JANFRA2014
X'se ġġib magħha is-sena 2014
Ħarsa ħafifa din is-sena u l-ħwejjeġ ġodda li se ġġib
Biex qatt ma ninsew
Is-27 ta’ Jannar huwa jum ta’ memorja għad-dinja kollha tax-Shoah
Madiba Il-bniedem li ħareġ mill-ħabs biex jibdel pajjiż.
MADIBA Nelson Mandela
22
L-2014 ġa tilef l-ewwel xahar tiegħu. Kif itir iż-żmien hux?! Qisu lbieraħ konna qegħdin ingawdu l-vaganzi tal-Milied u ngħoddu l-aħħar ftit sekondi għas-sena l-ġdida. U f’daqqa waħda ġa għadda xahar. Iż-żmien itir, u la malajr jgħaddi tajjeb li ma naljenawx wisq ruħna għax malajr tgħaddi sena u nindunaw li tlifna ħafna minn dan il-ħin fixxejn. Kull minuta ta’ ħajjitna hi prezzjuża, u l-ebda ammont ta’ flus ma jerġa’ jġibha lura. Għalhekk kif għadna fil-bidu tal-2014, infakkru ftit lil xulxin biex dan il-ħin li għandna nużawh tajjeb. Mhux li ma niqfux ftit u ma niħdux gost bl-affarijiet ta’ madwarna imma ma’ dawn tajjeb li naraw x’hemm bżonn li nagħmlu wkoll – nistudjaw, naqraw, nagħmlu ftit eżerċizzju fiżiku… il-lista twila. U għad li fil-lista se nsibu xi affarijiet li ma tantx nieħdu gost nagħmluhom, tajjeb li dawn ma nħarsux lejhom bħala ‘ħin tad-dwejjaq’ imma bħala investiment. Għax dak li qed nagħmlu llum se naħsdu l-frott tiegħu dalwaqt. Esopu jirrakkonta storja fuq grillu u nemla. Filwaqt li l-grillu kien joqgħod iqatta’ l-jiem tiegħu jitgħażżen u jgħaddi ’l oħrajn biżżmien, in-nemla kienet tagħmel xogħolha. Imma meta ġiet ix-xitwa, in-nemla kellha dak kollu li kellha bżonn filwaqt li l-grillu anqas post għal kenn ma kellu. Inti lil min tixtieq tixbah? Il-paċi miegħek.
F’din il-ħarġa: 2
Lionel Messi
Connected
Il-Qamla li saret Ċerva
9
x'se ġġib magħha
is-sena 2014
6
Dawl tad- Dinja
20
18
25
26
Biex Qatt Ma Ninsew
Castrum Maris
EWREKA:
Is-Saħħa Pubblika 28 L-Istorja interessanti…
ABBONAMENT REGOLARI: €9 ABBONAMENT BIL-POSTA: €12 PREZZ TA’ KOPJA: €2 PRODUZZJONI KUMMISSJONI GHALL-FORMAZZJONI TAT-TFAL U L-MAGHZULIN TAS-SOCJETA TAD-DUTTRINA NISRANIJA - M.U.S.E.U.M.
KONTRIBUTURI
JOSEPH BONNICI ALAN BONELLO ROBERT ALOISIO KURT MICELI BERTRAM PORTELLI REUBEN ELLUL KAROL DeBONO CLIFTON SAMMUT MARK CARUANA WARREN BUSUTTIL LAWRENCE FENECH DARREL PACE DANIEL MICALLEF ANDREW BORG NOEL VASSALLO ADRIAN VELLA FRANKLIN BALZAN NEIL AQUILINA ROBERT MICALLEF UFFICCJU DISTRIBUZZJONI
ABBONAMENTI XEHDA GHASEL, DAR GENERALI TAS-SOCJETA TAD-DUTTRINA NISRANIJA, TRIQ SAN GORG PRECA, IL-MARSA GRAFIKA STAMPA
DESIGNED BYAL.COM
VERITASPRESS Ħaż-Żabbar
14
15 Poster
www.facebook.com/xehda
y robert ALOISIO
LIONEL MESSI il-qamla li saret ċerva
L-aqwa plejer tal-futbol tad-dinja. L-ewwel wieħed fl-istorja li rebaħ il-Ballun tad-Deheb erba’ snin wara xulxin, u ż-Żarbun tad-Deheb tal-Ewropa tliet darbiet. Rebaħ sitt Ligas (kampjonat Spanjol), żewġ Copas del Rey, ħames Supercopas de España, tliet UEFA Champions Leagues, żewġ UEFA Super Cups u żewġ Club World Cups. Dawn huma biss ftit mir-rekords tiegħu. Il-ġurnalist famuż Taljan Roberto Saviano ltaqa’ miegħu ħames snin ilu f’Camp Nou ta’ Barcellona, stadium enormi, it-tielet l-akbar fid-dinja. Jgħid hekk fuqu... mill-bogħod Messi jidher qisu tikka, inkontrollabbli u veloċissima. Mill-qrib żagħżugħ irqajjaq imma sod, mistħi, jitkellem minn taħt l-ilsien, wiċċ lixx u ħelu mingħajr leħja. Messi huwa l-iżgħar champion tal-futbol ħaj. Il-laqam tiegħu huwa la Pulga, il-Qamla. Għandu statura u ġisem ta’ tifel. Fil-fatt kien għadu tifel, ta’ madwar għaxar snin, meta Lionel Messi waqaf jikber. Is-saqajn ta’ sħabu bdew jitwalu, idejhom ukoll, leħinhom jinbidel. U Leo baqa’ żgħir. Xi ħaġa ma kinitx sejra sew u l-analiżi kkonfermaw dan: il-hormone tal-iżvilupp tiegħu kien wieqaf. Messi kellu forma rari ta’ naniżmu. Din il-problema ma setax jaħbiha. Ħbiebu talfutbol kollha ndunaw li Lionel kien waqaf jikber: “Dejjem kont jien l-iżgħar fosthom, f’kulma kont nagħmel, kull fejn kont immur.” Ta’ ħdax –il sena bilkemm kien ilaħħaq il-metru punt erbgħa (1.4 m) u l-flokk tan-Newell’s Old Boys, it-tim tiegħu f’Rosario, fl-Arġentina kien jiġih baħar. Kien jgħum fix-shorts enormi li kellu, u għalxejn kien jissikka kemm jiflaħ il-lazzijiet tal-papoċċ. Kien plejer fenomenali: iżda fil-ġisem ta’ tifel ta’ tmien snin,
2 JANNAR/FRAR 2014
mhux ta’ adolexxent. Proprju fletà li fiha wieħed jibda jħares lejn il-futur u jiżviluppa t-talent tiegħu, l-iktar żvilupp primarju - dak tal-idejn, tas-sider u tas-saqajn waqaflu. F’Messi spiċċat it-tama li kienet ilha tikber fih minn meta ta’ ħames snin mess ballun fi grawnd tal-futbol. Ħass li bil-kundizzjoni li kellu kienet intemmet kull possibiltà li jsir dak li ħolom. Iżda t-tobba ndunaw li n-nuqqas tiegħu seta’ jkun tranżitorju, jekk jiġġildulu fil-ħin. L-uniku mod kif jagħmlu dan kien b’terapija tal-hormone gh: snin u snin ta’ bumbardament ta’ kimiċi biex jirkupra ċ-ċentimetri li kellu bżonn biex jisfida l-ġganti tal-futbol. Kienet kura li tiswa ħafna u li l-familja tiegħu ma kinitx tiflaħ għaliha: siringi jiswew 500 ewro-il waħda, li ried jagħmilhom kuljum.
Minn issa ‘l quddiem l-unika triq quddiemu kienet: jilgħab il-ballun biex ikun jista’ jikber, jikber biex ikun jista’ jilgħab.
minn żiemel, ħadd ma joħodlu l-ballun meta dan ikun malart jekk irid isir plejer ta’ veru, professjonista.
Dik il-kura seta’ jiflaħ biss għaliha jekk ikun hemm klabb ta’ ċertu livell li jieħdu miegħu u jħallashielu hu. Imma dak iż-żmien l-Arġentina kienet għaddejja minn kriżi ekonomika kbira. L-ebda klabb, minkejja t-talent ta’ Messi, ma ħass li għandu jidħol għal spiża bħal din.
Darba, waqt partita, rah osservatur. Fil-ħajja tal-plejers l-osservaturi huma kollox. Fil-każ ta’ Messi, iktar minn hekk. Mhux biss jagħtuh iċ-ċans li jsir plejer, iżda wkoll il-possibiltà li jfiq, li jkollu quddiemu ħajja normali. Qabel rawh, l-osservaturi li semgħu bih kienu xettiċi ħafna fuqu. “Jekk inhu żgħir ħafna, m’għandux ċans, anke jekk hu tajjeb.” Iżda meta Carlos Rexach, il-manager tal-Barcellona, rah jilgħab, qal: “Kelli bżonn biss ħames minuti biex ninduna li dat-tifel kien speċjali.” Kien ċar daqs il-kristall li f’saqajh Messi għandu talent uniku li jmur lil hinn mill-futbol: tarah jilgħab qisek qed tisma’ biċċa mużika jew tapprezza opra tal-arti.
Anke jekk jikber ċentimetru iktar – irraġunaw dawn – fil-futbol tal-lum jekk ma jkollokx fiżiku b’saħħtu m’inti xejn. La Pulga jispiċċa mgħaffeġ minn difiża tajba, ma jistax jiskorja b’rasu, ma jiflaħx għall-isforz li jitlob minn centre-forward tal-lum. Iżda Lionel Messi xorta baqa’ jilgħab fit-tim. Kien jaf li dan irid jagħmlu qisu għandu għaxar saqajn, jiġri iktar
3
U hekk Rexach jaħtfu mill-ewwel. Il-kuntratt isir fuq paper napkin għax dik sabu fil-qrib. Jiffirmaw hu u missier Lionel. Dik is-sarvetta tal-karti kellha tbiddel il-ħajja ta’ Lionel. Il-Barcellona temmen f’dak it-tifel. Tiddeċiedi li tinvesti filkura ta’ dak il-hormone li waqaf. Iżda biex jieħu l-kura, Lionel ikollu jmur Spanja mal-familja kollha tiegħu, li flimkien miegħu tħalli Rosario u l-Arġentina mingħajr dokumenti, mingħajr xogħol, jafdaw biss f’kuntratt iffirmat fuq paper napkin, jittamaw li f’dak il-ġisem ta’ tifel hemm moħbi l-futur tagħhom ilkoll. Mis-sena 2000, għal tliet snin, il-klabb iħallas lil Messi l-għajnuna medika kollha li għandu bżonn. Iżda l-kura li jieħu tkiddu wisq. Dejjem stordut u jaqla’ l-istonku. Leħja ma tikbirlux. Il-muskoli jħosshom jinfaqgħu ġo fih, l-għadam jixxaqqaq. Dak li suppost sar fi snin irid isir fi ftit 4 JANNAR/FRAR 2014
xhur. “Ma stajtx nuri l-uġigħ li kont qed inħoss quddiem il-klabb ġdid tiegħi. Kont obbligat lejhom,” jgħid Messi. Fl-aħħar, wara tliet snin, ilBarcellona ssejjaħlu biex jilgħab u familtu taf li jekk ma jilgħabx kif inhu mistenni minnu, huma ma jistgħux ikampaw. FlArġentina tilfu kollox u fi Spanja għad m’għandhom xejn. U hekk jispiċċaw iridu jġorru weħidhom il-problema ta’ Lionel. Imma meta la Pulga jilgħab, ineħħilhom kull inkwiet. Bit-trejning iebes u bl-appoġġ tat-tim, Messi jirnexxilu jikber mhux biss fil-bravura, iżda anke fit-tul, sena wara sena, ċentimetru wara ċentimetru magħsur mill-muskoli, irfinut millgħadam. Kull ċentimetru miksub b’sofferenza. Xorta jibqa’ l-fatt li meta fuq it-televixin iġibu ż-żewġ timijiet f’filliera qabel it-tisfira tal-bidu,
il-kamera ġġib l-irjus tal-plejers kważi fl-istess tul, filwaqt li biex issib lil Messi trid tinżel mill-inqas sal-ispalla tal-plejers l-oħra. Iżda, kif jgħid Manuel Estiarte, wieħed millaqwa plejers tal-waterpolo ta’ kull żmien: “Veru, il-probabbiltà li jekk Messi jingħata ċarġ hu jmur minn taħt hija kbira, bħalma hija kbira l-probabbiltà li jisfa megħlub middifiża. Iżda b’kundizzjoni waħda... l-ewwel irid jirnexxilhom jilħquh!” U fil-fatt ħadd ma jirnexxilu jilħqu. Iċ-ċentru tal-gravità tiegħu huwa baxx, id-difensuri jfixkluh, iżda hu ma jaqax. Jibqa’ għaddej, jgħolli l-ballun ma’ saqajh, ma jiqafx, jiddribilja, jaqbeż, jitla’, jaħrab, finta. Ma tilħqux. Jgħidu li l-istars li kellhom ir-Real Madrid, Roberto Carlos u Fabio Cannavaro, qatt ma rnexxielhom jaraw wiċċ Lionel Messi għax qatt ma laħquh! Lionel veloċissimu, jgħaddi qisu vleġġa b’dawk saqajh żgħar li jidhru qishom idejn mill-mod kif iżomm il-ballun,
jikkontrolla kull moviment. Meta jagħmel finta, l-avversarji jitfixklu f’saqajhom hekk kbar, size 45. Fl-2007 Messi ried jagħmel xi ħaġa utli bil-miljuni li kien qed jaqla’. Huwa waqqaf il-Fundacion Leo Messi, fondazzjoni li taħdem biex tfal li qegħdin ibatu jkollhom aċċess għall-edukazzjoni u s-saħħa. “Issa li jien daqsxejn famuż għandi ċ-ċans ngħin nies li tassew għandhom bżonn, speċjalment it-tfal,” qal Messi.
F’Awwissu li għadda Messi, flimkien mat-tim tal-Arġentina, kellu udjenza privata mal-Papa Franġisku , Arġentin hu wkoll u dilettant tal-futbol, qabel logħba ta’ ħbiberija mal-Italja. Meta Messi kien sema’ li Franġisku kien sar Papa f’Marzu, qal li jħossu ferħan ħafna u jixtieq jiddedikalu rebħa fit-Tazza tad-Dinja tal-2014. Il-Papa fakkar lill-plejers li huma role models għal tant dilettanti tal-futbol u ħeġġiġhom jieħdu din ir-responsabbiltà b’serjetà. Li
Il-fondazzjoni li hu waqqaf tgħin tfal Arġentini li bħalu jsofru minn kundizzjonijiet mediċi billi toffrilhom kura fi Spanja u tħallsilhom l-ispejjeż tal-isptar u tal-ivvjaġġar. Fl-2010 sar goodwill ambassador għall-UNICEF, b’ħidma għad-drittijiet tat-tfal. F’Marzu 2013, Messi ta €600,000 biex jiġi rinnovat sptar tat-tfal fil-belt fejn twieled, Rosario, l-Arġentina. B’dawn il-flus telgħu anke tobba Barcellona biex jitħarrġu hemmhekk.
jkunu eżempji ta’ lealtà, rispett, u altruiżmu. “Għandi fiduċja,” qalilhom, “fit-tajjeb li tistgħu tagħmlu, speċjalment fost iżżgħażagħ.” Talabhom iġibu ‘l quddiem “il-ġmiel, il-ġenerożità, u t-team spirit” li l-isport jaf joħloq. “Għixu l-isport bħala rigal mingħand Alla, opportunità mhux biss li ttejbu t-talenti tagħkom, iżda wkoll responsabbiltà.” Il-Papa talab għalihom biex ikomplu f’din il-“vokazzjoni nobbli” tal-isport – u
Huwa maħsub li fiż-żmien meta tibda t-Tazza tad-Dinja ta’ din is-sena fil-Brażil, joħroġ film fis-swali taċ-ċinema bl-isem ta’ MESSI: The Inside Story of the Boy Who Became a Legend. ✖
Siltiet minn dan l-artiklu huma addattati mill-ktieb La bellezza e l’inferno (2009) ta’ Roberto Saviano
talabhom ukoll jitolbu għalih, “biex fil-grawnd li l-Mulej poġġieni fih, nista’ nilgħab b’onestà u b’kuraġġ, għall-ġid ta’ kulħadd.” Meta wara tkellem mal-ġurnalisti, Messi qal li l-aqwa mod kif il-plejers jistgħu jwieġbu għal dak li qalilhom il-Papa kien li jagħtu lid-dilettanti tal-futbol logħba nadifa u eċitanti, u jgħixu ħajja tajba. “Bla dubju, illum kienet waħda mill-ġranet speċjali ta’ ħajti. Irridu neċċellaw fil-grawnd u barra mill-grawnd.”
5
x’se ġġib magħha
IS-SENA 2014
y REUBEN ellul bertram PORTELLI
Ejjew nagħtu ħarsa lejn ftit minn dak li għandha lesta għalina s-sena l-ġdida li bdejna ftit tal-ġimgħat ilu.
INTERNET VS TV Sa mis-sena 2000, bdiet tidher trend ġdida fin-nies tad-dinja kollha (speċjalment f’pajjiżi li qed jiżviluppaw) li bdew jużaw iktar l-internet għall-aħbarijiet u biex isiru jafu x’qed jiġri f’pajjiżhom u lil hinn minnu. Infatti, l-internet qabeż lir-radju fl-ammont ta’ nies li jużawh u l-media pprintjata bħal gazzetti bdiet tnaqqas millpopolarità. Din it-trend mistennija tkompli għaddejja u din is-sena, l-internet se jgħaddi anki lit-televixin fl-ammont ta’ nies li jilħaq! Dan anki minħabba l-użu tas-siti soċjali, mowbajls u t-titjib qawwi fil-kwalità talbandwidth li qed isir f’ħafna pajjiżi.
IT-TAZZA TAD-DINJA FIL-BRAŻIL Wieħed mill-avvenimenti l-iktar mistennija għal din is-sena huwa t-Tazza tad-Dinja li se ssir filBrażil. Fost il-favoriti li jirbħu din il-kompetizzjoni nsibu lill-Brażil stess u timijiet oħra Ewropej bħal Spanja u l-Ġermanja. Il-logħob se jibda fit-12 ta’ Ġunju u jispiċċa bil-finali fit-13 ta’ Lulju. L-ewwel logħba se tkun dik ta’ Grupp A bejn il-Brażil u l-Kroazja u se tintlagħab 6 JANNAR/FRAR 2014
ġewwa l-grawnd ta’ São Paulo. Din se tkun it-tieni darba li l-Brażil se jorganizza l-Finali tat-Tazza tad-Dinja, wara li kien organizza l-edizzjoni tal-1950. B’kollox se jintlagħbu logħob fi 12-il belt differenti. Minħabba li l-pajjiż huwa kbir immens, it-temperatura u l-klima jvarjaw ħafna minn belt għal oħra. Din l-edizzjoni tat-Tazza tad-Dinja ma
kinitx nieqsa minn kwistjonijiet, ewlenija fosthom tkun ilmistoqsija f’moħħ ħafna nies jekk il-pajjiż hux se jkun kapaċi jorganizza kompetizzjoni tant segwita bħalma hi t-Tazza tadDinja. Fost il-fatturi li xirfu fiddiskussjonijiet insibu l-ajruporti, is-sistema tat-trasport fil-pajjiż, ir-rata ta’ kriminalità u problema fiż-żamma mad-deadlines għallbini tal-istadiums.
GOOGLE GLASS Il-Google Glass nistgħu ngħidu li hu kompjuter li jintlibes! Minbarra l-aċċess għall-internet, il-Google Glass jista’ jintuża wkoll biex jittieħdu ritratti u vidjos. Dan il‘kompjuter-nuċċali’ jista’ jintuża bit-touchpad li qiegħda fil-ġenb ta’ dan in-nuċċali u jista’ wkoll jiġi kkontrollat u attivat bil-vuċi talpersuna li tkun qed tilbsu. Ir-reazzjonijiet għal dan il-prodott kienu jvarjaw ħafna. Waqt li t-Time Magazine ivvutatu bħala wieħed mill-aqwa invenzjonijiet tas-sena 2012, għad hemm min hu xi ftit xettiku fuqu. Dan minħabba żewġ raġunijiet. L-ewwel nett insibu materji ta’ privatezza u sigurtà (minħabba li dak li jkun jista’ jirrekordja lil xi nies bin-nuċċali mingħajr ma dawn ikunu jafu) u t-tieni nett, għadu mhux ċar jekk il-kumpanija Google hix se tuża dan il-prodott biex tibgħat riklami (li jkunu jidhru fuq il-‘lenti’) lill-klijenti tagħha li jużaw dan in-nuċċali.
IT-TORRI SHANGAI Il-One World Trade Center se jkun it-tieni l-itwal bini fid-dinja wara li l-bini tat-Torri Shangai jkompli jinbena u jitlesta sa tmiem din is-sena. Dan it-torri qiegħed fid-distrett ta’ Pudong, fiċ-Ċina. It-Torri Shangai se jkun twil 2073 pied u għoli 128 sular! Se jinkorpora fih diversi binjiet bħal uffiċini ta’ kumpaniji, lukanda u postijiet oħra ta’ divertiment. Gensler iddisinja dan it-torri bħala disa’ binjiet ċilindriċi fuq xulxin f’forma ta’ spirall. Kull wieħed minn dawn il-binjiet se jkollu ġonna, ristoranti u anki joffri veduti panoramiċi tal-belt ta’ Shangai. Dan it-tip ta’ disinn għen biex il-bini jkun iktar sostenibbli peress li r-riħ jaħkem inqas fuqu. Il-forma tal-bini hija metafora tal-filosofija Ċiniża peress li l-ispirall huwa simbolu talkosmos fil-kultura Ċiniża.
NEW HORIZONS New Horizons hija vettura spazjali tan-NASA li ġiet imtellgħa fl-ispazju fl-2006. It-tir ta’ din il-missjoni kien li jirnexxilha tistudja l-pjaneta Pluto mill-viċin meta tasal ħdejha fl-2015. Din is-sena, in-New Horizons se tkun ilha tmien snin fl-ispazju u għandha tgħaddi qrib il-pjaneta Nettuno. Biex ittellgħet din il-vettura, intlaħqet il-veloċità ta’ 16.26 kilometru fis-sekonda. L-ebda vettura jew oġġett ieħor magħmul millbniedem qatt ma rnexxielu jilħaq din il-veloċità! 7
IL-ONE WORLD TRADE CENTER Ħafna minna jiftakru jew inkella semgħu fuq l-attakki terroristiċi li saru fil-11 ta’ Settembru tal2001 fl-Istati Uniti tal-Amerka. Fost il-postijiet milquta minn dawn l-attakki kien hemm ilWorld Trade Centre fi New York. Il-President ta’ dak iż-żmien George W. Bush kien wiegħed li l-kumpless kellu jerġa’ jinbena u nfetħet kompetizzjoni għallperiti biex jiddisinjaw pjanta għal dan il-kumpless. Mis-sitt binjiet li kienu ppjanati, wieħed biss kien lest sal-2010. Dan ġara minħabba problema fuq ħlas, sigurtà u anki minħabba l-kriżi finanzjarja li laqtet id-dinja f’dak iż-żmien. Però
fl-2011, il-proċess tal-bini reġa’ beda għaddej b’ritmu tajjeb u l-kumpless huwa mistenni li jkun komplut din is-sena. Il-kumpless kollu se jkun magħmul minn sitt binjiet kbar li ġew iddisinjati minn ħames periti. Ma’ dawn it-torrijiet, se jkun hemm ukoll żewġ funtani kwadri biex ifakkru l-attakki terroristiċi li ġarrfu l-World Trade Center u ħallew tant nies mejta. L-itwal torri se jkun il-One World Trade Center, li qabel kien jissejjaħ il-Freedom Tower. Iddisinjah ilPerit David Childs u se jkun twil 1776 pied. Dan it-tul ġie magħżul apposta biex ifakkar is-sena li fiha
ġiet iffirmata d-Dikjarazzjoni talIndipendenza fl-Istati Uniti. Dan it-torri se jkollu ħafna miżuri ta’ sigurtà fosthom ħġieġ imsaħħaħ, filters kimiċi u bijoloġiċi u taraġ wiesa’. Barra minn hekk, l-istess struttura tattorri hija magħmula minn taħlita ta’ konkrit u azzar biex tkun iktar b’saħħitha. Ma jonqsux fatturi oħra li huma favur l-ambjent bħal pereżempju l-fatt li l-ilma tax-xita se jkun jista’ jinġabar mis-soqfa u jintuża biex ikessaħ il-bini kollu. Apparti minn hekk, is-sħana kollha se tiġi ġġenerata mill-isteam, biex il-bini juża inqas fossil fuels.
Connected
y JOSEPH bonnici
Ingħaqad mal-ħbieb li jissemmew fl-isbaħ ktieb li qatt inkiteb – il-Bibbja.
ISEM
Saraj
TIFSIRA TAL-ISEM Prinċipessa POST TAT-TWELID Ur tal-Kaldej, Mesopotamja DATA TAT-TWELID Madwar 1800 q.K
DAR
KTIEB TAL-BIBBJA
MIŻŻEWĠA LIL
IBEN
FILM FAVORIT
SONG FAVORITA
Ur, Ħaran u Kangħan Ġenesi 12-23 Abraham Iżakk Touched by an angel Walk like an Egyptian
Xena mis-serje għat-TV ‘The Bible’ tal-History Channel
Diskursata bejn il-ħbieb: Din l-istorja li se nikteb fakkritni fl-istorja tiegħi u ta’ żewġi. George Boldt kien jaħdem ġewwa lukanda ċkejkna fl-Amerika għal snin twal. Xogħlu dejjem wettqu fedelment u n-nies kienu jirrispettawh. Lejla minnhom waslu fil-lukanda mara u raġel anzjani li xtaqu jsibu kamra għal-lejl. George qalilhom li ma kienx hemm iktar post fil-lukanda, imma meta qalulu li kienu fittxew ħafna u ma sabux fejn jgħaddu l-lejl, offrielhom il-kamra tiegħu stess. Għall-ewwel l-anzjani ma xtaqux jaċċettaw, imma mbagħad raw li kien se jkun aħjar jekk jgħidu iva għal din l-offerta. Filgħodu, hu u jħallas lil George, l-anzjan qallu: ‘Inti manager kapaċi ta’ lukanda ċkejkna. Jistħoqqlok tmexxi l-aqwa lukanda fil-pajjiż kollu. Meta nibniha, nibgħat għalik!’ Xi snin wara, George irċieva envelopp li fih kien hemm ittra mingħand William Waldorf Astor u biljett tat-trasport għal New York City. Fl-ittra, George kien mitlub imur New York, ħalli jiltaqa’ ma’ dak l-anzjan li kien raqad fil-kamra tiegħu snin qabel. Meta wasal New York City, George sab jilqgħu lil William, li afdalu t-tmexxija tal-lukanda lussuża li kien bena: il-Waldorf-Astoria Hotel. Il-kliem ta’ William ħallew lil George bla kliem! “Din hi l-lukanda li bnejt biex tmexxi inti!” Il-ħila tiegħu u l-ospitalità li wera ma’ koppja anzjana kienu ġew ippremjati bi kbir! Saraj kitbet
Profil
Qisu l-mod kif mexa żewġek Abraham mal-anġli li żarukom fil-qilla tax-xemx ta’ nofsinhar ħdejn il-balluta ta’ Mamrè. Żewġek laqagħhom u lestielhom l-ilma u l-ikel u huma tawh il-wegħda ta’ iben li kellu jitwieled minnek.
Sandro kiteb
U Alla żamm kelmtu għax kellek tarbija li semmejtha Iżakk. Alla jixtieqna nkunu bħalu, nies ta’ kelma, nies li tista’ torbot fuqna. Madre Tereża kienet tgħid: Aħna m’aħniex imsejħin għas-suċċess, imma biex naħdmu b’fedeltà! Sylvia kitbet 9
Messaġġi Stephanie: Fil-ġrajja tiegħek jissemma wkoll tifel ieħor, Ismagħel. Xi tgħidli fuqu?
J
ien il-mara tal-patrijarka Abraham. Il-kelma patrijarka tindika stil ta’ soċjetà fejn il-missier kien jikkmanda kollox! Kien il-missier li jiddeċiedi fejn toqgħod il-familja, jekk jiċċaqalqux minn post għal ieħor, x’jagħmlu uliedu u jekk xi ħadd kien jonqos, kien hu li jiddeċiedi xi jsir minnu. Saħansitra seta’ jikkundannah għall-mewt. Lil martu seta’ jkeċċiha anke jekk ma tkun għamlet xejn ħażin! Imma żewġi ma kienx ta’ intenzjonijiet ħżiena. Abraham kien l-iktar bniedem twajjeb li daħal fil-ħajja tiegħi. Sa minn meta ħalla d-dar ta’ missieru Teraħ indunajt li kont sibt raġel ta’ kelmtu, raġel li jemmen u li l-fidi tiegħu kienet tmexxih f’kollox. Kien għalhekk li Abraham kellu esperjenza qawwija ta’ Alla veru u din bidlitlu ħajtu. Tant bidlithielu li kien lest iħalli l-art fejn konna ngħixu biex imur fl-art li Alla wiegħdu li jagħtih. Ma kien jonqosna xejn! Konna ngħixu f’belt sinjura u sigura. Kien hemm ġid kemm ridna! Imma s-sejħa li għamillu Alla bidlet kollox. Wara vjaġġ ta’ iktar minn elf kilometru lejn Ħaran, qrib it-Turkija, il-vuċi ta’ Alla l-Għoli ħaditna iktar minn 650 kilometru ’l isfel, lejn l-art ta’ Kangħan, l-art li Alla kien wiegħed lil żewġi. U dan kollu flimkien mal-wegħda ta’ iben li minnu joħroġ ġens kbir. Wegħda li kienet tidher ħolma, għax iben ma kellix! Imma f’dan ukoll Alla żamm kelmtu u kellna lil Iżakk. Ikolli nistqarr li, f’nofs dan kollu, mhux dejjem emmint daqs żewġi. Kien hemm mumenti fejn dħakt bil-wegħda t’Alla, kien hemm mumenti fejn imtlejt bil-għira, imma l-fidi ta’ żewġi żammet il-fidi tiegħi qawwija wkoll.
Min hi? 10 JANNAR/FRAR 2014
Saraj: Ismagħel kien it-tifel tal-qaddejja tiegħi Ħagar. Meta bdejt nara li qed nixjieħ u żewġi Abraham kien se jibqa’ bla werriet, jien inkwetajt. Ma ridtx li l-wegħda li għamillu Alla tintemm fix-xejn. U tajtu l-permess li jkollu iben mill-qaddejja tiegħi, ħalli jirtu hu. Din kienet drawwa komuni fi żmienna, li l-missier ikollu wlied mill-qaddejja. Kienu jitqiesu bħala wliedu xorta waħda u setgħu jirtuh. Imma meta twieled u beda jikber, iddispjaċieni. Fil-fatt, imtlejt bil-għira u ġegħilt lil Abraham jibgħat lil Ħagar u lil binha fid-deżert. Simon: Dak x’ġara meta mortu l-Eġittu? Kellkom xi naqra inkwiet, hux? Saraj: Kemm tafu fuq il-ġrajja tiegħi!! Fl-Eġittu morna għax waqa’ l-ġuħ f’Kangħan. Konna noqogħdu ħdejn il-balluta ta’ Mamrè, f’Kangħan, u mxejna lejn l-Eġittu. Peress li jien minn dejjem kont mara sabiħa, Abraham beda jibża’ li l-Eġizzjani joqtlu lilu biex jeħduni b’marthom. Allura, gdibna u għidna li konna aħwa. Fil-fatt, il-Fargħun ħadni f’daru mingħajr ma għamel xejn lil żewġi. Imma meta nduna bil-qerq ta’ moħħna, keċċiena lil hinn mill-Eġittu. L-istess ħaġa għamilna meta konna flart fejn kien imexxi Abimelek. Imma meta Abimelek ħadni b’martu ma
kellu l-ebda ħtija, għax ħaseb li kont biss oħt Abraham! Stephanie: Min kien Abimelek? Saraj: Dak iż-żmien, kien hemm ħafna rġiel qawwija li kien ikollhom nisa, tfal, qaddejja u mrieħel u nħawi f’idejhom. Abraham tista’ tgħid li sar wieħed minnhom. U Abimelek kien hekk ukoll. Imma spiss kien jinqala’ xi tilwim bejn dawn il-gruppi u ġieli spiċċaw fi gwerer. Abraham resaq bil-grupp tiegħu fl-art ta’ Abimelek għax kien hemm il-bjar tal-ilma u waqafna hemm. Wara li nqala’ xi ġlied bejn il-qaddejja, żewġi offra nagħaġ u baqar lil Abimelek u semmew il-post Bir Saba’, li tfisser ilpost fejn għamlu l-ġurament tal-ftehim. Simon: Iżakk kien l-iben li tajt lil Abraham. Veru li ismu jfisser ‘jidħak’? Saraj: Iva, isem Iżakk hekk ifisser. Dak iż-żmien, id-daħka tal-allat kienet tissemma fir-rakkonti tal-popli pagani wkoll. Imma f’dan il-każ, id-daħka jew tbissima kienet kemm ta’ Alla, kemm tiegħi u wkoll ta’ Abraham. Id-daħka tiegħi u ta’ Abraham kienet ġejja mill-istagħġib quddiem il-ħsieb li seta’ jkollna l-ulied fi xjuħitna. Iddaħka t’Alla kienet il-wegħda li żamm ma’ żewġi. Isem żewġi kien ifisser ‘missier ta’ ħafna ġnus’ u sa issa ma kienx jidher li se jkun hekk. Imma meta żaruna t-tlitt irġiel, jew anġli, u tawna l-aħbar tat-twelid ta’ ibni, il-futur beda jiċċara. Il-wegħda t’Alla kienet se sseħħ! U seħħet tassew!
Messaġġi
Għażiża Saraj, Insellimlek bħal waħda mill-antenati tiegħi. Fil-bidu tal-Vanġelu ta’ San Mattew, minkejja li ma jissemmiex ismek, ibnek jidher bħala wieħed minn dawk li ġew qabli fil-familja tiegħi. Ibnek kien bin ilħelsien. Għax filwaqt li Ismagħel kien imwieled minn qaddejja, Iżakk kien l-iben ħieles ta’ Abraham. U, kif jikteb Pawlu f’waħda mill-ittri tiegħu, jien ġejt fid-dinja biex il-bnedmin li jidħlu fi ħbiberija miegħi jgħixu ħajja ħielsa u jibqgħu ħielsa. Jekk kien hemm bniedem ħieles fi żmienek kien żewġek Abraham. Tant kien ħieles u mhux marbut ma’ xejn, li kien lest li jitlaq mill-art li trabba fiha u jmur jgħix f’art oħra, kilometri sħaħ ‘il bogħod minn dawk id-drawwiet li kiber fihom. Żewġek kien lest ukoll li jeħles millqima tal-allat bla ħajja u jħalli lil Alla veru jmexxilu triqatu. Żgur li sab min imerih f’din l-għażla, imma emmen u ħalla warajh dak kollu li kien jorbtu ma’ ħajja qadima. Imma naħseb l-iktar mod kif wera l-libertà li biha kien jgħix kien meta kien se joffri lil ibnu u ibnek Iżakk fuq l-għolja. Jien ninnota li fi triqtu ma tantx tkellem. Il-ħsibijiet tiegħu kienu bejnu u bejn Alla missieri. Kulma lissen kienet talba lill-qaddejja biex jistennewh u wieġeb lil Iżakk li Alla kien se jipprovdi hu l-annimal għas-sagrifiċċju! Abraham kien tassew bniedem liberu. Jien ukoll għixt din il-libertà! Il-volpijiet għandhom l-għerien, it-tjur tal-ajru għandhom il-bejtiet, imma jien lanqas biss kelli fejn immidd rasi! U fl-istess ħin, kull belt, kull dar, kull familja, kienet post fejn stajt nidħol u nitkellem u nwassal l-imħabba t’Alla missieri għal kull bniedem! U l-offerta tiegħi fuq l-għolja tal-Kalvarju, ftit ‘il bogħod minn fejn żewġek kien se joffri lil Iżakk, kienet iċ-ċavetta għal ħajja ħielsa mid-dnub! Insellimlek Saraj! Int nissilt tbissima ta’ ħajja ħielsa, Ġesù ta’ Nazaret :)
X’taħseb li kien jgħaddi minn moħħ Saraj meta kienet tara lil żewġha joqgħod dejjem għall-kelma t’Alla? Min huma dawk il-persuni li jgħinuk issaħħaħ il-fiduċja tiegħek f’Alla?
U int x’taħseb?
11
minn hawn Kemm wasal malajr
u minn hemm
dan il-pakkett!
Ara wasalli l-pakkett! Ġie permezz ta’ robot fl-ajru - u wasalli wara xi 30 minuta li kont ordnajtu online. Din hija l-viżjoni li CEO ta’ Amazon spjega ftit tal-ġimgħat ilu u li Amazon qed jaħdmu fuqha għall-2015. Amazon Prime Air ħa jkun drone li se jkun jista’ jġorr pakketti li jiżnu sa żewġ kilo (86 filmija tal-ordnijiet fuq Amazon huma ta’ dan il-piż) f’raġġ ta’ 10 mili. L-oġġetti jew pakketti se jintbagħtu f’kontenituri talplastik li jistgħu jiġu miżmuma sewwa minn dawn id-drones. Għalkemm ma ngħatawx dettalji dwar kif dawn id-drones se jaslu fid-destinazzjoni tagħhom, wieħed jista’ jimmaġina li dawn jistgħu jużaw rotta programmata permezz tal-GPS. Amazon 12 JANNAR/FRAR 2014
tista’ saħansitra tikri timijiet ta’ nies li xogħolhom ikun li jikkontrollaw mill-bogħod lil dawn id-drones billi tintuża kamera abbord l-istess drone. Filwaqt li servizz ta’ kunsinna permezz tad-drones jinstema’ kemmxejn fantaxjentifiku u eċċitanti, hemm ostakli reali li jistgħu jżommu d-drones ta’ Amazon Prime Air. Inti tista’ ssuq mingħajr diffikultajiet drone tal-ġugarelli għal ftit minuti. Madankollu, network sħiħ ta’ drones għal skopijiet kummerċjali jkunu jeħtieġu li jiġu regolarizzati u kkontrollati mill-Federazzjoni tal-Avjazzjoni Internazzjonali. Faċli li wieħed jifhem kemm huwa bżonn li jkun hemm regolamenti ta’ sigurtà xierqa… immaġina biss kieku tkun miexi u f’daqqa waħda drone li ma
y FRANKLIN balzan
jkunx qed jaħdem sewwa jaqa’ mis-sema fuqek! U x’jiġri jekk dawn id-drones mingħajr pilota u l-pakketti li qed jġorru jibdew jiġu interċettati mill-ħallelin? Huwa għalhekk li, għalkemm it-teknoloġija neċessarja diġà teżisti, huma meħtieġa iktar preparazzjoni u studju biex dawn id-drones jiġu “ddisinjati skont l-istandards tal-avjazzjoni kummerċjali.” Jidher li mhux Amazon biss qed tikkonsidra din il-possibiltà! L-UPS, FedEx u d-DHL diġà stqarrew li qed jagħmlu l-istudju neċessarju u DHL diġà urew drone, ikkontrollat millbnedmin, li ntuża biex iwassal xi mediċini minn post għal ieħor. Ma naħsibx li nkun qed nimmaġina fil-bogħod wisq jekk naħseb li jien u nħares barra mit-tieqa nara xi wieħed minn dawn id-drones jittajjar fi triqti!
Żgur li xi darba daqqejtha din id-diska, kantajtha jew żfint magħha. U jekk taħseb li int waħdek għamilt dan, sejjer ftit żbaljat għaliex biss biss kien hemm ’il fuq minn 40 miljun persuna li raw il-vidjo uffiċjali ta’ ‘Hey Brother’ ta’ Aviici. Mirrors - Justin Timberlake Ġiet miktuba fis-sena 2009 u f’moħħ ilproducers taddiska kien hemm il-ħsieb li Timberlake joħroġ din id-diska b’mod uffiċjali bejn is-snin 2020 u 2025. Iżda fl-2013, Timberlake iddeċieda li jirrekordja din id-diska li għalih kienet tfisser ħafna. Sa issa,’il fuq minn150 miljun persuna raw il-vidjo uffiċjali tad-diska fuq YouTube. Blurred Lines Robin Thicke Diska li nkitbet f’inqas minn siegħa minn Thicke u Pharrell. It-tnejn li huma kienu qegħdin ġo studjo, xtaqu li jagħmlu xi ħaġa differenti u f’nofs siegħa kitbu u rrekordjaw din id-diska. White Noise Disclosure ft. AlunaGeorge Inħarġet fil-bidu ta’ Frar tal-2013 u hi meqjusa bħala waħda mill-inqas diski tat-Top 10 li n-nies raw il-
y WARREN busuttil
Iżda din hi biss waħda mid-diski li l-aktar għamlu ħoss matul is-sena li għaddiet. Ħa nagħtu ħarsa ħafifa lejn xi oħrajn li spikkaw fl-2013. vidjo tagħha fuq YouTube. B’differenza mid-diski ta’ qabel, din inkitbet minn numru ta’ awturi fosthom Howard Lawrence, Guy Lawrence, Aluna Francis, George Reid u James Napier. Hold On, We’re Going Home Drake Miktuba mill-Kanadiż Drake f’Awwissu tal-2013, hi meqjusa bħala l-aħjar diska minn Pitchfork Music. Ilvidjo uffiċjali tad-diska huwa short film ambjentat f’Miami fl-1985. Din id-diska messet l-ewwel pożizzjoni taċ-charts Hip-Hop ġewwa l-Amerka. Black Skinhead Kanye West Diska Hip-Hop mimlija furja li ħarġet f’Mejju tal-2013. Miley Cyrus ħarġet remix tagħha f’Awwissu talistess sena wara l-MTV Video Music Awards. Fatt kurjuż hu li din id-diska laħqet is-sitt pożizzjoni fiċ-charts tal-Korea ta’ Isfel.
Get Lucky Daft Punk ft. Pharrell Proġett li rnexxa! U allaħares le, għaliex din iddiska ħadet madwar tmintax-il xahar ta’ xogħol kontinwu. Hija diska funk-disco li ħarġet f’April tal-2013 minn Daft Punk u sa Settembru, kienu nbiegħu ’il fuq minn 7.3 miljun kopja tagħha. Royals - Lorde Miktuba f’nofs siegħa u kantata minn Lorde, kantanta minn New Zealand. Lorde tgħid li kitbet din id-diska s-sena ta’ qabel waqt li kienet qiegħda tisma’ numru ta’ diski tal-kantanta ċelebri Lana Del Rey. Proġett mhux mistenni li kiseb suċċess f’numru ta’ charts madwar id-dinja. We Can’t Stop Miley Cyrus Oriġinarjament, id-diska ‘We Can’t Stop’ kienet maħsuba għall-kantanta Rihanna iżda ġiet offruta lil Miley Cyrus millkumpanija Mike Will Made It. 13
Lionel
MESSI
minn hawn u minn hemm
Broken Age ACT 1 y NEIL aquilina
Malli tara din il-logħba tgħid: “Mela ma kellhomx fuq xiex jiktbu tax-Xehda Għasel? Qagħdu jaħluli l-ħin!” Ngħidilkom il-verità, dik kienet l-ewwel reazzjoni tiegħi meta nstallajt il-logħba l-ewwel darba: ħela ta’ spazju fil-hard disk. Imma meta bdejt nidħol iktar fl-istorja tagħha ndunajt kemm
hi logħba li tista’ tappella għal kulħadd.
kull sena jaċċettaw li jiġu ssagrifikati, hi tagħżel li toqtol lil Mog’Chothra.
L-ewwel att fil-logħba Broken Age jittratta 2 ħajjiet, ta’ żagħżugħ u ta’ żagħżugħa, it-tnejn differenti imma t-tnejn l-istess. Shay huwa kosmonawta li mingħalih huwa l-aħħar persuna ħajja. Hu jgħix f’ajruplan spazjali mimli kollu inġenji teknoloġiċi li jikkontrollawlu ħajtu… xejn ma ngħidu: dawn ixebbgħuh u jkun irid ifittex xi ħaġa oħra.
F’din il-logħba naraw dawn iż-żewġ żgħażagħ, f’żewġ dinjiet differenti, kif iħabbtu wiċċhom mal-problemi li jiltaqgħu magħhom. Filwaqt li Shay bħala persuna huwa ‘boring’ minħabba d-dinja li jgħix fiha, minnaħa l-oħra Vella hi kkaratterizzata f’ambjent fejn ikollha iktar avventuri u hi persuna li taf taffronta l-ħajja.
Il-ħajja tat-tfajla, Vella, hija totalment differenti. Hi waħda mill-isbaħ tfajliet li jgħixu fil-villaġġ tagħha u tiġi magħżula biex tiġi ssagrifikata lil Mog’Chothra – monstru li jhedded li jkisser il-villaġġ jekk darba f’sena ma jagħtuhx biex jiekol l-isbaħ tfajla tagħhom. B’differenza minn sħabha l-oħra li
y LAWRENCE fenech
Lake
Nyos Fil-Kamerun hemm għadira li n-nies tal-post kienu jemmnu li fiha xi spirti ħżiena li kultant kienu jitilgħu u joqtlu lin-nies. Però l-ebda xjenzat ma kien jagħti kas dawn l-‘ispirti’ sakemm għodwa waħda fl-1986 mietu 1,700 ruħ u aktar minn 3,500 annimal madwar din l-għadira! Imma x’kien ġara eżatt? 16 JANNAR/FRAR 2014
Taħt din l-għadira hemm xi attività vulkanika u għalhekk joħroġ il-gass carbon dioxide u jitħallat mal-ilma tal-qiegħ talgħadira. Dan il-gass jakkumula fil-qiegħ tal-għadira matul bosta snin għax l-ilma tal-qiegħ ma jitħallatx mal-ilma tal-wiċċ. Fil21 ta’ Awwissu 1986 dan il-gass ħareġ f’daqqa u beda jinfirex
Fil-logħba, inti tista’ taqleb minn karattru għall-ieħor x’ħin trid u l-logħba tintlagħab b’mod vera ħafif, point-and-click. Il-logħba fiha ħafna mumenti ta’ umoriżmu u ċajt imma fiha ukoll spazju fejn wieħed jirrifletti ftit fuq ħajtu meta jqabbilha ma’ Shay u Vella. X’nista’ ngħid iżjed? Qabel nistennew it-Tieni Att, tajjeb li naraw l-Ewwel Att ta’ Broken Age x’inhu…
fil-widien madwar l-għadira Nyos. Il-carbon dioxide hu itqal mill-arja u għalhekk din l-isħaba ta’ gass li ma jidhirx bdiet miexja bil-mod u tifga lin-nies u lill-annimali sa 25 kilometru ‘l bogħod mill-għadira. Ħadd ma jaf eżatt għaliex dan il-gass żbroffa f’daqqa dakinhar – hemm min jaħseb li kienet xi valanga ta’ ġebel li waqgħet flgħadira u hemm min jgħid li l-ilma tal-qiegħ beda jisħon bil-mod sakemm f’daqqa waħda żbroffa. Illum il-ġurnata, biex ma tiġrix diżgrazzja oħra, għamlu numru ta’ pajpijiet fl-għadira li bihom l-ilma bil-gass tal-qiegħ jitla’ fil-wiċċ ħalli l-gass joħroġ ftit ftit u mhux jakkumula hemm matul is-snin.
minn hawn u minn hemm
Tinda għall-Volvo V60 Volvo ħarġu karozza ġdida taħdem blelettriku – il-Volvo V60 – u għall-fiera riedu jagħmlu tinda fuqha li tattira l-attenzjoni. Din it-tinda li vvintaw mhux biss tattira l-attenzjoni imma wkoll tiċċarġja l-batteriji tal-karozza bl-enerġija tax-xemx. U mhux hekk biss: meta tkun żarmata tista’ faċilment titpoġġa filboot tal-istess karozza! Din it-tinda hi magħmula minn qafas tal-aluminju u folja ta’ plastik speċjali li tintrama stirata fuq dan il-qafas. Mal-plastik hemm numru ta’ pannelli solari flessibbli li jiġġeneraw l-elettriku u kapaċi jiċċarġjaw il-batteriji tal-karozza fi 12-il siegħa.
Gates Foundation annualletter.gatesfoundation.org Bill Gates, f’ittra li ħareġ f’isem il-Bill & Melinda Gates Foundation, kiteb dwar tliet ideat żbaljati li, skont hu, qed iżommu lura l-foqra tad-dinja. Gates jgħid li, għalkemm ħafna jaħsbu li ‘d-dinja sejra lura’, hija tabilħaqq ħafna aħjar minn kif qatt kienet. Però hemm bżonn nibqgħu nagħmlu kull sforz biex ngħinu lil min hu fil-bżonn. ‘L-idea li d-dinja ma tistax issolvi l-problemi tal-faqar u tal-mard mhix biss żbaljata. Qed tagħmel il-ħsara.’ L-ittra għandha l-għan li tispjega r-realtajiet tal-baġit li jingħata għallgħajnuna mill-Istati Uniti, u wkoll li
tara li dan il-baġit ma jitnaqqasx. ‘Fl-istħarriġ tal-opinjoni pubblika l-Amerikani jwieġbu li madwar 25% tal-baġit Amerikan imur għall-għajnuna.’ Meta jistaqsuhom kemm għandu tassew imur għal din l-għajnuna, dawn l-istess nies jgħidu 10%. L-ammont reali huwa ta’ inqas minn 1% tal-baġit Amerikan. Gates jerġa’ jaqsam dak il-1%, li jiswa madwar 30 biljun dollaru Amerikan. 11-il biljun dollaru jintefqu fuq is-saħħa, it-titqib, il-mediċini u materjal ieħor li l-Bill & Melinda Gates Foundation tiffoka ħafna millattenzjoni tagħha fuqu. Dan ifisser
madwar ħamest elef dollaru għal kull ‘tifel salvat’. Ta’ min jinnota f’dan il-baġit il-kritika li Gates jagħmel għal kif jitqassmu l-flus. Huwa jqabbel l-ammont li jintefaq fuq għajnuna għall-biedja u jsib li huwa d-doppju ta’ dak li jiġi mogħti għal għajnuna ta’ żvilupp. Lill-militar tingħatalu 60 darba iktar milli għal dawk fil-bżonn talgħajnuna! Bill Gates jagħlaq l-ittra tiegħu b’sejħa għall-azzjoni. ‘Meta xi ħadd jgħidilkom li nistgħu nnaqqsu l-baġit billi naqtgħu mill-għajnuna, nittama li tistaqsuh jekk dan ifissirx iktar imwiet ta’ bnedmin.’ 17
y andrew BORG DANIEL bretas
K
onna ġejjin bil-lajma mill-għalqa tas-soltu, wara siegħa niġru wara l-ballun. Bħal dejjem, erħilna nargumentaw min minna kien l-aqwa u min minna kellu l-aħjar xutt. Fit-triq kont tisma’ biss leħinna, sakemm mill-bogħod bdejna nisimgħu l-għagħa ta’ ċorma nies li mhux soltu tismagħha bħal dak il-ħin. Kif dorna l-kantuniera naraw lil xwejħa titbaqbaq u tgħajjat, sakemm bil-ħass ħażin li kellha fuqha waqgħet mal-art...
Piet, Ġann… morru ġirja sal-knisja forsi ssibu qassis.
X’inqala’ jaħasra...?
Dun Ġorġ, isa, għandna bżonnok malajr. Ejja magħna!!
18 JANNAR/FRAR 2014
Ħassha ħażin waħda, isa, Sur Dun Ġorġ, daqt wasalna…
Tgħid x’qed jiġri hemm ġew Pawl? Imma għaliex? Għaliex ma tridx taħfrilha...?!
Ma nafx! Ħa nipprova nittawwal.
Il-ftit li smajna minn bejn ilpersjani tat-tieqa ħasadna mhux ftit. Minn hemm ġew, Dun Ġorġ ħareġ imnikket għallaħħar. B’rasu baxxuta, lanqas induna bina, u qabad triqtu lejn id-dar, iżomm f’idejh domna żgħira. Ma kontx naf x’inhi, imma meta l-għada ġie l-mużew ikellimna, malajr fhimt x’kien ġara l-ġurnata ta’ qabel...
Din id-domna mhux ta’ b’xejn jgħidulha l-Midalja Mirakoluża...
Dakinhar qalilna kif fuq is-sodda tal-mewt dik il-mara baqgħet tgħid li ma riditx taħfer lil dik li kellha xi tgħid magħha.
Dun Ġorġ baqa’ jinsisti, sakemm fl-aħħar il-mara għamlet sinjal b’rasha li taħfrilha. Dun Ġorġ innota li kellha dik iddomna, tal-Madonna. “Jien ċert li kienet ilMadonna li tatha l-grazzja li taħfer lil min għamlilha d-deni. Ħobbuha lil Marija, u ilbsu din id-domna għax hi żgur tgħin lil min iħobbha!” U dakinhar kull tifel ħareġ bid-domna tal-Madonna mdendla m’għonqu! 19
BIEX QATT
MA NINSEW Ta’ kull sena, fis-27 ta’ Jannar, jiġi mfakkar ‘Jum il-Memorja’. Milli jidher, iżda, il-kruha tax-Shoah, il-qerda tal-Lhud fl-aħħar gwerra dinjija, ftit għadha għallmet lillbniedem. Bħal fl-imgħoddi, il-ġenn tal-ġenoċidji għadu għaddej. Il-mostru tal-ġenoċidju, jiġifieri l-qtil ta’ poplu sħiħ, għandu storja twila. Jitnissel meta xi poplu jaħseb li huwa superjuri għal poplu ieħor, u jipprova jeqirdu minn wiċċ l-art. U minkejja traġedja wara oħra, ilbniedem donnu ma jindunax! Jibqa’ jirrepeti dak li għamlu ta’ qablu, meta lanqas ikun għadu nixef iddemm tal-vittmi tal-istorja. Forsi l-ewwel li jiġi f’moħħna huwa x-Shoah, il-qtil tal-Lhud mill-forzi Nazisti ta’ Adolf Hitler. Imsejjes fuq il-ħsieb li r-razza Arjana kienet superjuri għal kulħadd u l-Lhud kienu essenzjalment ħżiena, Hitler ippjana qerda ta’ sitt miljun persuna Lhudija. Min baqa’ ħaj wara dan l-episodju tal-biża’ fl-istorja moderna, għaraf li att bħal dan m’għandux jirrepeti ruħu u kull 27 ta’ Jannar jitfakkar dak li ġara fl-aħħar gwerra dinjija bit-tama li qatt ma jerġa’ jiġri! Ix-xewqa ta’ min baqa’ jżomm din ilmemorja ħajja hija li juri safejn tista’ twassal il-mibegħda bejn l-aħwa bnedmin! Intagħżel dan il-jum għax kien fis-27 ta’ Jannar 1945 li l-eżerċtu Sovjetiku ħeles lil dawk li kienu għadhom ħajjin fil-kamp ta’ konċentrament ta’ Auschwitz. 20 JANNAR/FRAR 2014
Din il-mibegħda kienet ħadet innar nhar id-9 ta’ Novembru 1938, ‘il-lejl tal-kristalli’, meta l-qawwiet ta’ Hitler kienu kissru l-vetrini ta’ 7,500 ħanut tal-Lhud u ħarqu u kissru d-djar u s-sinagogi ta’ dan il-poplu msejken. Bil-għajnuna tal-qawwa tal-folla, komplew jiddeportaw lil dan il-poplu lejn il-kampijiet ta’ konċentrament minn fejn ftit setgħu joħorġu ħajjin. Għal Hitler u sħabu, dawn il-bnedmin kienu saru problema u għall-mexxejja Nazisti ma kien fadal xejn x’jagħmlu ħlief jirrikorru għal dik li huma kienu jsejħu ‘is-soluzzjoni finali’ – il-qerda totali tal- Lhud! Fil-pajjiż inħolqot kultura ta’ mibegħda msejsa fuq razza suprema. F’din il-kultura ġdida ma kienx hemm post għal razez oħra. Dawk li fil-bidu kienu kampijiet ta’ xogħol biex jeqirdu s-saħħa ta’ min jintbagħat fihom, saru kampijiet ta’ konċentrament biex jeqirdu għal kollox lil kull min kien jiġi meqjus li ma jistħoqqlux jibqa’ jgħix. Il-bluha tal-mewt waqfet malwasla tal-qawwiet Ingliżi, Amerikani u Sovjetiċi li żammew lil Hitler mill-mixja tiegħu. Kien ikun sabiħ kieku nistgħu ngħidu li, għalkemm terribbli, dan kien l-aħħar kapitlu fuq ilġenoċidji imma l-verità hi oħra. Minn dakinhar ’l hawn, il-bniedem kompla jwettaq qerda ta’ poplu, waħda wara l-oħra.
IL-JUGOSLAVJA Fl-1991, ħdax-il sena wara l-mewt tal-mexxej tagħha Tito, ilFederazzjoni jew għaqda Jugoslava bdiet titfarrak minħabba x-xewqa tan-nazzjonijiet fiha li jerġgħu jiksbu l-identità tagħhom. Il-gwerra ċivili li faqqgħet damet għaddejja sal1995. Mhux biss, bdiet ukoll kaċċa bla ħniena għal min kien ta’ razza differenti. Wieħed mill-iktar mexxejja kiefra li baqa’ msemmi għall-ħruxija tiegħu f’din il-gwerra ċivili kien ilġeneral Serb Bosnijaku Ratko Mladic. F’Lulju tal-1995 Mladic attakka l-belt ta’ Srebrenica fil-Bosnia Erzegovina u mexxa l-arresti u l-qtil ta’ eluf ta’ nies. Mladic ġie maqbud fl-2011 u jinsab jistenna s-sentenza mittribunal imwaqqaf apposta. L-ARMENI Il-poplu Armen huwa minoranza li tgħix fit-Turkija. L-ewwel attakk fuq dan il-poplu sar fit-tmiem tas-seklu dsatax, taħt il-ħakma tas-sultan Abdul Hamid it-Tieni, magħruf bħala ‘l-Imdemmi’. Għoxrin sena wara, iż-Żgħażagħ Torok, moviment li ried joħloq nazzjon kbir li jibda mit-Turkija saċ-Ċina, qatagħha li jeqred kull razza fil-minoranza. Fl-24 t’April 1915 qatlu l-għorrief u l-istudjużi Armeni. Wara għaddew għall-eżilju tal-poplu Armen fid-deżert. Mijiet ta’ eluf ta’ nies ċivili ġew maqtula f’kundizzjonijiet estremi. IL-KURDI Minkejja li jgħoddu mal-35 miljun, dawn in-nies jgħixu mferrxin f’faxxa ta’ art li tibda mit-Turkija u tasal
sal-Iran. Qatt ma rnexxielhom jakkwistaw art għalihom u, bħallArmeni, il-ħajja tagħhom fit-Turkija ma kinitx waħda faċli. Kien fl-Iraq fi żmien Saddam Hussein li l-Kurdi għaddew mill-ikbar periklu. F’dak li baqa’ jissejjaħ bħala l-attakk talĠimgħa tad-Demm, il-belt Kurda ta’ Halabja kienet attakkata b’armi kimiċi li qatlu l-abitanti tal-post. Ilqorti Iraqqina ddikjarat dan l-attakk bħala ġenoċidju fl-2010. IT-TIBET Kollox beda fl-1950, meta t-Tibet kien okkupat mill-qawwiet militari Ċiniżi ta’ Mao Tse Tung. Kienet waħda mit-tindifiet tar-razza li ried jagħmel dan il-mexxej. Id-Dalai Lama, ipprova jinnegozja mal-qawwiet Ċiniżi imma dan kien kollu għalxejn. 90,000 ruħ ġew maqtula mis-suldati Ċiniżi. IdDalai Lama kellu jaħrab lejn l-Indja fejn għadu sal-lum. It-traġedja tatTibet għadha għaddejja, bil-gvern Ċiniż ikompli jħeġġeġ lin-nies tiegħu jaħkmu l-artijiet tat-Tibet u jġibu fix-xejn it-tradizzjonijiet u l-kultura ta’ dan il-poplu tal-muntanji. IR-RWANDA F’mitt jum, inqatlu miljun persuna. F’dan ir-reġjun tal-Afrika, jgħixu flimkien il-poplu Tutsi u l-poplu Hutu. Minkejja d-differenzi viżibbli
bejniethom, għexu flimkien għal sekli sħaħ. Baqgħu hekk sakemm il-ħakkiema Belġjani bdew bilpreferenza mal-minoranza Tutsi. Tawhom l-aħjar edukazzjoni, qiegħduhom f’karigi importanti u saru klassi għolja fis-soċjetà. Ixxrara tat-taqtigħa kien l-assassinju tal-President tar-Rwanda Juvenal Habyarimana, li kien mir-razza Hutu. U hawn bdiet gwerra bejn irrazez li wasslet għal qtil bla rażan, ta’ bejn 50 elf u miljun Tutsi. ID-DARFUR F’din iż-żona li tinsab bejn is-Sudan u ċ-Ċad, it-traġedja tat-tindif etniku bdiet madwar erbatax-il sena ilu. Għall-bidu kienu battalji żgħar imma maż-żmien il-ġlied inbidel fi gwerra tar-razza. Fi Frar tal-2003 beda konflitt tal-biża’ li ħalla vittmi lill-abitanti tal-post. Inqatlu għaxriet ta’ eluf ta’ nies u madwar 2 miljun ruħ spiċċaw bla dar. Kompliċi f’dan kollu nsibu lillgvern Sudaniż stess. IS-SAHARAWI Taħt il-Marokk fl-inħawi tasSahara tal-Punent jgħix il-poplu Saharawi, taħlita bejn il-Berberi u l-Għarab tal-Jemen. Ix-xewqa tagħhom hija li jkollhom art li jistgħu jgħidu li hi tagħhom. Meta,
madwar erbgħin sena ilu, kienu qed jaraw raġġ ta’ tama, sabu ma’ wiċċhom il-qilla tal-ġirien. Ir-Re Hussein II tal-Marokk bagħat armata ta’ 350 elf suldat kontriehom. Ħafna ħarbu lejn il-Mawritanja, l-Alġerija u Spanja. Fl-1982, l-Unjoni Afrikana għarfet ir-Repubblika Għarbija tasSaharawi bħala stat indipendenti. Minkejja dan kollu, il-poplu Saharawi għadu bla art. Ir-raġuni wara dan hi li l-art li qiegħed fuqha hija għajn ta’ ġid materjali u ekonomiku għal bosta pajjiżi qawwija madwar iddinja! ID-DMIR TAL-MEMORJA Il-memorja ta’ dan kollu ma ssirx biex nikkundannaw. Dak xogħol il-qrati. Il-memorja ssir biex nitgħallmu mill-iżbalji tal-passat. Meta jinqered poplu, barra t-telfa kbira ta’ ħajjiet innoċenti, li diġà hi telfa kbira wisq, magħhom jinqerdu wkoll għana kbir ta’ ħsieb u għerf, tradizzjonijiet, lingwi, mużika u teżori tal-arti. Fi ftit kliem inkunu qed nitilfu dak kollu li jagħmilna umani. Il-memorja tgħinna sabiex inkunu bnedmin aħjar, nies li ngħixu b’fehma soda li qatt ma nkunu responsabbli ta’ moħqrija ta’ persuna waħda f’ħajjitna, bl-ebda mod! Ninħelsu mill-indifferenza u ngħixu b’qalb li taf tħoss għal kull weġgħa tal-bnedmin ħutna. ✖
21
Madiba
NOEL vassallo y adrian VELLA
NELSON
MANDELA
22 JANNAR/FRAR 2014
1918, 18 ta’ Lulju – Rolihlahla Mandela twieled fil-villaġġ ta’ Mvezo, fir-reġjun ta’ Transkei. Fillingwa t’hemm, dik Xhosa, l-isem Rolihlahla jfisser troublemaker.
1925 – Rolihlahla kien mibgħut fi skola Metodista. L-għalliema tiegħu, Miss Mdingane, tatu l-isem Nelson, skont l-użanza ta’ dak iżżmien li jagħtu ismijiet Ingliżi.
1939 – Nelson beda jattendi kors fl-Università ta’ Fort Hare. Sentejn wara tkeċċa minħabba li ħa sehem fi protesta talistudenti. Mandela ġab ilBaċellerat fl-Arti (B.A.), fl-1943, mill-Università tal-Afrika t’Isfel. 1940, Diċembru – Mandela, flimkien ma’ kuġinuh Justice, irħewlha lejn Johannesburg
Nelson Mandela - “A healer, a Leader, a Legend”. Dawn it-tliet kelmiet dehru miktubin fuq diversi T-shirts u posters fuq bosta nies li ħarġu jiċċelebraw il-ħajja ta’ Nelson Mandela hekk kif tħabbret il-mewt tiegħu. Stramba din hux! Kif tista’ tiċċelebra l-ħajja ta’ xi ħadd li miet? Iva, il-ħajja ta’ Madiba kif kienu jsejħulu s-Sud Afrikani, hi okkażjoni ta’ ferħ għax kienet ħajja ta’ għotja għall-ideali li kien jemmen fihom. Ir-rispett li kien igawdi Mandela kien riżultat tal-ħidma u l-imġiba tiegħu matul ħajtu. F’ħajja ta’ 95 sena, Mandela kellu ħafna fażijiet li ħallew impatt mhux biss fuq pajjiżu imma anke f’ħafna persuni
madwar id-dinja. Biss naħseb li l-kliem sabiħ li kien jgħid ma kien iwassal għal xejn li kieku Mandela ma offriex ħajtu bħala sagrifiċċju għat-twemmin tiegħu. Huwa qal: “Jekk hemm ħolm sabiħ għallAfrika t’Isfel, hemm ukoll toroq li jwasslu għat-twettiq ta’ dan il-ħolm. Żewġ toroq minnhom jisimhom Tjieba u Maħfra.”
is-suwed, ikun ħaġa waħda. Ried li r-reġim tal-Apartheid jispiċċa darba għal dejjem fejn ma jkunx hemm aktar differenza razzjali bejn il-bojod u s-suwed. Mandela kien jemmen li “m’hemmx triq faċli għall-ħelsien u ħafna jkollhom jgħaddu mill-wied taddell tal-mewt biex b’hekk jilħqu l-quċċata tax-xewqat tagħhom.”
Mhux ċajta li tqatta’ sebgħa u għoxrin sena fil-ħabs u toħroġ minn hemm ġew b’daħka fuq wiċċek. Wara tant snin maqful, Mandela ma kellux kliem iebes ta’ rabja jew ta’ tpattija kontra dawk li qafluh, anzi kellu kliem ta’ għaqda. Ried li l-poplu SudAfrikan, kemm il-bojod kif ukoll
Il-messaġġ ta’ Mandela kien wieħed b’saħħtu. Huwa rnexxielu jmexxi pajjiż li kien fuq xifer ta’ gwerra ċivili għall-elezzjonijiet demokratiċi li seħħew mingħajr ebda tixrid ta’ demm. Anke t-tranżizzjoni tiegħu għal president tal-Afrika t’Isfel seħħet bl-iktar mod paċifiku possibbli.
“Ħdimt kontra d-dominanza tal-bojod; ħdimt ukoll kontra d-dominanza tassuwed. Għożżejt l-ideal ta’ soċjetà demokratika u ħielsa, li fiha, l-persuni kollha jgħixu flimkien f’armonija u opportunitajiet indaqs. Dan hu l-ideal li nittama li għalih ngħix, u nikseb. Imma jekk ikun il-bżonn, dan hu l-ideal li għalih lest li mmut.”
– Silta mis-Speech from the Dock
biex jaħarbu ż-żwieġ imħejji għalihom. Hemmhekk daħal jaħdem bħala uffiċjal tassigurtà f’minjiera. Walter Sisulu introduċieh ma’ Lazar Sidelsky li daħħlu jaħdem fil-kumpanija tal-avukati – Witkin, Sidelsky & Eidelman. 1944 – Mandela, flimkien ma’ Ashley Peter Mda,
Walter Sisulu u Oliver Tambo waqqaf il-fergħa taż-żgħażagħ fi ħdan l-African National Congress (ANCYL). 1952 – Mandela, kien arrestat, flimkien ma’ dsatax oħra, għassehem tagħhom f’kampanja ta’ diżubbidjenza ċivili. Is-sentenza kienet ta’ disa’ xhur xogħol iebes, sospiżi għal sentejn.
1952, Awwissu – Nelson Mandela (bis-saħħa ta’ Diploma ta’ sentejn fil-liġi) u Oliver Tambo waqqfu l-kumpanija Mandela & Tambo, l-ewwel kumpanija ta’ avukati suwed. 1956 – Beda dak li baqa’ magħruf bħala t-Treason Trial. 156 persuna, fosthom
Mandela kienu akkużati bi tradiment tal-pajjiż. Il-ġuri ntemm fid-29 ta’ Marzu 1961. Ħadd ma kien misjub ħati. 1960, 21 ta’ Marzu – Seħħ il-massakru ta’ Sharpeville. Il-pulizija fetħu n-nar fuq dimostranti li kienu qed jipprotestaw kontra l-pass laws. Mietu 69 u 181 feruti. 23
1961 – Twaqqfet fergħa militanti fi ħdan l-ANC, l-Umkonto weSizwe (Spear of the Nation), bil-għan li twettaq sabutaġġi. 1962, 11 ta’ Jannar – Mandela telaq, b’mod sigriet, taħt l-isem ta’ David Motsamayi, mill-pajjiż. Huwa żar numru ta’ pajjiżi fl-Afrika, u anke l-Ingilterra, biex jikseb għajnuna għall-
fergħa militanti. Huwa rċieva wkoll taħriġ militari fil-Marokk u l-Etjopja. 1962, 5 ta’ Awwissu – Kien arrestat f’roadblock, ‘il barra minn Howick. Huwa kien akkużat li nċita ħaddiema biex jistrajkjaw, u li telaq mill-pajjiż b’mod illegali. 1962, 7 ta’ Novembru – Mandela ngħata sentenza
Mandela kien jgħid: “Jekk trid li tagħmel paċi mal-għadu tiegħek, trid taħdem miegħu biex imbagħad isir il-ħabib tiegħek.”
ta’ 5 snin priġunerija. Huwa ntbagħat fil-ħabs ta’ Pretorja.
magħruf bħala Speech from the Dock.
1963, 9 ta’ Ottubru – Beda għaddej ġuri (Rivonia Trial), flimkien ma’ oħrajn, fuq akkużi ta’ sabutaġġ.
1964, 12 ta’ Ġunju – Nelson Mandela, flimkien ma’ 7 oħra, ngħata sentenza ta’ għomor il-ħabs. Beda jiskonta s-sentenza filħabs ta’ Robben Island fejn ngħata n-numru 466/64.
1964, 20 ta’ April – Mandela, li kien jaf li s-sentenza kellha tkun mewt jew għomor il-ħabs għamel diskors imqanqal flawla tal-qorti, diskors li baqa’
twemmin ta’ Mandela kien li aħna l-bnedmin m’aħniex kollha l-istess, imma aħna lkoll indaqs. Bla dubju ta’ xejn Madiba kien verament
1982, 31 ta’ Marzu – Intbagħat fil-ħabs Pollsmoor.
bniedem li kapaċi jfejjaq il-ġrieħi ta’ poplu - Healer, mexxej ta’ ħila kbira - Leader u fuq kollox bniedem li ma jmut qatt! – Legend! ✖
Il-bniedem imut imma t-tajjeb li jħalli ma jispiċċa qatt. Nelson Mandela kien bniedem umli u kien kapaċi jara n-nuqqasijiet tiegħu. Darba huwa qal: “Jiena miniex qaddis, sakemm ma tifhmux li qaddis huwa midneb li kontinwament jipprova jagħmel ħiltu biex ma jaqax.” Mandela kien bniedem kbir għax kien kapaċi jiġġieled bil-paċi għal dak li kien jemmen fih. It-
1985, 10 ta’ Frar – IlPresident tal-Afrika t’Isfel, PW Botha offra li jinħeles Mandela jekk dan jirrinunzja l-vjolenza. Mandela irrifjuta l-ħelsien u qal li l-ewwel, il-gvern għandu jwarrab issistema tal-apartheid. 1988, 7 ta’ Diċembru – Intbagħat fil-ħabs Victor Verster, f’Paarl. Hemm huwa kien mogħti dar żgħira fejn qabel kien joqgħod għassies. 24 JANNAR/FRAR 2014
1990, 10 ta’ Frar – De Klerk ħabbar li Nelson Mandela kien se jinħeles mill-ħabs l-għada. 1990, 11 ta’ Frar – Mandela nħeles mill-ħabs. 1993, 10 ta’ April – Chris Hani, persunaġġ ieħor importanti fil-ġlieda kontra l-apartheid, ġie maqtul. Fost it-tensjoni li nħolqot, Mandela, f’diskors lin-nazzjon kollu, appella biex tinżamm il-kalma.
1993, 10 ta’ Diċembru – Nelson Mandela u FW de Klerk irċevew il-Premju Nobel għall-Paċi. 1994, 27 ta’ April – Mandela ivvota għall-ewwel darba.
temm il-karriera politika. Huwa waqqaf il-Fondazzjoni Nelson Mandela bil-għan li taħdem għal soċjetà iktar ġusta.
1994, 10 ta’ Mejju – Mandela kien inawgurat bħala President tal-Afrika ta’ Isfel.
2007, 18 ta’ Lulju – Mandela waqqaf dik li hi msejħa bħala The Elders – numru ta’ mexxejja bil-għan li jaħdmu b’risq il-paċi.
1999 – Wara l-ewwel term bħala President, Mandela
2013, 5 ta’ Diċembru – Miet fl-età ta’ 95 sena.
Immorru dawra bid-dgħajsa? Neħodkom mawra mal-Port il-Kbir? U mela ejjew! Imma qabel irrid ngħidilkom il-ġrajja ta’ waħda mill-binjiet l-iktar antiki li nsibu f’dan il-port. Nistgħu ngħidu li din il-binja rat il-Port il-Kbir tagħna jinbidel maż-żminijiet sbieħ u mdallma tal-istorja ta’ pajjiżna. Dan hu l-Castrum Maris jew inkella kif nafuh illum, il-Forti Sant’Anġlu.
ime T Machine
Castrum Maris Dan il-forti jagħmel parti millfortifikazzjonijiet tal-belt Vittoriosa, jew inkella l-Birgu. Xejn taħsbu, però, li dan il-forti nbena fi żmien il-Kavallieri ta’ San Ġwann! Ara xi studjużi jaħsbu li, minħabba l-post partikolari fejn qiegħed, dan il-bini kien diġà jeżisti bħala tempju pagan jew post ta’ qima fi żmien il-Puniċi u r-Rumani. Nafu żgur li fiż-żmien medjevali, jiġifieri meta Malta kienet f’idejn in-Normanni, dan il-bini ħa rwol iktar importanti bħala post minn fejn kienet titmexxa l-gżira kollha. Iktar tard, fi żmien meta Malta kienet tagħmel parti mis-Saltna ta’ Sqallija, dan il-forti sar id-dar ta’ uffiċjal tar-Re Federiku II. Dan l-uffiċjal kien jissejjaħ il-‘Kastellan’, propju għax kien jgħix f’dan ilkastell. Għandkom tkunu tafu li, f’dan iż-żmien, il-forti kien xi ftit jew wisq differenti milli narawh illum. Apparti li kien iżgħar, il-forti kien mibni bejn erba’ torrijiet, li l-fdalijiet tagħhom għadna nistgħu narawhom sal-lum. Kien fl-1530, li l-istruttura talforti nbidlet ftit mhux ħażin. F’dak iż-żmien, Malta għaddiet f’idejn il-Kavallieri ta’ San Ġwann. Huma
għażlu l-Birgu bħala l-post fejn jgħixu. Kienu jmexxu lil Malta minn hawn u, kif nistgħu naħsbu, il-forti reġa’ ġie msaħħaħ. Ngħiduha kif inhi, fi żmien l-Assedju l-Kbir tal-1565, il-forti għadda minn prova qawwija ħafna, għax kellu jiddefendi l-Port il-Kbir mill-attakki tal-Imperu Ottoman. Min jaf kemm Kavallieri u Maltin iġġieldu minn ġewwa dan il-forti, u kemm balal ġew sparati mill-kanuni li kienu jħarsuh. Il-famuż Gran Mastru Jean de Vallette kien jiġi jitlob f’waħda mill-kappelli li nsibu fil-post, dik ta’ Sant’Anna li tinsab fil-livell ta’ fuq tal-forti. Iżda meta spiċċa l-Assedju u nbniet il-Belt Valletta, il-Forti Sant’Anġlu, għalkemm baqa’ importanti, ma kienx għadu l-post minn fejn titmexxa l-gżira. L-aħħar mexxejja li użaw il-forti bħala bażi militari kienu l-Ingliżi. Meta waslu Malta, żewġ gruppi ta’ suldati tpoġġew fil-forti biex jiddefenduh. Iżda, iktar tard, għall-ħabta tal-1912, il-forti ngħata f’idejn il-qawwa navali Ingliża, jiġifieri lil dik li tissejjaħ ir-Royal Navy. Tant hu hekk, li l-Ingliżi taw lil dan il-forti isem
y karol paul DE BONO
ta’ vapur – HMS Egmont. Iktar tard biddlulu ismu għal HMS St. Angelo. Fi żmien it-tieni gwerra dinjija, il-forti sofra ħafna ħsarat, bħall-bqija talPort il-Kbir. Fl-1979, l-Ingliżi telqu għal kollox minn Malta, iżda lil HMS St. Angelo ma setgħux jeħduh magħhom! Għalhekk tawh lill-gvern Malti. Matul iż-żmien, il-forti kien se jiġi mibdul f’lukanda, iżda meta l-proġett ma rnexxiex, il-bini ġie abbandunat. Matul dan iż-żmien ġarrab ħafna ħsarat. X’ħasra hux! Bini li kien ilu għal tant snin iservi lil Malta kellu jkun abbandunat u mitluq! Fi żmien iktar riċenti, il-parti ta’ fuq tal-Forti, flimkien mal-kappella ta’ Sant’Anna, ingħataw mill-ġdid lill-Ordni ta’ San Ġwann. Illum, din il-parti hija d-dar ta’ wieħed minn dawn il-Kavallieri. Aħna u għaddejjin minn ħdejh se tinnutaw li qiegħed isir xogħol kbir ta’ restawr. Dan ix-xogħol qiegħed isir minn Heritage Malta, bil-għajnuna finanzjarja tal-Unjoni Ewropea. Ajma! Għejjejt inpaċpaċ! Tridux, mela naqbdu d-dgħajsa u mmorru naraw b’għajnejna dan kollu li għidtilkom? Tlaqna! ✖
25
y daniel MICALLEF
Qatt rajt lil xi ħadd marid bil-pesta, bi-deni rqiq jew bil-lebbra? Probabbli le. F’Malta, dalmard bilkemm jeżisti; saħansitra, ħafna mit-tobba tagħna rawh biss fuq xi ktieb. Però, kieku kellna mmorru f’partijiet mill-Asja jew l-Afrika, l-istorja kienet tkun differenti. Ilfaqar jaffettwa ħafna s-saħħa ta’ poplu tant li popolazzjoni fqira, diffiċli tkun f’saħħitha. L-ispeċjalità li tgħin biex iżżomm popolazzjoni f’saħħitha tissejjaħ is-saħħa pubblika.
is-saħħa pubblika LONDRA: ĦAFNA SNIN ILU L-istorja tas-saħħa pubblika tmur lura eluf ta’ snin. Ħafna popli kienu jfittxu li jikkontrollaw affarijiet li jagħmlu l-ħsara bħall-alkoħol żejjed u l-ikel imniġġes. Ir-Rumani, per eżempju kienu għarfu li l-mard jonqos meta jkun hemm sistema tajba tad-drenaġġ fl-ibliet. Jekk nagħmlu fast forward għasseklu dsatax, niltaqgħu ma’ storja interessanti. Kull sena, il-kolera tolqot madwar erba’ miljun ruħ fil-pajjiżi l-foqra u toqtol iktar minn mitt elf minnhom. Illum nafu li l-marda tiġi minn mikrobu li jwassal għal ħafna remettar u dijarea, imma dak iż-żmien ħadd ma kien jaf bil-mikrobi li jġibu l-mard. John Snow twieled fl-1813 f’parti fqira tal-belt ta’ York, l-Ingilterra. Ta’ erbatax-il sena beda jitgħallem il-mediċina fi Newcastle, fejn iltaqa’ mal-kolera li qatlet 10% talpopolazzjoni tal-belt. Meta kellu 41 sena, il-kolera faqqgħet f’parti minn Londra. Sa dak iż-żmien 26 JANNAR/FRAR 2014
kienu jaħsbu li dil-marda kienet ġejja mit-tniġġis fl-arja, imma lil Dr Snow, din ma niżlitlux. Bl-għajnuna tal-kappillan, beda jistħarreġ fejn kienu joqogħdu dawk li ntlaqtu mill-kolera. Blistudju tiegħu intebaħ li dawk kollha li mardu bil-kolera kienu qed iġibu l-ilma minn għajn li kien hemm fi Broad street u kkonkluda li bilfors li l-marda kienet ġejja minn dak l-ilma. Dr Snow għalhekk irranġa biex jitneħħa l-manku tal-għajn u b’hekk salva ħafna ħajjiet. Illum nafu li l-għajn kienet tieħu l-ilma minn bir qrib foss tad-drenaġġ. Mhux ta’ b’xejn li kien ikun hemm ħafna mikrobi u mard! AĦJAR UFF MILLI AĦĦ Min jaħdem fl-ispeċjalità tassaħħa pubblika ma tantx jara pazjenti, imma għandu ċ-ċans li jgħin lil gruppi kbar ta’ nies bħalma għamel Dr Snow. Illum, jagħmlulna riklami biex nieħdu t-tilqim bħal tal-influenza għax aħjar tingiża milli marda kerha.
Jgħidulna biex ma niklux ikel b’ħafna xaħam u zokkor u biex ma niħdux porzjonijiet ikbar milli nifilħu, għax aħjar platt iżgħar u ħajja itwal. Jgħidulna biex ma mmissux mad-drogi u s-sigaretti għax il-pjaċir li jagħtu hu żgħir wisq ħdejn ir-riskji u l-ħsara li jġibu. Jgħidulna nimxu u nipprattikaw xi sport għax aħjar ġirja fil-kampanja, filground, jew fil-Museum, inkella ġirja lejn l-isptar b’xi problema tal-qalb meta nikbru. Jgħidulna nevitaw ix-xemx qawwija u nużaw sunscreen, għax aħjar dilka sunscreen milli xi ħarqa tax-xemx jew kanċer tal-ġilda. Qatt mhu la tard wisq u lanqas kmieni wisq biex nieħdu ħsieb iktar ta’ saħħitna! LIL HINN MIR-RIKLAMI Wieħed mix-xogħlijiet oħra li jagħmlu dawk li jaħdmu filqasam tas-saħħa pubblika hu li jagħmlu statistika tal-mard li hawn fil-pajjiż u x’inhuma l-kawżi tal-mewt. Din tgħin
biex min imexxi l-isptarijiet u s-servizzi tas-saħħa ikun jista’ jippjana għall-futur. Dawk li jaħdmu fis-saħħa pubblika jkunu jistgħu jgħinu lill-gvernijiet biex jinvestu f’dak li hemm veru bżonn għall-ġid tan-nies. It-tobba huma obbligati jinfurmaw lid-dipartiment tassaħħa pubblika meta jiltaqgħu ma’ xi mard. Jekk per eżempju, xi ħadd jimrad bl-istonku tiegħu wara li jmur jiekol ġo restorant, it-tobba jinfurmaw lid-dipartiment tas-saħħa pubblika li jkun jista’ jiċċekkja li r-restorant ikun qed jieħu jipprepara l-ikel b’mod tajjeb. Faċli nindunaw kemm ix-xogħol ta’ dawk li jaħdmu fis-saħħa pubblika jaffettwa s-saħħa ta’ ħafna nies. Tajjeb li aħna niftakru li wara dak ix-xogħol, hemm ħafna nies li aħna ma narawhomx, imma li qed jaħdmu għall-ġid ta’ saħħitna u għalhekk tajjeb nagħtu kas dak li jgħidulna. ✖
ID-DENI RQIQ U MALTA X’tixtieq issir la tikber? Ma nafx x’kien jixtieq isir la jikber Temi Zammit. Il-biċċa hi li dan sar arkeologu, storiku, professur tal-kimika, tabib, studjuż tal-mikrobi, riċerkatur, awtur, rettur tal-Università ta’ Malta u l-ewwel direttur talMużew Nazzjonali tal-Arkeoloġija! Id-deni rqiq kien jolqot eluf ta’ nies u joqtol mijiet kull sena. Fl-1887, wieħed tabib Ingliż, David Bruce sab il-mikrobu li jikkawża d-deni rqiq fid-demm ta’ nies morda bih. Imma ħadd ma kien jaf kif il-mikrobu kien isib ruħu fil-bniedem. Fl-1905, Temi Zammit skopra li l-mogħża kienet il-kawża ta’ dan il-gwaj. Ħafna nies kienu jixtru l-ħalib frisk tal-mogħoż mit-toroq. Jekk il-mogħża kien ikollha l-mikrobu, dan seta jgħaddi għall-bniedem. L-iskoperta ta’ Temi Zammit wasslet biex il-ħalib kollu li nsibu llum hu ppasturizzat, jiġifieri msaħħan għal ċertu ħin biex jinqatlu l-mikrobi kollha li jġibu l-mard. Ħasra li ħafna mill-mertu tal-iskoperta ħadu Dr Bruce, tant li l-mikrobu semmewh Brucella… kieku, min jaf, forsi minflok kienu jsemmuh Zammitella! 27
intervista mal-qaddisin
L-istorja interessanti
ta’ Carlo Acutis
Għall-ewwel darba fl-istorja ta’ Xehda Għasel, se nikkomunikaw ma’ żagħżugħ qaddis nisrani permezz talinternet! Minkejja li l-intervista hija mistħajla, il-laqgħa tagħna ma’ Carlo Acutis, żagħżugħ Taljan, saret tassew permezz tas-sit li ħoloq huwa stess u li tistgħu tidħlu fih fuq dan l-indirizz:
www.carloacutis.com
Għażiż Carlo, bħal-lum sena, kellna ċ-ċans nitkellmu ma’ Gilbert Simiana, żagħżugħ Malti li miet ta’ età żagħżugħa. Aħna u nduru fuq l-internet iltqajna miegħek, b’ħajja tassew tixbah lil tiegħu. Kienet tassew sorpriża kbira u sabiħa! L-internet u t-teknoloġija kienu għal qalbi ħafna. Peress li twelidt fi żmien it-teknoloġija tal-informatika, saret waħda mill-interessi tiegħi jien u nikber. L-internet u l-ħolqien ta’ siti elettroniċi kienu mod kif nesprimi dak li ngħożż u wkoll kif inħaddem it-talenti tiegħi. Ma xtaqtx inħalli l-ħiliet li Alla tani fuq l-ixkaffa. Spiss kont ngħid li ‘aħna nitwieldu oriġinali, imma ħafna minna jibqgħu biss fotokopji!’ Għalhekk ippruvajt inwassal messaġġ permezz ta’ dak li kien għal qalbi. Kont inħobb 28 JANNAR/FRAR 2014
nagħmel ukoll xi xogħol ta’ video editing u ngħin fi tħejjija ta’ materjal għall-istampa. Mela għalhekk iltqajna miegħek b’dan il-mod, fuq il-websajt li bdejt inti u komplew ħbiebek... Iva, wara l-mewt tiegħi fil-11 t’Ottubru tal-2006, ħbiebi komplew il-websajt li bdejt jien. Kuntent ħafna bil-ġid li qed isir permezz tagħha. Ħallew il-paġni li tellajt jien u żiedu oħrajn magħhom.
biex tiċċelebra d-dħul tiegħi filfamilja nisranija. Kien mument importanti għall-familja. IlMagħmudija hija importanti għax twassal lir-ruħ għas-salvazzjoni permezz tar-ritorn għall-ħajja divina. Ħafna ma jifhmux kemm dan ir-rigal jiswa iktar millkonfetti, mir-rigali u mill-ilbiesi bojod. Uħud ma jindunawx x’rigal kbir Alla jagħti lill-bniedem fil-Magħmudija. Mill-Ingilterra għaddejna għal Milan, fejn għixt il-bqija tal-ħajja tiegħi.
Carlo, tgħidilna xi ħaġa fuq ilħajja tiegħek? Jiena twelidt l-Ingilterra imma iktar tard għixt l-Italja. Twelidt Londra fit-3 ta’ Mejju 1991. Ilġenituri tiegħi, Antonia u Andrè, ħaduni għall-Magħmudija filknisja tal-Madonna tad-Duluri nhar it-18 ta’ Mejju. Ommi ħejjiet kejk forma ta’ ħaruf
Tidhru li kontu familja sinjura... Iva, il-ġenituri tiegħi kellhom karrieri li permezz tagħhom setgħu jgħixu ħajja komda. Però ma konniex ninsew lil min hu fil-bżonn. Meta morna Assisi, lin-nanna kont infakkarha biex nippreparaw ikel għall-foqra u kont inlesti xi flus fil-kartiera biex ngħin lil min ikollu bżonn. Kellna
wkoll il-qaddejja d-dar. Dawn kienu saru ħbieb kbar tiegħi. Minkejja li kien hemm min ma kienx Nisrani, konna nitkellmu ħafna dwar il-fidi nisranija. Kien dejjem faċli għalik li tistqarr il-fidi tiegħek? Kienet l-hena tiegħi, imma ma kinitx ħaġa faċli. Meta darba kellna diskussjoni waqt il-klassi tar-reliġjon, kont l-uniku student li esprimejt ruħi kontra l-abort. Kien hemm kwistjonijiet oħra li ma kontx inċedi dwarhom. Waħda minnhom kienet l-attitudni ta’ wħud minn sħabi lejn il-minoranzi. Kien hemm okkażjonijiet fejn kelli nidħol għal persuni bi bżonnijiet partikolari għax kien hemm min kien qed jaqbad magħhom. Ippruvajt ngħin kemm stajt lillimmigranti, lill-anzjani, lil tfal li ġejjin minn familji bi problema. Fil-websajt tellajt vidjows li jħajru għall-volontarjat... Iva, rajthom dawk il-vidjows. Interessanti kif qegħidt kollox f’forma ta’ vjaġġ fl-ispazju. Imma l-ispazju tiegħek mhux spazju tal-kwiekeb u l-pjaneti. Huwa dak l-ispazju fejn issib ruħek ma’ ħbiebek tal-qalb. Ħbiebi tal-qalb kienu minn dejjem Ġesù, il-Madonna u l-qaddisin. Fil-fatt, waħda mill-paġni tas-sit li bnejt hija skoperta tal-ħbieb qaddisin li għandi fis-sema.
Semmejthom f’ħajti u ltqajt magħhom f’mewti! Nistieden lil kull min qed jaqra biex jidħol fiha u jfittex il-ħajjiet tal-qaddisin li kont nammira. Kemm tikklikkjaw fuq l-isem u ssibu dak li sibt jien dwarhom. Minbarra l-qaddisin kelli, u għad għandi, mħabba kbira lejn il-Madonna. Ir-rużarju kont nitolbu kuljum. L-Ewkaristija wkoll mexxietni matul ħajti kollha. Kont insejħilha ‘t-triq prinċipali tiegħi għas-sema’, ‘la mia autostrada per il cielo’. Tinsewx li kien Ġesù stess li qalilna li ħadd ma jmur għand il-Missier jekk mhux permezz tiegħu. Fuq il-websajt tellajt ukoll wirja virtwali ta’ mirakli tal-Ewkaristija madwar id-dinja. Carlo, rajt ukoll sezzjoni dwar l-annimali. Tista’ tgħidilna xi ħaġa dwarha? L-annimali kont inħobbhom ħafna. Briciola, Stellina, Chiara u Poldo kienu klieb tassew għal qalbi. Bambi u Cleopatra kienu l-qtates tal-familja. Barra minn dawn għandi stampi tal-annimali favoriti tiegħi u links għas-siti li kont inħobb inżur, fosthom dik ta’ National Geographic. Kelli mħabba speċjali għad-dniefel. L-annimali juruna l-kobor t’Alla u meta nħares lejhom kont nimtela b’ħafna mħabba u paċi.
Rajt xi ħsibijiet tiegħek fuq il-qdusija. Tista’ tkellimna dwarhom? Il-qdusija għandha tkun ixxewqa ta’ kull bniedem. Jekk ma jkollniex din ix-xewqa, għandna nitolbu lil Alla jagħtihielna. Fil-programm ta’ kull ġurnata għandu jkun hemm il-Quddiesa u t-Tqarbina, ir-Rużarju u l-qari mill-Iskrittura. Il-qdusija tikber fil-mumenti quddiem Ġesù Ewkaristija u wkoll bil-qrar regolari darba fil-ġimgħa. Tajjeb ukoll li nitolbu ħafna lil Alla u lill-Madonna għalloħrajn. Parir ieħor li nagħti huwa l-imħabba lejn l-anġlu kustodju. Itolbuh jgħinkom kontinwament ħalli jsir il-ħabib tagħkom. Carlo, ħallejt din id-dinja f’età żagħżugħa. Iva, peress li kont ġuvni b’saħħti u sportiv, ħadd ma kien jobsor li l-marda li kelli kienet se tinfirex daqshekk malajr. Xahar qabel mewti t-tobba ndunaw li kelli l-lewkemja fi stadju avanzat. Offrejt it-tbatijiet tiegħi, li kont inħoss li ma kinux iktar minn ta’ ħaddieħor, għall-bżonnijiet tal-Papa u tal-Knisja u sabiex immur dritt il-Ġenna wara mewti. L-istess bħalma għamel ħabibi u ħabibkom Gilbert. ✖
varjeta` Jannar
Fis-27 ta’ Jannar 1973, ġie ffirmat it-Trattat ta’ Paċi li temm il-gwerra tal-Vjetnam. Fil-15 ta’ Jannar 1892, fi Springfield, Massachusetts, ġew ippubblikati għallewwel darba r-regoli ta’ logħba ġdida. F’din illogħba basktijiet li kienu jintużaw għall-ħawħ kellhom jiġu mdendla ma’ njama fil-għoli. Maż-żmien din il-logħba kellha ssir il-baskitbol!
Fid-9 ta’ Jannar 1953 infetħu l-kwartieri talĠnus Magħquda fi New York City.
Bejn maħbubin
Hu: Inħares lejn il-qamar u nara lilek! Inħares lejn ixxemx u nara lilek! Inħares lejn il-kwiekeb u nara lilek! Hi: Għidli. X’tixtieq mingħandi? Hu: Warrabli ftit min-nofs, jekk jogħġbok!
Frar
Ċajta Kultant Prezzijiet
Kemm tiswa din l-umbrella? Ħames ewro. X’nista’ nieħu b’inqas minn ħames ewro? Tixriba tajba!
Omm u binha
Wara li tatu xebgħa tajba fuq wara, l-omm qalet lil binha: Ibni, jien inħoss bħalek meta jkolli nagħmillek hekk! Iva, mà. Imma mhux fl-istess post!
Fl-24 ta’ Frar 1968 kienet imħabbra l-iskopertà tal-pulsar. Din hija stilla żgħira b’densità kbira li ddur b’veloċità enormi u tarmi raġġi ta’ enerġija.
Fil-25 ta’ Frar 1841 twieled il-pittur Franċiż PierreAuguste Renoir.
Fis-6 ta’ Frar 1935 inbiegħet għall-ewwel darba l-logħba Monopoly.