SETTOTT 2015
Il-Qaddis tal-Ġungla
Ħamsin sena mill-mewt ta’ Albert Schweitzer
Esperjenza Missjunarja Żgħażagħ Maltin iqattgħu ftit ġimgħat fil-Peru
Il-Kriżi tal-Missili f’Kuba Meta d-dinja kienet fuq l-għatba ta’ gwerra oħra
the
book thief
F’din il-ħarġa: Il-paċi magħkom. Kif itir iż-żmien?! Meta tkun qed tieħu gost, il-ġimgħat jgħaddu qishom ftit jiem u dan jidher b’mod speċjali mill-vaganzi tas-sajf. Filli qed tipprepara biex tgawdi l-vaganzi u f’daqqa waħda tinduna li għaddew u issa trid taqbad ir-ritmu tal-iskola. Imma allaħares ma kienx hekk. Kieku ħajjitna kollha ‘vaganzi’, f’qasir żmien niddejqu wkoll. Il-fatt li minn żmien għall-ieħor nibdlu r-ritmu tal-ħajja, jgħinna biex nikbru u kif ukoll biex inżommu l-ħajja interessanti. F’din il-ħarġa se taqraw fost l-oħrajn fuq film interessanti ħafna bl-isem ta’ ‘The Book Thief’. Fih niltaqgħu ma’ tifla li qed tgħix fi żmien mill-aktar perikoluż flistorja tas-seklu għoxrin. L-istorja ddur fuq l-imħabba li tikber fiha għall-kotba. Għalkemm tgħallmet taqra meta kienet kibret ftit,hekk kif titgħallem taqra, il-kotba jieħdu post importanti ħafna f’ħajjitha. Sfortunatament ġieli tisma’ lil min jgħid li l-ġenerazzjonijiet tal-lum ma jħobbux jaqraw. Jekk hux vera jew le, diffiċli tgħid, imma jekk din hi vera tkun tassew ħasra kbira għalina għax inkunu tlifna waħda mill-aktar għodod importanti biex qatt ma nieqfu nikbru. Inħeġġiġkom ħafna, biex hekk kif għadkom kif bdejtu r-rutina tal-iskola, issibu ftit ħin, jekk jista’ jkun kuljum, biex taqraw. Sibu ktieb li jinteressakom u ibdew aqraw ftit kuljum. Forsi għallbidu hemm min se jsibha diffiċli iżda f’qasir żmien tinduna bid-differenza li qed jagħmlu fik. Awguri fil-bidu ta’ din is-sena. Il-paċi miegħek. ✖
IL-QADDIS TAL-ĠUNGLA
2
THE BOOK THIEF
6
ESPERJENZA MISSJUNARJA
8
MINN HAWN U MINN HEMM
13
PROBLEMI AMBJENTALI
17
LANQAS IN-NOFS
19
MUŻIKA MODERNA TAX-XJUĦ
20
L-GĦAXAR KMANDAMENTI
22
DAWL TAD-DINJA
26
IL-KRIŻI TALMISSILI F’KUBA
28
Poster
UFFICCJU DISTRIBUZZJONI
ABBONAMENTI XEHDA GHASEL, DAR GENERALI TAS-SOCJETA TAD-DUTTRINA NISRANIJA, TRIQ SAN GORG PRECA, IL-MARSA
GRAFIKA STAMPA
Blata l-Bajda
VERITASPRESS Ħaż-Żabbar
ABBONAMENT REGOLARI: €9 ABBONAMENT BIL-POSTA: €12 PREZZ TA’ KOPJA: €2
y robert ALOISIO
IL-QADDIS
TAL-ĠUNGLA
ALBERT SCHWEITZER – 50 SENA MINN MEWTU
“LAMBARENE, GABON (Afrika) 5 ta’ Settembru. Hawn miet Albert Schweitzer il-lejl li għadda fi sptar tal-ġungla. Kellu 90 sena.” Hekk irrappurtat in-New York Times ta’ ħamsin sena ilu. “Huwa ndifen f’ċerimonja qasira u sempliċi kmieni llum wara nofsinhar ħdejn l-urna bl-irmied ta’ martu, Helene, li mietet fl-Ewropa fl-1957. Il-qabar fuq ix-xatt tax-Xmara Ogooue, għandu salib li għamlu hu stess. Ħaddiema tal-isptar, lebbrużi, persuni b’diżabilità u pazjenti oħra nġabru fis-sħana tal-ġungla hekk kif il-ġisem talfamuż tabib, studjuż, filosfu u mużiċista tniżżel fl-art.” Schweitzer ried imut f’Lamberene, fl-Afrika Ċentrali. “Inħossni qiegħed f’dari hawn. 2 SETTEMBRU/OTTUBRU 2015
Sal-aħħar nifs ta’ ħajti jiena tagħkom,” kien qal lill-ħaddiema tiegħu fl-isptar meta għalaq 90 sena, fl-14 ta’ Jannar 1965, disa’ xhur qabel miet dalbniedem straordinarju b’ħajja twila u kurjuża. Schweitzer kien teologu, mużiċista, tekniku tal-orgni, tabib u kirurgu, missjunarju, filosfu, għalliem, kittieb, u l-bennej u l-forza li tmexxi l-isptar famuż ta’ Lambarene. Bħala persuna, Schweitzer kien taħlita interessanti. Minkejja li rebaħ il-Premju Nobel għallPaċi fl-1952, huwa baqa’ bniedem sempliċi, kważi goff, jilbes ħwejjeġ imkemmxin u jaħdem fil-kwiet. Xi uħud millammiraturi tiegħu kien jqisuh bħala qaddis tal-ġungla, qisu Kristu modern.
FID-DINJA U F’ALLA “Trid tagħti ftit minn ħinek lill-bnedmin l-oħra. Anke jekk hi ħaġa żgħira, agħmel xi ħaġa għal dawk li għandhom bżonn min jgħinhom, xi ħaġa li ma titħallasx bil-flus għaliha imma jkollok il-privileġġ li għamiltha.” Schweitzer kien jemmen li finalment il-bniedem jifdi lilu nnifsu bl-opri tajba li jagħmel. Għalih it-tfittxija għal ħajja tajba kienet xi ħaġa serja. Kien jemmen li l-bniedem, permezz tal-opri tajba, jista’ jkun fid-dinja u f’Alla fl-istess ħin. Minkejja li Schweitzer kellu d-difetti tiegħu ukoll, huwa għamel xi ħaġa li l-ebda bniedem ieħor ma għamel qablu. Schweitzer fejjaq eluf ta’ Afrikani u ġibed l-attenzjoni taddinja għall-problemi mhux żgħar
tal-Afrika, problemi li sal-lum għadna nħossu l-konsegwenzi tagħhom. Propju mitt sena ilu, f’Settembru 1915, huwa ħareġ bil-prinċipju “Riverenza (Qima) għall-Ħajja”. Fil-ktieb tiegħu Il-Filosofija taċ-Ċiviltà, Schweitzer jispjega hekk dan il-prinċipju: “Il-bniedem huwa etiku biss meta l-ħajja fiha nnifisha hija sagra għalih, kemm tal-pjanti u tal-annimali kif ukoll ta’ ħutu l-bnedmin, u meta jiddedika lilu nnifsu għallħajja kollha li għandha bżonn l-għajnuna.” GWIDA GĦALL-AZZJONI Schweitzer kien ħerqan li jgħix il-filosofija tiegħu, li għalih kienet gwida kredu għall-azzjoni. Kien kburi bil-bażi medika u missjunarja li kellu f’Lambarene. Kien bdieha f’nofs il-ġungla fl-1913. Kien hu li iddisinnjaha. Kien bena hu stess ħafna minnha. U sakemm miet kellu 70 binja, 350 sodda u villaġġ ta’ 200 lebbruż. Miegħu kellu tliet tobba u seba’ infermieri, ħadd minnhom imħallas u tlettax-il voluntier oħra.
VILLAĠĠ AFRIKAN Lambarene, iktar milli sptar, iktar kien jixbah villaġġ Afrikan fejn it-tobba kienu jikkuraw il-morda. Schweitzer kien jippreferieh hekk, u ippjanah hekk, għax kien jemmen li l-Afrikani ma kinux iħossuhom komdi fi sptar istituzzjoni kif insibu fl-Ewropa. Ma kellux elettriku ħlief fis-swali tal-operazzjonijiet u f’dawk dentali. Il-ħaddiema kienu jaqraw fid-dawl tal-lampa tal-pitrolju. U la kellu telefown u lanqas radju. Eluf kienu jmorru għandu, mhux biss biex joqogħdu taħt is-sikkina tal-operazzjoni iżda wkoll biex jisimgħu l-prietki tiegħu, għax hu kien jemmen li r-ragħaj it-tajjeb ma jsalvax biss l-annimal iżda ruħu wkoll. Schweitzer kien wasal fl-Afrika ekwatorjali bħala żagħżugħ twil, sabiħ u b’saħħtu b’xagħru iswed, folt u mħarbat, b’mustaċċi kbar
u b’ħarsa determinata. Iż-żmien bajjadlu xagħru, kemmixlu wiċċu, għawwiġlu ġismu u rattablu għajnejh. Iżda ta’ disgħin sena, id-determinazzjoni li jagħmel minn ħajtu “argument” għal dak li kien jemmen fih kienet għadha qawwija daqskemm meta kellu tletin, meta kien iddeċieda li jiddedika l-bqija ta’ ħajtu għallAfrikani bħala tabib. ĠENJU MUŻIKALI Albert Schweitzer twieled f’Kaystersberg, Haute Alsace fl-14 ta’ Jannar 1875, xahrejn biss wara li l-Ġermanja ħadet il-provinċja minn idejn Franza telliefa. F’dik is-sena, missieru, qassis Luteran, ħa lil martu u lil ibnu l-kbir fil-villaġġ qrib ta’ Gunsbach, post tal-kartolini mimli dwieli. Kien tifel debboli u indifferenti għal kollox ħlief lejn il-mużika, u mill-ewwel wera talent ġenjali.
Min kien iżur l-isptar ta’ Lamberene bil-mentalità li l-mediċina u l-indafa huma ħaġa waħda kien joħroġ minn hemm diżgustat. Kull pazjent kien imħeġġeġ iġib lil xi qarib tiegħu biex isajjarlu fil-kanali maġenb is-swali. It-trabi, anki fis-sezzjoni tal-lebbrużi, kienu jwaqqgħu l-ġugarelli fit-trabijiet u mbagħad ipoġġuhom f’ħalqhom. L-annimali kienu deħlin u ħerġin, fosthom il-pappagall ta’ Schweitzer (li m’għallmux jitkellem għax dan kien ibaxxi d-dinjità tiegħu) u ippopotamu li darba invada ġnien tal-ħxejjex. 3
Ta’ tmien snin, meta saqajh bilkemm kienu jlaħħqu mal-pedali, huwa beda jdoqq l-orgni talknisja. F’Mulhouse High School studja l-orgni taħt Eugène Munch, organista Protestant li ispirah ħafna bl-entużjajżmu li kellu għall-mużika ta’ Richard Wagner. Ta’ 18-il sena daħal flUniversità ta’ Strasbourg bħala student tat-teoloġija, filosofija u teorija tal-mużika. F’Pariġi, għal ftit żmien, huwa studja l-orgni taħt Charles Marie Widor, li tant kien impressjonat bit-talent ta’ Schweitzer li għallmu b’xejn. Schweitzer sar organista ta’ fama, speċjalment tax-xogħlijiet ta’ Bach. “FEJQU L-MORDA, FEJQU L-LEBBRUŻI…” Il-ħajja universitarja ta’ Schweitzer kienet interrotta fl-1894, meta kellu jagħmel sena bil-lieva, żmien li kellu
jkun kruċjali għall-ħsieb reliġjuż tiegħu u għall-vokazzjoni ta’ ħajtu. Dan ġara meta qara kapitli għaxra u ħdax tal-Vanġelu ta’ San Mattew bil-Grieg, kapitli li fihom l-ordnijiet li Ġesù ta lid-dixxipli fosthom, “Fejqu l-morda, fejqu l-lebbrużi, qajmu l-mejtin, keċċu x-xjaten: b’xejn ħadtu, b’xejn agħtu”; u l-vers, “Ħudu fuqkom il-madmad tiegħi u tgħallmu minni, għax jiena ta› qalb ħelwa u umli, u intom issibu mistrieħ għal ruħkom.” Sadattant, hekk kif it-twemmin kien qed jimmatura f’moħħ Schweitzer, huwa ssokkta l-istudji tiegħu fi Strasbourg u iffissa bi preċiżjoni kbira l-kors tal-futur tiegħu. Fl-1896, meta kellu 21 sena, huwa wiegħed lilu nnifsu li jiddedika d-disa’ snin li kien imiss għax-xjenza u l-arti, u mbagħad jiddedika lilu nnifsu għas-servizz ta’ min qed ibati.
L-GĦANI U LAZZRU Mill-mużika u t-teoloġija, Schweitzer għadda għas-servizz lejn l-oħrajn, kif kien wiegħed lilu nnifsu. Fit-13 ta’ Ottubru 1905, minn Pariġi bagħat ittri lill-ġenituri u lil ħbiebu biex jgħidilhom li mis-semestru tax-xitwa kien se jibda jistudja l-mediċina ħalli jħejji ruħu għal ħajja ta’ tabib fl-Afrika. Sħabu ħaduha bil-qawwa kontriej imma hu kien deċiż. Id-deċiżjonijiet kien jeħodhom wara meditazzjoni spiritwali. Did-darba kien irrifletta fuq il-parabbola talGħani u Lażżru u kif tapplika fi żmienu u ra kif l-Għani jirrapreżenta lill-Ewropa sinjura, u Lażżru bil-ġrieħi miftuħa li kellu lill-Afrika marida u dgħajfa. Schweitzer kien kritiku kbir talkolonjaliżmu Ewropew. “Aħna (l-bojod) sraqna l-art talabitanti nattivi, għamilniehom skjavi, trattajniehom bl-agħar mod... Jekk din il-moħqrija kollha u dan id-dnub kollu jsir taħt għajnejn Alla Ġermaniż, jew Alla Amerikan, jew Alla Ingliż, u jekk l-istati tagħna ma jiqfux jippretendu li huma ‘Insara’ – allura nkunu qegħdin nidgħu blisem ta’ Ġesù u nagħmluh farsa. L-isem ta’ Ġesù sar saħta, u l-Kristjaneżmu tagħna – tiegħek u tiegħi – sar falsità u diżgrazzja, jekk ma npattux għad-delitti li għamilna fil-postijiet fejn għamilniehom. Għal kull persuna li wettqet atroċità f’isem Ġesù, xi ħadd irid imur jgħin f’isem Ġesù; għal kull persuna li serqet, xi ħadd irid irodd; għal kull min seħet, xi ħadd irid ibierek.” Iktar tard Schweitzer spjegaha hekk din id-deċiżjoni: “Ridt insir tabib biex inkun nista’ naħdem bla ma jkolli għalxiex nitkellem.
4 SETTEMBRU/OTTUBRU 2015
Ma stajtx nibqa’ nitkellem fuq reliġjon tal-imħabba. Ridt inpoġġiha fil-prattika.” FL-AFRIKA Nhar il-Ġimgħa l-Kbira 1913, Albert flimkien ma’ martu, li kien iżżewweġ ftit xhur qabel, telqu bil-baħar minn Bordeaux għall-Afrika, fejn Schweitzer waqqaf sptar fl-art tal-bażi ta’ Lambarene li kellha s-Soċjetà Missjunarja ta’ Pariġi. Lambarene f’nofs il-ġungla, ftit mili ’l bogħod mill-Ekwatur, għandha klima fost l-agħar fid-dinja, bi ġranet ta’ sħana qalila, iljieli umdużi u dilluvji ta’ xita staġonali. Barra l-mard tas-soltu, l-Afrikani kellhom il-lebbra, id-disenterija, l-elefantjażi, l-enċefalite, il-malarja, u d-deni isfar. Sa mill-bidu, sa minn meta l-isptar ta’ Schweitzer kien gallinar tat-tiġieġ se jaqa’ u ma jaqax, l-Afrikani kienu jaslu b’kull mod u mill-bogħod f’Lambarene biex jiġu kkurati, min bil-mixi, min fuq xi streċer imkisser u min f’kenura. Fl-1917, Schweitzer mar lura Franza flimkien ma’ martu. Biex jgħin ruħu u jiffinanzja Lambarene, Schweitzer ingħaqad mal-istaff mediku tal-Isptar ta’ Strasbourg, kien jagħti konferenzi u kunċerti tal-orgni, u jikteb. Reġa’ lura l-Afrika fl-1925, imma martu minħabba saħħitha u bintu, Rhena, li twieldet fl-1919, baqgħu fl-Ewropa. Fit-tmien snin li kien nieqes, il-ġunġla kienet irreklamat l-art tal-isptar, u l-bini kellu jinbena mill-ġdid. Hekk kif beda x-xogħol Schweitzer
marad, faqqgħet epidemija ta’ disenterija u daħal il-ġuħ. Dan wassal lil Schweitzer iċaqlaq l-isptar għal sit ikbar, fejn seta’ jkollu wkoll ġonna tal-frott u tal-fjuri. Dan tlesta f’inqas minn sentejn. GĦARFIEN INTERNAZZJONALI Fl-1947, ir-rivista Life sejħet lill Albert Schweitzer “the greatest man in the world.” Sentejn wara, ir-rivista TIME sejħitlu “wieħed mill-aktar nies straordinarji fiż-żminijiet moderni”, “wieħed mill-ikbar filantropi tad-dinja”, u jħalli warajh “ħajja ta’ kisbiet li ftit mill-kontemporanji tiegħu jistgħu jħabbtuha miegħu”. Winston Churchill sejjaħlu “ġenju tal-umanità.” Wara l-mewt ta’ martu 1957, Schweitzer waqaf jivjaġġa
fl-Ewropa u baqa’ jgħix biss f’Lambarene. Id-disgħin sena ta’ ħajtu ċċelebrahom hemm fejn mijiet ta’ Afrikani, Ewropej u Amerikani nġabru biex jawgurawlu. Fost il-messaġġi li irċieva kien hemm dak talPresident Amerikan Lyndon Johnson: “Fl-impenn tiegħek b’risq il-verità u s-servizz, inti missejt u qawwejt il-ħajja talmiljuni li qatt ma ltqajt magħhom.” Ħasra li llum, ħamsin sena wara mewtu, minkejja li f’ħajtu kien ċelebrità internazzjonali, Albert Schweitzer huwa persunaġġ pjuttost minsi. Fl-era postmoderna li qegħdin ngħixu, ftit huma l-mudelli morali ġenwini li jistgħu jispiraw lill-ġenerazzjoni żagħżugħa. Għall-bnedmin ta’ żmienu, Schweitzer ċertament kien wieħed minn dawn il-mudelli. 5
the
book thief
y warren BUSUTTIL
Jekk issib ktieb li jdum iktar minn sitt snin fuq l-ixkafef tal-bestseller tal-ħwienet tal-kotba, għid li fi ftit żmien, l-istorja ta’ dan il-ktieb issib ruħha fis-swali taċ-ċinema. Ħu perżempju l-ktieb Unbroken ta’ Laura Hillenbrand li ħareġ film f’Diċembru tas-sena l-oħra bid-
6 SETTEMBRU/OTTUBRU 2015
direttriċi tiegħu Angelina Jolie, jew il-klassiku Les Misérables ta’ Victor Hugo, li tiegħu ħarġu diversi verżjonijiet saħansitra nkitbet musical li tagħha ħareġ film fl-2012. Iżda l-awtur Awstraljan, Markus Zusak irnexxielu bil-kitba orġinali
tiegħu jikteb storja li tista’ ssibha ppreżentata b’mod eċċellenti filfilm The Book Thief. In-novella li kiteb, li ġġib l-isem tal-istess film, rebħet numru ta’ awards, u għal aktar minn 230 ġimgħa, tniżżlet fil-lista ta’ The New York Times Best Seller. Huwa ktieb li ġie tradott f’il
fuq minn erbgħin lingwa differenti. U nagħtikom il-kelma tiegħu li hija storja li żżommok taqraha mill-bidu sal-aħħar! L-istorja fil-film ‘The Book Thief’ (2014), ibbażata fuq din in-novella, hija rrakkuntata mill-Mewt… iva sewwa qrajt! Ħaġa stramba hux? Miniex se noqgħod ngħidilkom xi tgħid, jew x’tagħmel, imma minn issa nistiednek li tarah dan il-film u tara wkoll il-kreattività taddirettur tiegħu u l-awtur tal-ktieb. L-ISTORJA FIL-QOSOR Jitratta l-istorja ta’ tfajla Liesel Meminger (parti maħduma minn Sophie Nélisse) li tiġi mġiegħla tmur toqgħod ma’ familja foster wara l-mewt ta’ ħuha ż-żgħir fi FTIT KURŻITÀ FUQ IL-FILM L-awtur tal-ktieb jgħid, li d-direttur tal-film, Brian Percival, qaxxar dak li kellu f’moħħu meta kiteb il-ktieb fil-film li huwa ħareġ. Ifaħħar l-għażla tal-karattri li mhux biss ħarġu l-karattru talistorja imma anke d-dehra tagħhom kienet l-istess bħal tal-immaġinazzjoni tal-awtur tal-ktieb. Partijiet sħaħ minn dan il-film inħadmu ġewwa l-Ġermanja stess, il-post li fih hija ambjentata l-istorja. Saħansitra anke l-lingwa mitkellma fil-film iddaħħlek fl-ambjent Ġermaniż… Ingliż b’aċċent Ġermaniż u xi kultant iżellqu xi erba’ kelmiet Ġermaniżi li mal-ewwel tifhem it-tifsira tagħhom. Tajjeb insemmu li dan il-film huwa l-ewwel wieħed li Brian
żmien it-Tieni Gwerra Dinjija. Forsi tistaqsini : Dan xi film ieħor tad-dwejjaq li jdur fuq l-istorja tal-gwerra? Mhux eżatt… film ieħor tal-gwerra li juri ftit l-istorja ta’ din ittfajla kif irnexxilha tkampa ma’ sitwazzjonijiet ġodda li ltaqgħet magħhom f’dan iż-żmien, f’raħal minsi ġewwa l-Ġermanja. Il-ġenituri-foster tagħha huma koppja anzjana bl-isem ta’ Hans (Geoffrey Rush), raġel dħuli ħafna b’numru ta’ talenti, u Rosa (Emily Watson), mara li kif jiddiskriviha r-raġel tagħha stess, hija “mara liebsa r-ragħad”. Bil-mod il-mod Liesel tibda ssir ħabiba ma’ Rudy (Nico Liersch) li jgħinha ħafna tidħol
fil-ħajja tal-iskola u mal-ħbieb tat-triq. Iżda kollox jinbidel għallġenituri-foster ta’ Liesel hekk kif wieħed żagħżugħ Lhudi bl-isem ta’ Max (Ben Schnetzer) jitlobhom biex jistkenn filkantina tad-dar tagħhom. Huma jaċċettaw bil-qalb! Liesel tqatta’ ħafna mill-ħin tagħha miegħu u permezz tiegħu tibda titgħallem taqra, tikteb u tħaddem l-immaġinazzjoni tagħha. Kieku kelli niddiskrivi l-istorja ngħid li hija storja li żżommok sal-aħħar sekonda, b’mod speċjali f’ħinijiet interessanti fejn l-istorja tkun se tieħu żvolta oħra f’partijiet differenti.
Percival, id-direttur, ħadem għal Hollywood. Il-film rebaħ numru ta’ awards u ġie nnominat għal diversi oħrajn ukoll. Fosthom huwa rebaħ il-Grammy Awards, għall-aħjar soundtrack ta’ film u l-attriċi Sophie Nélisse rebħet il-Phoenix Film Critics Society għall-aħjar attriċi żagħżugħa ġdida u l-Young Artist Awards. Sib ftit ċans li matul dawn il-ġimgħat tfittex ftit il-film The Book Thief. Jekk inti ftit avventuruż nagħtik il-parir biex issib ukoll f’librerija l-ktieb u taqrah qabel tara l-film. Ktieb li huwa interessanti daqs il-film… jekk mhux iktar! Huwa film u ktieb li żgur m’għandekx titlef filwaqt li tiftakar li din hija storja ambjentata eżatt bħal dażżmien, sebgħin sena ilu.
L-AWTUR U L-KTIEB Markus Zusak twieled fl-1975 u huwa awtur ta’ ħames kotba, fosthom I am the Messenger li huwa ukoll bestseller madwar iddinja u The Book Thief, ktieb ta’ 550 paġna li ħareġ fl-2005. Dan ġie tradott f’iktar minn erbgħin lingwa differenti. B’dan il-ktieb Zusak ħa l-premju Commonwealth Writers’ Prize għall-aħjar ktieb fl-2006 u l-premju Daniel Elliott Peace Award fl-istess sena. 7
Esperjenza
Missjunarja DARREL pace
“What do you want to eat? Pasta or chicken?” saqsietna l-air hostess. Vjaġġ minn Malta għallIngilterra, mill-Ingilterra għal Spanja, minn Spanja għal waqfa ta’ emerġenza f’Barbados u sigħat wara, Lima, il-Perù, vjaġġ li ħa ġurnata u nofs. Das-sajf, grupp ta’ żgħażagħ tal-MUSEUM għamlu esperjenza fil-Perù fejn is-Soċjetà għandha ċentru għal qalb ħafna n-nies tal-post. Dawn iż-żgħażagħ għamlu din l-esperjenza bħala parti mill-formazzjoni tagħhom bħala kandidati tas-Soċjetà tadDuttrina Nisranija. Il-logo li għażlu u li kien jidher promminenti mal-flokkijiet ikkuluriti li kellhom fuqhom jintroduċina għal din il-missjoni ċkejkna tal-grupp taż-żgħażagħ. Huwa logo forma ta’ qalb, magħmul mill-periferija tal-Perù fuq naħa, u fuq in-naħa l-oħra, l-ismijiet tal-grupp taż-żgħażagħ. 8 SETTEMBRU/OTTUBRU 2015
Mad-dawra nsibu disinni tradizzjonali Peruvjani b’kuluri u simboli li jissimbolizzaw il-baħar, il-muntanji u l-foresti – tliet elementi li ssib il-Perù. Il-logo jikseb it-tifsira tiegħu meta jingħaqad ma’ sentenza ta’ San Ġorġ Preca li l-kandidati għażlu biex tkun iċ-ċentru ta’ din l-esperjenza tagħhom, “Min tassew iħobb lil Alla ma jkunx kuntent li jħobbu waħdu” u bir-raġun. Dawn il-kandidati kellhom il-grazzja li l-imħabba li kellhom lejn Alla jxerrduha, jaqsmuha u jgħixuha malPeruvjani. Fuq quddiem, “El Hijo de Dios se hizo Hombre”, l-Iben t’Alla sar bniedem. Il-bidu ta’ dan kollu kien l-irtir li l-kandidati għamlu fil-bidu ta’ Novembru meta ġew avviċinati li se jkunu qegħdin jesperjenzaw is-Soċjetà filPerù. Min mistagħġeb kif se
jirnexxilu jagħmel din l-esperjenza, min kellu spirtu avventuruż, min entużjast u beda jaħseb fuq kif jista’ joħloq ideat ġodda u min kien xi ftit beżgħan, kemm għal dak li se jsib, kif ukoll għall-ispejjeż u t-tul tal-vjaġġ li din l-esperjenza kienet se ġġib magħha. Vjaġġ bħal dan kellu l-ispejjeż tiegħu wkoll. Bil-ftit ta’ kulħadd u bilgħajnuna tas-Soċjetà u tal-membri tal-familja, il-kandidati setgħu jagħmlu din l-esperjenza, mingħajr preokkupazzjonijiet żejda. X’għadda minn moħħhom dawn il-kandidati, malli rċevew din l-aħbar? “Għaddew minn moħħna l-ismijiet tal-kandidati Peruvjani li kienu qalulna bihom bla ebda ħjiel ta’ min huma; għadda minn moħħna l-ikel li semmewlna l-kandidati ta’ qabli u l-ħafna klieb li qalulna li hemm jiġru fit-toroq”. “Konna fejn konna sejrin, fejn kienet se tibgħatna s-Soċjetà,
konna se nkunu kuntenti. Fraħna immens meta skoprejna li sejrin il-Perù. Konna nafu li hu post ’il bogħod, f’kontinent differenti u li hemm ħafna differenzi minn Malta, imma konna kuntenti”. Kandidat ieħor semma kif qatt ma kien qed jobsor li kien se jmur il-Perù, “ngħid is-sew, ma kontx qed nistenna li se mmorru l-Perù, iżda minn hemm ’il quddiem, stajna nħarsu ’l quddiem b’sens ta’ stennija għal xi ħaġa sabiħa li konna se nesperjenzaw bħala grupp.” Imbagħad kien hemm prinċipju ieħor; għajnuna għall-vokazzjoni. Għalkemm kandidat minnhom esprima li hu kien imbeżża’ minn dak li kien se jsib, hu stqarr li, “aktar ma beda jgħaddi ż-żmien iktar bdejt nagħmel kuraġġ... l-ewwel għax bdejt inqisha bħala avventura, u mbagħad għax bdejt naraha bħala għajnuna fl-għażla tal-vokazzjoni tiegħi”. Il-kandidati fissru f’iktar dettall l-esperjenza tagħhom, mill-ewwel mument li rifsu fuq l-art talPerù sa meta waslu biex isellmu lis-soċji, il-kandidati u lin-nies t’hemm. “Għarfien!” “Mewġa ta’ emozzjonijiet!” “Esperjenza ta’ għaqda, imħabba u ferħ kbir!” Għalkemm għall-bidu wieħed jista’ jifhem li l-persuna tħoss xokk meta tara kultura, ambjent, lingwa, temp u ikel differenti, żgur li dawn il-karatteristiċi bdew jindraw bl-imħabba kbira li huma rċevew. “Fi ftit ħin, kollox beda jindera, apparti l-lingwa”. Minkejja l-problema tal-lingwa, “it-tfal kienu jippruvaw jagħmlu minn kollox biex jikkomunikaw magħna u meta s-sinjali ma kinux jaħdmu, konna mmorru għall-interpreti!”
il-grupp li konna sejrin għal din l-esperjenza kienet waħda kbira li diffiċli tispjegaha. Konna ppreparati minn min mar qabilna, iżda qabel tesperjenzaha inti, ma tista’ tgħid xejn. Il-fatt li s-soċji Maltin li jinsabu l-Perù u l-Peruvjani ġew jilqgħuna l-ajruport kienet diġà esperjenza fiha nnifisha. Wara vjaġġ twil, xħin wasalna l-qasam laqgħuna ż-żgħażagħ bil-kartelluni u b’ikel u xorb tradizzjonali. Mill-ġdid stajna naraw l-imħabba kbira tagħhom mingħajr qatt ma rawna qabel. Din il-karatteristika rajtha tixref anke fis-soċji, kandidati u nies tal-post li mill-ftit li għandhom, bi mħabba kbira, qasmu kollox magħna. Il-ħin massoċji, il-kandidati u t-tfal kien l-iktar ħaġa prezzjuża li kellna. Għalkemm esperjenza qasira, ilprogramm kien mimli b’attività: Minn lezzjonijiet bi stili u f’postijiet differenti għal-logħba futbol jew volleyball, minn ħarġa kulturali għal ħarġa mat-tfal iż-zoo, minn għawma friska fl-Oċean Paċifiku għal sajda qasira f’Pucusana. Minn seminar organizzat għallkandidati, għal live-in ta’ Aspiranti u magħhom, għadd ta’ outreaches li jsiru kull ġimgħa f’postijiet differenti. Minn
quddies, għal waqfa fis-skiet ta’ kuljum quddiem is-Sagrament biex nirringrazzjaw lil Alla għal kemm grazzji tana matul il-ġurnata. Stajna naraw it-tradizzjonijiet tagħhom, tradizzjonijiet li għalkemm mhux kollox tarah jaqbel ma’ kif inti mdorri, titgħallem kif jgħixu huma”. Kif stqarr kandidat, “din l-esperjenza ridna ngħixuha ġurnata b’ġurnata. Ridt tieħu milli tista’ fil-ftit ħin u ġranet li għandek”. “It-tbissima fuq fomm it-tfal u żgħażagħ hija sabiħa wisq” u żgur li għamlet kuraġġ kbir lil dawn iż-żgħażagħ biex japprezzaw iżjed il-kobor u s-sbuħija ta’ din is-Soċjetà bil-għajnuna t’Alla. “B’riżultat ta’ dan, imtliet qalbi bil-ferħ li ħassejna u qabiżli d-dmugħ fil-mument li wasalna biex insellmulhom”. “Xi ħaġa li kienet t’għajnuna kbira kien il-fatt li qattajna ftit ħin mhux ħażin ma’ grupp ta’ kandidati bħalna u għenitna nkomplu napprezzaw li l-mixja li qegħdin nagħmlu f’Malta, hemm żgħażagħ oħrajn li qegħdin jagħmluha f’pajjiż u kultura differenti. Apprezzajt iktar li anki dawn għandhom iddiffikultajiet tagħhom u għalhekk f’din l-esperjenza konna żgur ta’ kuraġġ għal xulxin.” “Kienet
“Tul l-esperjenza ma ppretendejna xejn! Konna nafu li dak il-ftit li konna se nagħmlu magħhom, huma kienu se jagħtuhulna għal elf darba oħra”. “L-għaqda bejn 9
esperjenza li għenitni napprezza l-grupp ta’ kandidati sħabi Maltin li issa ilna nafu lil xulxin għal numru ta’ snin. Li tgħix flimkien ma’ grupp għal ftit iktar minn ġimagħtejn, titlob li wieħed ikun lest iċedi xi ħaġa u jaħdem iktar fi grupp”. Fl-aħħar kienet esperjenza li għenitni nersaq iktar qrib t’Alla, permezz tan-nies u ċ-ċirkostanzi li Hu għoġbu jlaqqagħni magħhom matul din l-esperjenza”. Apparti l-esperjenza sħiħa, żgur li fil-ġimagħtejn u nofs li damu hemm, kellhom episodji speċifiċi li baqgħu għal qalbhom u ħallew effetti ikbar minn oħrajn f’ħajjithom. X’kienu? “Il-ħbiberija kbira li kellna bejnietna u l-ħin informali li fih stajna nuru aħna min aħna. Xħin tara l-ferħ tagħhom ma tistax ma tingħaqadx magħhom fiċ-ċapċip u l-kant. U kemm ikantaw... kemm iħobbuh il-kant movimentat, li huma jsejħulu Dinamica... trid tkun hemm biex vera tkun taf xi jfisser.” Żgur illi baqgħu episodji differenti f’moħħ dawn il-kandidati: “Ilkatekeżi f’garaxx f’Sumac Pacha; 10 SETTEMBRU/OTTUBRU 2015
il-quddies f’Casitas u l-ħin tat-tqarbin, li xħin wasalna biex nitqarbnu, inżilna għarkopptejna u t-tfal li kienu għadhom ma setgħux jitqarbnu, qagħdu ħdejn il-qassis itaptpu fuq spallitna b’sens ta’ approvazzjoni u biex isabbruna mit-toqol li nkunu għaddejjin minnu. Episodju ieħor huwa meta morna l-quddies f’Carabayllo. Għalkemm konna fuq barra minħabba l-ammont kbir tan-nies, stajna ninnutaw l-għaqda ta’ komunità sħiħa li f’Malta ftit li xejn rajna bħalha! Qassis li fil-mument ta’ meta tingħata l-paċi, idur il-persuni u jagħtihom il-paċi f’quddiesa ċelebrattiva bil-kant u d-daqq, bin-nies fuq barra jipparteċipaw bi speaker li seta’ jgħin biex jinftiehem il-qassis u min kien qed jitkellem; f’Carabayllo stess, iżda f’parroċċa differenti, 50 katekist, bdew jisimgħu u jieħdu n-noti waqt is-seminar immexxi mis-soċji li jkun darba fixxahar. Jibqgħu f’moħħna l-ftit diskussjonijiet li kellna mas-soċji Maltin fil-Perù li bl-esperjenzi tagħhom li qasmu magħna, tawna ħafna ġid u għaddewlna ħafna punti li jġegħluk taħseb u
tirrifletti. Ma kinux kliem biss iżda qasmu magħna dak li huma jgħixu tassew; meta żorna skola fejn jgħallem wieħed mis-soċji Maltin u ltqajna ma’ numru sabiħ ta’ tfal u żgħażagħ biċ-cans li nidħlu f’numru ta’ klassijiet u magħhom naqsmu xi ħsibijiet żgħar dwar it-twemmin tagħna. Kellna ċ-cans ukoll li nilagħbu logħba futbol magħhom fil-brejk. Fi klassi minnhom qabel il-brejk ġiet omm u din ħejjiet ikla żgħira għalina li żornihom u anki għall-istudenti tal-klassi. Apprezzajna ħafna dan il-ġest mhux mistenni u dan jiżdied ma’ numru ta’ ġesti pożittivi oħra li ltqajna magħhom. Tibqa’ f’moħħna l-memorja ta’ tifla partikulari li tatna lapes tal-kuluri minn tagħha. Peress li konna nafu li din it-tifla ma tantx kellha kuluri u ma kinitx ser terġa’ tarah, ġegħlitna naħsbu fuq kemm għandna napprezzaw dak li għandna. Finalment, l-aħħar ġurnata żgur li kienet partikolari għal kulħadd. Flimkien kilna, kantajna, iċċelebrajna, żfinna u iva, bkejna wkoll wara dak kollu li għaddejna minnu. Żgur li esperjenzi bħal dawn kienu ta’ ispirazzjoni kbira għal dawn il-kandidati. Ilkandidati semmew tagħlimiet u osservazzjonijiet differenti. “L-akbar ispirazzjoni għalina, kienu s-soċji Maltin li qegħdin jgħixu l-vokazzjoni tagħhom ilPerù. Id-determinazzjoni tas-soċji u l-kandidati hi kbira. Jafu fejn iridu jaslu u jagħmlu minn kollox biex jaslu bil-kariżma tagħhom kif espressa f’San Ġorġ Preca, bil-għajnuna t’Alla. Ispirazzjoni oħra hi l-perseveranza li s-soċji u ż-żgħażagħ, subien u bniet dejjem kellhom. Hi karatteristika turi kemm huma b’saħħithom u jħobbu s-Soċjetà, anke jekk m’għandhomx l-okkażjoni jarawha kif narawha aħna f’Malta.
Ispirazzjoni oħra ġejja mixxogħol li rajnieh isir mis-soċji u l-kandidati. Programm ta’ ġimgħa mimli daqs bajda bil-postijiet li jridu jmorru fihom u dan kollu bi vjaġġi twal li jdumu s-sigħat sħaħ f’ambjenti li mhumiex dejjem favorevoli u siguri, u dan kollu jsir mingħajr tgergir u qrid. Jekk għandna nitgħallmu xi ħaġa, tkun żgur dawn il-kwalitajiet sbieħ li jħaddnu s-soċji u l-kandidati. Mill-ġdid, bl-imħabba li rajna rċevejna ispirazzjonijiet kbar. Kienet imħabba kbira li rċevejna f’ġimagħtejn u nofs li domna hemm, aħseb u ara meta jkollok l-okkażjoni tgħix u taħdem magħhom għal snin twal.” Ġrajja oħra li tibqa’ f’qalb ilkandidati kienet, “meta konna filparroċċa tal-Madonna ta’ Fatima (Djoċesi ta’ Carabayllo) u f’ħin minnhom waqt it-talb, il-katekisti talbu għall-Knisja fl-Ewropa u semmewha “la viejo Iglesia” (ilKnisja x-Xiħa), xiħa għax rabbiet fit-tul, u issa għandha bżonn aktar kura.” Din l-esperjenza kienet mument li fih il-kandidati setgħu jaraw kif is-Soċjetà tiffunzjona barra minn Malta. Fil-Perù, Alla għoġbu jżejjinha b’żewġ soċji tal-post u b’għadd ta’ żgħażagħ subien u bniet li fi spirtu żagħżugħ ilkoll jgħixu l-kariżma Museumina
kif aħna nafuha f’Malta. Dan il-punt żgur li ta kuraġġ kbir lill-kandidati u s-soċji li marru għal din l-esperjenza. “Hija ħaġa ta’ kuraġġ kbir u li timliena b’qawwa meta nibda nistaqsi jekk is-Soċjetà għadx għandha post fil-kultura tal-lum, jew jekk is-Soċjetà hijiex miexja skont il-pjan t’Alla”. “Rajna kif is-Soċjetà, bl-adattamenti li trid tagħmel u bid-diffikultajiet kollha li tiltaqa’ magħhom, tista’ tiffunzjona f’kull post. Rajna kemm kellu raġun il-Fundatur li ried li s-Soċjetà tinfirex anke barra.” “Mill-ftit li rajna, isSoċjetà għandha fejn tespandi f’dan il-pajjiż. Hemm nies li jridu jħaddnu din il-vokazzjoni u jħobbu lil din is-Soċjetà.” “Hi żgur esperjenza ta’ kuraġġ. Tara li d-dinamika tal-vokazzjoni tagħna hi tant ħajja li kapaċi tagħmel il-frott anke f’kultura barranija. Fuq kollox napprezzaw l-eżempju u l-ħidma tas-soċji Maltin u ta’ dawk li f’mument jew ieħor fl-istorja tal-qasam tal-Perù, għenu biex jinbet dan il-frott. Ta’ dan għandna nirringrazzjaw dejjem lil Alla”. B’dan il-mod, il-kandidati u s-soċji responsabbli li telgħu magħhom għal din l-esperjenza, setgħu jaraw il-qawwa t’Alla
taħdem f’din is-Soċjetà. “Peress li s-soċji u l-kandidati jmorru f’postijiet differenti biex iwettqu l-ħidma tagħhom, stajna ninnutaw kemm in-nies iħobbu u kemm jilqgħu lill-membri talMuseum u dan bil-grazzja ta’ Alla. Kellna diversi okkażjonijiet fejn aħna stess kellna niġu milqugħin minn min lanqas biss konna nafu.” “Is-soċji t’hemm jagħmlu ħafna sagrifiċċji, u skantajt minn fejn iġibu l-enerġija u l-ħin jagħmlu dan kollu, anke meta tosserva li l-kotba tal-Fundatur ġew tradotti għall-Ispanjol. Il-qawwa t’Alla żgur li taħdem fil-perseveranza ta’ dawn is-soċji u fl-adattament li huma jkollhom bżonn jagħmlu minn ġurnata għall-oħra biex ikunu jistgħu jxandru dak li jridu jgħidu mhux biss fil-qasam iżda f’postijiet oħra sabiex Ġesù verament, isir magħruf u maħbub. Mhumiex is-soċji u l-kandidati tal-qasam biss, iżda huma s-soċji ta’ kull fejn imorru.” “Il-qawwa t’Alla rajtha f’kull ħin li domna l-Perù. Minkejja d-differenzi finnazzjonalità u fil-kultura, il-lingwa li għaqqditna flimkien kienet illingwa tal-imħabba”. It-tagħlim. Xi ħaġa għażiża li żgur raw u setgħu jkunu parti minnha l-kandidati u jaraw ilqawwa t’Alla taħdem permezz tagħha. “Kieku m’hemmx Alla li qed jaħdem permezz ta’ dawn in-nies, kieku ma konniex se naraw it-tfal jiġru b’ħeġġa malli jiftaħ il-bieb tal-qasam, isSuperjur; ma konniex naraw dak in-numru ta’ Aspiranti għal-livein li kellhom; ma konniex naraw dak il-ferħ f’għajnejn in-nies li żorna fl-outreaches. Ma konniex naraw kandidati u soċji Peruvjani f’qasam ħaj u żagħżugħ. Aħna u s-Soċjetà forsi nħawlu, imma bħalma jgħid San Pawl, “Hu Alla li jkabbar”. 11
l-aħħar kelma
AARON AGIUS Lil dawk li jattendu l-Museum, nagħmlilhom il-qalb biex iduqu l-esperjenza tal-kandidatura, li matulha s-Soċjetà tagħtik ħafna, u inti tkun tista’ troddilha ftit lura wkoll. Meta wieħed ikun kandidat jista’ jifhem sew il-kobor tal-vokazzjoni Museumina, u x’ġid qed tagħmel is-Soċjetà, u tħossok kuntent li Alla qed jinqeda bik biex ixandar ilKelma Tiegħu. Tibżgħux tkunu kandidati. U mhux kandidati tal-isem, imma kandidati attivi li lesti tingħataw lis-Soċjetà.
DARREN BORG “Nixtieq li ngħaddi tliet messaġġi qosra. L-ewwel messaġġ huwa sabiex ilkoll napprezzaw iktar l-isforz u l-ħidma li ssir mis-Soċjetà tad-Duttrina Nisranija – Museum, sew f’Malta kif ukoll barra minn xtutna fil-pajjiżi fejn hemm il-preżenza tal-Museum. It-tieni nixtieq inħeġġeġ lill-qarrejja tax-Xehda Għasel sabiex jekk iktar ’il quddiem ikollhom ċans jieħdu sehem f’esperjenza simili, jagħmlu minn kollox sabiex ma jitilfux din l-okkażjoni mill-isbaħ, li żgur tħalli marka fil-ħajja tal-individwu. It-tielet huwa sabiex ta’ spiss niftakru fis-soċji u l-missjunarji kollha, b’mod speċjali dawk Maltin, u nitolbu għalihom sabiex Alla jagħtihom il-kuraġġ u s-saħħa li jibqgħu jaħdmu sabiex Kristu jkun magħruf u maħbub. DARREN BUSUTTIL “Esperjenza simili żgur li se tgħinkom u jekk tagħmluha, tistennewx li se tagħmlu l-mirakli, għax kważi kważi hu int li se tieħu l-ikbar ġid. Immaġina kemm tista’ tagħti, naċċertak li ħa tirċievi ħafna iktar.”
MICHAEL CAMILLERI “Fittxu esperjenzi bħal dawn. Veru li l-ħajja missjunarja mhix għal kulħadd, però jekk tiġu offruti ċ-ċans li talinqas tqattgħu ftit ħin fl-esteru, titilfuhx... jiswa għalikom, għallgrupp fejn tmorru u għad-dinja ta’ madwarkom. Tikber, timmatura, tiltaqa’ ma’ esperjenzi ġodda, tibda tara d-dinja (u għall-membri talMuseum, tara lis-Soċjetà) b’lenti differenti. Anke jekk forsi ma tkunx esperjenza Museumina (għalkemm nissuġġerixxi din fuq kollox għax tibqa’ xorta at home!) agħmilha, għax żgur li ma jiddispjaċikx!”
ETIENNE GREGORY “Din tista’ tkun esperjenza tiegħek ukoll u mhux ta’ xi tip partikolari ta’ nies. Tista’ ma tkunx esperjenza ta’ katekeżi imma ma nkunx qiegħed niżbalja jekk ngħid li tista’ tkun esperjenza sabiħa ta’ missjoni. Infatti aħna u sejrin iltqajna ma’ persuna li kienet tielgħa l-Perù għal dan il-għan. Żgur illi jkollok sodisfazzjon b’mod differenti imma l-esperjenza fl-essenza tkun swiet l-istess. Jekk forsi ma tistax minħabba ċirkustanzi diversi, ngħidlek sabiex tiftaħ għajnejk sew u tħares ħarsa madwarek għaliex żgur għandek fejn tkun missjunarju. Mingħajr ma tkun taf jista’ jkun li fit-triq tiegħek stess ikun hemm min għandu bżonn l-għajnuna tiegħek. Tih l-għajnuna.” 12 SETTEMBRU/OTTUBRU 2015
IAN AQUILINA “Inħeġġiġkom biex qatt ma tieqfu tfittxu li twasslu lil Alla b’ħajjitkom. Kif kienet tgħid Madre Tereża, “Nagħmlu affarijiet żgħar bi mħabba kbira”. It-tieni ħaġa li nħeġġiġkom hi li taħtfu kull okkażjoni li ssibu biex tagħmlu esperjenzi differenti, għaliex minn xejn ma titgħallem daqskemm meta tgħaddi mill-esperjenza inti stess.”
ANDREW CASSAR “Is-soltu wara esperjenza bħal din jintqal, “Irċevejna aktar milli tajna” jew “Konna mingħalina li se nagħtu u rċevejna ħafna iktar minflok.” Iżda ngħid jien, li kieku ma mortx ippreparat biex nagħti, ma kontx nirċievi. Kif jgħid San Franġisk “...għax meta nagħtu aħna naqilgħu...”. F’kelm’oħra, ma nistax nistenna li l-bajtra taqa’ f’ħalqi. Irrid immidd idi biex Alla jkun jista’ jkompli jkellimni.”
DARREL PACE “Kull min mar għal esperjenza bħal din, dejjem jiġi lura u jgħid li jixtieq jerġa’ jmur. Jien m’iniex eċċezzjoni. Li nista’ ngħid hu li jalla kull persuna tagħmel esperjenza simili. Hi esperjenza li tbiddlek u ġġibek tirrealizza kemm fadallek x’taħdem. M’hemmx bżonn tmur in-naħa l-oħra tad-dinja biex twettaq xi xogħol missjunarju. Tista’ tagħmel din l-esperjenza f’pajjiżek stess; fil-familja, fil-qasam, fl-iskola, fuq il-post tax-xogħol tiegħek stess, imqar billi tapprezza l-affarijiet iż-żgħar u tħobb lil ħaddieħor bi mħabba kbira.”
minn hawn The Sun y NEIL aquilina
Minkejja l-isem u l-laqmijiet tagħhom, huma rock band Taljana. Forsi ftit smajt bihom u għalhekk l-iskop ta’ dan l-artiklu għax għandhom storja interessanti ħafna. Il-band ġiet iffurmata fl-1997, bħala The Sun Eats Hours, fejn kienu jdoqqu diski punk rock flimkien ma’ bands stabbiliti bħal The Offspring, Muse, The Cure u Misfits. Il-leader tal-band, Francesco Lorenzi, jirrakkonta kif wara kull kunċert kienu jispiċċaw f’sakra ma jarawx art u kienu jgħixu ħajja mtajra. Bejn l-2007 u
u minn hemm
“The President” il-kantant; “Boston” ilkitarrist; “Lemma” il-bassist; “Trash” iddrummer…. Dawn huma l-erba’ membri tal-grupp mużikali rock “The Sun”.
l-2009, il-membri tal-band kien qed ikollhom xi jgħidu ta’ spiss bejniethom minħabba l-ħajja li kienu jgħixu, li kienet saret ħajja egoista, fejn kull membru kien jaħseb għalih innifsu minflok għall-ġid tal-band. Francesco Lorenzi stess jgħid li “kull ħaġa li konna nagħmlu f’ħajjitna konna nistaqsu ‘Imma x’fiha ħażin b’daqshekk?’, mingħajr ma konna nistaqsu ‘x’ fiha tajjeb filverità?’” Dan wassal biex il-band kważi sfaxxat kieku ma kienx… Ġesù Ewkaristija! F’nofs din ilkriżi, Francesco Lorenzi kien mar quddiem Ġesù Ewkaristija, fis1:00 ta’ filgħodu u hemmhekk fis-skiet ħass lil Ġesù jgħidlu li
għandu jbiddel ħajtu… u minn hemm beda l-proċess talkonverżjoni tiegħu u tal-band kollha. Francesco Lorenzi jgħid li l-itqal ħaġa kienet li jkellem lil Matteo “Lemma” Reghelin, li minkejja li kienu joqogħdu fl-istess dar, kienu ilhom ma jitkellmu ’l fuq minn sena u biex għamlu appuntament kellu jċempillu!! Iżda minkejja d-diffikultajiet li ltaqgħu magħhom, komplew fittriq tal-konverżjoni, l-iktar meta għamlu pellegrinaġġ/kunċert fl-Art Imqaddsa. Riżultat ta’ dan biddlu isimhom, minn The Sun Eats Hours għal The Sun bħala turija li huma jridu jkunu pożittivi u bdew idoqqu diski bitTaljan u miktuba mill-esperjenzi tagħhom bħal 1972, Spiriti del Sole u Onda Perfetta. Jekk tħobb it-Taljan, nissuġġerilek tisma’ d-diski tagħhom, għax żgur jgħinuk fil-ħajja tiegħek…
13
minn hawn u minn hemm y FRANKLIN balzan
Dawl lill-għomja Kif tafu bħal dan iż-żmien jerġgħu jibdew l-istaġuni ta’ ħafna sports differenti, u allura jibdew ħerġin ukoll logħob ġdid li għandu x’jaqsam mal-isports. F’din il-ħarġa se nitkellmu ftit fuq logħba ta’ sports li mhuwiex ipprattikat Malta: Madden NFL 16. Madden NFL 16 hija logħba bbażata fuq American Football. F’dawn l-aħħar snin, din il-logħba qalgħet ħafna kritika minħabba li minn sena għall-oħra ma tantx kienet tinbidel il-gameplay, imma kienu jinbidlu biss il-plejers! Imma skont il-kritiċi, Madden NFL 16 fiha qabża kbira fil-mekkanika tal-logħob. Il-passing fil-logħba sar ħafna aħjar, fejn tista’ tagħżel modi differenti kif taqbeż biex taqbad il-ballun, minn aggressiv għal passiv. Il-Quarterback (li fl-American Football ikun il-plejer li jmexxi l-azzjoni offensiva tallogħba), jista’ jagħżel li jqassam il-ballun fl-għoli jew fil-baxx u anke jagħmel dak li jissejjaħ touch pass fejn plejer iqassam il-ballun lil Quarterback u dan iqassam il-ballun mill-ewwel lil plejer ieħor mingħajr ma jżomm il-ballun għandu. Min jaf, forsi permezz tal-logħba tibda tagħmel azzjonijiet bħal Andrew Luck, Le’Veon Bell u Antonio Brown…
16 SETTEMBRU/OTTUBRU 2015
Kulant ħafna affarijiet ma napprezzawhomx qabel ma nitilfuhom. Fil-ħajja tagħna għandna ħafna affarijiet li qatt ma napprezzawhom biżżejjed. Li wieħed jara huwa waħda minnhom… immaġina kemm il-ħajja tiegħek kienet tkun itqal mingħajr il-kapaċità li tara. Sfortunatament hawn min m’għandux għalfejn jimmaġinaha għax hija realtà li jgħix. Iżda l-avvanz tat-tekonoloġija qed jgħin biex kundizzjonijiet mediċi li sa żmien ilu ma kienx hemm soluzzjoni għalihom illum hemm modi kif wieħed jista’ jtejjibhom.
ġdid. Issa riċentement it-tobba f’Manchester sabu li Argus jista’ jiġi użat fi problemi oħra ta’ viżjoni. Reċentement ġie installat impjant fuq ir-retina ta’ Ray Flynn, irtirat ta’ 80 sena li kien tilef il-viżjoni ċentrali tiegħu minħabba l-kundizzjoni. B’differenza tal-marda retinite pigmentosa, li tista’ tfeġġ f’kulħadd irrispettivament milletà, il-kundizzjoni li jbati minnha Flynn (deġenerazzjoni makulari) hija waħda mill-iktar kawżi komuni li minħabba fiha adulti li għandhom ’il fuq mit-30-il sena ma jibqgħux jaraw.
Argus II, impjant fir-retina tal-għajn, jista’ għall-inqas parzjalment iġib lura l-viżjoni mitlufa. Dan jaħdem billi l-pazjenti jilbsu nuċċali speċjali mgħammar b’kamera, fejn issinjali jinqabdu u jiġu mgħoddija lil chip li tkun impjantata qrib ir-retina. L-informazzjoni miġbura tgħaddi permezz ta’ 60 electrode li jistimulaw iċ-ċelloli tar-retina u li jipproduċu dawl fir-retina tal-pazjent. Dan l-apparat li kien tqiegħed fuq is-suq fl-2011, jiġi jiswa madwar $115,000.
Filwaqt li l-teknoloġija ma tistax iġġib lura l-viżjoni oriġinali lil Flynn, hu jista’ jagħraf l-oġġetti li jkun hemm quddiemu. It-tabib Paulo Stanga qal lill-BBC li Flynn issa qed “jara l-forma tannies u l-oġġetti b’mod effettiv ħafna”. It-tabib qal ukoll li iktar ma jgħaddi żmien iktar il-moħħ tiegħu se jkun qed jidra aħjar kif jinterpreta l-forom, filwaqt li qabel l-operazzjoni, huwa lanqas seta’ jara xejn minn dak li kien hemm quddiemu.
Sal-lum il-ġurnata Argus II diġà għen mijiet ta’ pazjenti madwar id-dinja li kellhom mard imsejjaħ retinitis pigmentosa (RP) u qiegħed jgħinhom jaraw mill-
“Din it-teknoloġija hija rivoluzzjonarja u qed iġġib bidliet kbar fil-ħajja tal-pazjenti. Qed iġġib lura viżjoni funzjonali u qed tgħinhom biex jgħixu b’mod aktar indipendenti”, ikkonkluda t-tabib.
Problemi Ambjentali
y christian BORG
Fl-1930 ċertu wieħed bl-isem ta’ Thomas Midgley Jr ħa n-nifs minn tank mimli CFCs u nefaħ biex jitfi xemgħa. Nimmaġinak tgħid, “Dan x’inhu?” “Miġnun?” “Ma setax qabad u nefħilha?!” Però dan ried juri lil ħafna nies li s-CFCs kienu siguri biżżejjed u mhux tossiċi biex jintużaw għall-fridges. Fi ftit żmien dan ilgas beda jintuża ħafna sakemm fis-sebgħinijiet ġie skopert li dan il-gass kien qed jeqred l-Ozone layer, saff li jassorbi r-raġġi UV u li lanqas biss konna nafu
li jeżisti. Fid-dawl ta’ din l-iskoperta d-dinja ndunat li trid tagħmel xi ħaġa u llum nistgħu ngħidu li din ilproblema hija kkontrollata. Din l-esperjenza tagħmlilna l-kuraġġ biex niffaċċjaw problemi oħra ambjentali għaliex meta ħdimna flimkien bħala dinja waħda, irnexxielna negħlbu l-ostakli u nikkontrollaw il-problema. Il-kwalità tal-arja ma tiġix affetwata biss mill-bniedem. Per eżempju fl-1991 żbroffa l-vulkan Pinatubo fil-Filippini li wassal biex it-temperatura tad-dinja tkun aktar friska min-normal għal madwar sentejn. Però ma nistgħux inwaħħlu fin-natura u ma nindunawx li wara r-rivoluzzjoni industrijali, żmien li ġab miegħu użu esaġerat ta’ faħam u żejt, il-bniedem affettwa b’mod allarmanti d-dinja, b’mod speċjali l-atmosfera li eventwalment taffettwa affarijiet oħra bħall-ilma u l-annimali. 17
Missier il-foqra, fejqilna ħajjitna, biex inħarsu d-dinja u mhux inħarbtuha, biex niżirgħu l-ġmiel u mhux it-tinġis u l-qerda. Papa Franġisku
IL-KWALITÀ TAL-ARJA Hekk kif bdew jintużaw aktar magni jaħdmu bil-faħam jew biż-żejt jew prodotti miż-żejt, beda jkollna forom ta’ kubrit u nitrat fl-arja li bdew iwasslu għal dik li nsejħulha xita aċiduża. Din ix-xita tista’ tagħmel ħafna ħsara lil foresti u art agrikola, għadajjar tal-ilma ħelu u anke fil-bini, fejn per eżempju xi monumenti storiċi maħdumin bil-ġebla tal-franka jibdew jitfarfru riżultat tal-aċidità ta’ din ix-xita. Skont il-WHO (World Health Organisation), fl-2012 mietu mas-7 miljun persuna b’kawża ta’ arja ta’ kwalità ħażina. F’dan kollu l-agħar li jintlaqtu huma l-bliet f’pajjiżi li għadhom qed jiżviluppaw u fejn għad m’hemmx daqshekk sikkatura fejn jidħlu emissjonijiet u dħaħen. Il-Papa Franġisku fl-enċiklika Laudato Si’ jgħidilna li l-atmosfera hija ta’ kulħadd u għal kulħadd. L-atmosfera hija sistema kumplessa li taffettwa d-dinja kollha mill-kurrenti tal-baħar sad-distribuzzjoni 18 SETTEMBRU/OTTUBRU 2015
tal-pjanti u l-annimali fuq l-art. Id-dipendenza tal-bniedem fuq il-faħam, iż-żejt u anke l-gass għall-ġenerazzjoni talenerġija u t-trasport wasslet biex jiżdied ħafna l-ammont ta’ CO2 fl-atmosfera. Il-CO2 huwa importanti biex it-temperatura fid-dinja ma tvarjax ħafna bejn il-lejl u n-nhar. Iżda ż-żieda filCO2 qed tikkaġuna temperatura globali aktar sħuna. Din għandha konsegwenzi kbar, fosthom żieda fil-livell tal-baħar, maltempati aktar qliel, nuqqas fil-biodiversità (ammont ta’ pjanti u annimali differenti), possibiltà ta’ ice age fl-Ewropa u temperaturi esaġerati fl-Afrika, u aktar nixfa f’pajjiżi li diġà qed ibatu b’nuqqas ta’ ilma. Il-bidla fil-klima għandha implikazzjonijiet kbar mhux biss ambjentali imma wkoll soċjali u ekonomiċi. Per eżempju ejja naraw lokal marbut mas-sajd. U jiġri li minħabba l-bidla fil-klima, il-ħut ipassi għal post ieħor biex isib l-istess temperaturi u ambjent li kien ifittex qabel. B’konsegwenza tan-nuqqas
ta’ ħut dan il-lokal ibati l-ġuħ u n-nies ikollhom jaħarbu mil-lokall. L-agħar li jintlaqtu mhumiex il-pajjiżi żviluppati li faċilment jimpurtaw ikel minn x’imkien ieħor u jużaw air conditioners ma’ kullimkien. Imma dan ma jistax iwaqqafna milli nagħmlu xi ħaġa. Il-Papa jgħidilna li rridu nġibu bidla fil-mod tal-ħajja tagħna. Ma nistgħux nibqgħu ngħixu bl-idea li s-soluzzjoni hija teknoloġija ġdida. Teknoloġija ġdida tgħin imma ma tkunx qed issolvi l-problema, jeħtieġ li aħna nkunu konxji tal-problema u ngħixu b’mod li nnaqqsu t-tniġġis. F’Malta l-aktar żewġ sorsi li jniġġsu l-ambjent huma l-ġenerazzjoni tal-enerġija, permezz tal-powerstations, u t-trasport. Allura tajjeb li nevitaw li nħallu dwal jixegħlu għalxejn, m’għandnix nixgħelu l-air condition għalxejn jew inkella nħallu bibien u twieqi miftuħin, u nuża meta hu possibli t-trasport pubbliku jew inkella niftiehem ma’ sħabi biex nagħmlu car pooling.
ime T Machine LANQAS IN-NOFS y karol paul DE BONO
Mela! Lanqas nofs in-numru ta’ suldati li kellhom it-Torok ma’ kellhom il-Kavallieri biex jiddefendu il-gżejjer tagħna! Madankollu, kontra kull raġunament, il-Maltin, eżattament 450 sena ilu ħarġu rebbieħa. Iva għeżież ħbieb, is-sensiela ta’ din is-sena ser nibdewha billi niftakru ftit f’din il-ġrajja importanti fl-istorja ta’ pajjiżana – l-Assedju l-Kbir.
Wara li fl-1523 it-Torok rebħu lill-Kavallieri u keċċewhom millgżira ta’ Rodi, ir-Re ta’ Spanja offra l-gżejjer Maltin lill-Kavallieri. Dawn, min-naħa tagħhom, ma tantx xtaqu jiġu hawn, għax f’pajjiżna ma kellhomx ir-riżorsi u l-kumdita’ bħalma kellhom f’Rodi. Biss biss, il-bini li kien jintuża għad-difiża tal-gżejjer kien veru ftit. Iżda peress li kien ilhom diġa’ seba’ snin mingħajr art, dawn aċċettaw il-gżejjer. Minħabba t-theddid kontinwu tal-attakki mit-Torok furbani fuq il-gżejjer, il-Gran Mastru talOrdni Jean Parisot de La Vallette beda jsaħħaħ il-fortifikazzjonijiet speċjalment dawk tal-Port il-Kbir, b’mod speċjali l-Forti Sant’Iermu fuq l-għolja Xiberras, il-Forti Sant’Anġlu fil-Birgu u l-Forti San Mikiel fl-Isla. B’dan il-ħsieb ukoll, il-Gran Mastru talab l-għajnuna mir-Rejiet tal-Ewropa bex jibagħtu s-suldati ħalli jkollu biex jiddefendi l-gżejjer. Din l-għajnuna, għalkemm imwiegħda, damet ħafna ma waslet! Dak li ħafna kienu qegħdin jibżgħu minnu, jiġifieri attakk b’saħħtu fuq il-gżejjer tagħna mit-Torok, seħħ f’Mejju tal-1565. Il-flotta Torka mibgħuta mis-Sultan Suleiman il-Kbir, taħt it-tmexxija tal-kursar Dragut u l-kmandanti Piali Paxà u Mustafa Paxà dehret fuq il-baħar. F’dawk ix-xwieni Torok kien hemm mal-40,000 suldat…il-Maltin ma kellhomx ħlief 700 kavallier u 8000 suldat Malti, li ħafna minnhom bilkemm kienu mħarrġa għall-ġlied.
It-Torok għamlu l-kamp tagħhom fil-limiti tal-Marsa. Minn hemmhekk, huma bdew jattakkaw il-Forti Sant’Iermu. Kontra ta’ dak li ħasbu, it-Torok damu jissieltu għal dan il-Forti 36 ġurnata sakemm rebħuh. Din ir-rebħa tellfet 8000 suldat lit-Torok, u mietu wkoll ħafna Kavallieri u suldati Maltin. Fost it-Torok maqtula, kien hemm ukoll Dragut. Wara Sant’Iermu kien imiss il-Forti Sant’Anġlu. L-attakk kien wieħed qalil tant li għadu jitqies bħala wieħed mill-iktar imdemmija tal-Assedju. La Vallette stess kien jinżel fuq isswar jiġġieled u jgħin lis-suldati u l-Kavallieri. Sabiex jipprova jaqta’ qalb il-Maltin, Mustafa Paxà qatel il-priġunieri li kien qabad u wara li qatgħalhom rashom, waddab l-iġsma bla ħajja fil-baħar tal-Port. La Vallette irrisponda billi qatel il-priġunieri Torok u spara l-irjus tagħhom mill-kanuni lejn il-Forti Sant’Iermu. Ta’ xejn it-Torok offrew lil La Vallette li jwaqqfu
l-ġlied u jċedilhom il-gżejjer Maltin, għax il-Gran Mastru baqa’ jittama fl-għajnuna mwiegħda mir-rejiet tal-Ewropa. Din l-għajnuna waslet f’Settembru 1565. Ix-xwieni daħlu n-naħa talMellieħa u bdew bil-mod niżlin lejn il-Port il-Kbir. Meta t-Torok raw li issa kienu ser jinqabdu bejn żewġ gruppi ta’ suldati u kavallieri, u meta raw li issa ser ikun impossibbli li jirbħu l-Assedju qabel ix-xitwa, waqqfu l-ġlied u ħarbu lura lejn pajjiżhom. Kien sewwasew it-8 ta’ Settembru 1565 meta l-qniepen tal-knejjes ħabbru t-tmiem talassedju fuq il-gżejjer tagħna. F’din il-ġrajja jispikka l-karattru tal-Gran Mastru La Vallette. Minkejja li kollox kien juri li ma kellux ċans li jirbaħ dan l-assedju, baqa’ sal-aħħar sod u anke ta daqa t’id fejn kien hemm bżonn, u bl-għajnuna t’Alla, irnexxielu jirbaħ! Kemm hu mportanti li f’dak li nkunu qed nagħmlu ma naqtgħux qalbna! Li kieku l-Maltin ċedew, żgur li l-istorja ta’ pajjiżna kienet tkun ħafna differenti!
19
MUŻIKA MODERNA TAX-XJUĦ y MARK caruana
Però qabel, sakem ma kienx ikun hemm kliem vulgari jew messaġġ negattiv, faċilment stajt twassal il-messaġġ tiegħek permezz talkanzunetta; anke jekk il-kliem ma jkun ifisser xejn.
“Tutti Frutti, aw rooty a-wop-boma-loo-mopa-lomp-bombom!” LIRIKA BLA SENS Dan kien il-messaġġ profond li Little Richard xtaq jaqsam maddinja kollha meta ħareġ Tutti Frutti fl-1955. Biex inkunu qed ngħidu l-verità kollha, propjament kellu messaġġ ieħor li xtaq iwassal, kemmxejn differenti; imma ġie ċċensurat u kellu jvarja l-kliem. Ovvjament dak iż-żmien ir-radjijiet kienu joqogħdu b’seba’ għajnejn għal xi kelma li mhux f’postha, u mhux kollox kien jindaqq. Illum il-ġurnata taparsi ‘avvanzajna’ u aktar ma kanzunetta jkollha kliem oxxen aktar issib ċans li tindaqq. 20 SETTEMBRU/OTTUBRU 2015
Jekk kien hemm min kien jagħmel enfasi kbira fuq il-lirika – nies bħal Bob Dylan, Leonard Cohen, Paul Simon, Pink Floyd., u ħafna aktar – kien hemm ukoll min kien jiffoka prattikament fuq il-mużika biss. Kien ikun hemm min saħansitra jżid il-kliem biss biex jimla; u ġieli lanqas biss jikkwalifika bħala kliem. Eżempju klassiku ta’ dan huwa l-kanzunetta ‘I am very glad as I’m finally returning back home’ li ħarget fl-1976, u reġgħet kisbet popolarità kbira fl-2010, bħala t-‘Trololo Song’. Hemm nuqqas ta’ qbil dwar l-istorja u r-raġuni għalfejn il-kanzunetta tneħħitilha l-lirika. Imma l-baritonu Russu,
Eduard Khil, jispiċċa jkanta diska sħiħa mingħajr ma jlissen kelma waħda sura, u ħlief “ya ya yaah” u “Ohohoho!” ma jgħidx. Minkejja dan, xorta waħda tingħoġob ħafna, minħabba l-mużika sabiħa u s-sens umoristiku.
Ċertu artisti jesprimu l-parti kreattiva billi jiktbu letteratura li ma tagħmel ebda sens. Mhux biss għax mimlija fantasija u immaġinazzjoni fertili, imma għax l-istess fantasija ma ssegwi
ebda ordni jew sens loġiku. Lura fis-seklu 19 insibu r-rumanz famuż ta’ Lewis Carrol, Alice in Wonderland. L-użu tal-letteratura bla sens beda jsib postu wkoll fid-dinja tal-mużika. Kanzunetta tipika ta’ dan it-tip hija ‘I am the Walrus’ ta’ The Beatles. Fost illirika li kiteb John Lennon insibu: “Sitting on a cornflake waiting for the van to come… I am the eggman, they are the eggmen I am the walrus, goo goo g’ joob”
But the crowd called out for more”
Toqgħodx tinkwieta, m’hemm ebda sens fiha. Min jaf kemm nies ippruvaw jiflu l-kliem għal xi tifsira moħbija u jippruvaw isibu sens fejn m’hemmx; u safrattant l-artisti jfaqqgħu d-daħk. Eżempju ieħor hija 'There is a Mountain', ta’ Donovan. “The lock upon my garden gate ’s a snail, that’s what it is. First there is a mountain, then there is no mountain, then there is.” Imbagħad hemm dawk ilkanzunetti b’lirika stramba, li qatt ma tkun ċert hemmx sens jew le warajha. Ħafna drabi meta jistaqsu lill-awturi f’xi intervista, fuq il-messaġġ wara din illirika misterjuża, jibqgħu qatt ma jagħtu risposta definittiva, u jħallu l-interpretazzjoni f’idejn is-semmiegħa. Eżempju interessanti ta’ dan hija ‘A Whiter Shade of Pale’, ta’ Procol Harum. Xi wħud iqisuha bħala l-aktar kanzunetta b’lirika diffiċli biex tinterpretaha. Jekk inhi bla sens jew profonda ħafna, jew it-tnejn li huma, diffiċli tikkonkludi. “We skipped the light fandango Turned cartwheels cross the floor I was feeling kinda seasick
How could you leave on Yom Kippur?" (50 ways to say goodbye – Train, 2012) "I don’t want to see a ghost, It’s the sight that I fear most, I’d rather have a piece of toast, Watch the evening news." (Life – Des’ree, 1998) "She says brief things Her love’s a pony My love’s subliminal" (Leif Erikson – Interpol, 2002)
Biżżejjed għal din id-darba. Forsi s-suġġett ta’ dan l-artiklu ma kienx daqshekk aljen għal ħafna minna wara kollox. Huwa veru li f’ħamsin sena ħafna milllirika nbidlet, imma ħaġa li żgur żammejna u li m’aħniex neqsin minnha hija l-lirika bla sens. Jekk qabel kienu jiktbuha b’mod deliberat bħala parti mill-istil, forsi llum il-ġurnata jiktbu lirika bla sens għax ma jafux aħjar. "There’s cobras in the moshpit Finally we lost it Everyday is brutal Now we’re being watched by google" (Eez-eh – Kasabian, 2014) "Someday I’ll find a love like yours She’ll think I’m Superman, Not Super Minivan
"All around the world pretty girls wipe the floor with all the boys, pour the drinks, bring the noise, we’re just so pretty!" (We’re just so pretty – Britney Spears & Iggy Azalea, 2015) Plus my Aunt Shirley, Aunt Beverly, Aunt Clay and Aunt Jean So many Aunties we could have an Auntie Team (Roses – Kanye West, 2005) U fl-aħħar, iżda mhux l-inqas, ir-rebbieħa bħala l-aktar kanzunetta b’lirika stramba (l-aktar ivvutata f’survey fl-2014) And I’m on my knees, looking for the answer. Are we human or are we dancer? (Human – The Killers, 2009) 21
L-Għaxar Kmandamenti F’din is-sensiela se nitilqu fuq vjaġġ, b’dak kollu li jagħmel vjaġġ dak li hu: sinjali tat-traffiku, mezzi ta’ trasport, liċenzji, sewwieqa... Jakkumpanjawna Ġe, il-propjetarju tal-ġemel bl-isem ta’ Mel, li huwa t-trasport ideali fid-deżert. Niltaqgħu ukoll ma’ Sara, il-mara ta’ Ġe, u Lija, omm Sara. Fl-aħħar insibu wkoll lil Melun, il-ġemel l-għaref. Tlaqna!
y JOSEPH bonnici
Ara naqra wkoll dan is-sinjal! Minn fejn se jaqgħu l-affarijiet? Mis-sema jew?! X’affarijiet dawn!
Aħjar toqgħod attent sieħbi!
IL-LIĠI HIJA L-ISTESS GĦAL KULĦADD! IL-MIXJA Fis-swali tal-qrati, spiss issib miktub: Il-liġi hija l-istess għal kulħadd. Forsi jkun jonqos ilkelmiet ‘jew kważi’, meta tqis l-istat li fih il-ġustizzja qiegħda madwar id-dinja! Fil-fatt, tista’ tgħid li dejjem ikun hemm xi ħadd, jew grupp ta’ nies li jirnexxilhom iduru mal-ġustizzja u jilagħbu l-logħba tagħhom mingħajr ma jinqabdu! Imma hemm ħafna li jirrispettaw irregoli u jimxu bil-ġustizzja. Il-Liġi t’Alla ġie li tkun trattata bl-istess mod. Din il-liġi, li nsibuha f’Għaxar Kmandamenti, 22 SETTEMBRU/OTTUBRU 2015
hija iktar faċli biex wieħed idur magħha u jaħrabha, għax ma għandhiex maġistrati u pulizija jħarsuha fuq din l-art! U anke dak li għamilha, jistedinna neżaminaw lilna nfusna mal-kuxjenza tagħna, li hi l-istess vuċi tiegħu fina. IL-KODIĊI L-ĠDID Għal informazzjoni fid-deżert, tista’ ċċempel lil Melun, il-ġemel l-għaref, u t-tweġiba tasal bħal sajjetta: Qabel ma ‘jiffirma’ l-għaxar Kelmiet, Alla juri lilu nnifsu bħala dak li jixtieq il-ġid
fil-qalb tal-poplu tiegħu u jixtieq jurihom l-aħjar mod kif jgħixu ħielsa u ferħana. Ħielsa għal dejjem Il-Lhud ilhom mixjin tliet xhur. Ħallew warajhom l-Eġittu u ħajja ta’ jasar. Mexjin lejn art ġdida, libera, kollha għalihom. It-triq hija iebsa u twila. Meta jkunu mfarrkin bl-għeja u jsibu ftit ilma, jarmaw il-kampijiet u jieqfu jistrieħu. Minkejja l-għeja tal-mixi u l-qtugħ ta’ laħam, iħossuhom kalmi, għax jafu li Alla miexi magħhom. U dan Alla jurihulhom kull
NAVIGAZZJONI SATELLITARI Ġe jixgħel il-kompjuter u jfittex it-tweġibiet għal ċerti domandi: Min kiteb l-għaxar kmandamenti? L-awtur prinċipali huwa Alla. Huwa nebbaħ ftit ftit, fil-ħsieb tal-bniedem, is-sens tat-tajjeb u tal-ħażin, dak li hu sewwa u dak li mhux. Il-Kmandamenti nsibuhom ukoll fit-tradizzjonijiet ta’ popli oħra li ma kinux Lhud. U għalhekk mhumiex l-uniċi kmandamenti… Hemm oħrajn. L-eqdem fosthom huma ta’ madwar 2015 q.K. u saru minn Ur-Nammu, sultan tas-Sumeri. Warajhom insibu l-kodiċi ta’ Bilalama (madwar 1950 q.K. ), Lipit-Ixtar(1860 q.K.) u ta’ Hammurabi(1728 q.K.). Fejn u meta ġew miktuba l-Għaxar Kmandamenti? Inkitbu iktar minn 3,000 sena ilu, madwar is-sena 1220 q.K. Ittradizzjoni tagħtina tliet postijiet tas-Sinaj (2285 metru): Ġebel Musa ( il-muntanja ta’ Mosè ), Ġebel Katerin (ħdejn il-monasteru ta’ Santa Katerina) u Ġebel Serbal (li fih skrizzjonijiet li jmorru lura għas-sekli tnejn u tlieta wara Kristu). Is-Sinaj tfisser kemm muntanja u wkoll il-peniżola kollha li tifred l-Afrika mill-Asja, u l-Mediterran mill-Baħar l-Aħmar, bejn l-Eġittu u Kangħan, ‘l-art li tnixxi ħalib u għasel’.
KURŻITAJIET Fit-tradizzjoni Lhudija, l-għaxar kmandamenti jikkorrispondu malgħaxar swaba’ tal-id. Is-swaba’ tal-lemin ifakkru l-ewwel ħames kmandamenti u tax-xellug ifakkru l-aħħar ħamsa. Fil-bidu tal-1900 nstab fdal talpapiru, miżmum ġo borża tal-ġild li kienet tintlibes mil-Lhud twajba waqt it-talb. Fuqha kien hemm miktubin il-kmandamenti. Hija magħrufa bħala l-Papiru Nash, għal min sabha.
darba li jsejjaħ lejh lil Mosè u jikkomunika miegħu. Darba minnhom, Alla jsejjaħ lil Mosè fuq art għolja u jgħidlu: ‘Indunajtu b’dak li għamilt magħkom jien meta kontu fl-Eġittu, kif erfajtkom fuq ġwienaħ tal-ajkla u ġbidtkom lejja. Jekk tafdaw fija, Alla tagħkom, u tgħożżu l-patt tiegħi magħkom, tkunu f’qalbi u ssiru l-poplu magħżul tiegħi.’ Darba oħra, Alla juri lilu nnifsu bl-akbar qawwa għax jixtieq juri lill-poplu tiegħu s-sigriet ta’ ħajja ta’ livell għoli. Bħas-
soltu, jagħmel appuntament ma’ Mosè fuq is-Sinaj, f’ambjent ta’ beraq u sajjetti, qisu vulkan fl-aqwa tiegħu. Il-poplu jintefa’ mal-art quddiem dan l-ispettaklu. Mosè biss jitla’ l-muntanja. Jinduna, mill-ewwel li l-laqgħa se tkun speċjali. Alla jilqgħu bil-kliem: ‘Jiena Jahweh, Alla tiegħek, li ħriġtek mill-art tal-Eġittu, mill-jasar.” Hija stqarrija tassew straordinarja, li tiġi qabel l-għotja tal-għaxar Kmandamenti, l-għaxar regoli għal ħajja hienja. (adattat millktieb tal-Eżodu 19, 1-20,2 )
Xi tfisser il-kelma ‘dekalogu’? Hija kelma Griega, magħmula minn ‘deka’ li tfisser għaxra u ‘logos’ li tfisser kelma. Veru li hemm żewġ edizzjonijiet tal-Kmandamenti? Hemm żewġ ġabriet: l-ewwel waħda nsibuha fil-ktieb tal-Eżodu ( 20, 2-17 ); it-tieni waħda fil-ktieb tad-Dewteronomju ( 5, 6-21 ) 23
MOSÈ: imwieled fl-Eġittu, imrobbi minn bint il-Fargħun, magħżul biex imexxi lill-poplu Lhudi mill-jasar tal-Eġittu lejn l-Art Imwiegħda. IL-PATT: huwa l-kuntratt bejn Alla u Iżrael, mibdi fi żmien il-patrijarki (Abraham, Iżakk, Ġakobb ) u kkonfermat fuq is-Sinaj, permezz tal-Għaxar Kmandamenti. Alla jintrabat li jsalva l-poplu tiegħu u li jmexxih lejn l-Art Imwiegħda.
Iżrael jintrabat li jilqa’ l-kodiċi tal-patt: il-liġi t’Alla.
Irid juri li Hu se jkun magħna, jiġri x’jiġri!
JIENA JAHWEH: Jien, hija l-ewwel kelma talkmandamenti. U għalhekk, ilLiġi t’Alla mhix qabda kelmiet li juru x’għandna nagħmlu, imma relazzjoni bejn Alla u l-bniedem.
Dawn il-kelmiet qegħdin fil-bidu tal-kmandamenti. Qabel ma jagħti l-ordnijiet, Alla jrid juri verità fantastika: ‘Jiena Alla li nagħti l-ħelsien’. Allura, jekk Alla qed jeħlisna mill-jasar, mhux se jdaħħalna f’jasar ieħor tar-regoli. Dawn huma l-kmandamenti, qishom sinjali tat-triq li mhux qegħdin hemm biex idejquna imma biex iħarsuna u jeħilsuna mill-perikli.
Jahweh: huwa l-istess isem li Alla juri lil Mosè fis-siġra taqbad. Ifisser ‘jien dak li jien’.
XI NOTI: Il-Kmandamenti wieħed wieħed ma jibdewx b’xi formula bħal ‘Qis li tagħmel...’, imma bi stedina għall-futur: ‘Ma jkollokx,’ ‘La tixtieqx,’ ... Huma stedina għal ħajja bis-sens!
nagħmlux xi ħaġa, imma qed jeħilsuna minn dawk il-veleni li jistgħu jeqirdu l-ħajja sabiħa tagħna u ta’ madwarna. Qisu min jgħidlek: ‘La tpejjipx!’ Mhumiex għaxar ‘le’, imma għaxar ‘iva’ għal ħajja aħjar u iktar libera.
L-istruttura tal-Kmandamenti hija negattiva: ‘La tixtieqx, La tisraqx...’, imma l-kontenut huwa pożittiv. Qed jgħidulna ma
MILL-ESPERJENZA TAL-ĦAJJA Wieħed sinjur imdaħħal flindustrija kien spiss jgħid lil ħbiebu li kellu xewqa li jmur fl-Art Imqaddsa. Hemmhekk xtaq jitla’ fuq is-Sinaj u jistqarr b’vuċi għolja l-Kmandamenti. Kważi kulħadd kien jaqbel miegħu
24 SETTEMBRU/OTTUBRU 2015
ħlief wieħed: il-kittieb Mark Twain. Bl-għerf tiegħu, qallu: ‘Għalfejn toqgħod tmur daqshekk ’il bogħod? Ibqa’ hawn u ibda għixhom!’ WORKSHOP RESTYLING TAL-KMANDAMENTI Fil-vjaġġ tagħna se ngħaddu mill-oasi kollha tal-Kmandamenti. Qabel ma nitilqu, nistgħu naraw ftit minn fejn se ngħaddu. Aqbad karta u lapes, u forsi xi kuluri, u pinġi l-għaxar kmandamenti forma ta’ sinjali tat-traffiku. Irriżultat ikun ‘ir-regoli l-ġodda tattriq’ mibni bi slogans u tpinġijiet personali.
LOGĦBA GĦALL-BITĦA
Il-Liġi hija l-istess għal kulħadd JIEĦDU SEHEM: 2 timijiet b’għallinqas 8 membri kull wieħed u xi ħadd biex imexxi l-logħob.
Kull wieħed minn ta’ kontra jista’ jmiss lill-istess wieħed ta’ favur darba biss.
BŻONNIJIET: Post spazjuż, xi kartonċina, ġibs jew tejp ikkulurit biex isiru l-linji, tejp trasparenti.
Malli ta’ favur ikollhom kartonċina f’idejhom, ta’ kontra jistgħu jiħduhielhom u jgħadduha lura f’postha. Ta’ favur irid imur fuq in-naħa tiegħu, u jerġa’ jitlaq minn hemm biex iġib ilkmandamenti. F’dan il-każ, ta’ kontra jistgħu jwaqqfu lill-istess wieħed kemm-il darba jridu. L-uniku mod kif wieħed jista’ jaħrab mir-rabja ta’ kontra hija billi jdaħħal il-liġi fil-qalb, billi jwaħħalha fuq sidru bit-tejp. Malli dan iseħħ, ta’ favur ikun meħlus. Imma jekk imissuh waqt li qed iwaħħalha, irid jerġa’ jibda!
TĦEJJIJA: Aqsam l-ispazju fi tnejn, u aqsam lil dawk li se jieħdu sehem f’żewġ timijiet: dawk li huma kontra l-liġi u dawk li huma favur il-liġi. Kull tim jieħu nofs l-ispazju tal-logħob. Il-kartonċin li fuqhom ikun hemm miktubin il-kmandamenti jitqiegħdu wara t-tim ta’ kontra l-liġi. REGOLI: Il-logħba fiha żewġ taqsimiet. Wara l-ewwel taqsima, it-timijiet ibiddlu r-rwoli tagħhom. F’kull taqsima, it-tim ta’ favur il-kmandamenti jrid jieħu l-kartonċin kollha li fihom ilkitba, imma ta’ kontra ma jridux iħalluhom. Ta’ kontra ma jistgħux jidħlu fin-naħa tal-favur. Ta’ favur ikollhom f’idejhom biċċiet tat-tejp trasparenti. Kif tibda l-logħba, ta’ favur jidħlu fin-naħa tal-kontra biex jippruvaw jieħdu l-kartonċin. Sakemm ta’ favur ma jkollhomx kartonċina f’idejhom, ta’ kontra jistgħu jtellfuhom billi jmissuhom u jistaqsuhom żewġ mistoqsijiet.
Min jirbaħ? Jirbħu dawk li jiġbru l-iktar kartonċin tal-kmandamenti jew min jiġborhom fl-iqsar ħin, skont kif jiġi miftiehem fil-bidu. Il-ħsieb wara l-logħba: Il-logħba ġġibilna f’moħħna xi domandi li ta’ min jaħseb fuqhom: Min qed itellifna milli ngħixu l-Kmandamenti li Alla tana biex imexxi l-ħajja tagħna? X’differenza hemm bejn li tobdi l-Kmandamenti u li żżommhom f’qalbek? Għalfejn kultant huwa diffiċli tħalli l-liġi t’Alla tikber f’qalbek?
ID-DEKA POSTER Agħmel poster flimkien ma’ sħabek. Aqsam karta vojta fi tnejn. Fuq naħa ikteb il-Kmandamenti fl-ordni. Fuq innaħa l-oħra waħħal stampi jew headlines tal-gazzetti li juru l-kontra tal-kmandamenti fil-ħajja tal-lum. Per eżempju, meta tiftakar fil-Kmandament ‘Ma jkollokx Alla ieħor għajri’, waħħal stampi ta’ dak li qed jieħu post Alla fil-ħajja tal-lum.
PIT STOP F’kull tellieqa tal-Formula 1, is-sewwieqa jieqfu għal Pit Stop. Din il-waqfa tgħinhom iġeddu dak li hemm bżonn fil-karozza tagħhom u jkomplu t-tellieqa fl-aqwa forma possibbli. Il-pit stop tagħna hi l-waqfa għat-talb kuljum. L-GĦAXAR KELMIET Mulej, inti taf kemm inbati biex nobdi l-liġijiet tiegħek. Kultant nistħajjel li inti għamilthom apposta biex iżżommna tajbin jew biex twaqqaf ix-xewqa talħelsien li hemm fina. Inħosshom qishom sinjali li jaħbtu ma’ wiċċi: dawriet, waqfiet, toroq magħluqin, u jien irrid immur fejn nixtieq u nagħmel dak li jidhirli jien! Xi ħadd qalli li dawn is-sinjali huma rigali biex turini kemm tħobbni. Huma s-sinjali li ma jħallunix noħroġ mit-triq, li ma jħallunix nagħmel ħafna tidwir, jew naqla’ daqqiet ġo rasi. Jevitawli inċidenti kbar, dawk li lanqas l-airbag ma ssalvak minnhom! Għinni nifhem il-bżonn tagħhom, għax naf li, meta nkun naf x’għandi nagħmel, nobdi iktar bil-ħeffa. Għinni nirrispettahom, għax jekk ngħixhom insib it-triq it-tajba ta’ ħajti. DJARJU TAL-VJAĠĠ Wara din l-ewwel parti talvjaġġ, ikteb ftit impressjonijiet tiegħek: Ikteb il-frażi li laqtitek l-iktar. Ikteb il-kelma ġdida li tgħallimt. Ikteb il-kumment li l-iktar li taqbel miegħu. 25
y andrew BORG TAZIA hall
Għall-ħabta ta’ Settembru, missieri kien jerħilha sal-Mellieħa biex jagħmel viżta fis-Santwarju tal-Madonna... u lili kien jiġbidni miegħu. Darba minnhom Dun Ġorġ kellu jmur s’hemm ukoll biex iqaddes quddiesa. Għalhekk malajr ftiehem ma’ missieri biex jiġi magħna. Bakkarna kmieni filgħodu, għax sal-Mellieħa kien hemm ġibda. Fi triqitna s-skiet kien jirrenja u l-arja tal-baħar stajna nxommuha hekk kif bdejna noqorbu lejn il-Pjazza tas-Santwarju. Imma s-skiet sabiħ tal-mogħdija li għaddejna minnha, malajr inkiser b’għajat ta’ tifel ċkejken... X'jiġifieri ma tridx?! Le! Ma rridx!
Ma rridx!
26 SETTEMBRU/OTTUBRU 2015
Le, le u le!
Ejja, għax ngħidlek malajr. Mur ħa tixtri…..
Boy, inti x’jismek?
Jiena Toni!
Allura Toni... inti tafu l-katekiżmu?
Ħeqq mela! Jien abbati! Ħa nara kemm taf... Alla fejn jinsab?
Ħafifa! Alla jinsab fis-sema, fl-art u kullimkien.
Allura jinsab hawn ukoll... u rak tirrispondi lil ommok u ssabbat saqajk...
Tini ma, ħa mmur nixtrilek.
It-tifel induna li għalkemm kien jaf ilkatekiżmu, l-imġiba tiegħu ma kinitx taqbel ma’ dan it-tagħlim. Ommu kienet bagħtitu jixtri l-ħobż, imma hu għamel xenata sħiħa f’nofs ilpjazza għax ma riedx. Kieku ħaseb ftit u ftakar fit-tagħlim li kien tgħallem, kien jinduna li dak li kien qed jagħmel ma kienx sewwa.
Eh! It-tagħlim nafuh, iżda ftit naħsbu u nirriflettu fuqu. 27
Il-Kriżi tal-Missili f’Kuba
y NOEL vassallo
PERJODU: MIT-TLIETA 16, SAL-ĦADD 28 TA’ OTTUBRU 1962
Din il-kriżi kienet konfrontazzjoni bejn l-Istati Uniti tal-Amerika u l-Unjoni Sovjetika, fi żmien il-gwerra l-bierda, u kien ilmument fejn iż-żewġ naħat kienu tant qrib ta’ gwerra nukleari.
anti-Castro. L-invażjoni ġiet megħluba wara biss tlett ijiem. Dan kien wieħed mill-mumenti l-iktar imbarazzanti għal John F. Kennedy, li fi żmienu seħħet. Fl-istess sena, Kuba ddikjarat ruħha bħala stat Komunista.
Fir-rivoluzzjoni ta’ Kuba (19531959), il-moviment 26 ta’ Lulju, warrab lid-dittatur Fulgencio Batista Zaldivar, pro-Stati Uniti. Hawnhekk Fidel Castro, ħa f’idejh it-tmexxija ta’ din il-gżira. L-Istati Uniti daħħlet f’rasha li twarrab lil Castro mit-tmexxija. Biex dan iseħħ, il-President Dwight D. Eisenhower approva pjan imħejji mis-CIA (Central Intelligence Agency), biex issir invażjoni, li ħadet isimha millpost fejn l-invażuri niżlu, il-Bay of Pigs. Biex twettaq dan, is-CIA ittrenjat numru ta’ eżiljati
Fi żmien l-ewwel sena talPresidenza ta’ Kennedy, l-istess aġenzija ħejjiet pjan, magħruf bħala Cuban Project, jew Operation Mongoose, biex issir
rewwixta fil-gżira, bil-għan li jwarrbu l-gvern Komunista, immexxi minn Fidel Castro. Dan il-pjan, iżda, baqa’ ma twettaqx. Bħala deterrent kontra xi invażjoni Sovjetika tal-Ġermanja jew pajjiżi oħra tan-NATO, l-Istati Uniti poġġiet missili nukleari fit-Turkija. Il-pass ta’ Kruschev kien li jfittex jilħaq ftehim mal-mexxej ta’ Kuba biex jiġu stallati missili fuq il-gżira.
ISTI IL -PROTAGON
dy: erika . Kenne ti Unit tal-Am a John F t nt tal-Is Preside ev: Krusch ni Sovjetika a t i k i N jo r tal-Un Premie a ta’ Kub astro: Fidel C r-Repubblika ta Mexxej
28 SETTEMBRU/OTTUBRU 2015
Il-ftehim intlaħaq f’Lulju tal1962. It-tensjoni bejn iż-żewġ superpotenzi, kull ma jmur kienet qegħda tikber. Fis-16 ta’ Ottubru, Kennedy kien mogħti informazzjoni, ibbażata fuq ritratti li ajruplan tat-tkixxif U-2 ġibed, dwar il-preżenza ta’ missili Sovjetiċi f’Kuba. Kien hemm min ta l-parir, minn dawk ta’ madwar Kennedy, biex jattakka bl-ajru u jeqred dawn il-missili. Il-President tal-Istati Uniti għażel li jkun kawt. Fit-22 ta’ Ottubru 1962, b’messaġġ lillKruschev, kif ukoll b’indirizz lil poplu Amerikan, tenna x’kienet se tkun il-pożizzjoni tiegħu issa: biex jippreveni li iktar missili jaslu fuq il-gżira, kellu jsir imblokk tagħha; ħaġa li għallmexxej Sovjetiku, kif stqarr firrisposta tiegħu fl-24 tax-xahar, kienet “att ta’ aggressjoni.” Kennedy baqa’ jemmen li t-tensjoni setgħet tikkalma u tiġi solvuta b’mod diplomatiku. Kruschev kien tal-istess ħsieb;
tard filgħaxija tas-26 ta’ Ottubru, f’messaġġ imqanqal tkellem fuq il-bżonn li tiġi evitata gwerra. F’parti minn dan ilmessaġġ huwa qal hekk: “Jekk m’hemm l-ebda intenzjoni li nwasslu d-dinja lejn katastrofi permezz ta’ gwerra termonukleari; ejjew mhux biss ma nkomplux niġbdu ż-żewġ truf tal-ħabel, imma wkoll li nħollu l-għoqda. Aħna lesti għal dan.” F’messaġġ ieħor, l-għada, ilmexxej Sovjetiku qal li ftehim bejn iż-żewġ naħat għandu jinkludi t-tneħħija tal-missili mitTurkija. Kennedy bagħat jinsisti dwar it-tneħħija tal-missili minn Kuba, b’sorveljanza mill-Ġnus Magħquda... b’garanzija li l-Istati Uniti ma tattakkax. Fl-istess jum, ajruplan U-2 twaqqa’ fuq Kuba. Il-pilota, Rudolph Anderson, safa maqtul. Fl-istess ġurnata wkoll, Robert Kennedy, l-Avukat Ġenerali, iltaqa’ mal-ambaxxatur Sovjetiku għall-Istati Uniti, Anatoly Dobrynin fejn wegħdu wkoll li jiżżarmaw il-missili mitTurkija.
Fit-28 ta’ Ottubru, Nikita Kruschev ħareġ stqarrija li tgħid li l-missili f’Kuba kienu ser jiżżarmaw. Fl-20 ta’ Novembru, l-Istati Uniti ġabet l-imblokk fi tmiemu. Il-missili fit-Turkija ġew imneħħija f’April tal-1963. Il-kriżi tal-missili f’Kuba kienet ġiet fi tmiemha imma l-gwerra l-bierda kienet għadha le. Iżżewġ naħat baqgħu jipproduċu, u jaħżnu, l-armi nukleari. Nistgħu ngħidu li dan il-fatt kien qed jippreveni gwerra bejniethom. Iżda, iż-żewġ naħat kienu qed iħossu l-bżonn li l-armi nukleari jonqsu biex xi darba jkunu eliminati. Diġà, f’diskors li għamel fl-Assemblea Ġenerali tal-Ġnus Magħquda, fil-25 ta’ Settembu 1961, John F. Kennedy kien qal hekk: “Hija għalhekk l-intenzjoni tagħna li nisfidaw l-Unjoni Sovjetika, mhux f’ġirja għallarmamenti, imma f’taqtigħa għall-paċi, sabiex pass pass inġibu ’l quddiem, u jirnexxilna naslu lejn diżarm b’mod ġenerali u totali.”
varjeta` Fil-5 ta’ Settembru 1698, il-Kżar Pietru l-Kbir tar-Russja impona taxxa fuq min ikollu daqna.
Settembru Fl-4 ta’ Settembru 1888, George Eastman irreġistra l-isem Kodak u l-invenzjoni tal-kamera bil-film forma ta’ roll. F’kull roll kien ikollu 100 exposure.
Fil-15 ta’ Settembru 1928, Alexander Fleming skopra l-antibiotiku penicillin fil-moffa.
Fil-klassi
Ċajta Kultant
Jonathan mar ħdejn il-mejda tal-għalliem. Jonathan: Ser, Franco bagħatni għand boxxla xjaten! Għalliem: U int x’għamilt, Jonathan? Jonathan: Ħeqq, ġejt hawn, ħdejk, Ser!
Ottubru
Fis-6 t’Ottubru 1889, Thomas Edison wera l-ewwel film.
Preparazzjoni
Messaġġ tat-tifel: Mà, mort ħażin fl-eżamijiet. Ipprepara lill-papà! Messaġġ tal-omm: Il-papà lest! Ipprepara lilek innifsek!
Fil-15 t’Ottubru tal1860, Grace Bedell, ta’ 11-il sena, kitbet ittra lill-kandidat għall-Presidenza tal-Istati Uniti, Abraham Lincoln, u qaltlu li kien ikun jidher aħjar kieku jħalli d-daqna!
Firma
Emily: Pà, taf tiffirma b’għajnejk magħluqin? Papà: Mela le, binti! Ħaġa żgħira għalija! Emily: Tajjeb, pà! Iffirmali r-riżultat! Fid-29 t’Ottubru 1863 twaqqaf ilKumitat Internazzjonali tar-Red Cross.
fittixna fuq facebook
www.fb.com/xehda