Xehda Ghasel by Alan Bonello

MEJĠUN2011 €1.50

Jibda l-Istaġun tas-Supereroj

‘Avengers Assemble’ Xrara li qabbdet ħuġġieġa Iż-Żagħżugħ wara r-rivoluzzjoni

Ayrton Senna

Is-sewwieq Brażiljan li sar leġġenda talFormula 1

Ħajt ta’ 6,000 kilometru

l-istorja wara l-Great Wall of China

Kun tal-magażin favorit tiegħek Idħol fiċ-ċans li tirbaħ l-aħħar album tal-Jars of Clay billi xxerred il-kelma dwar il-magażin Xehda Għasel. Kulma trid tagħmel huwa li tqassam erba’ flyers (ara paġna 18) lil sħabek li mhumiex abbonati u kull darba li xi ħadd minnhom jabbona, ismek flimkien mal-isem talabbonat il-ġdid, jidħol fil-lotterija. Jekk taħseb li erba’ flyers mhumiex biżżejjed, ibagħtilna email fuq xehda@sdcmuseum.org u nibagħtulek kopja ta’ din il-paġna. Kun ambaxxatur tal-magażin favorit tiegħek!

Min huma l-Jars of Clay? Jars of Clay huma rock band ta’ nsara li l-mużika tagħhom titkellem fuq dak kollu li għalihom huwa importanti. Jekk tixtieq issir taf aktar fuqhom żur is-sit tagħhom www.jarsofclay.com.

L-aħħar sforz, ħbieb. Il-vaganzi fil-qrib imma qabel ma nibdew intiegħmu dawk l-imberkin vaganzi fadal li nagħtu l-aħħar spinta qabel jibdew l-eżamijiet. Toqgħodx tgħid ‘dak ħafif’ jew inkella ‘dak mhux importanti’. La qed tistudjah ifisser li hu importanti. Għalhekk nissuġġerilek li tara ftit kemm jiem fadal u tippjana l-ħinijiet tal-istudju. M’hemmx għalfejn tinqafel id-dar jew tqatta’ l-ħin kollu quddiem il-kotba. Ara kemm għandek bżonn ħin għall-ħowmwerk (li diġà hu tip ta’ studju) u żid miegħu bejn siegħa u sagħtejn għal reviżjoni tajba ta’ dak li għamilt din is-sena. Ninsab ċert li ħafna minnkom ilkom sew li bdejtu dduru s-suġġetti, u jekk hemm min għadu qed jeħodha bil-mod, issa ż-żmien li neħduha bis-serjetà. Ftakar li l-ebda tim qatt ma rebaħ kampjonat billi qagħad jagħmel biss dak li jieħu gost jagħmel. Ikun hemm żmien fejn kull plejer tat-tim ikollu jagħmel dak it-training li tassew iħossu diffiċli u li qabel kien jipprova jaħrab.

F’din il-Ħarġa: 2 Xrara li qabbdet ħuġġieġa Jiena Ġoma ta’ Pinu l-Pastizzar 4

Avengers 5 Assemble Ayrton 8 Senna Żgħażagħ, studenti u nsara 20

L-istess intom ħbieb! Kull wieħed u waħda minnkom il-qarrejja qed tieħdu sehem f’kampjonat u li għalih hemm bżonn it-training. Is-sabiħ tal-kampjonat tagħkom hu li rebbieħa jista’ jkun hemm ħafna aktar minn wieħed! Filwaqt li f’bosta mill-isports nispiċċaw b’rebbieħ wieħed, fil-kampjonat tagħkom, kull min jagħmel sehmu jieħu l-premju li ħaqqu. Isa, taqtgħux qalbkom! L-aħħar sforz, imbagħad wara għandkom ftit jiem ta’ mistrieħ mistħoqq! ✖

L-Avventuri 22 ta’ Corey u Rurk Ewreka: Is-Sinsla

Dawl tad-Dinja Ħajt twil 6,000 kilometru

Paġni ta’ Varjetà:

Produzzjoni Kummissjoni gHall-Formazzjoni tat-Tfal u l-MagHZulin taS-SoCjetA tad-Duttrina Nisranija - M.U.S.E.U.M.

Kontributuri

JOSEPH BONNICI ALAN BONELLO Robert Aloisio Kurt Miceli George Cassar Reuben Ellul Karol DeBono Clifton Sammut Raymond Muscat Matthew Gruppetta Silvan Vella Lawrence Fenech AARON AQUILINA FRANKLIN BALZAN Daniel Micallef Neil Aquilina Andrew Borg Tazia Hall Noel Vassallo Adrian Vella ROBERT MICALLEF REUBEN SAMMUT UFFICCJU Distribuzzjoni

ABBONAMENTI XEHDA GHASEL, DAR GENERALI TAS-SOCJETA TAD-DUTTRINA NISRANIJA, TRIQ SAN GORG PRECA, MARSA Grafika

www.designedbyal.com

Stampa

Veritas Press, Zabbar

Minn Hawn u minn hemm 14

Poster

y robert ALOISIO

Sa ftit xhur ilu, l-isem Muħammed Bouażiżi ma kien sema’ bih ħadd għajr qrabatu u ħbiebu. Illum, isem Bouażiżi sar magħruf maddinja kollha u huwa meqjus bħala s-simbolu tar-rivoluzzjoni li qed tbiddel wiċċ il-pajjiżi Għarab, l-aktar dawk fl-Afrika ta’ Fuq. Dan iż-żagħżugħ Tuneżin ta’ 26 sena biss, b’sulfarina mhux biss ta n-nar lilu nnifsu, imma xegħel ilħuġġieġa ta’ diversi popli Għarab kontra l-ħakkiema tagħhom bħal fl-Eġittu, fil-Libja, fil-Jemen, filBahrain u fis-Sirja. Tarek el-Tajjeb Mohamed Ben Bouażiżi, magħruf bħala l-Beżbuża, twieled fid-29 ta’ Marzu 1984 f’Sidi Bouzid. Missieru, li kien bennej, miet b’attakk f’qalbu meta Tarek kien għad kellu biss tliet snin. Xi żmien wara, ommu Manubja żżewġet lil ħu missieru, imma saħħet zijuh ma tantx kienet tajba u peress li dan ma setax imur għax-xogħol b’mod regolari, Tarek ta’ għaxar snin kellu jibda joħroġ jaħdem biex ikun jista’ jgħin lil ommu u lis-sitt ħutu. Għamel diversi xogħlijiet, iżda x-xewqa tiegħu kienet minn dejjem li jiggradwa. Dan xtaqu kemm għalih kif ukoll għal ħutu l-oħra, iżda l-qagħda ħażina talfamilja tiegħu ġegħlitu, ta’ dsataxil sena, jħalli l-iskola żgħira fejn kien jattendi f’Sidi Salaħ biex ikun jista’ jaħdem full-time. 2 MEJJU/ĠUNJU 2011

Iżda f’Sidi Bouzid, belt f’nofs itTuneżija, il-korruzzjoni u l-qgħad huma problema kbira. F’belt ta’ kważi erbgħin elf ruħ, terz tal-ħaddiema huma bla xogħol. Iż-żagħżugħ applika għal diversi xogħlijiet, fosthom mal-armata, imma dejjem sab il-bibien magħluqin. Għalhekk iddeċieda li jibda jbigħ il-ħaxix u l-frott fit-toroq fejn kien jaqla’ mal-mitt ewro fix-xahar. Minnhom kien jgħajjex lill-familja u jħallas għallmiżata ta’ oħtu li bdiet tattendi

l-università. Kellu wkoll xewqa li jixtri vann li bih ikun jista’ jdur ibigħ il-ħaxix. Iżda xi uffiċjali tal-pulizija korrotti ma ħallewhx bi kwietu. Sa minn meta kien għadu żgħir, il-pulizija kienu mqabbdin miegħu. Mhux l-ewwel darba li kkonfiskawlu l-ħaxix għax kienu jgħidulu li ma kellux permess ibigħ. Iżda l-verità hi li Tarek ma riedx u lanqas biss kellu mnejn ixaħħam lill-pulizija

biex iħalluh ibigħ fit-toroq. Nhar is-17 ta’ Diċembru 2010, Tarek iddejjen madwar €150 biex ikun jista’ jixtri xi prodotti ħalli jbigħhom, iżda hekk kif rama l-karretta, il-pulizija kkonfiskawlu kollox. Pulizija mara tatu daqqa ta’ ħarta, beżqitlu, ikkonfiskatlu l-miżien, qalbitlu l-ħaxix u l-frott u offendietlu lil missieru mejjet. Pulizija oħra li kienu magħhom komplew jgħajruh u jsawtuh.

l-inċident, jiġifieri fl-4 ta’ Jannar 2011, iż-żagħżugħ miet kawża tal-ħruq estensiv li sofra. Għallfuneral tiegħu huwa stmat li attendew iktar minn 5,000 ruħ. Dakinhar il-pulizija ma ħallietx lin-nies jgħaddu mill-post fejn Tarek ta n-nar lilu nnifsu. Waqt il-marċ bit-tebut lejn il-qabar, bosta nstemgħu jaħilfu li kienu se jpattuha lil dawk li wasslu għallmewt tiegħu.

Iż-żagħżugħ, umiljat u mbikki, irħielha lejn l-uffiċċju talgvernatur lokali biex jipprotesta għal dan l-aġir abbużiv talpulizija. Il-gvernatur irrifjuta li jiltaqa’ miegħu u hawn Tarek ma felaħx iktar ibati inġustizzji u qallu: “Jekk ma taranix, naħraq lili nnifsi.” Siegħa biss wara li ġara dan l-abbuż mill-pulizija, Tarek iddisprat mar xtara landa petrol u ta n-nar lilu nnifsu quddiem l-istess bini tal-gvern. Lil ommu għall-ewwel qalulha li kien iddaħħal l-isptar għax marad. Meta saret taf verament x’ġara taha ħass ħażin. “Veru kien kuntent dakinhar,” irrakkuntat ommu iżjed tard, “ma kienx jorqod ħafna minħabba x-xogħol imma kien kuntent. Jum qabel kien mar jixtri l-affarijiet u filgħodu ħareġ biex ibigħhom.” Kienet l-aħħar darba li ratu ħaj u b’saħħtu. “Aħna nies fqar f’Sidi Bouzid. M’għandniex flus imma għandna d-dinjità tagħna u d-dinjità ħaduhielu b’daqqa ta’ ħarta u kliem mhux xieraq.”

Biex itaffi r-rabja tal-poplu, il-gvern Tuneżin fetaħ inkjesta dwar x’wassal liż-żagħżugħ biex jagħti n-nar lilu nnifsu. Il-pulizija Faida Hamdi kienet arrestata f’żewġ okkażjonijiet, l-ewwel wara ż-żjara tal-President Tuneżin fl-isptar u t-tieni wara laqgħa li l-istess President kellu ma’ omm u waħda minn ħut Tarek. Iżda l-arrest tagħha kien farsa għax inħelset mill-ewwel u, kif stqarr ħuha, hija nżammet millawtoritajiet biex jipproteġuha u mhux biex jinvestigawha. Ilpoplu Tuneżin ma felaħx iżjed u l-protesti kontra l-gvern li bdew f’Sidi Bouzid malajr infirxu flirħula l-oħra sakemm waslu anke f’Tuneż. Ir-rabja tal-poplu tant kienet kbira li fl-14 ta’ Jannar ta’ din is-sena l-President Ben Ali ħarab mal-familja tiegħu wara 23 sena jmexxi l-pajjiż.

Minn meta miet iż-żagħżugħ, ritratt tiegħu twaħħal malmonument tal-mużajk li hemm barra l-uffiċċju fejn ta n-nar lilu nnifsu u d-data ta’ meta ġara dan l-inċident tpinġiet biż-żebgħa fuq diversi ħitan. Familjari u ħbieb tiegħu jiftakruh bħala bniedem sempliċi li ma kellux ħin biex isegwi l-futbol u l-mużika, li kien iħobb il-familja u li ried jiżżewweġ. Oħtu Basma ta’ sittax-il sena tgħid li mindu miet, il-familja spiċċat qisha ġisem bla ruħ.

“Kien bniedem ġeneruż. Meta ġieli kien jirrabja miegħi, wara kien jiġi u jitlobni naħfirlu. Fil-ħin ħieles kien joqgħod id-dar mal-familja u l-ħolma tiegħu kienet li jarana mmorru l-università.” Tarek ma laħaqx għex biżżejjed biex jara l-ħolm sempliċi tiegħu jsir realtà, madanakollu ismu se jibqa’ mnaqqax fl-istorja bħala ż-żagħżugħ li b’sulfarina mhux biss xegħel lilu nnifsu imma d-dinja Għarbija. Kien ix-xrara li qabbdet ħuġġieġa. ✖

Iż-żagħżugħ ittieħed għallkura fiċ-ċentru mediku ta’ Sidi Bouzid, imma l-ħruq tiegħu tant kien gravi li ttieħed lejn l-isptar ta’ Sfax li jinsab sebgħin mil ‘il bogħod. Minn hemm kien trasferit għar-raħal ta’ Ben Arous, fejn ġimagħtejn wara mar jarah il-President Tuneżin Ben Ali. Tmintax-il jum wara 3

Time e n i h c a M y karol DE BONO

awk li huma xi ftit ikbar minnkom fl-età, żgur li din il-frażi tpoġġi fuq fommhom tbissima u terġa’ ġġib quddiem għajnejhom xeni ta’ waħda mara li mingħaliha taf kollox, u li dejjem moħħha biex tikkritika lir-raġel tagħha. Din il-frażi kienet waħda mil-linji li kelli ngħid jien fil-parti li kelli fissensiela “F’Baħar Wieħed”, bl-isem ta’ Ġoma. Jiena Ġemma Portelli, attriċi Maltija. Twelidt ġewwa l-Belt Valletta fis-sena 1932. L-imħabba lejn il-palk urejtha minn mindu kont għadni żgħira. Propju fl-1957 ingħaqadt ma’ żewġ atturi oħrajn: Charles Clews u Johnny Catania u bdejna nxandru Radju Muskettjieri fuq ir-Rediffusion. Aktar tard, wara li żżewwiġt lir-raġel tiegħi Pawlu, bdejna nagħmlu programm għat-tfal bl-isem “The Bluebirds”.

4 MEJJU/ĠUNJU 2011

Il-karriera tiegħi kompliet tikber meta fl-1976 ħadt sehem għall-ewwel darba fissensiela “F’Baħar Wieħed”. Din is-sensiela nkitbet minn Lino Grech, ħabib kbir tiegħi. Waqt intervista, Lino kien qal li l-parti ta’ Ġoma kien kitibha apposta għalija. Tassew, kont nieħu gost wisq nagħmilha dik il-parti, għax naf li permezz ta’ dan il-karattru kont inferraħ ħafna nies. Fis-snin tmenin kont ukoll ħadt sehem f’sensiela, “Fuq Tlieta toqgħod il-Borma”. Minbarra li kont nirreċta, kont ukoll nikteb diversi skripts, kemm għal fuq il-palk, u kif ukoll għar-radju u għat-televiżjoni. Kont ukoll inżomm kuntatt malMaltin tal-Awstralja billi nikteb artikli fuq waħda mill-gazzetti tal-post. Mhux hekk biss! L-Awstralja żortha tliet darbiet u kienet l-hena tiegħi nitkellem mal-Maltin li kienu jistidnuni biex immur inżurhom. Darba minnhom saħansitra tellajt

kummiedja bl-isem ta’ “Imħabba fil-Buskett” u n-nies tgħidx kemm ħadu pjaċir biha! Matul ħajti, għamilt li stajt biex nibqa’ nferraħ lin-nies. Fil-fatt, lejn l-aħħar snin, erġajt ħadt sehem fis-sensiela “F’Baħar Wieħed”, din id-darba ma’ atturi ġodda. Bqajt nagħmel ukoll diversi sketches fuq itteleviżjoni. L-aħħar sensiela li ħadt sehem fiha kienet “Ħorrox Borrox” li nfatti ma lħaqtx spiċċajtha, għaliex il-Ħallieq sejjaħli għal ħdejh nhar il-21 ta’ Frar 2008. Kif għedtilkom, matul ħajti ppruvajt inferraħ ħafna nies. Nistedinkom biex tkunu dejjem nies kuntenti u ferħanin, u li taffaċċjaw l-isfidi tal-ħajja dejjem bi tbissima. Tajjeb ukoll li t-talenti li għandkom tużawhom għall-ġid tagħkom infuskom kif ukoll għall-ġid tal-oħrajn. Awguri, u fittxu li titbissmu dejjem! ✖

y ALAN bonello

Sena wara l-oħra, hekk kif jasal Mejju u l-istaġun tas-Sajf jibda joqrob, fis-swali taċ-ċinema jibdew jidhru l-films tas-supereroj. U hawn mhux l-ewwel darba li niltaqgħu ma’ xi ħadd li jikkummenta li dawn stejjer tat-tfal, stejjer mingħajr sugu! Imma jekk dawn huma tassew stejjer bla sugu, għaliex ta’ kull sena dawn il-films jiġbdu udjenzi dejjem akbar? Jekk immorru lura eluf ta’ snin insibu dinja differenti ħafna minn tagħna. Dinja mingħajr internet, mingħajr dawl elettriku, mingħajr

mediċina avvanzata u bla mobile phones. Madanakollu xi ħaġa li ma nbidlitx hija l-kapaċità tal-bniedem li joħloq stejjer ta’ persunaġġi fantastiċi – ‘larger than life’ – nies b’kapaċità jew poter li jifirduhom mill-kumplament tan-nies. Wieħed jista’ jsemmi l-istejjer ta’ Erkole mir-rakkonti tal-Greċja l-antika jew lil Re Artu u l-Kavallieri ta’ Camelot. Dawn, flimkien ma’ ħafna oħrajn, kienu l-eroj tal-qedem li b’xi mod jew ieħor kibru u nbidlu sakemm waslu għandna llum fil-forma tal-comic books u l-films tas-supereroj.

Wara s-suċċess kbir li għamlu films bħal Iron Man, Batman Begins u The Incredible Hulk, din is-sena ser naraw numru ta’ films ġodda middinja tas-supereroj, b’mod speċjali tnejn li se jintroduċuna għal film ieħor ippjanat għas-sena d-dieħla – The Avengers. Thor huwa l-ewwel film li se jipprepara t-triq għal The Avengers u jittratta l-istorja epika ta’ Thor, wieħed mill-aqwa gwerriera ta’ Asgard – ir-renju kosmiku ta’ Odin u l-Asgardjani l-oħra. 5

Il-ħila kbira tiegħu fil-kamp talbattalja tagħmel lil Thor bniedem arroganti u l-azzjonijiet tiegħu jwassluh biex jiġi mkeċċi minn artu lejn id-dinja tagħna b’kastig. Għallewwel l-imġiba tiegħu ma tidhirx li tinbidel wisq imma meta l-qawwa tal-ħażen tibda tipperikola lin-nies tad-dinja – jew kif inhi magħrufa mal-Asgardjani, Midgard – Thor jitgħallem x’hemm bżonn biex ikun tassew eroj. Għalkemm il-film mimli xeni ta’ azzjoni u effetti speċjali, fil-qalba tal-film hemm storja ta’ persuna bil-kwalitajiet kollha biex ikun eroj minbarra waħda – il-qalb tal-eroj! L-istorja tal-film tirrakkonta l-vjaġġ li Thor jagħmel biex jiskopri l-vera kwalità li tagħmlek eroj – il-qalb li kapaċi tħoss u mimlija qawwa biex tgħin. It-tieni membru tal-Avengers li se naraw aktar tard dan is-sajf huwa Steve Rogers fil-film Captain America: The First Avenger. Hawn niltaqgħu ma’ Rogers, karattru għal kollox differenti minn Thor 6 MEJJU/ĠUNJU 2011

minħabba l-fatt li mill-kwalitajiet li jagħmluk supereroj dan Rogers ma kellu xejn ħlief il-qalb. Bniedem magħmul żgħir, irqiq u dgħajjef. Huwa u jikber il-fiżiku dgħajjef tiegħu kien qisu kalamita għallbullies u dawk li riedu jwaqqgħuh għaċ-ċajt imma dan ma bidillux iddawl li kellu f’qalbu. Il-ħolma tiegħu kienet li jsir suldat u jiddefendi art twelidu imma persuntu ma kinitx tippermetti. Għalhekk, wara li ma ġiex aċċettat bħala suldat, ġie avviċinat biex jieħu sehem f’esperiment biex jinħoloq issuldat perfett. Ir-riskju kien kbir, u l-probabbiltà li jirnexxi kienet aktarx żgħira, imma dan ma qatax qalb Rogers u dan iddeċieda li jaċċetta. Ħafna affarijiet inbidlu wara l-esperiment. Rogers ma baqax żgħir u dgħajjef imma twal u ġismu nbena u mad-daqqa t’għajn deher li fil-fatt kien sar is-suldat perfett. Imma, kif jistqarr ix-xjenzat li mexxa l-esperiment, Rogers kien mill-bidu l-kandidat perfett għax id-dgħufija li

kellu ħajtu kollha għenitu japprezza l-valur tal-poter. Rogers, jew aħjar Captain America, mhux biss sar issuldat perfett imma sar is-simbolu ta’ dak kollu li hu tajjeb. Film ieħor li se jiġbed l-attenzjoni huwa X-Men: First Class li jirrakkonta l-oriġini tat-tim talX-Men fi żmien il-gwerra bierda. Fil-film se naraw ċirkustanzi għal kollox differenti mis-soltu, għax ilkarattri li s’issa konna drajniehom bħala għedewwa, f’dan il-film se narawhom alleati. Fost l-oħrajn Charles Xavier u Erik Lehnsherr, li ħafna jafuh bħala Magneto, huma

żewġt iħbieb li qed jippruvaw jgħinu lill-mutanti billi jiġbruhom fl-iskola tagħhom. Il-film jitratta, bħas-serje tal-komiks, it-tema talmibegħda u l-biża’ u x’effetti jista’ jkollhom fuq il-bniedem. Fl-aħħar nett, fil-film Green Lantern niltaqgħu ma’ Hal Jordan, test-pilot żagħżugħ li jħobb ilperiklu, moħħ ir-riħ u ftit mitluf. Imma dan kollu jinbidel hekk kif jiġi magħżul bħala supereroj minn ċurkett speċjali. Wara li Abin Sur jiġi midrub għall-mewt, fl-aħħar mumenti ta’ ħajtu dan jgħid lil Jordan li ċ-ċurkett kien għażlu

biex ikompli l-missjoni tiegħu. Jordan jiskopri li ċ-ċurkett u l-lanterna l-ħadra kienu sors ta’ poter kbir u, għalkemm għallewwel ma jkunx jaf x’se jaqbad jagħmel, ħin minnom bħal donnu jissinkronizza mal-lanterna u minn fommu toħroġ il-wegħda tal-Green Lanterns: “In brightest day, in blackest night, No evil shall escape my sight, Let those who worship evil’s might, Beware my power... Green Lantern’s light!” Minnufih isib ruħu jivvjaġġa lejn pjaneta mbiegħda – Oa - u hemm jiltaqa’ mal-Green Lantern Corps. Hawn isir jaf li forza tad-dlamijiet

kienet qed tipperikola l-univers u li bil-qawwa u r-rieda tagħhom, il-Green Lanterns kellhom id-dmir li jiddefendu l-univers. Fil-film naraw kif Jordan jibda jinbidel minn żagħżugħ irresponsabbli u mimli biża’ li kien għal bniedem li jistħoqqlu l-poter li rċieva. Fl-aħħar mill-aħħar nistgħu naraw li dawn l-istejjer, għalkemm fantastiċi, kollha kemm huma jitkellmu fuqna u fuq l-affarijiet li jaffettwawna – il-biża’, id-dmirijiet, il-ħbieb, l-iskop ta’ ħajjitna u fuq kollox il-potenzjal li hemm f’kull wieħed u waħda minna. ✖ 7

y REUBEN ellul george CASSAR

Fuq il-podium

imma b’saqajh mal-art Hamilton, Alonso, Vettel, Schumacher, Button, Massa... kollha nisimgħu bihom ta’ spiss b’mod speċjali f’xi weekend li fih ikun imiss it-tellieqa tal-Formula 1 issa li l-istaġun 2011 qabad jirranka mhux ħażin fejn diġà qed jibdew joħorġu l-protagonisti. Dan l-isport li jiġbed l-ikbar massa ta’ nies f’avveniment wieħed iktar minn kull sport ieħor, b’attendenza ta’ iktar minn 100,000 spettatur f’kull tellieqa, dejjem iġib miegħu ħafna spettaklu, eċitament, drama, ċelebrazzjonijiet, iżda wkoll diversi inċidenti koroh li xi wħud minnhom kienu anki fatali. 1 ta’ Mejju 1994 Din tibqa’ ġurnata sewda f’dan l-isport. Dakinhar kien hemm dubji kbar jekk għandux isir il-Grand Prix ta’ Imola wara li fil-ġurnata ta’ qabel, waqt il-provi ta’ kwalifikazzjoni, tilef ħajtu l-Awstrijak Roland Ratzenberger. Fit-tellieqa prinċipali tal-Ħadd, il-karozza Williams bin-numru 2 kienet fuq quddiem tul it-tellieqa kollha b’sewqan verament veloċi. Iżda malli waslet fil-kurva magħrufa bħala Tamburello, l-istess waħda li fiha kien seħħ l-inċident fil-ġurnata ta’ qabel, il-karozza li dak il-ħin kienet għaddejja b’veloċità ta’ 217km fis-siegħa dehret ħierġa barra mir-rotta u baqgħet dieħla dritt ġol-ħajt tal-konkrit. Ir-rota ta’ quddiem taret diversi metri ‘l fuq u malli niżlet laqtet lis-sewwieq 8 MEJJU/ĠUNJU 2011

fuq in-naħa tal-lemin tal-helmet u kkaġunatlu diversi ksur fatali fil-kranju. Ġo din il-karozza ma kien hemm ħadd ħlief is-sewwieq Brażiljan Ayrton Senna da Silva, magħruf aħjar bħala Senna, li bħala rebbieħ ta’ 3 kampjonati, 41 tellieqa u 65 pole position kien diġà meqjus bħala leġġenda f’dan l-isport. Dan il-każ kien il-bidu ta’ bidliet kbar fir-regolamenti bil-għan li tiżdied is-sigurtà tal-parteċipanti, iżda ġab miegħu wkoll ammirazzjoni ikbar lejn il-ħajja sportiva u anki personali ta’ dan is-sewwieq li, filwaqt li spiss kien jintlemaħ fil-għoli fuq il- podium wara xi

rebħa,kien ukoll persuna b’saqajh malart li ma ħalliex is-suċċess jagħmel bih. Fid-dokumentarju ‘The Right to Win’ li ħareġ fl-2004, f’għeluq l-għaxar snin mill-mewt tiegħu, jispikka l-kumment ta’ Frank Williams, il-propjetarju tal-karozza li kien qed isuq Senna flinċident: “He was an even greater man outside of the car than he was in it.” Determinazzjoni Din hija żgur l-aħjar kelma li tiddeskrivi l-karattru tiegħu. Ir-rebħiet u r-rekords li waqqaf ġew żgur mill-impenn u x-xewqa li jaġġorna ruħu u jitgħallem iżjed minn dak li jagħmlu l-oħrajn. Darba, huwa u jitkellem fuq Alain Prost, li għal xi snin kien sewwieq mal-istess tim tiegħu, qal “Jekk int u ssuq ma

tammirax lil min hu aħjar minnek, imma tkun ħsiebek biss fil-kompetizzjoni, tkun qed tarmi opportunitajiet biex int stess titjieb.” Senna kien bniedem perfezzjonist. Kien iqatta’ sigħat sħaħ jiddiskuti malinġiniera s-set-up tal-karozza u jistudja r-rotot differenti li jkun se jtellaq fihom. Il-grinta u l-kapaċitajiet tiegħu kienu joħorġu l-iktar meta l-kundizzjonijiet tal-art ma kinux ikunu favorevoli minħabba l-maltemp; sitwazzjonijiet li Senna kien espert ħafna kif isuq fihom. Fi żmien fejn it-teknoloġija ma kinitx li hi llum, il-ħila tas-sewwieq kienet tispikka iktar. Fl-1991, fit-tellieqa tal-Brażil, huwa beda t-tellieqa minkejja li kien muġugħ. Waqt ittellieqa żviluppat xi ħsara fil-gear box u ftit ftit marrulu l-gerijiet kollha minbarra s-sixth. Dan irriżulta f’aktar stress fuq il-muskoli tiegħu, imma l-impenn u d-determinazzjoni tiegħu wassluh biex jegħleb l-uġigħ kollu u anki jirbaħ din it-tiġrija. Patrijott Senna kien patrijott kbir. Wara li t-tim talfutbol tal-Brażil kien eliminat mit-Tazza tadDinja tal-1986, Senna kien qal li fit-tellieqa li jmiss kien se jagħmel ħiltu kollha biex iferrraħ lil pajjiżu mill-ġdid. Dakinhar Senna rebaħ b’mod komdu l-Grand Prix ta’ Detroit. Fl-aħħar dawra kien talab lil partitarju jwaddablu l-bandiera tal-Brażil u Senna għamel l-aħħar dawra jperpirha. Din il-ħaġa baqa’ jagħmilha spiss fr-rebħiet tiegħu. Din l-imħabba lejn pajjiżu kien anki juriha b’mod konkret. Senna kemm-il darba esprima l-preokkupazzjonijiet tiegħu fuq ilfaqar estrem tal-Brażil. Meta darba kien qed jitkellem fuq il-flus, Senna qal hekk; “Il-flus huma xi ħaġa stramba. Nies li m’għandhomx flus, jagħmlu ħilithom kollha biex jiksbuhom; waqt li nies li għandhom ħafna flus huma mimlija inkwiet.” Kien jgħid li kien iħoss ħafna għal dawn it-tfal li ma kinux xortihom tajba bħalu, li sab edukazzjoni tajba u familja li tħobbu. Kien jagħmel ħafna donazzjonijiet u jieħu sehem fi proġetti biex jgħin lil dawn it-tfal, imma dejjem b’mod anonimu. Kien biss wara l-mewt traġika tiegħu li bdiet tidher il-verità fuq kemm kien jaħdem għal dawn it-tfal u nies oħra fil-bżonn. Ftit qabel mewtu, kien tarraf ħsieb li kellu lil oħtu 9

Vivienne li jibda l-Fondazzjoni Ayrton Senna li tieħu ħsieb lil tfal Brażiljani billi tipprovdilhom mhux biss ikel imma edukazzjoni li tinkludi l-isport flimkien mal-attenzjoni u l-formazzjoni meħtieġa. Il-ħajja – l-ogħla valur Kien jinkwieta ħafna fuq kemm ilħajja tal-ispettaturi, tal-mekkaniċi u tas-sewwieqa bħalu kienet fil-periklu. Hu kien dejjem jgħid li kellha ssir xi ħaġa u fil-fatt filgħodwa tal-mewt tiegħu, b’eku tal-inċident li kien seħħ il-ġurnata ta’ qabel, Senna offra li jieħu r-responsabbiltà hu biex titwaqqaf il-Grand Prix Drivers Association bil-għan li tmexxi ‘l quddiem issigurtà tal-ħajja ta’ dawk kollha involuti f’dan l-isport. Ħabib tar-rivali Filwaqt li l-għatx għar-rebħ ma naqas qatt, ‘il bogħod millkompetizzjoni fit-tellieqa, Senna kien iżomm relazzjoni tajba ħafna mas-sewwieqa. Hu sigriet magħruf li kien ħabib intimu ħafna ma’ Alain Prost u Gerhardt Berger anki jekk dawn għal xi żmien kienu jikkompetu kontra xulxin għat-titlu tas-sewwieqa sena wara sena. Berger stess jgħid li Senna għallmu ħafna fl-isport imma għallmu ħafna iżjed kif jidħaq.

10 MEJJU/ĠUNJU 2011

Din ir-relazzjoni tajba massewwieqa kienet tidher anki waqt it-tlielaq infushom. L-istaġun 1991 intemm bit-tielet titlu għal Senna f’erba’ snin. Fil-bidu Senna deher li kien se jkollu staġun faċli meta bena vantaġġ komdu fuq l-eqreb rival tiegħu Nigel Mansell, iżda dan tal-aħħar żied il-kompetizzjoni u ġimgħa wara ġimgħa ġie viċin ħafna ta’ Senna. Eventwalment il-Brażiljan spiċċa aċċerta mit-titlu meta kien fadal tellieqa waħda minn tmiem il-kampjonat. Fl-aħħar tellieqa fil-Ġappun, Senna kien fl-ewwel post sa mill-bidu imma għażel li ma jtemmx it-tellieqa fuq quddiem billi fl-aħħar dawra ħalla lil Berger jaqbżu biex hu daħal ittieni. Wara t-tellieqa Senna spjega l-mossa tiegħu billi qal li ried jagħmel ġest ta’ ringrazzjament lil Berger tas-sapport kontinwu li tah biex wasal għal dak it-titlu. Niżel mill-karozza biex jgħin lil sieħbu Iżda dan il-ġest m’uriehx biss meta kien ċert mir-rebħ tat-titlu. Fl-istaġun ta’ wara, waqt il-provi ta’ kwalifikazzjoni fil-Belġju, is-sewwieq Franċiż Erik Komas ikkraxxja fil-ħajt. Senna kien l-ewwel wieħed li għadda minn ħdejn il-post tal-inċident. Dak ilħin Senna nesa t-tellieqa, waqqaf il-karozza u niżel jagħti l-ewwel

għajnuna minkejja l-periklu talkarozzi l-oħrajn. Huwa baqa’ jsegwi l-kundizzjoni ta’ Komas billi kien imur jarah ta’ spiss l-isptar. Għal dan, Senna kellu jħallas prezz xi ftit għoli minħabba li tilef iċ-ċans li jakkwista l-pole position fil-Belġju u dan qatgħu iktar mit-tellieqa għat-titlu. Infatti f’dik is-sena, fil-klassifika finali Senna spiċċa r-raba’ wara Mansell, Patrese u Schumacher. Għal Senna, il-ħajja kienet ferm ogħla mis-suċċessi. In-neputi Bruno Fil-bidu tal-istaġun 2010, tfaċċa fuq il-grid l-isem Bruno Senna li naturalment fakkar lil ħafna fil-memorji ta’ Ayrton Senna. Bruno huwa t-tifel ta’ Vivienne, oħt Ayrton Senna. Dan fakkar lil ħafna f’sentenza li Ayrton kien jgħid ta’ spiss biex jaħrab mit-tifħir talmedia: “Jekk taħsbu li jien veloċi ħafna, stennew ħa taraw lin-neputi tiegħi Bruno.” Kien nisrani F’dan il-karattru żgur kellha sehem importanti l-fidi tiegħu. Senna kien Nisrani prattikanti u kemm-il darba stqarr pubblikament it-twemmin tiegħu. Il-ħinijiet twal tal-vjaġġi tiegħu kien jgħaddihom jaqra millBibbja. Kien ta’ spiss itenni: “If you have God on your side, everything becomes clear.” ✖

minn hawn y lawrence FENECH

u minn hemm y CLIFTON sammut

Għaliex il-friefet il-lejl jorqdu rashom ’l isfel? Tgħid il-friefet il-lejl ma jinżlilhomx demmhom għal rashom meta jagħmlu jum sħiħ reqdin rashom ‘l isfel? Ma naħsibx, għax ġisimhom hu adattat apposta għalhekk. Fil-fatt is-swaba’ ta’ saqajhom jingħalqu meta jirrilassaw il-muskoli ta’ saqajhom b’tali mod li ma jgħejjewx jiggranfaw mal-blat biex jibqgħu mdendlin mas-saqaf. Imma għaliex jorqdu rashom ‘l isfel? Il-ġwienaħ u s-saqajn tal-friefet il-lejl mhumiex b’saħħithom biżżejjed biex jinqatgħu mill-art u jtiru bħall-għasafar. Għalhekk iridu jkunu xi mkien fil-għoli u jintefgħu għal isfel biex itiru. Jekk jorqdu mdendlin mas-saqaf ta’ xi għar, meta jqumu, kemm jintefgħu għal isfel u jtiru. Barra minn hekk mas-saqaf hemm inqas ċans li jattakkahom xi annimal ieħor.

Ħa nagħmel

Prezi!

Liema hu l-ewwel programm li jiġik f’moħħok meta tkun se tagħmel preżentazzjoni bil-għajnuna tal-projector? Żgur li ħafna minna jgħidulek il-Powerpoint. Għalkemm jeżistu diversi programmi ta’ dan it-tip, illum ser insemmu wieħed li jaħdem b’xejn minn fuq l-internet. Il-qofol tiegħu hija stampa kbira fejn tagħmel u tgħaqqad il-kontenut tiegħek minn oġġett għal ieħor b’effetti differenti. B’dan il-mod sempliċi jirnexxilek toħloq preżentazzjoni pulita u magħquda. Wieħed jista’ jżid vidjos ukoll. Żur is-sit u agħmel Prezi kreattiva!

prezi.com 11

minn hawn u minn hemm y LAWRENCE fenech

Il-Corn Flakes

Kont taf li l-corn flakes ġew ivvintati kważi bi żball? Fis-sena 1894 l-aħwa John u William Kellogg kienu jaħdmu fi sptar. Darba kienu qed isajru xi qamħ imma kellhom iħalluh hemm biex jagħmlu xi ħaġa aktar urġenti. Meta ġew lura sabu li kien sar ħażin. Ma xtaqux jaħluh u għalhekk komplew jipproċessawh xorta waħda b’riżultat li flok għamlu biċċa għaġina kbira ġiethom biċċiet żgħar. Meta sajruhom u tawhom lill-pazjenti tal-isptar, dawn tgħidx kemm intgħoġbu tant li wara xi snin fetħu kumpanija biex ibigħu l-corn flakes!

Space Shuttle Atlantis F’Ġunju li ġej in-NASA se tagħlaq il-proġett spazjali tal-iSpace Shuttle. Oriġinarjament il-flotta kienet magħmula minn 6 Space Shuttles. Dawn huma: Enterprise, Columbia, Challenger, Discovery, Atlantis u Endeavour. Enterprise ġiet użata biss għal testijiet filwaqt li Challenger u Columbia ntilfu f’inċidenti fatali fl-1986 u l-2003. L-aħħar missjoni tad-Discovery saret fi Frar 2011 u l-aħħar waħda tal-Endeavour f’Mejju 2011. L-aħħar missjoni tal-iSpace Shuttle Program hija maħsuba li ssir fit-28 ta’ Ġunju 2011 mill-Atlantis. Wara, l-iSpace Shuttles ħa jinżammu f’mużewijiet madwar l-Istati Uniti. L-iSpace Shuttle tista’ ġġorr tagħbija ta’ madwar 25,000 kg lejn l-ispazju u għalhekk kienet utli ħafna fit-tkomplija tal-International Space Station (ISS). Il-veloċità massima tal-iSpace Shuttle hija madwar 28,000 km/h. y raymond MUSCAT 12 MEJJU/ĠUNJU 2011

Aqtgħalha biċċa?!

Ħafna drabi, ma’ kull preżentazzjoni li tagħmel tinkludi xi silta mużikali. Jekk kulma għandek bżonn hija parti minnha biss, allura importanti li tiftakar fis-sit cutmp3.net għax nassigurak li ma ssibx metodu eħfef. Dan is-sit elettroniku jaqbad id-diska fil-format mp3, jurihielek fuq l-iskrin, u jħallik tagħżel liema parti tixtieq biex tniżżilha fuq il-kompjuter tiegħek.

y matthew GRUPPETTA

Pentekoste Nhar it-12 ta’ Ġunju, il-Knisja se tiċċelebra l-festa ta’ Għid il-Ħamsin jew, kif inhi magħrufa wkoll, Pentekoste. Il-festa ta’ Pentekoste tfakkarna fil-ġrajja tal-miġja talIspirtu s-Santu fuq l-Appostli. Nisimgħu mil-pinna ta’ San Luqa r-rakkont ta’ din ilġrajja: “Meta wasal jum Għid il-Ħamsin, huma kienu lkoll flimkien f’post wieħed. F’daqqa waħda ġie mis-sema ħoss bħal ta’ riħ qawwi, u mela d-dar kollha fejn kienu qegħdin. U dehrulhom ilsna qishom tan-nar, li tqassmu fuq kull wieħed minnhom. Imtlew ilkoll bl-Ispirtu s-Santu u bdew jitkellmu b’ilsna oħra, skont ma l-Ispirtu kien jagħtihom li jitkellmu”. [Atti 2: 1-4] L-isem ġej mill-fatt li l-festa ta’ Pentekoste tiġi ċċelebrata seba’ ġimgħat (50 jum) wara l-festa talGħid il-Kbir. F’dan il-jum il-poplu Lhudi kien jiċċelebra t- tifkira tal-ġrajja li ġrat fuq il-muntanja Sinaj meta Alla ta l-għaxar Kmandamenti lil Mosè. Dan jispjega l-fatt għaliex, hekk kif insibu fl-Atti tal-Appostli, fiż-żmien li seħħet din il-ġrajja fil-belt ta’ Ġerusalemm kien hemm

ħafna nies minn ħafna nħawi tad-dinja – kienu qegħdin jipparteċipaw f’din il-festa. Għalina l-Insara l-ġrajja ta’ nżul l-Ispirtu s-Santu fuq l-Appostli hija l-bidu tal-Knisja. Għalhekk din il-festa nistgħu nsejħulha ukoll: ‘Għeluq Snin’ il-Knisja. Minħabba li d-data tal-festa tal-Għid il-Kbir tinbidel minn sena għal oħra skont il-qamar (il-Festa tal-Għid il-Kbir tiġi ċċelebrata fl-ewwel Ħadd ta’ wara l-ewwel qamar kwinta wara l-21 ta’ Marzu) il-festa ta’ Pentekoste tista’ tiġi ċċelebrata bejn l-10 ta’ Mejju u t-13 ta’ Ġunju. Fil-liturġija ta’ din il-festa jintuża l-kulur aħmar li jrid ifakkarna fil-qawwa li l-Ispirtu s-Santu jagħti lill-Knisja. Qabel il-qari tal-Evanġelju tinqara s-Sekwenza. Din hija talba lill-Ispirtu f’din il-festa ddedikata lilu: Spirtu s-Santu, ejja fina, Raġġ ta’ dawl qaddis agħtina, Xerrdu f’ruħna mis-smewwiet... Għalina din il-festa għandha tħeġġiġna biex bil-qawwa tal-ispirtu s-Santu nkomplu ngħixu l-qawmien mill-mewt ta’ Kristu u nkunu xhieda tiegħu fil-ħajja tagħna.

minn hawn u minn hemm

Florence Nightingale

y JOSEPH bonnici

Fit-12 ta’ Mejju 1820, twieldet Florence Nightingale, bint familja sinjura Ingliża. Talfamilja xtaqu li Florence tgħix il-ħajja li riedu huma – tattendi għallfestini, tistieden il-ħbieb id-dar u tgawdi l-ħajja tas-soċjetà għolja. Imma Florence ma xtaqitx taħli ħajjitha. U kienet determinata li tagħmel dan, minkejja l-oppożizzjoni millġenituri tagħha.

y SILVAN vella

FISEC GAMES

Ta’ sittax-il sena kienet ċerta li Alla ried xi ħaġa speċjali minnha. Għalhekk bdiet tiġbor kull ktieb li ssib dwar il-ħidma ta’ infermiera. Kienet iżżur l-isptarijiet ta’ Londra u l-inħawi

tagħha biex titgħallem iktar. Wara ħafna tilwim mal-ġenituri tagħha, dawn ħallewha tmur il-Ġermanja biex tistudja għal infermiera. B’hekk, billi jibagħtuha f’pajjiż ieħor, ommha u missierha fehmu li jnaqqsu milli jaqgħu għaċ-ċajt quddiem issinjuri l-oħra minħabba l-karriera ta’ binthom. Wara li ggradwat, Florence Nightingale reġgħet lura Londra u bdiet taħdem fi sptar. Imma kellha tkun il-gwerra talCrimea (1853-1856) li turi l-kobor ta’ din il-bniedma. Florence marret fuq il-kamp tal-battalja flimkien

ma’ tmienja u tletin infermiera oħra u bdiet iddur bis-suldati l-feruti. Bil-lejl, kienet iddur minn bejn issodod tal-pazjenti b’lampa f’idha u minn hekk bdiet tissejjaħ bħala ‘The Lady with the Lamp’. Ħajjet Florence kienet dawl għall-oħrajn. Bilħidma tagħha għenet biex jiġu salvati eluf ta’ ħajjiet permezz tar-regoli tal-indafa li għamlet għal kull min jersaq biex jaħdem mal-morda. Ħolqot mudell ta’ sptar militari u wkoll linji moderni għall-infermiera. Minkejja l-ostakli li sabet ma’ wiċċha,

Il-logħob tal-FISEC beda jiġi organizzat fl-1946 millfederazzjoni Franċiza tal-isports għall-iskejjel kattoliċi u b’mod uffiċjali fl-1948. Ikun organizzat kull sena għal żgħażagħ ta’ bejn erbatax u sbatax-il sena li jattendu skejjel kattoliċi mid-dinja kollha. L-għan ewlieni ta’ dan il-logħob huwa li jippromwovi l-isport fi ħdan iż-żgħażagħ. Il-logħob jinkludi d-dixxiplini tal-atletika, tal-għawm, tal-futbol, talfutsal, tal-ħandbol, tal- baskitbol, tal-volibol, tattennis u tat-table-tennis. Fl-1946 u fl-1947 kien saru żewġ tournaments tal-futbol bejn l-Ingilterra, il-Belġju u Franza, filwaqt li fl-1948 twaqqfet uffiċjalment il-FISEC Organisation u beda jsir il-logħob għallġuvintur biss. L-ewwel edizzjonijiet kienu bejn it-tliet

16 MEJJU/ĠUNJU 2011

Florence tat ħajjitha biex taqdi u tgħin lill-proxxmu. Fil-leġġenda talKalċi tal-Aħħar Ċena, magħrufa bħala ‘The Holy Grail’, jgħidu li l-għassies tiegħu kien re bi tliet kwarti ta’ ġismu paralizzat u b’ferita li kienet tikkawżalu wġigħ tremend. Il-Kalċi kellu jieħdu dak il-bniedem li kif jersaq lejn l-għassies jistaqsih il-mistoqsija: ‘Kif tħossok?’ Florence Nightingale ħarset lejn it-tbatija ta’ ħaddieħor, fehmet dak li kien qed iħoss u offriet dak li kien hemm bżonn. Mhux ta’ b’xejn li baqgħet magħrufa bħala dik li wasslet ‘id-dawl’ fil-ħajja tal-oħrajn!

pajjiżi li semmejna, sakemm fl-1952 ingħaqdet magħhom Spanja. F’dik is-sena bdew jieħdu sehem ukoll it-tfajliet. Fl-1995 l-organizzazzjoni tal-FISEC ġiet rikonoxxuta mill-Kumitat Olimpiku Internazzjonali. Malta hija membru attiv f’din l-organizzazzjoni u dejjem tipparteċipa b’numru sabiħ ta’ studenti atleti żgħażagħ mill-iskejjel Maltin. Mhux l-ewwel darba li Malta organizzat hi stess dan il-logħob. Infatti l-edizzjoni tal-2008 saret f’Malta u dan il-logħob se jerġa’ jiġi organizzat mill-Maltin fl-2012. L-edizzjoni ta’ din is-sena se ssir f’Lisbona, il-Portugall, fl-ewwel ġimgħa ta’ Lulju.

KUN AMBAXXATUR

TAL-MAGAŻIN FAVORIT TIEGĦEK

ISEM

INDIRIZZ

ABBONAMENT BL-IDEJN (€9) Jinġabar mill-iskola jew mill-MUSEUM

ABBONAMENT BIL-POSTA (€11) Tirċevih id-dar skont l-indirizz imsemmi hawn fuq

ABBONAMENT BL-IDEJN (€9) Jinġabar mill-iskola jew mill-MUSEUM

ABBONAMENT BIL-POSTA (€11) Tirċevih id-dar skont l-indirizz imsemmi hawn fuq

MIN ĦAJREK TABBONA?

ISEM

LOKALITÀ

Idħol fiċ-ċans li tirbaħ l-aħħar album tal-Jars of Clay billi xxerred il-kelma dwar il-magażin Xehda Għasel. Kulma trid tagħmel huwa li tqassam dawn l-erba’ flyers lil sħabek li mhumiex abbonati u kull darba li xi ħadd minnhom jabbona, ismek flimkien mal-isem tal-abbonat il-ġdid, jidħol fil-lotterija. Jekk taħseb li erba’ flyers mhumiex biżżejjed ibagħtilna email fuq xehda@sdcmuseum.org u nibagħtulek kopja ta’ din il-paġna. Kun ambaxxatur tal-magażin favorit tiegħek :)



KUN AMBAXXATUR

TAL-MAGAŻIN FAVORIT TIEGĦEK

ISEM

INDIRIZZ

ABBONAMENT BL-IDEJN (€9) Jinġabar mill-iskola jew mill-MUSEUM

AQTA’ HAWN

MIN ĦAJREK TABBONA?

ABBONAMENT BIL-POSTA (€11) Tirċevih id-dar skont l-indirizz imsemmi hawn fuq

ABBONAMENT BL-IDEJN (€9) Jinġabar mill-iskola jew mill-MUSEUM

ABBONAMENT BIL-POSTA (€11) Tirċevih id-dar skont l-indirizz imsemmi hawn fuq

MIN ĦAJREK TABBONA?

ISEM

LOKALITÀ

y MATTHEW gruppetta

almanakk y kurt MICELI

Evviva l-Avventura… jew Le? Cliffhanger Tim kien ċert li kien se jiddejjaq! Sparar bil-qaws, tlielaq bilkenuri u abseiling, fost l-oħrajn, ma kinux jgħoddu għalih! Imma dawn l-attivitajiet kollha kien ser ikollu jieħu sehem fihom waqt kamp tas-sajf avventuruż. Inutli jipprova jikkonvinċi lil missieru li kien jippreferi jibqa’ d-dar jara t-televiżjoni għax, la missieru kien twebbel, it-tifel ma kellux għażla oħra. Veru li ma ridtx tkun bħal Bear Grylls għal dawn l-attivitajiet, imma min-naħa l-oħra lanqas ma ridt tkun bħal Tim! Ir-raġuni hi li Tim ma kien tajjeb fl-ebda sport! Jipprova kemm jipprova donnu kien kollu għalxejn. U issa kien se jkollu jqatta’ ġimgħa sħiħa f’dawn it-tip ta’ attivitajiet! Min jaf kemm kienu se jgħidu fuqu: povru Tim. U tgħid jirnexxilu jirritorna qawwi u sħiħ? L-awtriċi ta’ dan il-ktieb, Jacqueline Wilson, hija kittieba Ingliża magħrufa fil-qasam talletteratura tat-tfal. L-ewwel ktieb tagħha kitbitu meta kellha biss disa’ snin. Illum il-ġurnata l-għadd tal-kotba tagħha wasal qrib il-mija. Ħafna mill-kotba tagħha huma bbażati fuq temi reali u attwali. Rebħet bosta unuri għax-xogħol vast tagħha. Biżżejjed ngħidu li biegħet ‘il fuq minn tletin miljun ktieb fl-Ingilterra biss. Għalkemm għandha ħamsa u sittin sena, tgħum kuljum u jirnexxilha taqra madwar ktieb fil-ġimgħa. Int kemm-il ktieb qed taqra?

mejju

Is-26 ta’ Mejju hija l-festa ta’ Id-9 ta’ Mejju huwa San Filippu Neri (1515 – 1595) Jum l-Ewropa. il-qaddis Taljan Fl-istess jum, li kien jiġbor fl-1945, ġiet fi lit-tfal u liżtmiemha t-Tieni żgħażagħ mitGwerra Dinjija toroq ta’ Ruma u fl-1950 kien u jlaqqagħhom ippreżentat mal-imħabba ta’ l-ewwel pjan ta’ Alla permezz ta’ kooperazzjoni ekonomika bejn il- ħajja mimlija bilpajjiżi Ewropej minn kant, bil-logħob u bit-talb. Robert Schuman.

Il-Finali

Fil-25 ta’ Mejju 1901, in-Norveġja kien l-ewwel pajjiż Ewropew fejn ingħata d-dritt talvot lin-nisa.

Id-9 ta’ Mejju hija l-festa ta’ San Ġorġ Preca, is-saċerdot Malti li beda s-Soċjeta’ tad-Duttrina Nisranija (M.U.S.E.U.M.) bil-għan li ‘Ġesù jkun magħruf u maħbub’.

Tliet Pulizija

Tliet pulizija kienu involuti fi ġlieda ma’ ħallelin li fetħu n-nar fuqhom u qatluhom. Kif dehru quddiem San Pietru, dan qalilhom: ‘X’tixtiequ li It-tabib wieġbu: ‘Ħu dawn il-pilloli jgħidu fuqkom sħabkom il-pulizija u torqod aħjar.’ kif jersqu lejn it-tebut?’ Ir-raġel wieġeb: ‘Mhux illum, L-ewwel wieħed qallu: ‘Nixtieqhom Dott, għax imissna l-finali!’ jgħidu li jien kont l-iktar pulizija qalbieni fil-korp.’ L-ieħor wieġeb: ‘Nixtieqhom Student wasal l-iskola tard u jgħidu li jien kont pulizija l-għalliema staqsietu għalfejn. mill-aqwa li mitt waqt “Kont qed noħlom b’logħba talit-twettiq ta’ dmirijieti.’ Manchester, Miss!” It-tielet wieħed ħares lejn San “Imma għalfejn ġejt tard?” Pietru u qallu: ‘Nixtieqhom “Għax kienet bl-extra time, Miss!” jgħidu… Ara, qed jiċċaqlaq!!’ Wieħed raġel mar għand it-tabib: ‘Dott, kuljum qed noħlom li qiegħed f’logħba futbol.’

L-Extra Time

gunju It-temp tajjeb jistedinna noħorġu nilagħbu fil-beraħ, jew biex immorru xi ġirja bir-rota. Jiżdiedu għalhekk il-waqgħat ... għal feriti żgħar laħlaħ bl-ilma frisk madwar il-ferita. Imbagħad tista’ tnaddafha sewwa b’ilma bilmelħ u tiksiha b’garża jew stikk. Għad-daqqiet qiegħed borża bis-silġ, imkebba f’sarvetta, fuq il-post fejn tkun weġġajt. F’Ġunju tibda wkoll is-sħana u għalhekk il-ġisem jibda jitlef ħafna ilma. Żomm flixkun ilma ta’ żewġ litri u ara li tkun xrobtu sa filgħaxija.

Il-21 ta’ Ġunju jissejjaħ is-solstizju tas-sajf, il-jum meta x-xemx tilħaq ilquċċata tal-għoli tagħha fuq l-orizzont. Huwa l-jum meta jkollna l-iktar dawl tax-xemx matul il-ġurnata. Fit-tempju megalitiku tal-Imnajdra, l-ewwel raġġi tax-xemx iżommu l-appuntament tagħhom mal-istess ħaġra, hekk kif għamlu għal eluf ta’ snin!

http://www.jacquelinewilson.co.uk 19

Żgħażagħ

y NEIL aquilina

studenti u nsara

Jekk tħares lejn l-intervista tgħid: “Dawn min jaħbtu? Mhumiex il-Winter Moods jew il-President ta’ Malta!” U vera, imma hija vera wkoll li dawn iż-żewġ żgħażagħ għandhom messaġġi sbieħ għalina. Għeżież Chris u Daria, intom studenti l-MCAST fl-Istitut talICT. Xi tgħidulna fuq il-ħajja ta’ student/a fi skola postsekondarja? Chris: Hemm qabża kbira bejn l-iskola sekondarja u l-iskola postsekondarja. L-approach lejn l-iskola huwa differenti, l-istruttura hija totalment differenti. Hawnhekk, l-MCAST, il-ħajja hija iktar busy, speċjalment minħabba l-fatt li trid tfendi iktar għal rasek. Qabel, fissekondarja kont bl-għalliema jiġru warajk biex taħdem, issa jien iktar indipendenti. Ukoll jien ġejt nominat bħala rappreżentant tal-istudenti filKunsill tal-Istudenti tal-MCAST (MCAST Students Council) u hija esperjenza sabiħa għax issir taf iktar nies u tkun taf iktar kif taħdem istituzzjoni kbira bħall-MCAST. Daria: Mela, jien dħalt MCAST ICT erba’ snin ilu għax kont kważi sfurzata, għax ma kelli l-ebda ħajra li nidħol hawnhekk. L-ewwel sena li

20 MEJJU/ĠUNJU 2011

dħalt fil-kors ta’ National Diploma, sibtha vera faċli u ħassejtni qed naħli l-ħin għax ħafna mis-suġġetti kienu ħfief għalija. Fil-fatt, wara l-ewwel sena kont qed naħseb biex nieqaf u nsib xi ħaġa oħra iktar challenging. Imma mbagħad fittieni sena tal-kors, għażilt Software Development Stream u ħassejtni vera komda b’xi ħaġa li ġġegħilni nagħmel sforz biex nilħaqha u llum ma jiddispjaċinix li għamilt din l-għażla u li ili erba’ snin fiha. Maż-żmien tgħallimt inqassam il-ħin, għax inkun bieżla ħafna bixxogħol u bl-istudju u kull ftit ħin li jkolli nipprova nużah tajjeb, kemm id-dar u anki l-iskola. Nimmaġina li għandkom xi passatempi ukoll. Tgħidulna ftit x’inhuma? Daria: Għandi żewġ passatempi kbar: nara ħafna TV Series bħal Glee, Chuck u CSI. Nirrilassa ħafna meta nara xi episodju. Il-passatemp l-ieħor huwa li nħobb noħroġ ma’ sħabi u kull vaganza mill-iskola

dejjem naraw x’nivvintaw, jew xi ġurnata Għawdex, jew xi picnic jew xi barbecue. Chris: Jien inħobb ħafna l-mużika. Meta kont żgħir kont indoqq il-pjanu u wara bdejt indoqq il-kitarra u għadni ndoqqha sal-lum. Nedha ħafna fil-mużika speċjalment jazz, alternative u indie. Għandi xi bands favoriti wkoll bħal Editors, Foo Fighters, Pink Floyd, u The Script. Inħobb insegwi l-mużika lokali u bands bħal Airport Impressions, Red Electrick u ovvjament Winter Moods. Daria, jien smajt li inti tgħallem il-katekiżmu lit-tfal, il-Mosta. X’wasslek li tagħmel hekk? Għandek xi storja li tixtieq taqsam magħna rigward din l-esperjenza? Daria: Hmmm... x’wassalni nagħmel hekk hemm diversi raġunijiet. Waħda minnhom kienet li kelli ħabib tiegħi li dam il-Museum u jien kont noqgħod naqbad ħafna miegħu għax baqa’ l-Museum, u

darba ddeċidejt li rrid inpatti ta’ kemm kont naqbad miegħu u bdejt inħossni guilty u għedt li xi darba rrid nagħmel xi ħaġa tajba biex inpatti. Imbagħad waħda ħabiba tiegħi, li wkoll kienet tgħallem il-katekiżmu, kienet staqsietni jekk nidħolx għal din il-biċċa xogħol u għedt li ġiet l-okkażjoni biex nagħmel xi ħaġa tajba! U bdejt ngħallem il-katekiżmu lit-tfal fil-Mosta. Ħafna drabi nkun nistennieha ħafna li mmur ngħallem għax lit-tfal inħobbhom ħafna u niggustahom. Ġieli wkoll ma jkollix aptit wara ġurnata skola, nitla’ minn Raħal Ġdid sal-Mosta u qabel ma nkunx mort id-dar, u imbagħad ngħid, “Ħa nagħmel sagrifiċċju u mmur.” U mbagħad immur fuq il-Bus Stop u l-karozza tal-linja tiġi mill-ewwel u ngħid: “Grazzi Mulej talli ġibtli tallinja mill-ewwel!” U mbagħad meta nasal vera nieħu gost ngħallimhom u tkun esperjenza vera rewarding. Esperjenza li llum nidħak meta niftakar fiha hija li darba, meta kont qed ngħallem, kelli ngħallem xi kant lit-tfal u li jien ma kontx naf inkantah. Insomma, mort nipprova ngħallimulhom u bdejt inkanta u wasalt f’biċċa li kienet wisq għolja għalija u ma stajtx inkantaha. Kien hemm tifel imqareb li beda jidħak bija għax ma stajtx inkanta u waqaft, ħarist lejh u bdejt ngħajjat miegħu u għedtlu: “Itlaqli ‘l barra u ħallik mid-daħk!” (Hawnhekk Daria nfaqgħet tidħak!!) Għadni niftakarha u nidħak s’issa!!

Chris, int semmejt li bħala passatemp tħobb iddoqq ilkitarra. Għal min forsi ma jafx, inti kont parti mill-band ta’ Kurt Calleja fil-Eurovision Song Contest ta’ Malta, bid-diska, Over and Over u ġejtu fit-tielet post. Xi tgħidilna fuq dan ilkonkors min-naħa tiegħek? Chris: Minkejja li jien m’iniex xi fan kbir tal-Eurovision, dħalt għaliha għax Kurt Calleja huwa ħabib tiegħi u xtaq li nippruvaw din l-esperjenza. Kienet esperjenza sabiħa ħafna u ma ddispjaċieni xejn li ħadt sehem. Assolutament ma stennejniex li se niġu fit-tielet post u kuntenti ħafna bir-riżultat, għax konxji li kien hemm diski aħjar minn tagħna. Swiet ħafna wkoll għax qed ikollna ħafna requests biex indoqqu. Il-passatemp tiegħi qed iħalli frott hekk ukoll għall-grazzja ta’ Alla. Ma’ Kurt konna daqqejna wkoll meta ġie l-Papa Benedittu XVI Malta, is-sena l-oħra. Chris u Daria, intom ukoll membri tal-Mixja Neo-Katekumenali, li żgur ħalliet u qed tħalli impatt qawwi fuqkom bħala żgħażagħ Insara. X’inhi l-Mixja? U kif tgħinkom fil-ħajja Nisranija? Chris: Il-Mixja Neo-Katekumenali hija realtà fil-Knisja fejn il-membri jibdew japprofondixxu u japprezzaw iktar il-Fidi Nisranija. Nitkellem għalija, hija mixja ta’ konverżjoni fejn fiha skoprejt min hu Alla verament, li hu Alla tal-imħabba. Sirt u għadni nsir iktar konxju tiegħi nnifsi, tad-dgħufijiet tiegħi, imma minkejja dawn in-nuqqasijiet Alla tani ħafna doni u talenti li nużahom flimkien mal-membri ħuti filkomunità biex fl-aħħar mill-aħħar

nagħraf bis-sħiħ l-imħabba ta’ Alla u mmur ingawdih għal dejjem. Għal dan l-għarfien, Alla għoġbu jinqeda permezz tal-Mixja NeoKatekumenali, fil-każ tiegħi. Daria: Il-Mixja Neo-Katekumenali nħossha tgħinni għax tgħinni nżomm saqajja mal-art u nkun dik il-persuna li suppost inkun u mhux naħseb li jien xi ħaġa. Il-Mixja tgħinni wkoll nagħraf li hemm Alla, għax faċli li tistqarr fil-Kredu “Jiena nemmen f’Alla...” imma meta inti temmen verament f’Alla jfisser li temmen u taċċetta li dak kollu li hu jippermetti li jiġri, jiġri għal raġuni. Xi kultant ikun diffiċli li taċċetta din il-ħaġa waqt il-prova, imma hemmhekk verament turi kemm temmen. Fil-Mixja hemm min iħobbni u nħossni komda li naqsam l-esperjenzi pożittivi (u anki negattivi) tiegħi mal-oħrajn. Lil nies oħra, bħalek tal-Museum, Alla jurihom l-imħabba tiegħu b’mod differenti. Lili wrieni l-imħabba tiegħu permezz ta’ din il-Mixja Neo-Katekumenali. Fl-aħħar, din l-esperjenza wrietni li permezz ta’ Ġesù, li hu l-ikbar ħabib tiegħi, li jien irnexxieli u jirnexxili nagħmel l-affarijiet tajbin li nagħmel. Kollox bil-ħila tiegħu! F’isem il-qarrejja nixtieq nirringrazzja ħafna lil Chris u lil Daria, li rebħu l-mistħija u aċċettaw li jaqsmu dawn l-esperjenzi tal-ħajja u ta’ fidi bl-ikbar sinċerità. ✖

y aaron AQUILINA

nie n o R ’ a m u ħ g q a t Jil “Dak

m. Dak li qed hu Ronnie, hem

ina.”

jaqbad ma’ Ġorġ

y terin. Wiċċ Core qed tipponta Ka et ħa en fg ki te jn fe en ki jn u an ħarsu le sa xiex. Missier Corey u Jonath xi ħaġa imma ne iegħda ef til l-q li bi d jla ħe fa ie -t w ’ fit , moħħu la nd kellu ħarsa ta ba q fu għ taf lil Corey u od, żagħżu in. Jonathan ħa sn tt ta’ ġebla ’l bogħ si ax, ’ ta el tif ’ jisimha? Tinkwet donnha ta te a et ħq in da to b’ An u x h ej hu ħd mok m lil din Ġorġina f’widnejh, “Om . Inti mur kellem di f’i pespislu b’ħeffa lli kif jiġi ħa , lu m ek x’nagħ oq u nweġġa’, u dl żl ħi ni i ng rs a Ħ pa y. ta re ek m Co issier ajla oħra sakem immur ħdejn m a jħarisx lejn tf m jew x’inhi, u jien ex bi n jie f na waħda kif three... tlaqna!” jgħinni nheddu . OK? One, two, te et in to An ha ma jkunx jisim ma ltaqa’ y, “missieri dam re Co a zj en aċ wn. Ħalli bil-kalma u bil-p ppost qegħdin ha su x hu m “John,” wieġbu na aħ etax. U tinsiex li tibdel il-futur!” m’ommi. Tinkw jn, għax inkella xe t ba ar Tħ . ri jiġ ri, dak li għandu jiġ eh għaliex, n meqjus staqsi ħe le b’ ad għ ba rk. Corey ad kwiet, im m hawnhekk Ru ho at Jonathan qagħ għ ba , jn xe a ta’ sieħbu kien ost ibiddlu nija u l-għajnun pa m ’ jekk mhux supp ku Il. du aħ t biss tkun tista mitluf, u w li xi problemi in na du tbikkem. Ħassu u jin , ni da jo be zz a fna, imm ns għall-medita japprezzahom ħa Ma tantx kellu ċa b. ie ħs a fn ħa a hawn Rurk? ssolvihom, war athom jagħmlu għ ba X’ n. ġu ra Jonathan kellu ħadd irid a, isma’, hawn xi in rġ Ġo n in m t Katerin. “Ħallik “Ronnie!” għajte .” jiltaqa’ miegħek

22 MEJJU/ĠUNJU 2011

jla qatt bi tbissima li qa om jh le ri jiġ e a, u ġi ralment waħda lis-sieħb missieru – ġene ’ eż ta k em da għ a’ ie m nn ħ Ro en ħżug . Mhux għax li ki wiċċ dan iż-żag ’ u folja gazzetta ra Corey. Xebbah fe ka ra kk ki xi ar minn n taħt abtu. għajjien, imċajp ħdejhom, b’ballu ie nn Ro al as W . jarah kuljum ?” għba futbol, jew lenger għal xi lo al ch xi an D ? “Jaqaw ” ridtu lir-Ronnie? Corey... għaliex , Eh . fx na a m “Le... insomma, ra ’Attard, u ridt na ol. Jien minn Ħ tb fu ba għ lo al iwa, għ “Emm... għax... ” ma kif jilagħbu. ie Sl sta dawn ta’ hemmhekk olli dar xi darba ik k ek “j , ie nn ” wieġbu Ro jn fil-futbol ta!” “Sabiħ Ħ’Attard, ma ma tgħidu xe Im d. ħo qg no ur imm zjoni jjat u l-ammiraz ħa l-g st Fo . al tf rma ala lasti, rqa nġemgħu ċo fuq kull naħa bħ t ie tij sk ba ġ w U f’leħħa ta’ be że ur ffara ta’ kaċċat nathan, intefgħu tixbah aktar su et tat-tappini ta’ Jo en r ki le li oa ut l-g -b a ill n bħal ffara m taħraq b’Kateri ba wieħed ħareġ su ie. għ nn lo t Ro ie lil bd ġ u referee, ħra tħeġġe l-o ħa na nta t milli waħda ta’ tijie ina bejn il-bask tagħhom, u Ġorġ bil-ballun , Corey sab ruħu ul fo -il ax at ds ballun deher ijiet barra u xi tt. U hekk kif ilxu u a, rj Wara żewġ xutt Ġi a. in mdendel quddiem Ġorġ qs li kieku kien da s, of -n f’saqajh waħdu fin el ajn hux qed bħal donnu weħ u ħalli jara l-oħr ar w ad m dieħel fil-lasta, s re ħa af. It-trab Corey ċċassa u bħal donnu waq n ħi Ilf. minn xi spaga. qa ie w ie f’nofs ġirja ma kollox kien fsu fl-arja, Ronn no u ad jaraw bħalu. Im għ en ki atwa, inaqqar jjem bix-xutt ukoll kien sar st an th na tal-art li kien qa Jo a. bż terin f’nofs qa lejn il-lasta, Ka titwiba. imnieħru f’nofs “Aw, Corey.”

xadina ndel mal-lasta, de im rk Ru lil ra u ajr kliem, Rurk b’ħalqu miftuħ Corey dar lura ġbitu xejn. Mingħ ħo ’g m y eżatt re Co lil a li d sakemm ġabu ħe ie w ’ ba ħoxna bi tbissim sa b’ h n bil-mod il-mod griżmejh, u ġew imbotta l-ballu u ħass tingiża fi Corey, nn a’ do f’t al si bħ y fis re jh a. Co . Għajne nu ħi jg aq xt quddiem il-last t en al ojt m mm Rurk veram ħqa li dwiet fil-v da a’ qq fa suspetti serji ke a, rh u fi tbissima ke Rurk ċarrat ħalq i, u sparixxa. ✖ istatwi tal-bandl

y daniel MICALLEF

is-sinsla Il-ħjata Ngħid għalija, il-ħwejjeġ dejjem sibthom lesti u ma nafx inħit... imqar buttuna ta’ qmis. Min iħobb il-ħjata jkollu bżonn ħajt ta’ ħafna kuluri biex iqabblu mad-drapp li jkun irid iħit. Dalħajt jinxtara f’minċott jew rukkell – ċilindru bil-ħajt imrembel miegħu. Dan għandu x’jaqsam ħafna ma’ ġisimna – f’daharna nsibu 31 rukkell, wieħed fuq l-ieħor! Bejn rukkell u ieħor insibu “disc” magħmula minn materjal iktar artab li tifridhom. Dawn l-irkiekel huma għadam li f’nofshom għandhom toqba li fiha nsibu kważi n-nervituri kollha li jridu jgħaddu bejn il-moħħ u l-partijiet tal-ġisem, minbarra l-wiċċ. Is-sinsla Din il-ġabra ta’ nervituri li għaddejja fit-toqba tal-irkiekel insejħulha s-sinsla tad-dahar. Iċ-ċelloli tan-nervituri (neurones) fis-sinsla għandhom forma speċjali. Il-biċċa taċ-ċellola li jkollha n-nukleu tagħqad ma’ biċċa twila li taħdem bħal wajer tad-dawl. Fis-sinsla, il-biċċa tan-nukleu tkun fin-nofs, li hu griż. Il-wajers, li nsejħulhom axons, jinsabu mat-tarf tassinsla li għandu kulur abjad. Dawn l-axons jistgħu jkunu twal 24 MEJJU/ĠUNJU 2011

Kont taf li s-sinsla tad-dahar hi twila xi 45 ċentimetru, wiesgħa madwar ċentimetru u tiżen xi 35 gramma? Fiha hemm xi biljun neurone (ċellola li ġġorr l-informazzjoni). Minn bejn l-iskutella tar-ras u l-ewwel rukkell u minn bejn l-irkiekel kollha joħorġu par nervituri – b’kollox 31 par. L-itwal ċelloli ta’ ġisimna nsibuhom ħerġin mis-sinsla u huma dawk li jikkontrollaw il-muskoli tat-tarf tas-swaba’ tas-sieq – twal xi 1.3 metri.

il-messaġġ biex tiġbed idek ħiereġ mis-sinsla lejn il-muskolu

in-nervituri fil-ġilda jħossu l-uġigħ

il-muskolu jiġbed l-id bogħod min-nar

L-Axon fin-nerv qed iwassal ilmessaġġ tal-uġigħ lejn is-sinsla is-sinsla

ħafna għax iwasslu mis-sinsla sa mqar it-tarf tas-swaba’ ta’ saqajk u idejk. Kazzola taħraq Immaġina li b’idek ilqatt kazzola li kienet fuq in-nar – awtomatikament tiġbed idek lura (waqt li twerżaq “Aħħ”). Imma x’ikun qed jiġri sewwa sew? Fil-ġilda għandna

nervituri li jħossu l-uġigħ. L-axons (wires) tagħhom jibqgħu sejrin sas-sinsla tad-dahar. Sewwasew fin-nofs tas-sinsla, fil-parti l-griża, dan l-axon jibgħat messaġġ lil ċellola oħra tan-nervituri. Din iċ-ċellola, awtomatikament titfa’ messaġġ fl-axon tagħha li jibqa’ sejjer

sal-muskoli ta’ idejk u int, bla ma taħseb, tiġbed idek ’il bogħod. Fl-istess ħin, l-axon li jidħol fis-sinsla jibgħat messaġġ ieħor lil ċellola li l-axon tagħha jibqa’ tiela’ sal-moħħ biex hekk tħoss l-uġigħ. U kieku kienet biċċa ħobż mixwija? Kieku f’idek kellek biċċa ħobż taħraq, il-biċċa setgħet inbidlet ftit. Jista’ jkun li minkejja li l-biċċa ħobż li qbadt mittoaster taħraq, int xorta tixtieq tissaportiha kemm twassalha

sal-platt. Allura, kif il-messaġġ tal-uġigħ jasal sal-moħħ, il-moħħ jista’ jibgħat messaġġ biex ma jħallix lill-muskolu tal-id jitlaq il-biċċa ħobż. Xogħol ieħor... Is-sinsla tad-dahar tagħmel ħafna xogħol awtomatiku li

Jafha t-triq! Barra minn pajjiżna, il-friefet illejl u l-klieb jistgħu jġorru l-virus tar-rabja. Meta annimal infettat jigdem lil xi bniedem, il-virus jidħol mill-ferita, jasal f’axon u jimxi magħha lejn is-sinsla, madwar 12 u 24 millimetru kuljum. X’ħin jasal fis-sinsla, wieħed jibda jħoss l-uġigħ fejn ikun gidmu l-annimal xi ġimgħat qabel. Minn hemm, il-virus jimxi malajr madwar 300 millimetru kuljum sakemm jasal sal-moħħ. Sfortunatament, din il-marda ma titfejjaqx. Meta l-virus jasal fis-sinsla, persuna infettata tħoss uġigħ fejn tkun ingidmet millannimal. In-nies morda biha ma jkunux jistgħu jixorbu u jieklu u tista’ ddejjaqhom l-arja ma’

aħna ma narawhx, bħall-kontroll tal-musrana l-kbira u l-bużżieqa tal-pipì, u ħafna xogħol ieħor li naraw bħall-mixi u ċ-ċaqliq ta’ idejna. Mingħajr is-sinsla, il-messaġġ ma jgħaddix bejn il-moħħ u l-partijiet ta’ ġisimna. B’hekk nifhmu li inċidenti li jinvolvu ksur fl-irkiekel tad-dahar jistgħu jaffettwaw is-sinsla, b’tali mod li persuna ma tkunx tista’ tiċċaqlaq bħal qabel. ✖

wiċċhom. Fl-aħħar jintilfu minn sensihom u jmutu. Imma x-xjenzat Pasteur flimkien ma’ Emile Roux skoprew tilqima kontra l-marda. B’riskju għalihom kienu jieħdu l-virus mis-sinsla ta’ fniek infettati u jnixxfuh. B’hekk il-virus isir dgħajjef. Fl-1885, Joseph Meister, tifel ta’ 9 snin kien ingidem minn kelb infettat u ommu ħaditu għand Pasteur li injetta l-virus dgħajjef fittifel. B’hekk, il-ġisem tat-tifel seta’ jeqred il-virus malajr u ma jħallihx jasal sas-sinsla. Illum, nies li jkunu f’riskju li jingidmu jew li jkunu għadhom kif ingidmu, jagħtuhom tilqima li tista’ ssalvalhom ħajjithom. 25

y andrew BORG ALAN bonello tazia HALL

Ejja Pawl, ħa mmorru quddiem!

Tgħid fejn se mmorru llum?

Attent… bil-mod!

26 MEJJU/ĠUNJU 2011

Il-paċi magħkom ħbieb!

Il-Ħadd wara nofsinhar ma kont nibdlu ma xejn! Dun Ġorġ stess kien ried li dak il-ħin is-soċji jeħduna passiġġata fil-kampanja jew mixja ħdejn il-baħar: nimxu, nilagħbu, niċċajtaw, niġru, nitolbu – ftit minn kollox. Kienet l-hena tagħna! Xi daħka tajba qatt ma kienet tonqos, imma waħda minnhom ma ninsieha qatt. Iktar kemm kien joqrob is-Sajf, il-prefett Ġużeppi kien jeħodna iktar qrib tal-baħar. Darba minnhom fettillu jeħodna dawra fuq dgħajsa…

Duuun!

Dun Ġorġ! Hawnhekk! Iva!

Dak mhux Dun Ġorġ?

Dun Ġorġ! Il-paċi magħkom! Ooow!

Kollox sew Dun Ġorġ?!

Għal ftit ma spiċċajtx ngħum bis-suttana b’kollox! Kulħadd kien ħa qatgħa dakinhar… imma meta niftakar nerġa nibda nidħak! Għalhekk kont inħobbu lil Dun Ġorġ, għax meta kien jara lilna t-tfal u ż-żgħażagħ, kien qisu jinbidel u jsir wieħed minna!

Inkomplu s-sensiela fil-ħarġa ta’ Settembru 27

y adrian VELLA NOEL vassallo

l-Great Wall huwa serje ta’ fortifikazzjonijiet mibnija, għal iktar minn darba, bejn is-sekli 5 q.K. u 16 w.K. biex jipproteġu l-fruntieri tal-Imperu Ċiniż. Kien madwar is-sena 700 q.K., fi żmien il-perijodu Spring and Autumn li nbena l-eqdem ħajt. Iċ-Ċina ta’ dak iż-żmien kienet magħmula minn diversi stati, immexxija midDinastija Zhou. Il-prinċpijiet ta’ diversi stati bnew ħitan bħala protezzjoni. Wara l-waqgħa tad-Dinastija Zhou, fil-perijodu Warring States, perjodu kemmxejn imqalleb, ħafna stati żgħar fiċ-Ċina ngħaqdu u ffurmaw seba’ stati kbar – Chu, Qi, Wei, Yan, Zhao, Qin u Han – li baqgħu magħrufa bħala s-seba’ qawwiet. Kull wieħed minn dawn is-seba’ stati kellu ħajt li jipproteġi parti mill-fruntiera tiegħu. Illum, bl-espressjoni Great Wall, nifhmu l-ħajt li naraw illum, mibni fi żmien id-Dinastija Ming. Tajjeb ngħidu, iżda, li tul l-istorja nbnew tliet ħitan prinċipali.

28 MEJJU/ĠUNJU 2011

L-Ewwel Ħajt L-ewwel Great Wall kien mibni madwar is-sena 200 q.K., fi żmien id-Dinastija Qin. Qin Shihuang rebaħ l-istati kollha, biex fis-sena 221 q.K. seħħet l-unifikazzjoni taċ-Ċina. Dan kien ifisser ukoll it-twaqqif tad-Dinastija Qin, taħtu, bħala l-ewwel imperatur talpajjiż. Hu ordna li numru minn dawn il-ħitan, mibnija mill-istati indipendentement, jingħaqdu bħala difiża waħda kontra l-indħil tal-Mongoli. Dan il-ħajt kien aktar minn 5,000 kilometru (3,100 mil) twil u baqa’ magħruf bl-Ingliż bħala 10,000-Li-Long-Wall (il-kelma Li tfisser nofs kilometru). It-Tieni Ħajt Dan it-tieni ħajt inbena fi żmien id-Dinastija Han, l-ewwel żmien tad-deheb fl-istorja taċ-Ċina. Dan il-ħajt kien l-itwal wieħed mit-tlieta li huma, b’iktar minn 8,000 kilometru (5,000 mil) tul. Xi partijiet żgħar mill-ewwel u t-tieni Great Walls għadhom jidhru llum. Fejn qabel fil-bini tal-ħitan kienu jintużaw l-art imballta, il-ġebel u l-injam, fit-tielet ħajt, mibni fi

żmien id-Dinastija Ming, insibu l-użu b’mod speċjali tal-briks. Blużu tal-briks, il-kostruzzjoni tal-ħajt tħaffet iktar. Il-ġebel żamm postu f’partijiet partikolari tal-ħajt. It-Tielet Ħajt Il-parti l-kbira tal-ħajt li naraw illum kienet mibnija fi żmien idDinastija Ming. Dan il-ħajt hu twil madwar 6,400 kilometru (4,000 mil). Iċ-Ċina kienet qiegħda tħabbat wiċċha ma’ numru ta’ tribujiet, kemm tal-Mongolja, kif ukoll talManċurja. Mhux darba jew tnejn li l-armata ssieltet f’battalji ħorox kontrihom. Kien fl-1644, li t-truppi tal- Manċurja rnexxielhom jaqsmu l-ħajt. Beijing sfat megħluba. Kienu dawn iċ-ċirkustanzi li ġabu l-waqgħa tad-Dinastija Ming, u t-twaqqif tad-Dinastija Qing. Ma jonqosx li tul dan il-ħajt ikun hemm partijiet li jispikkaw u li jibqgħu l-iktar popolari mat-turisti: Badaling Great Wall Din il-parti tinsab madwar 80 kilometru filmajjistral ta’ Beijing Juyongguan Pass Iktar minn 50 kilometru bogħod minn Beijing

Jiayuguan Pass Tinsab fit-tarf tal-Great Wall, fuq in-naħa tal-Punent. Shanhaiguan Pass Tinsab fuq in-naħa tal-Lvant, fil-belt ta’ Qinhuangdao, fuq l-oċean Paċifiku. Magħrufa wkoll bħala The Number One Pass Under Heaven. Ilparti tal-ħajt li tiltaqa’ mal-baħar hi msejħa Old Dragon’s Head. Jinshanling Great Wall 125 kilometru bogħod minn Beijing. Mutianyu Great Wall 70 kilometru bogħod minn Beijing. Simatai Great Wall 120 kilometru bogħod minn Beijing. ✖

Il-Leġġenda tas-Sultan You u s-sieħba tiegħu

“Wara d-dwejjaq jiġi ħafna ferħ” iħobbu jgħidu ċ-Ċiniżi, meta jisimgħu din il-leġġenda marbuta mal-Great Wall of China.

imorru jiġru biex jiddefendu s-saltna sakemm jindunaw li marru għal xejn għax jagħrfu li kienet ċajta.

Jgħidu li s-Sultan You, l-aħħar sultan tad-Dinastija Zhou, kien sultan baħbuħ u jħobb jiċċajta. Darba ried jara kif jagħmel biex idaħħaq lil waħda mill-konkubini tiegħu billi din qatt ma kienet tħarrek xofftejha biex forsi titbissem ftit. Is-sultan sejjaħ lill-kunsilliera tiegħu u talabhom joħorġu b’xi idea ta’ kif jista’ jdaħħaq lis-sieħba tiegħu Baosi.

Is-sultan għoġbitu din l-idea u għalhekk ordna li jinħaraq in-nar minn fuq it-torrijiet. Malli deher in-nar, is-suldati ġrew b’ħeffa kbira biex jiddefendu s-sultan tagħhom, iżda malli waslu fuq il-post indunaw li din kienet biss ċajta goffa tassultan. Għalhekk huma rritornaw lura b’diżappunt kbir. Meta rat dan, is-sieħba tas-sultan tgħidx kemm daħqet u s-sultan kien tassew ferħan għax il-pjan tiegħu rnexxa.

Gua Shifu, wieħed mill-uffiċjali, qallu biex iqabbad fjammi kbar fuq it-torrijiet tal-ħajt, bħal meta jkun se jseħħ xi attakk mill-għadu. B’hekk, malli s-suldati jaraw in-nar,

Gua Shifu mar tajjeb għax is-sultan ippremjah kif kien jixraq. Jingħad li ċ-ċajta ġiet ripetuta bosta drabi, l-aqwa li s-sieħba tas-sultan titbissem!

Kont taf li…

Dan il-ħajt ġie mlaqqam ‘L-itwal ċimiterju fid-dinja’ għax waqt il-bini tiegħu madwar miljun persuna tilfu ħajjithom. Il-Great Wall of China hu l-itwal struttura li qatt inbniet mill-bniedem. Il-Great Wall of China hu twil madwar 6,000km. Ħafna jgħidu li dan il-ħajt hu tant twil li jidher mill-qamar iżda dan mhux minnu. Fil-ħajt hemm aktar minn 10,000 torri tal-għassa. Il-bennejja tal-ħajt kienu nies komuni, skjavi jew suldati li flimkien jammontaw għal aktar minn miljun ruħ. Il-ħajt inbena fuq medda ta’ elfejn sena. Ixxogħol fuq l-ewwel parti tal-ħajt beda qrib is-sena 200 q.K. u l-parti l-kbira tal-bini tkompla matul id-Dinastija Ming bejn l-1368 u l-1644. Il-parti tal-ħajt li tinsab fil-lvant taċ-Ċina hi mibnija bi briks jew ġebel filwaqt li l-parti tal-punent hija mibnija b’materjal inferjuri. L-illużjonista magħruf David Copperfield irnexxielu jgħaddi minn naħa għal oħra tal-ħajt b’mod inspjegabbli.

Tqabadt it-taqbida it-tajba, temmejt il-ġirja tiegħi, ħarist il-fidi. Issa merfugħa għalija l-kuruna tal-ġustizzja li jagħtini f’dak il-jum il-Mulej. 2 Tim 4,7