. Anzi kull ħaġa tajba kienet tfakkru li Ġesù hu itjeb! Kliemu jibqa’ jidwi f’widnejja u ma ninsieh qatt...
23
NOEL vassallo y adrian VELLA
HÉLDER PESSOA CÂMARA D
om Hélder Pessoa Câmara twielded fis-7 ta’ Frar 1909, ġewwa Fortaleza, fl-istat ta’ Ceará, fil-Brażil. Missieru kien accountant, u ommu għalliema fi skola primarja. Fl-1931 kien ordnat saċerdot. Fl-1952 kien maħtur Isqof Awżiljarju ta’ Rio de Janeiro, u fl-1964 Arċisqof ta’ Olinda u Recife. Tul l-episkopat tiegħu, Hélder Câmara ħa pożizzjonijiet favur il-fqar, tant li laqqmuh ‘l-Isqof tas-Slums’. Huwa nkoraġġixxa l-fqar sabiex jaħsbu lil hinn mis-sitwazzjoni li fiha jkunu jinsabu u jistudjaw il-Bibbja fi gruppi żgħar, u fid-dawl tagħha jsaqsu dwar x’jista’ jsir biex ikun hemm bidla soċjali. Fl-1959, f’Rio de Janeiro, waqqaf il-Banco da Providencia, għaqda filantropika li taħdem kontra l-faqar u l-inġustizzji soċjali. L-Arċisqof Câmara ħa sehem fl-erba’ sessjonijiet tal-Konċilju Vatikan II (1962-1965) u kellu sehem importanti fil-Kostituzzjoni Pastorali Dwar ilKnisja fid-Dinja tal-Lum, il-Gaudium et Spes. Fis16 ta’ Novembru 1965, ftit ġranet qabel tmiem il-konċilju, erbgħin isqof, immexxija minn Hélder Câmara, iltaqgħu fil-katakombi ta’ Domitilla, ’il barra minn Ruma, fejn iċċelebraw quddiesa, u ffirmaw dokument imsejjaħ Il-Patt tal-Katakombi. Fi tlettax-il punt huma tkellmu dwar l-istil ta’ ħajja li l-Isqfijiet għandhom iħaddnu; fost l-oħrajn li l-mezzi tal-għixien tagħhom (dar, ikel, trasport eċċ) ikun wieħed ordinarju; li jirrinunzjaw ir-rikkezzi, speċjalment fi ħwejjeġ; u li ma jkunux indirizzati b’titli li jesprimu prominenza jew poter (bħal Eċċellenza jew Eminenza), imma bl-isem evanġeliku ta’ Father. Hélder Câmara kien strumentali biex fl-1952 twaqqfet Il-Konferenza Nazzjonali tal-Isqfijiet Brażiljani (CNBB), li għaliha serva wkoll, sal-1964, bħala l-ewwel Segretarju Ġenerali. Huwa ħadem
24 LULJU/AWWISSU 2015
ħafna biex ġiet organizzata l-Konferenza Episkopali talAmerika Latina (CELAM), f’Medellin, fil-Kolombja, fl-1968. Bl-għajta tagħhom “l-għażla preferenzjali tal-fqar”, l-Isqfijiet, f’din il-konferenza, iddikjaraw li jaħdmu iktar favur dawk imwarrba u sfruttati. Dom Hélder kien nominat għallPremju Nobel għall-Paċi tliet darbiet, imma qatt ma kien mogħti lilu, sforz anke l-oppożizzjoni li kellu mill-gvern militari f’pajjiżu. Apprezzament għall-ħidma tiegħu
favur il-paċi u l-ġustizzja intwera, iżda, bl-għoti tal-premju Pacem in Terris fl-1975. L-Arċisqof Câmara miet fis-27 ta’ Awwissu 1999. Iktar kmieni din is-sena, is-Santa Sede tat l-approvazzjoni tagħha lil Antonio Fernando Saburido, Arċisqof preżenti ta’ Olinda u Recife, l-arċidjoċesi li tagħha Hélder Câmara kien ragħaj spiritwali, biex ikun jista’ jingħata bidu għall-proċess tal-beatifikazzjoni u l-kanonizzazzjoni tiegħu. Il-proċess beda, b’mod uffiċjali fit-3 ta’ Mejju.
IT-TEOLOĠIJA
TAL-LIBERAZZJONI Nistħajjilkom tgħidu: “Dan kemm se jitkellem tqil?” u “Din it-Teoloġija tal-Liberazzjoni xi tkun?” Veru li forsi dawn iż-żewġ kelmiet twal ibeżżgħuna u forsi ftit ifissru għalina! Imma ejjew nippruvaw naraw xi jfissru b’mod kemm jista’ jkun sempliċi.
L-ewwel ħaġa l-kelma Teoloġija tfisser l-istudju dwar Alla. Xogħol it-teoloġija huwa li tifhem aktar kif Alla jaħdem mal-bniedem tul l-istorja tiegħu. L-ewwel darba li ntużat il-frażi “Teoloġija talLiberazzjoni” kien fis-snin 50 tasseklu għoxrin minn wieħed patri Dumnikan bl-isem ta’ Gustavo Gutiérrez. Dan beda moviment ta’ ħsieb ġdid fil-Knisja li żviluppa fl-Amerka t’Isfel. Naħseb li ħadd ma jixtieq li jkun fqir jew li jgħix fil-faqar, hux hekk? Sfortunatament fid-dinja llum għad hawn ħafna faqar. FlAmerka Latina tas-snin ħamsin,
sittin u sebgħin, il-faqar kont tħossu b’idejk f’ħafna pajjiżi u xi pajjiżi għadhom ibatu l-faqar sal-lum stess. Kultant il-faqar huwa riżultat ta’ tmexxija ħażina mill-gvernijiet tal-pajjiż. Kien għalhekk li ħafna isqfijiet, saċerdoti u teoloġi ħarġu blidea li l-faqar nisrani huwa att ta’ solidarjetà u mħabba malfqar kif ukoll protesta kontra l-faqar. Il-fqir jikseb il-libertà vera jekk joħroġ mill-faqar billi l-ewwel jiġġieled l-inġustizzja, imbagħad jaħdem biex il-fqir jiżviluppa u fl-aħħar jikseb ukoll il-liberazzjoni mid-dnub. Din l-idea l-ġdida mhux minn kulħadd intlaqgħet tajjeb. IlVatikan stess u nies imlaħħqa fil-Knisja bdew jaraw dawn l-ideat bħala perikolużi għax kienu jixbhu lill-ideoloġija Marxista u Komunista. Bdew jaraw li l-Knisja tista’ tidher qed tindaħal fil-politika
jew li tipprova teħodha mattmexxija tal-pajjiż. Nies filKnisja li mexxew ’il quddiem dawn l-ideat bħal: Gustavo Gutiérrez, Leonardo Boff, Oscar Romero, Helder Camara u oħrajn, ħadmu u poġġew fil-prattika dawn il-ħsibijiet bilgħan li ssir ġustizzja ma’ min hu ripress bil-vjolenza u jgħix filfaqar. L-Isqof Helder Camara, li kien wieħed minn dawk li ħadem ħafna biex poġġa filprattika dawn l-ideat, darba qal: “Meta nitma’ lill-fqar isejħuli qaddis. Meta nistaqsi għaliex il-fqar m’għandhomx x’jieklu, isejħuli Komunist!” It-Teoloġija tal-Liberazzjoni għalhekk timxi fuq dak li għallem Ġesù fl-Evanġelju. Fi kliem sempliċi ħafna tfisser li nagħtu preferenza lill-fqar u li naħdmu biex fid-dinja jkun hawn aktar ġustizzja u paċi biex il-bniedem jikseb il-libertà sħiħa fi Kristu. 25
y daniel MICALLEF
L-IRQAD
Reġa’ wasal iż-żmien tant mistenni mill-istudenti: wasal is-sajf. Fis-sajf, jista’ ikollna ċ-ċans li ngħaddu iktar ħin f’dak li tassew inħobbu nagħmlu… il-baħar, naqraw xi ktieb, nilagħbu fuq il-kompjuter jew bil-ballun, indoqqu xi strument u l-bqija. Imma, sew fi żmien l-iskola u anki fis-sajf, faċli ninsew li l-parti l-kbira ta’ ħajjitna ngħadduha reqdin. L-irqad hu attività ftit stramba li kull annimal jgħaddi minnha. Probabbli ħadd minna ma jorqod daqs il-friefet il-lejl li wħud minnhom jgħaddu għoxrin siegħa reqdin kuljum. Imma lkoll norqdu iktar mill-iljunfanti jew il-ġiraffi li kull lejl jorqdu biss tlieta jew erba’ sigħat. Imma x’inhu l-iskop tal-irqad? U għaliex noħolmu?
X’JIĠRI MINN BARRA? Ilkoll nafu x’jiġri minn barra meta norqdu - nimteddu, nagħlqu għajnejna, ma nibqgħu nisimgħu xejn, in-nifs isir iktar bil-mod, il-muskoli jirrilassaw u kultant nitqallbu xi waħda. Waqt li norqdu, ma nibqgħux konxji minn dak li jkun għaddej madwarna… allura x’sens tagħmel għall-annimali li jgħixu fil-foresti u l-boskijiet li jgħaddu sigħat sħaħ reqdin? Ma jkunux qed ipoġġu ħajjithom filperiklu? Veru, imma safrattant, kull annimal jorqod… allura bilfors li hemm xi vantaġġ li jagħtina l-irqad. U MINN ĠEWWA? Sa xi sittin sena ilu, ħafna studjużi kienu jaħsbu li l-irqad hu attività waħda kwieta, imma fl-1953, żewġ xjenzati skoprew li fl-irqad, moħħna (u ġisimna) jgħaddi minn ħames stadji: 26 LULJU/AWWISSU 2015
- L-ewwel stadju jieħu sa għaxar minuti. Il-muskoli jibdew jirrilassaw imma jkun faċli ħafna li tqajjem lil xi ħadd. - It-tieni stadju jieħu madwar tliet kwarti. In-nifs jikkalma iktar u l-qalb tħabbat iktar bil-mod. Anki l-attività tal-moħħ, tonqos. Kieku xi ħadd ikollu jqajmek f’dan l-istadju, tassew iddum ma tiġi f’tiegħek. - It-tielet u r-raba’ stadji jieħdu madwar għoxrin minuta. Fihom norqdu fil-fond u hawn il-ġisem jerġa’ jieħu saħħtu. Anki l-moħħ jieħu saħħtu mill-ġdid f’dawn l-istadji waqt li jkun qed jaħdem l-iktar bil-mod. Min jitkellem jew jimxi waqt l-irqad, ħafna drabi jagħmel hekk f’dan il-ħin. Hu tassew diffiċli li tqajjem lil xi ħadd f’din il-biċċa tal-irqad.
li jkun qed joħlom li qed jilgħab xi logħba futbol, tispiċċa taqla’ kemm-il daqqa ta’ sieq mal-lejl. Illum il-ġurnata ħafna jaħsbu li l-ħolm jgħinna niksbu ħiliet ġodda - fil-fatt fit-trabi u t-tfal żgħar, il-ħames stadju tal-irqad hu ferm itwal minn tal-kbar.
IL-ĦOLM Kif semmejna iktar kmieni, waqt il-ħames stadju tal-irqad, il-moħħ ikun qed jaħdem ħafna u fih iseħħ il-ħolm. Interessanti li f’dan il-mument, il-moħħ jipparalizza l-muskoli. Forsi b’hekk, il-moħħ jipproteġina milli nispiċċaw ħażin… inkella jekk tkun rieqed fejn xi ħadd
- Il-ħames stadju tal-irqad hu ftit stramb. Waqt dan l-istadju l-moħħ ikun qed jaħdem jgħaġġel, il-qalb tħabbat iktar u n-nifs jgħaġġel iktar, tista’ tgħid, bħal meta nkunu mqajmin. Dan hu l-istadju fejn iseħħ il-ħolm u l-għajnejn, bla ma nafu jkunu jiċċaqalqu bil-ħeffa.
Matul il-lejl dawn l-istadji jirrepetu ruħhom diversi drabi, għalkemm l-irqad isir inqas fil-fond iktar ma jgħaddi l-ħin sakemm imbagħad jasal il-ħin li nistenbħu. Nista’ nibqa’ mqajjem? S’issa tajna daqqa t’għajn x’jiġri meta norqdu, imma għalfejn għandna bżonn norqdu? Din nifhmuha xi ftit jekk naħsbu x’jiġri meta ma norqdux. Lejl wieħed bla rqad nistgħu ngħaddu mingħajru għalkemm probabbli nagħmlu l-ġurnata b’burdata
Interessanti ninnutaw li l-ħolm jgħid storja li kważi dejjem tinvolvi lil min ikun joħlom. Din l-istorja m’għandniex kontroll fuq x’jiġri fiha imma ħafna drabi jkollha x’taqsam ma’ dak li nkunu għaddejjin minnu. Interessanti però kemm hu faċli li ninsew ilħolm… fil-fatt, wara ħames minuti nkunu nsejna nofs il-ħolma u wara għaxar minuti 90% tagħha. Forsi moħħna jrid jgħidilna li jkun sar ilħin biex nagħtu kas tar-realtà!
ħażina u negħjew malajr. Wara żewġ iljieli bla rqad, l-għejja tiżdied, isir diffiċli nikkonċentraw u faċli nieħdu żbalji. Wara tlett ijiem, il-bniedem ma jibqax kapaċi jaħseb tajjeb u jinqata’ mirrealtà ta’ madwaru. Esperimenti li fihom ma jħallux lill-ġrieden jorqdu juru li dawn imutu f’qasir żmien - povri ġrieden! Għalhekk it-tweġiba għallmistoqsija hi le - ma tistax tibqa’ mqajjem fit-tul u tibqa’ b’saħħtek. Nafu wkoll li l-ġisem jipproduċi l-kimika l-iktar importanti biex nikbru - tissejjaħ growth hormone - waqt l-irqad fil-fond u nafu li min ma jorqodx biżżejjed għandu iktar ċans li ma jikbirx tajjeb. Barra minn hekk nafu li l-ġisem isaħħaħ id-difiża kontra l-infezzjonijiet waqt l-irqad - żewġ raġunijiet oħra biex torqod millinqas tmien sigħat kuljum! ✖ 27
intervista mal-qaddisin
L-istorja interessanti
ta’ ZEFFIRINO NAMUNCURÀ
PRINĊEP TAL-PATAGONIA
28 LULJU/AWWISSU 2015
JGĦIDU LI INTI PRINĊEP TALARAUCAS. XI JFISSER DAN? Il-poplu tiegħi huwa nobbli u tassew kburi. Għal sekli sħaħ għexna ħielsa fi Tierra del Fuego. Imbagħad ħabat għalina l-eżerċtu Ċilen u bdiet il-qerda ta’ niesi. Bil-għajnuna ta’ missjunarju Salesjan, missieri seta’ jinnegozja l-ħelsien talpoplu tiegħi. TASSEW LI STAJT TISTUDJA BIL-GĦAJNUNA TAL-MISSJUNARJI? Missieri ried jibgħatni fl-iskola tas-Salesjani, biex inkun nista’ niddefendi l-poplu tiegħi li kien se jiġi meqrud. Hemmhekk sibt il-fidi!
X’KIEN JOGĦĠBOK L-IKTAR FL-ISKOLA TAS-SALESJANI? Għall-ewwel batejt ftit. Jien kont imdorri niġri fil-pjanuri fuq iżżwiemel. Ħassejtni qisni f’gaġġa fl-iskola. Imbagħad għamilt l-ewwel tqarbina u qrajt il-ħajja ta’ San Domenico Savio. Ħajti bdiet tinbidel. Xtaqt insir qaddis bħalu billi nagħmel l-affarijiet ta’ kuljum b’imħabba kbira. VERU LI LTQAJT MAL-PAPA PIJU X? Kien unur kbir għalija u fraħt ħafna. Stqarrejt miegħu l-imħabba li kelli għalih u għasSalesjani; tkellimt dwar il-poplu tiegħi li kien jinsab maħqur u hu semagħni b’attenzjoni ta’ missier veru.
IDENTIKIT Fis-26 t’Awwissu 1888, twieled f’Chimpay, iben il-mexxej talAraucas. Fl-1897 daħal fil-kulleġġ salesjan Piju IX ta’ Buenos Aires. Fit-2 ta’ Novembru 1901 ltaqa’ mal-Kardinal Cagliero. Fl-1903 kellu jmur joqgħod Viedma minħabba t-tuberkolożi. Fid-19 ta’ Lulju 1904 mar ikompli l-istudji tas-seminarju fl-Italja u ltaqa’ ma’ Dun Mikiel Rua, is-suċċessur ta’ Don Bosco.
Fis-27 ta’ Settembru 1904 iltaqa’ mal-Papa Piju X f’Ruma, fejn tkellem favur il-popli tal-Patagonia. Fil-11 ta’ Mejju 1905 ħalla din id-dinja. Warajh ħalla eżempji ta’ tjubija, safa u allegrija. Fl-1924, il-fdalijiet tiegħu ttieħdu f’artu, ġewwa Fortin Mercedes. Fil-11 ta’ Novembru 2007, kien iddikjarat Beatu f’Chimpay. Huwa l-ewwel Beatu mir-razez tal-Amerika Latina.
X’KIENET IX-XEWQA L-KBIRA TA’ ĦAJTEK? Darba waħda kont għaddej fuq żiemel mimli enerġija. Aħna l-Araucas għandna sengħa kbira kif nikkontrollaw iż-żwiemel fuq il-Pampas. Ħabib tiegħi, Francesco, qalli, ‘Zeffirinu, x’inhu l-iktar għal qalbek?’ Naħseb ippretenda li nwieġbu ‘Iż-żwiemel!’ F’moħħi telgħet din it-tweġiba, imma f’qalbi kien hemm risposta oħra! ‘Li nsir saċerdot!’ għidtlu, u komplejt għaddej fuq iż-żiemel. Xtaqt naqsam mal-poplu tiegħi r-rigal tal-fidi billi nsir saċerdot. X’PARIR TAGĦTI LIŻŻGĦAŻAGĦ? Tbissmu lil sħabkom. Agħtu eżempju tajjeb lil xulxin. Fittxu li tkunu qaddisin.
varjeta` Lulju
Fil-31 ta’ Lulju 1965 twieldet J.K. Rowling, l-awtriċi tas-sensiela ta’ kotba dwar Harry Potter.
Fit-18 ta’ Lulju 1955 instab l-eqdem strument mużikali fid-dinja. Dan instab fis-Slovenja u kien jikkonsisti f’għadma ta’ ors b’erba’ toqbiet imħaffra fiha.
Skont il-leġġenda, fit-22 ta’ Lulju 1376, id-Daqqaq tal-Flawt ta’ Hamelin ħeles lil din il-belt millġrieden li kienu qed jinfestawha.
Taqra x-xorti!
Ċajta Kultant
Raġel mar għand mara li taqra x-xorti. Ħabbat il-bieb. Vuċi: Min hemm? Raġel: Bdejna tajjeb ukoll!!
Ismijiet
Il-missier wasal lura d-dar u sejjaħ lil uliedu: “Bobby, Toby, Dodo, Fido, Tata… ġibtilkom kelb sabiħ! It-tfal kollha f’daqqa: Pà, nistgħu nsemmuh Mario?
Awwissu
Pitturi
Pittur dilettant kien qed jagħmel it-testment għand in-nutar. Nutar, lil min tissuġġerili nħalli l-pitturi tiegħi? Lil kumpanija tar-riċiklaġġ, ħabib!
Fid-9 t’Awwissu 1678, Jonas Bronck xtara l-art magħrufa bħala l-Bronx fi New York mingħand l-Indjani tal-post. Il-prezz kien 400 żibġa!
Fit-3 t’Awwissu 1958, in-Nautilus sar l-ewwel sottomarin li għadda min-North Pole.
Fl-20 t’Awwissu 1833, Vitus Jonas Bering midDanimarka skopra l-Alaska.
fittixna fuq facebook
www.fb.com/xehda