Xehda Għasel by Alan Bonello

LulAww2013

Meta tiżviluppa

Inkomplu nagħtu ħarsa lejn l-iżvilupp tagħna

Żgħażagħ bis-sens

L-istorja taż-żagħżugħa Satoko Kitahara

Qishom tal-futur L-arkitettura ta’ Zaha Hadid

SUPERMAN

L-Eroj mill-Pjaneta Kripton jag침laq 75 sena

F’din il-ħarġa:

Ftit jiem oħra u jibdew il-wisq mistennija vaganzi. Dan ifisser li uħud minn sħabek se tarahom ferm anqas, iżda wara sena ta’ studju u xogħol, il-vaganzi tas-sajf qishom l-art imwiegħda jew inkella l-finish line fi tmiem tellieqa twila. U, ejja ngħiduha kif inhi, min matul is-sena għamel l-almu tiegħu u ħadem ħaqqu ftit jiem ta’ mistrieħ! Dan ifisser ukoll li din hi l-aħħar ħarġa qabel il-vaganzi tas-sajf u allura ħsibna li nagħmluha waħda interessanti ħafna u li tolqot il-gosti ta’ bosta. L-ewwelnett komplejna l-artiklu fuq l-iżvilupp li ħafna minnkom sabuh interessanti u tlabtuna biex inkomplu niktbu fuq dan is-suġġett. Għandna wkoll feature qasir dwar ilJum Dinji taż-Żgħażagħ li din is-sena se jeħodna f’Rio de Janeiro. Diversi mit-tim tagħna se jkunu hemm għal din l-attività ferm importanti u żgur li fuq il-facebook ta’ Xehda Għasel se naqsmu magħkom diversi żviluppi. F’din il-ħarġa se nlaqqgħukom ukoll ma’ mara tassew kapaċi, Zaha Hadid, kif ukoll se taqraw fuq wieħed mill-aqwa supereroj li qatt inħolqu mill-ħolm tal-bniedem. Sa ma nerġgħu niltaqgħu fil-ħarġa ta’ Settembru, nixtiqulkom vaganzi sbieħ. Il-paċi magħkom.

Meta tiżviluppa

Qabda ħut! 6 12

Jum Dinji 9 taż-Żgħażagħ

Minn hawn… 22

Qishom tal-futur! Żgħażagħ bis-sens

Ewreka: Psikjatrija

Mur lura d-dar… u stenna!

Produzzjoni Kummissjoni gHall-Formazzjoni tat-Tfal u l-MagHZulin taS-SoCjetA tad-Duttrina Nisranija - M.U.S.E.U.M.

Kontributuri

JOSEPH BONNICI ALAN BONELLO Robert Aloisio Kurt Miceli BERTRAM PORTELLI Reuben Ellul Karol DeBono Clifton Sammut MARK CARUANA Warren BUSUTTIL Lawrence Fenech Daniel Micallef Andrew Borg Noel Vassallo Adrian Vella FRANKLIN BALZAN Neil Aquilina DARREL PACE ROBERT MICALLEF

PREZZ: €1.50

15 Poster

UFFICCJU Distribuzzjoni

ABBONAMENTI XEHDA GHASEL, DAR GENERALI TAS-SOCJETA TAD-DUTTRINA NISRANIJA, TRIQ SAN GORG PRECA, IL-MARSA Grafika

www.designedbyal.com

Stampa

Veritas Press, Zabbar

www.facebook.com/xehda

y robert ALOISIO

Inti u tikber isiru ħafna bidliet fik, iżjed u iżjed meta tilħaq ilpubertà, iż-żmien meta ġismek jibda jiżviluppa u jinbidel. Filbniet, is-sinjali li jkunu qegħdin jikbru huma ċari daqs il-kristall! Iżda s-subien kif ikunu jafu li qegħdin jikbru fi rġiel? Għat-tifel, m’hemmx xi sinjal uniku li jurih li huwa kiber. Hemm ħafna sinjali, fosthom li ġismek jikber ħafna, leħnek jinbidel, u jibda tiela’ x-xagħar f’postijiet fejn qabel ma kellekx. Ħafna subien jibdew il-pubertà meta jkollhom bejn 12 u 14-il sena. Iżda ftakar li l-pubertà tibda meta ġismek ikun lest għaliha, u kulħadd jikber bil-pass tiegħu. Għaliex il-bniet huma itwal minni? Naħseb indunjat li xi uħud mill-bniet li taf huma itwal missubien tal-istess età tagħhom. 2 LULJU/AWWISSU 2013

Iżda naħseb indunajt ukoll li minn ħafna adulti li taf, ħafna mill-irġiel huma itwal min-nisa. X’ikun qed jiġri? Mela. Fil-pubertà u fit-tul, ilbniet igawdu minn head start għax il-bidliet fihom jistgħu jibdew sa minn meta jkollhom 8 snin! Is-subien, mill-banda l-oħra, ma jibdewx mill-inqas qabel ikollhom 10 snin. Għalhekk il-bniet ħafna drabi huma itwal mis-subien f’dan iż-żmien. Ħafna mis-subien jistgħu jilħquhom — u anke jgħadduhom lill-bniet. Iżda importanti tiftakar li l-ġenetika ukoll tilgħab parti fit-tul tiegħek. U allura jekk ommok u missierek twal, hemm iktar probabbiltà li inti ukoll tkun twil. U l-istess jekk huma qosra. Iżda xejn mhu definit għax jista’ jkun tiġi tixbah lin-nannu! Jew lil ħadd minnhom!

Trid tistenna u tara x’se jiġri, imma tista’ ukoll titkellem ma’ tabib jekk qiegħed tinkwieta. Ftakar — mhux kull raġel huwa twil. Ħafna rġiel qosra għamlu suċċess fil-karriera tagħhom, filfilms, fil-politika, fl-isport u anke fil-basketball! Ma jeżistux eżerċizzji jew pilloli maġiċi li jistgħu itawluk! Iżda jekk iżżomm ruħek attiv u tiekol ikel sustanzjuż, tkun qiegħed tgħin lil ġismek jikber b’saħħtu, kif suppost. Meta se jkolli l-muscles? Huma u jikbru, xi uħud jistgħu jibdew jinkwetaw fuq ġisimhom meta jaraw kif jidhru uħud minn sħabhom. Ngħidu aħna, ħafna subien ikunu inkwetati fuq ilmuskoli tagħhom. Forsi diġà ndunajt li xi subien ikollhom il-muskoli f’sidirhom (imsejħin pettorali). Oħrajn jista’ jkollhom spallejhom wesgħin. Subien oħra jistgħu jkunu irqaq u iżgħar.

Ftakar li l-pubertà tiġri meta trid hi, u m’għandekx tgħaġġel biex tfittex tikber anke jekk tara l-muskoli tiegħek għadhom ma kibrux. Forsi ħsibtha jekk tibdiex terfa’ l-weights biex tgħin ruħek. Huwa importanti tkun taf li jekk għadek ma lħaqtx il-pubertà, il-weights jistgħu jittownjawlek il-muskoli, imma mhumiex se jibnulek il-muskoli għalissa.

tinsa l-weightlifting jew inkella jagħtik parir fuq kif tibda. Jekk it-tabib jiskoraġġik milli tagħmel il-weightlifting, tista’ tipprova affarijiet oħra. Resistance bands, qishom rubber bands kbar, huma mod tajjeb kif iżżid saħħtek bla ma tistrapazza żżejjed ilmuskoli.

Jekk tiekol tajjeb u tkun attiv (bħal li ssuq ir-rota, tgħum, u tagħmel l-isport) tkun qed tgħin ruħek biex tikber tajjeb. Biżżmien, inti tasal fil-pubertà u tkun tista’ tibni l-muskoli ukoll.

Jekk it-tabib iħallik tagħmel il-weightlifting, żomm f’moħħok li... 1. Irid ikollok kowċ jew trainer li jsegwik. Tajjeb ikollok xi ħadd jurik kif terfa’ tajjeb il-weights. Dan jgħinek iżżid fis-saħħa u tevita li tweġġa’.

Jekk se tiddeċiedi li se tipprova l-weights, l-ewwel tkellem mat-tabib fuq dil-ħaġa. Huwa jista’ jgħidlek li għalissa aħjar

2. Uża weights li ma jkunux tqal iżżejjed. It-trainer jista’ jirrikmandalek kemm tista’ terfa’. Jekk terfa’ weights tqal

wisq għalik tista’ tweġġa’ sew u tkun trid tistenna sakemm jgħaddilek biex tkun tista’ tkompli. 3. Tiddejjaqx tirrepeti. Aħjar terfa’ piż żgħir għal numru ta’ drabi milli tipprova terfa’ piż tqil iżżejjed darba jew darbtejn. Strieħ. Tgħallem ħu brejk għax inkella ħsara tagħmel. Jien naħseb fuq il-bniet iżżejjed jew ma naħsibx fuqhom biżżejjed? Hemm tifla li tgħix erba’ bibien ‘l isfel minnek u kull filgħaxija taraha tilgħab ma’ sħabha fil-ġnien tal-bandli. Meta lilek tgħidlek “Hi” tħoss fawra tielgħa għal wiċċek u idejk jimtlew bl-għaraq. Dak il-lejl qabel ma torqod, terġa’ taħseb fuqha. Fil-

ġimgħat ta’ wara, ma tgħaddix ġurnata li ma taħsibx fuqha. Forsi tibda tgħid, “Għaliex qed inħossni hekk?” Probabbilment għandek dik li jgħidulha crush! Jew inkella jkollok ħabib dejjem jitkellem fuq tifla li hu jaraha ħelwa. Il-ħin kollu jgħid kemm hi simpatika. Jgħidlek ukoll li togħġbu. U forsi tibda taħseb, “Kif jien ma nħossx hekk u ma nitkellimx hekk fuq tfajla — jien m’iniex normali?” Kull tifel huwa differenti. U filpubertà, xi subien iħossuhom komdi mal-bniet u oħrajn iħossuhom nervużi meta jkellmuhom. Li taħseb fuq xi ħadd li jogħġbok huwa proċess normali tal-pubertà. U jekk tħoss li m’hemm l-ebda tfajla li tħawwadlek il-wajers, tajjeb

4 LULJU/AWWISSU 2013

xorta. Xi darba, se ssib lil xi ħadd iħawwadhomlok! Iż-żmien biss jista’ jgħid. U għaliex tħossok hekk? L-ormoni f’ġismek qegħdin isiru iktar attivi. Minħabba f’hekk, qed ikollok iktar feelings. Dawn il-feelings jistgħu jħawduk u jbeżżgħuk. Dan huwa naturali għax inti għaddej minn fażi ġdida f’ħajtek. Jekk titkellem ma’ ħabib tajjeb jew ma’ ħuk jew oħtok ikbar minnek jistgħu jgħinuk tħossok inqas konfuż. Min hu ikbar minnek ħafna drabi jkollu esperjenza iktar minnek, u allura jistgħu jagħtuk parir. Iżda oqgħod attent għax l-età ma tfissirx bilfors maturità. Sib lil xi ħadd bil-għaqal biex jgħinek għax inkella jista’ jħawdek iżjed.

Jiena eżatt qabel tasal il-menstruation inkun vera diffiċli u b’burdata ħażina. Għaliex? Dan kollu jiġri minħabba ċ-ċaqliq tal-ormoni fiż-żmien tal-pubertà. Huma ħafna dawk ix-xebbiet li spiss ibatu bilburdati, l-aktar qabel jaslilhom il-period. Filli tkun mimlija enerġija u l-minuta ta’ wara tħossok għajjiena mejta u tkun tixtieq biss li jħalluk waħdek. Dan jissejjaħ premenstrual syndrome (PMS). Il-PMS jista’ jagħmlek irritabbli, ma jħallikx torqod, anzjuża u jqabbdek il-ħatfa għall-ikel. Tibda ssir sensittiva żżejjed għall-kritika, għallinkejja, u għall-inqas ħaġa! Tibda taħseb li ħadd ma jista’ jifhmek. Ipprova ibqa’ kalma, speċjalment meta tkun mal-familja jew mal-ħbieb. Ħafna drabi, meta

jibda l-period, is-sintomi talPMS jisparixxu. Matul il-PMS u l-period tajjeb teżerċita ruħek ħalli tgħin il-burdata tiegħek u tħossok aħjar. Huwa żmien fejn tista’ tibda tmur fl-estrem. Ngħidu aħna, affarijiet li qabel kienu jdejquk issa ssir tobgħodhom, jew affarijiet li qabel kont taffrontahom tajjeb issa jistressjawk iżżejjed. Fi ftit kliem, l-emozzjonijiet tiegħek saru iktar intensi. U jitbandlu b’mod mgħaġġel iktar minn qabel. Mument tkun qed tidħak bil-qalb, u l-mument ta’ wara ssib ruħek tibki bla ma taf għaliex. Filli tkun qed tilgħab tajjeb ma’ oħtok, u f’daqqa waħda tibda twerżaq f’wiċċha! Dawn jissejħu mood swings: għax bħal bandla, filli tkun fuq, u filli ssib ruħek isfel.

Xi tfajliet tonqsilhom is-selfesteem u l-body satisfaction tagħhom jekk jidħlu fil-pubertà qabel sħabhom. Tfajliet oħra jħossuhom differenti jekk jidħlu fiha iktar tard minn sħabhom. Għalhekk importanti tifhem x’qiegħed jiġri f’ġismek, u tirrealizza li kull tifla tgħaddi mill-istess bidliet, min kmieni u min tard. Importanti li tiekol b’dieta bilanċjata, teżerċita ruħek kuljum, torqod sew, u jkollok piż tajjeb matul dan iżżmien. Tajjeb ikollok checkups regolari għand it-tabib, ħalli jkollok ukoll xi ħadd kompetenti li jwieġeb il-mistoqsijiet tiegħek. Tkellem dwar dak li qiegħda tħoss ma’ ħbieb li tafda. Jistgħu jkunu qegħdin iħossuhom bħalek, jew jistgħu jkunu jafu kif jgħinuk. Xejn xejn, ikunu

spalla u appoġġ għalik, anke jekk sempliċiment jisimgħuk toħroġ dak li hemm fik. Il-ġenituri u l-guidance teachers jistgħu jagħtuk appoġġ u għajnuna. Jekk tħobb tikteb, tpinġi, tkanta jew iddoqq – inti xortik tajba li għandek dawn l-outlets kollha kif tesprimi dak li tħoss! Anke jekk sempliċiment tħażżeż ħsibijiet fi djarju jew toqgħod iddoqq ilkitarra, se tistagħġeb kemm tibda tħossok aħjar li l-feelings tiegħek toħroġhom b’mod kreattiv. Tul din it-triq tal-pubertà, ibqa’ ħabib jew ħabiba ma’ Alla. Alla jaf li daż-żmien sabiħ fil-ħajja tiegħek jista’ jkollu ukoll id-diffikultajiet tiegħu. Hu għamilna hekk wara kollox! Itlob l-għajnuna tiegħu. Tħallix qalbek titħawwad. Afda aktar fih u f’persuni li tassew jixtiqulek il-ġid. ✖ 5

Id-dinja hija xibka li fiha ssib kull xorta ta’ ħut

Qabda ħut!

y JOSEPH bonnici

Sajjieda: Rajna lis-sajjieda f’xi għodwa, jerġgħu lura minn xi lejl jistadu. Iniżżlu x-xatt dak li jkunu qabdu u jidhru ħut ta’ kull tip u daqs. Tinduna li jkunu ferħana meta l-qabda tkun kbira u tajba, u mdejqin meta l-qabda tkun żgħira jew mhux tajba għall-ikel. Il-Mulej ukoll għadda minn dawn l-esperjenzi qrib l-għadira ta’ Ġenesaret, u ġabarhom f’parabbola għalina... Fix-xibka: Ix-xibka, skont il-kelma Griega li nsibu floriġinal, kienet l-iktar waħda wiesgħa u twila u għalhekk setgħet taqbad fiha l-ikbar numru ta’ ħut u minn kull tip (fl-Għadira ta’ Ġenesaret kienu jikkalkulaw li kien hemm madwar 30 tip ta’ ħuta ). Huwa mod kif Ġesù juri l-kotra u d-diversità taleffetti tas-Saltna t’Alla li qed iħabbar. L-għażla: L-istess bħal fil-parabbola tas-sikrana, hawnhekk insibu ħut tajjeb u ħut ħażin. Issimboliżmu huwa ċar biżżejjed. Is-Saltna t’Alla ma tipproduċix ‘ħutiet ħżiena’, imma jiġri li dawn jitħalltu ma’ dawk li huma ‘tajbin’. U l-istess bħal fil-każ tas-sikrana, nafu mingħand Ġesù stess li din hi opra negattiva magħmula minn ‘għadu ta’ Alla’. Allura bilfors hija meħtieġa l-għażla b’attenzjoni: ‘il-ħutiet ħżiena’ jiġu mormija u jibqgħu barra. 6 LULJU/AWWISSU 2013

Is-sajjieda jiġbdu x-xibka lejn ix-xatt biex jagħżlu l-qabda li jkunu tellgħu. Fix-xibka jkun hemm minn kollox. Kif jiġbdu s-sajda tagħhom, jinġemgħu b’attenzjoni ħalli jeżaminaw il-qligħ talġurnata. Mhux kollox tajjeb għall-ikel, u mhux kollox tajjeb għall-bejgħ. Issir l-għażla. Hemm dak li se jerġa’ jintefa’ fil-baħar, hemm dak li se jinbiegħ u hemm dak li se jittieħed id-dar, għallikla tal-familja. Hekk jiġri fil-Ġudizzju ta’ tmiem id-dinja, jgħid is-Sajjied il-Kbir: l-anġli jkunu jixbhu lis-sajjieda li jiġbdu lejn l-art kull xorta ta’ ħut u ħlejjaq li jinqabdu fis-sajda, imma jżommu biss lil dawk li huma tajbin. Il-ħżiena, li għażlu li ma jidħlux fix-xibka tar-relazzjoni, jintilfu għal dejjem. Hemmhekk ikun hemm biki u theżżiż tas-snien. Addattata minn Mattew 13, 47-50

Fil-ġudizzju: Ġesù, kif għamel filparabbola tal-qamħ u s-sikrana, juri l-mument tal-aħħar ġudizzju ( tmiem id-dinja ) bħala mument deċiżiv, meta fl-aħħar, il-qaddejja t’Alla ( l-anġli ), ‘jifirdu l-ħżiena mit-tajbin’, u għall-ħżiena hemm il-kastig tat-telfien. ‘ Biki u theżżiż tas-snien’ kienu espressjoni semitika għal tbatija qawwija, dwejjaq li jinħass ukoll fiżikament permezz tal-biki u biża’ li jriegħed. Il-ħżiena: Il-parabbola tax-xibka talħut tixbah lil dik tal-qamħ u s-sikrana. Fit-tnejn hemm riżultati tajbin u ħżiena, u hemm ukoll il-ġudizzju ta’ Alla fuq ‘il-ħżiena’. L-istudjużi juruna li t-tema tal-qabda tal-ħut insibuha fuq fomm Ġesù bnadi oħra: meta jsejjaħ lid-dixxipli fuq xatt il-baħar ta’ Ġenesaret u jagħmilhom ‘sajjieda talbnedmin’.

Riflessjoni: Fix-xibka tal-Mulej jiltaqgħu ħutiet tajbin u oħrajn ħżiena. Nintebħu li l-kelmiet ta’ Ġesù ma jirreferux għall-ħut, imma għalina l-bnedmin liberi, li minna huwa jistenna risposta li ġejja mill-qalb, minn fidi sinċiera. In-nuqqas ta’ dan il-kunsens iġib il-ħażen tad-dnub, jagħmilna ‘ħżiena’ fl-għajnejn t’Alla. Ħutiet tajbin u ħżiena, insara veri u foloz, jitħalltu fil-Knisja tiegħu, imma iktar minn hekk fid-dinja tal-bnedmin. Ikun hemm bżonn – jgħidilna Ġesù – li tagħmel bħas-

Kuntest Din hi l-aħħar fost il-parabboli tas-Saltna t’Alla miġbura minn Mattew fil-kapitlu 13 tal-Vanġelu tiegħu. Dawn huma : iż-żerriegħ, il-qamħ u s-sikrana, iż-żerriegħa tal-mustarda, il-ħmira, it-teżor, il-ġawhra u issa x-xibka. Minn dawn nindunaw li s-Saltna t’Alla hi wisq għal qalb Ġesù u hija fiċ-ċentru tal-aħbar tajba tiegħu. Biex iwassal din l-aħbar, jinqeda bil-ħwejjeġ tal-ħajja ta’ kuljum. Is-silta tista’ tinqasam fi tliet mumenti: is-sajda, l-għażla, il-ġudizzju. Il-messaġġ huwa ċar u jġegħilna naħsbu. Ġesù jkompli juri li Alla jibqa’ joffri u jkabbar is-Saltna tiegħu fid-dinja, mingħajr ebda diskriminazzjoni. Kulħadd jista’ jidħol, u fil-fatt jidħlu ‘kull tip ta’ ħut’. Is-Saltna t’Alla hi saltna ta’ tjieba u ta’ varjetà. Jidher ukoll li mhux kull ma jidħol fix-xibka huwa tajjeb. Kemm itella’ affarijiet is-sajjied meta jiġbed ix-xibka! Itella’ ħut, imma llum itella’ wkoll fliexken tal-plastik, ħaxix u xi brama! Ġesù jrid jgħid li quddiem l-offerta tas-Saltna t’Alla, hemm min jibqa’ jwebbes rasu u jgħid le, u għalhekk jgħixu flimkien it-tajjeb u l-ħażin, u b’hekk jistgħu jidħlu l-iskandlu u t-tbatija, sal-aħħar kontijiet li jsiru fil-Ġudizzju. Ġesù juri li dan ir-rendikont – ġudizzju veru u propju minn Alla – jimmarka l-aħħar waqfa tas-Saltna fl-istorja. Ma jgħidilniex meta se jseħħ, imma li se jseħħ tassew, u mhux se jkun ‘ħafif’ għal min jinstab bħala ‘ħuta ħażina’ u jkun għex fid-diżubbidjenza u ċ-ċaħda tal-Vanġelu.

sajjieda tajbin, tieqaf u tagħmel l-għażla, waqt li toqgħod attent li ma tmurx tarmi dak li hu skont il-Vanġelu u żżomm dak li jmur kontrih. Fl-aħħar hemm firda ċara. Ġesù urieha fil-parabbola tas-sikrana u, fuq kollox, fil-parabbola l-kbira tal-aħħar ġudizzju. Alla li ma jagħmilx il-ħażin, ma jippermetti qatt li l-ħażin jidher bħala tajjeb, u lanqas ma jippermetti li fl-aħħar il-ħażin joqgħod fuq l-istess mejda mat-tajjeb.

Tajjeb li niftakru, li l-parabbola ta’ ‘Alla sajjied’, li tant twettqet minn Ġesù f’ħajtu ( meta naraw tant sejħiet lid-dixxipli li hu għamel ), tkompli fil-ħidma tad-dixxipli li hu jsejjaħ bħala ‘sajjieda tal-bnedmin’ Dan ifakkarna li Alla għadu jistad u li l-Knisja, fuq kollox il-Papa u l-isqfijiet, huma meħtieġa biex nidħlu fis-Saltna t’Alla. Magħhom inżidu lil kull nisrani li bl-eżempju tiegħu jiġbed ‘ħutiet’ ġodda fis-saltna! 7

JIEN U L-KELMA: Illum huwa l-jum tas-sajda. Illum Ġesù qed jitfa’ fuq id-dinja l-imħabba tal-Missier bħal xibka, biex jaqbad lil kulħadd u jdaħħalhom fis-Saltna tiegħu. Neżaminaw tabilħaqq jekk inqbadniex fix-xibka ta’ Ġesù, jekk dħalniex fix-xibka tal-Missier, jekk bejn il-Missier u bejnna – permezz ta’ Ġesù – hemmx relazzjoni intima, profonda, mitluqa għar-rieda tiegħu. Ġesù jħabbar ‘is-sajda ta’ Alla’ lil kull persuna, ġusti u midinbin, kbar u żgħar, lil dawk li diġa’ qegħdin fil-

Knisja tiegħu u lil dawk li qegħdin imbegħdin minnha. Huwa dmir tagħna nirriflettu fuq dan il-punt: Alla, Ġesù, ma jagħżlux dak li hu intelliġenti, sabiħ u tajjeb. Jilqgħu lil kulħadd. Għal daqshekk, jekk ma nilqgħux bħala ħuna lil wieħed minn ulied Alla, ma nkunux naċċettaw li nkunu ulied aħna stess. L-ewwel insara kienu jirreferu għal Ġesù bħala Iktus, u jpinġuh bix-xbiha tal-ħuta. Kull ittra tal-kelma Iktus kienet tfisser

l-identità tiegħu: Ġesù Kristu Iben t’Alla, Salvatur. Fil-Knisja tal-bidu, l-insara kienu jissejħu ‘ħutiet’, li nqabdu minn Alla fl-ilma tal-Magħmudija. Hija xbiha sabiħa li twassal il-parabbola tas-sajda tas-Saltna t’Alla. X’qed nagħmlu millMagħmudija tagħna, li ħadna fl-ilma u fl-Ispirtu s-Santu? Qed nieħdu gost ngħixu f’din ir-relazzjoni sabiħa li għandna ma’ Alla permezz ta’ Ġesù?

L-INTERVISTA Gigi Proietti, attur Taljan li interpreta l-parti ta’ San Filippu Neri fil-film ‘Preferisco il Paradiso’. Filippu Neri kien ‘sajjied tajjeb’ li ressaq bosta ħutiet tajba lejn Alla ... u għadu jagħmel hekk sal-lum! Kif tħossok fil-parti ta’ Qaddis? Insib fija xewqa li niskopri, li nitgħallem u li nimitah. Sibt xi xebh bejnek u bejnu? Xi ħaġa żgħira għamilt bħalu, għaż-żgħażagħ, fit-teatru, imma ma nistgħux nagħmlu paraguni! Nixbhu fil-karattru ottimista u miftuħ għall-oħrajn. Naħseb għalhekk għażlu lili. Jgħidu li kien ferrieħi ħafna, anke jekk ix-xbihat mhux dejjem iġibuh hekk!

Imma x’għamel dan il-qaddis, Pippo t-Twajjeb? Filippu kien ġie Ruma biex imur missjunarju. Imma hawnhekk sab ħafna żgħażagħ mitluqa, induna bil-faqar tal-poplu, ra tfal waħidhom u abbandunati u baqa’ hawnhekk jieħu ħsieb il-mard ta’ din is-soċjetà. Kien jgħid : Il-missjoni tiegħi qiegħda hawn. Imbagħad waqqaf l-oratorju, fejn in-nies kienu jinġabru, jitolbu u jkantaw flimkien.

X’jolqtok l-iktar minn dal-qaddis? Is-sempliċità. F’dinja li fiha aħna, li għadna ma sirniex qaddisin, nippruvaw nidhru bħala tajbin, huwa kien għal kollox il-kuntrarju. Hu li kellu minn Alla doni speċjali kien jagħmel minn kollox biex jinħeba. “Preferisco il Paradiso”! Veru kien jgħidha San Filippu Neri? Iva. Il-Papa xtaq jagħmlu kardinal, imma hu wera li jippreferi l-Ġenna. Hija frażi li turi l-personalità tiegħu.

Is-Sajd fil-Baħar tal-Galilea fi żmien Kristu Is-sajda li jirreferi għaliha Kristu hija probabbli dik li kienet issir permezz ta’ xibka kbira u twila li kienet tintefa’ ’l barra mix-xatt u f’linja parallela miegħu. Din kienet tinġibed ’il ġewwa mit-truf u fiha jinqabad dak kollu li ssib filmogħdija tagħha. 8 LULJU/AWWISSU 2013

Kien hemm ukoll sajd permezz ta’ xibka tonda, wiesgħa madwar erba’ metri, b’ċombiet żgħar imwaħħla mat-truf tagħha. Din kienet tintefa’ minn bniedem wieħed li mbagħad jiġbidha lura b’dak li jkun inqabad. Probabbli kienet użata minn Xmun Pietru u

Andrija meta sejħilhom Ġesù. Metodu ieħor ta’ sajd kien permezz ta’ xibka li tintefa’ mill-ġenb ta’ dgħajsa u tittella’ mis-sajjieda. Dan jissemma meta Ġesù jitlob lil Pietru jitfa’ x-xibka n-naħa tal-lemin taddgħajsa. ✖

y REUBEN ellul bertram PORTELLI

“Guardo con gioia al prossimo Luglio a Rio de Janeiro! Vi do appuntamento in quella grande citta` del Brasile! Preparatevi bene – sopratutto spiritualmente nelle vostre comunita`perche` quell’incontro sia un segno di fede per il mondo intero!” B’dan ilkliem, waqt il-quddiesa ta’ Ħadd il-

Palm, il-Papa Franġisku ħabbar li se jkun preżenti u li se jmexxi ċ-ċelebrazzjonijiet tal-Jum Dinji taż-Żgħażagħ (magħrufa aħjar bħala World Youth Day – WYD) fejn huma mistennija li jattendu aktar minn żewġ miljun żagħżugħ u żagħżugħa minn madwar id-dinja kollha.

Kien il-Papa Ġwanni Pawlu II li fl-1985 ħareġ bl-idea tal-Jum Dinji taż-Żgħażagħ. L-ewwel edizzjoni saret fl-1986 u fiha l-Papa kien ħeġġeġ lill-isqfijiet kollha biex jorganizzaw laqgħat għaż-żgħażagħ kull nhar Ħadd il-Palm. Dan l-avveniment baqa’ jsir kull sena fuq livell

djoċesan nhar Ħadd il-Palm u fuq livell internazzjonali kull sentejn jew tlieta. Meta l-Jum Dinji taż-Żgħażagħ sar fuq skala internazzjonali bħalma se jsir din is-sena, il-pajjiżi li ntgħażlu biex jospitaw dan l-avveniment kbir varjaw ħafna: mill-Istati Uniti, sal-Ewropa u anki l-Filippini! F’din it-tabella, tistgħu taraw l-edizzjonijiet kollha li saru tal-JDŻ minn wara l-edizzjoni ta’ Ruma tal-1986 sal-lum il-ġurnata flimkien malattendenza taż-żgħażagħ li kien hemm għal kull edizzjoni. Meta 1987 FEJN Buenos Aires l-Arġentina Kemm 1,000,000

2000

Vatikan Ruma

2,000,000 10 LULJU/AWWISSU 2013

Rio de Janeiro – magħrufa aħjar bħala Rio – hija l-belt kapitali tal-istat ta’ Rio de Janeiro u hija t-tieni l-ikbar belt fil-Brażil, wara São Paulo. Rio tinsab fin-Nofsinhar tal-istat ta’ Rio de Janeiro u tmiss mal-Oċean Atlantiku. Il-klima tixbah lil dik tropikali. Fil-fatt, f’Rio jkun hemm perjodi twal ta’ xita bejn Diċembru u Marzu. Min se jmur għall-JDŻ m’għandux jinkwieta għax-xita għax l-avveniment se jsir lejn tmiem Lulju u għal dawk il-jiem diġà hija mbassra sħana qawwija. It-tema prinċipali għal din l-edizzjoni tal-JDŻ se tkun wieħed

1989

Santiago de Compostela Spanja

400,000 2002

Toronto il-Kanada

800,000

1991

Czestochowa il-Polonja

1,600,000

2005

Cologne il-Ġermanja

1,200,000

mill-aħħar versi tal-Evanġelju skont San Mattew: “Morru, mela, agħmlu dixxipli millġnus kollha” (Mt 28, 19). Il-messaġġ prinċipali li l-organizzaturi jridu jwasslu huwa li bħalma l-appostli ma beżgħux mil-Lhud wara l-qawmien ta’ Ġesù, hekk ukoll aħna l-Insara, illum il-ġurnata, m’għandniex nibżgħu nkunu xhieda ta’ dak li verament nemmnu. Il-qofol tal-JDŻ mistenni jintlaħaq fl-aħħar ġimgħa ta’ Lulju. Nhar it-Tlieta 23 ta’ Lulju huma mistennija li

1993

Denver l-Istati Uniti

500,000

2008

Sydney l-Awstralja

400,000

1995

Manila il-Filippini

5,000,000

2010

Madrid Spanja

2,000,000

2013

1997

Pariġi Franza

1,200,000

Rio de Janeiro il-Brażil

Min jaf?

jibdew jaslu f’Rio l-pellegrini li se jkun hemm fil-Brażil għal dan l-avveniment. Imbagħad, bejn l-Erbgħa 24 u l-Ġimgħa 26 ta’ Lulju, se jkun hemm diversi sessjonijiet ta’ katekiżmu bil-parteċipazzjoni ta’ diversi

isqfijiet. Il-Papa għandu jasal fil-25 ta’ Lulju u se jieħu sehem f’xi wħud millattivitajiet, laqgħat u talb li se jkunu ppreparati. Il-qofol taċ-ċelebrazzjonijiet jintlaħqu s-Sibt filgħaxija - waqt velja

ta’ talb mal-Papa Franġisku - u l-Ħadd filgħodu meta l-Papa jiċċelebra l-quddiesa prinċipali tal-JDŻ u jħabbar il-belt li se tospita l-edizzjoni li jmiss tal-Jum Dinji tażŻgħażagħ. ✖

KONT TAF LI… Fi tliet żminijiet differenti Rio kienet il-belt kapitali tal-Brażil. B’kollox għamlet madwar mitejn sena bħala l-belt kapitali. Il-logo tal-JDŻ 2013 ġie ddisinjat minn Gustavo Huguenin. Il-kuluri fil-logo huma l-istess kuluri li hemm fil-bandiera tal-Brażil. Il-logo huwa magħmul minn simboli li jirrappreżentaw ilbelt ta’ Rio de Janeiro, fosthom l-istatwa ta’ Kristu s-Salvatur u l-muntanja Sugarloaf. Fost il-qaddisin patruni għallJDŻ 2013 insibu lill-Beatu Papa Ġwanni Pawlu II.

minn hawn

RoboBees Fis-sigħat bikrin ta’ filgħodu, ġewwa laboratorju tar-robotika f’Harvard, insett robotiku ttajjar għall-ewwel darba. B’tul ta’ daqs nofs paperclip u piż ta’ madwar 0.1 ta’ gramma, dan ir-robot ċkejken qabeż ftit pulzieri u mbagħad, bil-għajnuna ta’ ġwenħajh, ittajjar mal-kamra skont kif kien ġie programmat li jagħmel. Din ma kienet xejn inqas mill-ewwel titjira ta’ ‘RoboBee’, proġett ġewwa l-Università ta’ Harvard li ilu sejjer għal dawn l-aħħar tnax-il sena. Dawn ir-riċerkaturi tal-Inġinerija u Xjenzi Applikati ġewwa Harvard ġew ispirati mill-bioloġija ta’ dubbiena biex jiżviluppaw dan ir-robot li huwa għal kollox innovativ minħabba d-dimensjonijiet ċkejkna tiegħu. “Kellna niżviluppaw soluzzjonijiet mill-bidu nett, għal kollox,” jispjega Wood, wieħed mir-riċerkaturi. “Kien jirnexxilna nħaddmu komponent wieħed, iżda meta mbagħad bdejna 12 LULJU/AWWISSU 2013

u minn hemm

y FRANKLIN balzan

ngħaqqdu l-partijiet flimkien, għal kull parti bdew jinqalgħu ħames problemi ġodda. “

tat-tiftix u s-salvataġġ, jew bħala assistenza għall-bdiewa meta dawn jiġu biex jiżirgħu l-għelieqi tagħhom.

Fi skali żgħar, bidliet żgħar fiddirezzjoni tal-arja jistgħu jkollhom effett fuq id-dinamika tat-titjira u fuq is-sistema ta’ kontroll. Għalhekk is-sistema għandha tirreaġixxi b’mod ħafna aktar mgħaġġel biex ir-robot jibqa’ stabbli fit-titjira tiegħu. Din l-isfida, flimkien ma’ ħafna oħrajn bħall-qies u l-materjal li kellu jintuża għall-ġwienaħ u l-fatt li muturi tradizzjonali ma setgħux jintużaw fuq robots ta’ dan id-daqs, għamlet dan il-proġett diffiċli. Ta’ min wieħed jgħid li l-ġwienaħ tarRoboBee jperpru għal 120 darba kull sekonda!

Filwaqt li l-proġett u t-testijiet fuq ir-RoboBee qed ikomplu, bħalissa l-prototipi tar-robot għadhom marbuta minn kejbil irqiq ħafna minħabba li m’hemmx soluzzjonijiet għall-ħażna ta’ enerġija li huma żgħar biżżejjed li jistgħu jiġu mmuntati fuq ir-robot. Anki l-’moħħ’ tar-RoboBee għadu jiġi kkontrollat permezz ta’ kompjuter ieħor, minħabba li għad iridu jsiru iktar żviluppi biex sistema efficjenti tkun tista’ titwaħħal fuq ir-RoboBee.

Hemm diversi modi kif jista’ jintuża dan il-proġett. Fosthom, RoboBee jista’ jiġi użat għal monitoraġġ ambjentali, waqt operazzjonijiet

“Irridu li tinħoloq xi ħaġa li qatt ma rajna qabel fid-dinja,” żied jgħid Ma, wieħed mir-riċerkaturi u x-xjenzati fuq il-proġett. “Dan huwa l-eċitament li navvanzaw il-limiti ta ‘ dak li aħna naħsbu li nistgħu nagħmlu, il-limiti talgħerf tal-bniedem.”

y WARREN busuttil

Kaboċċi u pastard u tlaqna ħa ndoqqu… The Vegetable Orchestra

It-tlieta ta’ wara nofsinhar. Tkun gas down mal-pjanċa f’raqda twila u sabiħa wara ġurnata skola u studju. F’dak il-kwiet tisma’ jvenven mat-triq kollha l-ħorn tal-ħaxix. U mhux biss… tisma’ l-ħanġra tal-bejjiegħ jgħajjat: “TalĦaxix! Ara x’kaboċċi ġabilhom illum! Oħroġ Mary u ixtri kilo zunnarija! Tal-Ħaxix!” Imma Mary ma toħroġx! Minflok joħorġu grupp ta’ tużżana nies biex jixtru vann ħaxix. Xtraw kollox u battlulu vann! Però dawn mhux biex jikluhom, imma biex itaqqbu fihom u jqattgħu kemm jifilħu ħalli joħolqu strumenti tal-mużika. Sewwa smajt! Strumenti tal-mużika talħaxix… stramba hux! Das erste Wiener Gemüseorchester huwa l-isem ta’ din l-orkestra tal-ħaxix fi Vjenna, u jekk ma tifhimx bil-Ġermaniż, bil-Malti jfisser

sempliċiment L-Ewwel Orkestra tal-Ħaxix ta’ Vjenna. U qisha mhix se tkun tal-aħħar għax anke f’Londra kien hemm grupp li tħajjar. Dan il-grupp Awstrijak iltaqa’ għall-ewwel darba biex jagħmel minestra ta’ mużika fi Frar tal-1998. Il-grupp jikkonsisti f’għaxar mużiċisti u artisti, kok u teknixin tas-sound. Iltaqgħu flimkien biex jaqsmu bejniethom it-talent li għandhom fil-mużika u fl-arti. Infatti uħud minnhom huma poeti, skulturi, disinjaturi u saħansitra periti. Xtaqu jagħmlu xi ħaġa differenti u rnexxielhom. L-intenzjoni tagħhom kienet dik li joħolqu xi ħaġa ġdida u jagħtu ċans għal ġeneru rari ta’ mużika ġdida. Il-biċċa hi li dawn iridu joħolqu l-istrumenti tagħhom mill-

ġdid għal kull kunċert li huma jkollhom. X’jagħmlu? Jerġgħu jagħmlu xirja mill-ġdid ta’ karrotti, ħjar, brunġiel, kaboċċi u pitkalija sħiħa ħaxix, jiskolpu mill-ġdid l-istrumenti u jibdew idoqqu. Din il-biċċa xogħol iridu jagħmluha siegħa biss qabel il-kunċert għax il-ħaxix malajr jibda jiswied u jitlef l-effett mużikali tiegħu. Jekk taħseb li din l-okestra mhix popolari sejjer żball! Infatti rnexxielhom joħorġu tliet albums bl-isem ta’ Gemise (1999), Automate (2003) u Onionoise (2010), apparti n-numru kbir ta’ kunċerti fl-Ewropa, l-Amerika, iċ-Ċina u Singapore. U jekk taħseb li m’għamlux suċċess b’dan kollu, tajjeb li tkun taf li jagħmlu suċċess kbir b’soppa li jagħmlu bl-istrumenti stess wara l-kunċert! 13

Sebastian Vettel

minn hawn u minn hemm

Is-sigriet ta’ Tarċisju Fil-fond ta’ qalbu kellu xewqa. La jikber ried isir suldat. Imma kif seta’ ġaladarba hu kien Nisrani ? Min jaf! Forsi seta’ jirranġa xi ħaġa biex ikun suldat Ruman u ta’ Kristu. Għaliex le, u flok jaqbad l-Insara kien jipproteġihom. Suldat qalbieni imma mhux krudili. Suldat li ma jibża’ minn xejn, iżda b’qalbu tad-deheb ... Dawn il-ħsibijiet ta’ spiss kienu jiġu f’moħħ Tarċisju, tfajjel ċkejken li kien jgħix fi żmien l-Imperu Ruman. Ilmexxejja Rumani kienu qed jeħduha kontra dawk li jemmnu f’Ġesù billi jqiegħduhom f’arena b’annimali

selvaġġi u gladjaturi feroċi. Jekk rajt il-film Gladiator tifhem fuq xiex qed nitkellmu bid-differenza li l-Insara qatt ma kienu joħorġu rebbiħin! Tarċisju kien isib il-kenn filkatakombi, moħbi taħt l-art. Hemmhekk kien jinsa l-ħolm tiegħu ta’ suldat u jinġibed li jkun qaddej ta’ Ġesù kif kienu s-saċerdoti u d-djakni sħabu. Iżda x’kien hemm lest għal Tarċisju, fil-futur tiegħu? Kien se jirnexxilu jaqta’ xi waħda mix-xewqat tiegħu? …Jew, min jaf, forsi anke t-tnejn li huma!

Sebastian Vettel Min kien l-iżgħar sewwieq li qatt rebaħ il-kampjonat tal-Formula One? Min kien dak is-sewwieq talFormula One li qatt rebaħ l-ikbar ammont ta’ punti f’sena sħiħa? Min kien dak is-sewwieq li rebaħ l-ikbar numru ta’ pole-positions fi staġun wieħed? Min kien dak… u ħa nieqaf hawn nikteb fuq ir-records li kiser Sebastian Vettel, sewwieq Ġermaniż tal-Formula One mat-tim Red Bull Racing. Sebastian Vettel, li għad għandu biss 25 sena, diġà rebaħ il-kampjonat tal-Formula One tliet darbiet wara xulxin, fl-2010, fl-2011 u fl-2012. Minħabba f’hekk huwa ngħata l-ogħla unur sportiv Ġermaniż, Silberne Lorbeerblatt (Werqa talFidda), minħabba r-rebħ tiegħu u minħabba l-karattru sportiv u eżemplari tiegħu. 16 LULJU/AWWISSU 2013

y kurt MICELI

Ħaġa sabiħa li għamel Vettel filkarriera tiegħu kienet li ngħaqad ma’ numru ta’ sewwieqa oħra u taw il-libsa tat-tlielaq tagħhom bħala rkant. Il-flus li daħlu millirkant marru għall-fondazzjoni Wings For Life, li tagħmel riċerka

y NEIL aquilina

fuq il-fejqan tal-mard fissinsla tad-dahar. Il-libsa ta’ Vettel waħidha nbiegħet f’Settembru 2012 għassomma sabiħa ta’ $22,000; inħalli f’idejkom biex issiru tafu kemm jiswew f’Ewro!

minn hawn u minn hemm

y FRANKLIN balzan

Sibna Mammut! Ftit tal-ġranet ilu, xjenzati Russi sabu kemm demm u kif ukoll tessuti talmuskoli - perfettament ippreservati fis-silġ - tal-mammut tas-Siberja. Din l-ispeċi ġiet estinta madwar 4,000 sena ilu iżda hemm nuqqas ta’ qbil bejn ix-xjenzati dwar il-kawża eżatta tal-estinzjoni tal-mammut. Il-bidla filklima u l-kaċċa tal-bniedem huma ta’ spiss ikkwotati bħala l-kawżi probabbli tal-estinzjoni ta’ din l-ispeċi. Is-sejba saret f’temperatura ta’ -10 Celsius fuq il-Gżejjer Siberjani ġodda - jew il-Gżejjer Novosibirsk, barra millkosta tar-Repubblika ta’ Sakha. “Konna tassew sorpriżi li sibna d-demm tal-mammut u t-tessuti talmuskoli tiegħu,” qal Semyon Grigoriev,

kap tal-Mużew tal-Mammut. “Hija l-ewwel darba li rnexxielna niksbu d-demm tal-mammut.”

Huwa spjega: “Dan l-annimal għex madwar 10,000 sena ilu. Ġie ppriservat grazzi għallkundizzjonijiet speċjali, minħabba l-fatt li baqa’ ffriżat mill-ewwel.” Mill-istudju tas-snien ta’ dan il-mammut, ix-xjenzati jemmnu li huwa miet meta kellu bejn 50 u 60 sena. Forsi tgħidu ‘X’hemm daqstant tal-għaġeb b’daqshekk?’ Iddemm tal-mammut instab f’kundizzjoni tajba u allura hemm probabbiltà li minnu jkun jista’ jerġa’ jiġi mibni d-DNA

tiegħu. Madankollu, minkejja dan l-istat tajjeb ta’ preservazzjoni, ix-xjenzati għadhom ma sabux biżżejjed ċelluli ħajjin għallklowning tal-ispeċi. Grigoriev innota li t-tiswija tad-DNA huwa proċess kumpless li jista’ jieħu ħafna s-snin. Hemm dibattitu vivaċi u interessanti dwar jekk x-xjenzati għandhomx jippruvaw jirrikreaw l-ispeċi estinti billi jużaw id-DNA. Hemm ftit dubji li dan għad xi darba jiġri. It-tim Russu minn Yakutsk li għamel is-sejba qed jaħdem fi sħubija max-xjenzati tal-Korea ta’ Isfel li qed jippruvaw b’mod attiv li jġibu l-ispeċi estinta tal-mammut lura għall-ħajja. 17

minn hawn u minn hemm

Khipu

y LAWRENCE fenech

Aħna mdorrijin niktbu b’lapes fuq karta imma mhux iċ-ċiviltajiet kollha kienu jużaw dan il-mod biex jgħaddu l-informazzjoni. L-Incas kienu jgħixu fl-Amerka t’Isfel sas-seklu 16 qabel il-konkwista tal-Ispanjoli. Flok kitba l-Incas kienu jużaw il-khipu – biċċiet ta’ spag b’numru ta’ għoqod li permezz tagħhom kienu jgħaddu l-informazzjoni. Dawn l-ispag kienu jkunu magħqudin ma’ spaga waħda prinċipali u kull khipu seta’ jkollu ‘l fuq minn elf spaga! Kull spaga kien ikollha numru ta’ għoqiedi li, skont it-tip ta’ għoqda u l-pożizzjoni tal-għoqda matul l-ispaga, kienet tfisser xi ħaġa. Il-khipu kienu jintużaw biex iżommu informazzjoni dwar xiri, ħlas ta’ taxxi u informazzjoni oħra. Iċ-ċiviltà tal-Incas spiċċat mijiet ta’ snin ilu u magħha spiċċa s-sigriet tat-tifsir tal-khipu. Matul l-aħħar ħamsin sena diversi studjużi studjaw numru kbir ta’ khipu u minnhom setgħu jiskopru li dawn fihom informazzjoni numerika. Dawn irnexxielhom jiskopru kif ifissru n-numri mill-għoqiedi fuq l-ispag, u anke skoprew li xi spag fihom it-total tannumri ta’ diversi spagiet oħra – bħal meta jkollok kont! Studjużi aktar riċenti jaħsbu li l-khipu fihom mhux biss numri imma anke kliem li sa issa t-tifsira tagħhom għadha ma ġietx skoperta.

Il-Ħaddiela Il-Ħaddiela hi ħuta li tinsab f’diversi ibħra madwar id-dinja inkluż il-Mediterran. Tħobb toqgħod ċatta mal-qiegħ u tattakka ħut u ħlejjaq oħra żgħar li ssib. Biex taqbad il-priża din il-ħuta tuża metodu mhux tas-soltu – tagħtih xokk talelettriku biex tistordih imbagħad toqgħod tiekol bil-kwiet! Il-ħaddiela tuża dan ix-xokk mhux biss biex tattakka imma anke biex tiddefendi ruħha u kapaċi tagħti xokk sa 80 Volt. Għalkemm xokk ta’ ħaddiela jweġġa’, mhux qawwi biżżejjed biex joqtol persuna. Interessanti l-fatt li din il-ħuta kienet magħrufa anke mir-Rumani tal-qedem. It-tobba Rumani kienu jużawha biex jikkuraw infjammazzjonijiet u wġigħ ta’ ras qawwi! Ma nafx kemm kienu effettivi…! 18 LULJU/AWWISSU 2013

minn hawn u minn hemm

League of Legends Katarina, Alistar, Graves, Miss Fortune, Riven, Sona, Blitzcrank, Amumu, Darius, Kayle, Zac… kollha ismijiet differenti imma li għandhom xi ħaġa komuni: karattri differenti fil-logħba League of Legends, ta’ Riot Games. F’din il-logħba, tilgħab f’tim ta’ 5 jew 3, u l-għan bażiku tagħha hu li tirbaħ lill-avversarju billi tkissirlu n-Nexus (bażi li tagħti l-ħajja lit-tim). Imma biex tagħmel hekk xejn mhi ħaġa faċli, għax apparti li trid teħodha kontra tim ieħor, jiddependi ħafna mit-teamwork u kemm tim ikun kapaċi jiftiehem flimkien. Din il-logħba tintlagħab b’xejn, online, u fiha numru ta’ fatturi li jgħinuk titjieb: Runes, Masteries u Levels. Waqt il-logħba, iktar ma tirbaħ iktar ikollok flus u tkun tista’ ssarraf il-flus f’affarijiet li jgħinuk titjieb. Hemm

ħafna affarijiet li wieħed jista’ jixtri: biex tattakka iktar bis-saħħa, biex tgħaġġel iżjed, biex iżżid l-armatura, eċċ. Jeżistu 4 tipi ta’ mapep differenti: The Twisted Treeline (3 kontra 3) The Howling Abyss (5 kontra 5 – il-karattri jintgħażlu kif jiġu) Dominion (5 kontra 5 – ġirja kontra l-ħin) Summoner’s Rift (5 kontra 5 – l-iktar mappa popolari) Normalment fil-mappa Summoner’s Rift it-tim ikun magħmul minn: Karattru Attack Damage Carry – jattakka biss (Graves, Miss Fortune) Karattru Support – jgħin lil ADC (Sona, Alistar) Karattru Ability Power – jagħmel ħafna maġija (Katarina, Kayle) Karattru Attack Damage Top –

jattakka u jiddefendi (Riven, Darius) Karattru Jungler – idur mal-mappa, jieħu l-punti billi jattakka lillannimali newtrali li jduru fil-mappa u kultant imur jgħin lill-karattri l-oħrajn (Amumu, Zac) Kif diġà semmejt l-iktar ħaġa importanti mhux li jkollok karattru l-iktar b’saħħtu imma li t-tim jaħdem flimkien għax diffiċli li wieħed jirbaħ waħdu kontra 5, għalhekk importanti li bħala tim tiftiehem u probabbilment, min jiftiehem l-iktar jirbaħ. Għal iktar informazzjoni, kurżitajiet u updates idħol euw.leagueoflegends.com, iddawnlowdja l-logħba u ibda ilgħab, bil-qies! Tista’ ssib fuq Youtube il-vidjos sbieħ tal-logħba. 19

SUPERMAN y ALAN bonello

L-Eroj mill-Pjaneta Kripton jagħlaq 75 sena

L-istorja tal-aktar supereroj famuż bdiet 75 sena ilu meta Jerry Siegel kellu lejl mill-aktar kreattiv. Hu u sieħbu Joe Shuster kienu appassjonati mill-ġeneru tas-Science Fiction u kienu qed jaħdmu fuq serje ta’ stejjer ġodda li setgħu jagħmlu flimkien. Kien f’dan iż-żmien li f’moħħ Jerry Siegel beda jifforma dan il-karattru fenomenali – u dawn l-ideat bdew ġejjin fil-qalba tal-lejl. Tant bdew ġejjin ideat tajbin li spiċċa jqum kull darba li tiġih xi idea u, wara li jerġa’ jmur lura jorqod, dlonk tiġi idea oħra u jispiċċa jerġa’ jqum biex jiktibha. Kmieni l-għada filgħodu mar 20 LULJU/AWWISSU 2013

għand sieħbu Shuster u qasam miegħu l-kunċett ġenerali tal-ġurnalist kwiet, Clark Kent li kellu sigriet kbir. Qattgħu nofstanhar jiddiskutu u jħażżu ideat differenti kif kellu jidher u x’poteri kellu jkollu, kif kien se jżomm l-identità sigrieta tiegħu, u min kienu dawk l-aktar viċin tiegħu bħal Lois Lane, Jimmy Olsen u Perry White. Fuq kollox tkellmu fuq il-karattru tiegħu.

Kif kellu jkun dan l-eroj ideali. Malewwel ġiet l-idea tannuċċali. Shuster jistqarr li l-iskop tan-nuċċali kien biex jagħti lil Clark karatteristika bażika – l-Umiltà. Għalih l-eroj ideali kellu jpoġġi lil kulħadd qablu. Ispirati minn diversi karattri leġġendarji, Siegel u Shuster riedu jagħmlu eroj li jiġbor fih l-aqwa kwalitajiet tal-bniedem. U hekk twieled is-supereroj li kellu jibdel darba għal dejjem l-istejjer ta’ kull supereroj li ġie warajh. Fl-1938 Siegel u Shuster għaddew il-kreazzjoni tagħhom lill-kumpanija DC Comics u minn hawn il-karattru ta’ Clark Kent

kompla jikber u jimmatura. Superman saħansitra sar wieħed mill-karattri prinċipali fl-Univers tad-DC. Barra millgħadd kbir ta’ komiks differenti li fihom deher Superman, fl1940 bdiet serje fuq ir-radju bl-avventuri tiegħu u hekk kif it-teknoloġija tal-komunikazzjoni kompliet tiżviluppa, il-karattru ta’ Superman beda jidher fuq mezzi oħra bħat-televixin b’serje animati. Fl-1948 Superman deher għall-ewwel darba fis-swali taċċinema meta l-attur Kirk Alyn ippersonifika għall-ewwel darba lil dan is-supereroj. Madanakollu, l-aktar attur li jibqa’ msemmi li ħadem il-parti ta’ Clark Kent huwa Christopher Reeve. L-ewwel film dirett minn Richard Donner kien suċċess hekk kbir li ġab 4 sequels. Minn hawn ħafna kienu l-forom differenti li ħadu l-istejjer ta’ Superman, fosthom numru kbir ta’ serje animati u saħansitra xi serje live-action bħal Smallville, serje ta’ suċċess kbir li bdiet fl2001 u baqgħet sejra sal-2011. Din is-sena, fil-75 anniversarju mit-twelid ta’ dan il-karattru,

il-Warner Brothers se jwasslulna film ġdid bl-isem Man of Steel. Dan il-film se jkun tassew differenti mill-films li ħarġu s’issa. Bħalma ġa rajna fil-films dwar Batman ta’ Christopher Nolan, dan il-film se jagħti ħarsa ġdida u aktar moderna lejn dan il-karattru. Dan ifisser li l-istorja tal-film se tkun adattament ta’ dak li ħareġ s’issa fil-komiks u dan se jsir biex l-udjenzi tal-lum ikunu jistgħu jidentifikaw ruħhom aħjar ma’ dan il-karattru. L-istorja ta’ Man of Steel hija waħda li tħares lejn l-oriġini taleroj. Fil-bidu se naraw lil Clark bħala bniedem mifrud fih innifsu,

il-ħin kollu jaħbi l-potenzjal kbir tiegħu bil-biża’ li d-dinja ma taċċettahx. Imma hekk kif jasal fid-dinja l-Ġeneral Zod l-affarijiet jinbidlu għal Clark. Zod, li bħal Clark ġej mill-pjaneta Kripton, isir jaf li Clark qiegħed fid-dinja u jitlob lill-mexxejja tad-dinja biex jagħtuhulu jew inkella jkun hemm konsegwenzi tassew kbar. Dan iwassal lil Clark biex jikxef lilu nnifsu bħala aljen u fuq kollox iwasslu biex jagħmel id-deċiżjoni li tant kienu ilu jaħrab. Iċ-ċirkustanzi li jiżviluppaw fil-film se jwassluh biex jifhem il-potenzjal kbir tiegħu u jwasslu biex isir l-eroj li ħafna minna jafu. ✖

NOEL vassallo y adrian VELLA

L-Arkitettura ta’ Zaha Hadid Għaxar snin ilu Zaha Hadid kienet bniet biss padiljun fl-inħawi ta’ fabbrika li tagħmel l-għamara. Illum taħt l-isem tagħha u l-kumpanija li hi waqqfet, Zaha Hadid Architects (kumpanija li għandha l-kwartieri tagħha f’Londra) hemm diversi proġetti f’iktar minn 40 pajjiż differenti. Il-varjetà f’dawn il-binjiet hi waħda kbira fosthom kulturali, industrijali u residenzjali. Riverside Museum Din hija l-binja l-ġdida għallmużew tat-trasport f’Pointhouse Quay, fil-port ta’ Glasgow. Ilproġett ġie fi tmiemu f’Ġunju 2011. Proprju fl-20 ta’ Mejju ta’ din is-sena, f’ċerimonja li saret f’Tongeren fil-Belġju, ir-Riverside

min Hi

ZAHA HADID?

22 LULJU/AWWISSU 2013

Museum ġie magħżul bħala l-Mużew Ewropew tas-Sena (European Museum of the Year Award – EMYA). Zaha Hadid qalet li “dan il-mużew huwa ċelebrazzjoni tal-passjoni u l-ħiliet ta’ dawk involuti. Kemm l-oġġetti esebiti u l-bini għandhom jispiraw lil dawk li jżuruh.” Hu mistenni li l-mużew se jkunu qed iżuruh mal-miljun persuna fis-sena. MAXXI – Mużew Nazzjonali tal-Arti tas-Seklu 21 Dan il-mużew jinsab fi Flaminio, fl-inħawi ta’ Ruma, u se jkun iddedikat għall-esperimentazzjoni u l-innovazzjoni fl-oqsma tal-arti u l-arkitettura – għalhekk MAXXI

Zaha Hadid irnexxielha mhux biss tkun l-unika mara li tirbaħ il-premju Pritzker Prize, premju prestiġjuż fl-arkitettura, iżda rnexxielha wkoll tikseb fama internazzjonali u tgħaġġeb lil ħafna nies bix-xogħlijiet tagħha. Hija twieldet f’Baghdad, fl-1950.

Art u MAXXI Architecture. Il-proġett ġie mħabbar fl-1998 u ħa għaxar snin biex tlesta, f’liema perjodu seħħet bidla fil-gvern Taljan sitt darbiet. Id-disinn ta’ Zaha Hadid kien ir-rebbieħ ta’ kompetizzjoni internazzjonali li kienet saret. Il-ġurnal Ingliż The Guardian tenna hekk dwar MAXXI: “Hadid’s finest built work to date.” Kompla jgħid li dan hu kapolavur li jista’ jitpoġġa maġenb l-għeġubijiet ta’ Ruma talqedem. Dubai Opera House Dan is-sit se jkun qed jospita, fost l-oħrajn: Teatru għall-opri, b’massimu ta’ 2,500 persuna, Playhouse b’massimu ta’ 800 ruħ, Gallarija tal-arti, Skola tal-

L-imħabba għall-arkitettura bdiet tikber fiha minn età żgħira meta darba baqgħet impressjonata b’dak li rat waqt ġita li kienet għamlet mal-familja tagħha fil–bliet Summeri. Hija tirrakkonta: “Imbagħad aħna tlajna fuq dgħajsa żgħira magħmula mill-qasab, biex inżuru l-irħula

ta’ madwar l-għadajjar. Issbuħija tal-pajsaġġ: ramel, ilma, qasab, għasafar, bini u nies kollha b’xi mod ħallew fija esperjenza li bqajt ngħożż. Jiena llum nipprova noħloq binjiet urbani b’mod li jħallu dan l-istess effett fid-dinja kontemporanja li qed ngħixu fiha.”

performing arts u Lukanda ta’ sitt stilel. It-tim ta’ disinjaturi ta’ Zaha Hadid, li f’kollaborazzjoni ma’ Patrik Schumacher rebħu l-kompetizzjoni, jgħidu li l-bini se jkun qed jikkumplimenta malpajsaġġ ta’ Dubai, bl-għamla tiegħu ta’ muntanji u sand dunes. BMW Central Building Membri tal-ġurija tal-kumpanija

L-ewwel suċċess fl-istudji tagħha kisbitu meta ggradwat fil-Matematika mill-Università Amerikana ta’ Beirut. Fl-1972 marret Londra biex tistudja flArchitecture Association School u hemm kisbet diploma fl-1977. Hija kompliet tavvanza fl-

BMW għażlu, minn 25 arkitett internazzjonali, id-disinn innovattiv ta’ Zaha Hadid. Dan se jkun il-parti ċentrali tal-kumpless li jinsab f’Leipzig, fil-Ġermanja, li jimmanifattura l-BMW 3 Series. London Aquatics Centre Dan kien wieħed mis-siti prinċipali tal-Olimpjadi tas-sajf 2012, u laqa’ fih id-dixxiplini sportivi tat-tlielaq fl-ilma, ilqbiż u l-għawm sinkronizzat.

istudji tagħha u anke kienet tgħallem f’bosta Universitajiet prestiġjużi. L-arkitettura tagħha hi waħda impressjonanti fejn ilkurvaturi u tidwir magħmul b’eleganza joħolqu effett uniku f’kull min jara dawn ilbinjiet artistiċi.

Dan is-sit kien iddisinjat minn Zaha Hadid, fl-2004, qabel ma l-belt ta’ Londra ntgħażlet biex tospita l-Olimpjadi. Il-bini tlesta f’Lulju 2011. Fi żmien il-logħob Olimpiku l-Aquatics Centre kien jilqa’ fih 17,500 spettatur. Wara arranġamenti kbar, dan is-sit se jkun qed jilqa’ fih 2,500 spettatur, bil-possibiltà li f’avvenimenti speċjali jiżdiedu b’elf oħra. ✖

Fost l-aktar proġetti magħrufa li ħolqot insibu: BMW Central Building f’Leipzig, il-Ġermanja, Phaeno Science Center f’Wolfsburg, il-Ġermanja, Rosenthal Center for Contemporary Art f’Cincinnati, l-Istati Uniti u Hoenheim Nord Terminus

fi Strasbourg ġewwa Franza. Minbarra dawn l-opri ta’ arkitettura, Zaha Hadid hija wkoll artista mill-aqwa u kemm-il darba għamlet esibizzjonijiet taxxogħlijiet artistiċi tagħha f’diversi Mużewijiet ta’ Arti Moderna. 23

Żgħażagħ bis-sens y joseph bonnici

nistħajlu lil Satoko Kitahara taqsam l-esperjenza tagħha magħna

Illum, l-intervista tagħna se teħodna ftit ‘il bogħod mill-gżejjer Maltin. Satoko Kitahara twieldet u għexet fil-Ġappun, gżira fil-Paċifiku. Xi tgħidilna dwar it-tfulija tiegħek? Twelidt fit-22 t’Awwissu tal-1929. Missieri kien professur tal-università u kellu tliet dottorati. Id-dar tagħna kienet tassew sabiħa. Kellha żewġ sulari u kienet f’parti sabiħa ta’ Tokyo. X’tiftakar minn dak iż-żmien? Fl-1935 bdejt nattendi l-iskola primarja. Kont kuntenta mmur u niġi mill-iskola bil-mixi ma’ sħabi. Imma darba minnhom qlajt daqqa ta’ karozza u s-sewwieq ħadni malajr id-dar għand ommi u missieri. Qatt iktar ma mort bil-mixi l-iskola. Minkejja li l-inċident li kelli ma kienx gravi, minn dakinhar ‘il quddiem it-trasport lejn l-iskola kien permezz ta’ limousine! Jidher li ma kontux neqsin mill-flus… Konna sinjuri. Imma ommi u missieri ma kinux ifissduna jew jaħlu l-flus fil-vojt. Xtaquna nistudjaw ħalli l-flus naqilgħuhom aħna, mhux insibuhom lesti. Aħna l-Ġappuniżi ma nħobbux 24 LULJU/AWWISSU 2013

ngħixu bil-karità! Sa minn età żgħira, oħti bdiet tgħallimni l-kalligrafija Ċiniża. Din kienet tassew diffiċli, imma b’ħafna għajnuna minn oħti u minn għalliem li ġabli missieri, imxejt ‘il quddiem. Xi studji qbadt int u tikber? Barra mill-istudji tal-mużika, u l-prattika tagħha fuq orgni Ġermaniż li xtrawli l-ġenituri tiegħi, nibtet fija l-ħajra għallistudju tal-mediċina. Imma dik kellha tistenna għal wara l-gwerra. Żmien il-gwerra kien diffiċli ħafna għall-Ġappun. Kif għaddejtu dak iż-żmien iebes tal-gwerra? Kont naħdem fuq it-torn f’fabbrika tal-ajruplani talgwerra. Fil-kesħa tax-xitwa konna naħdmu l-partijiet tal-ajruplani li kienu qed jintużaw kontra l-Amerikani. Kont nippreferi l-ilbies sabiħ, il-mużika u d-drama li kont imdorrija fihom, imma issa kien mument ta’ gwerra. Konna spiss nitħarrġu fil-kumbattiment b’lanez tal-bambù, għal li jista’ jinqala’. Quddiem l-allat Xinto li

konna nqimu, tajt kelma li nagħti ħajti għal pajjiżi, jekk ikun hemm bżonn. Imma l-gwerra għaddiet ukoll, b’umiljazzjoni kbira għalina l-Ġappuniżi. Kif inbidlet ħajtek wara l-gwerra? Imbagħad bdejt l-istudji talmediċina. Attendejt l-Università Farmaċewtika għan-Nisa u ggradwajt bħala spiżjara fl-1949. Offrewli żewġ opportunitajiet ta’ xogħol imma ħassejt li ma kienx għadu wasal il-waqt li nibda naħdem. Missieri ħalla f’idejja: Ma nindaħallekx x’tagħmel f’ħajtek. Qatt ma jien se nwaqqfek millmixja tiegħek, sakemm timxiha sew! Stqarrija li ma ninsa qatt. U sadattant kont għadek ma tgħammidx? Le. Kien il-kuntatt mas-sorijiet Merċedarji tal-iskola ta’ oħti ż-żgħira Choko li ressaqni lejn il-fidi nisranija. Meta smajt id-diskors tal-kap tal-iskola

waqt laqgħa li attendejt għaliha ħassejt li dawn in-nies kellhom xi ħaġa speċjali. Komplejt bil-ħajja ta’ żagħżugħa normali, nattendi ċ-ċinema u nilbes sabiħ, imma f’qalbi kont qed inħoss il-mistoqsija dwar is-sens tal-ħajja. Madre Angeles tatni ċans nitkellem u semgħetni. Meta għaraft il-verità tal-fidi nisranija, tgħammidt. Kienet il-festa ta’ Kristu Sultan. Kien hemm persuni oħra li għenuk fil-mixja tal-fidi? Iva. Kien hemm min għeni għax kien jemmen u kien hemm min għeni għax ma kienx jemmen, imma kliemu sfidani. Tista’ tispjega aħjar? Iva. Waħda mill-isbaħ laqgħat li kelli kienet ma’ Fra Zeno, Franġiskan li kien ħabib ta’ Patri Massimiljanu Kolbe. Dan kien reġa’ ġie l-Ġappun biex ifittex żoni fejn kienu jgħixu l-foqra. Meta kien fil-ħanut tar-raġel t’oħti laqqgħuh miegħi u stedinni nitlob għall-foqra tal-Ġappun. Minn dakinhar bdiet ħbiberija li kellha tibdilli ħajti ta’ taħt fuq. Kif inbidlet ħajtek? Tistħajjel li tfajla bħali kellha quddiemha ħajja ta’ suċċessi u ġid. Imma quddiem ir-realtà li laqqagħni magħha Fra Zeno ma stajtx infittex dan kollu. Kelli nagħmel għażla oħra quddiem ilBelt tan-Nemel! X’kienet din il-Belt? Kienet naħa tal-belt ta’ Tokyo fejn kienu nġabru ħafna foqra jaħdmu għal ċertu Ozawa u sieħbu Matsui. Dawn il-foqra kienu jiġbru l-imbarazz tal-belt u jagħtuh lil Ozawa. Mill-flus li jaqla’ millbejgħ tal-imbarazz, Ozawa kien jista’ joffrilhom għaxja ta’ lejla. Imma l-kundizzjonijiet li fihom kienu jgħixu kienu terribbli. Ilfaqar u l-ħmieġ li rajt quddiemi l-ewwel darba li middejt riġlejja

fil-post ħallewni bla rqad. Ma stajtx norqod ukoll għax bdejt nisma’ f’widnejja l-kelmiet ta’ Ġesù li nsibu fil-Vanġelu skont San Mattew, kapitlu 25, meta jikkmandana narawh u naqduh fil-proxxmu fil-bżonn. U għalfejn kienu jsejħulha l-Belt tan-Nemel? Għax kienu jaħdmu ħafna, il-ħin kollu, f’kull post, għall-komunità kollha. Bħan-nemel. Xi bdejt tagħmel ma’ dawn in-nies? L-iktar li laqtuni kienu t-tfal. Kienu jmorru jiġbru l-imbarazz ta’ Tokyo, għall-għixien tal-familja. Ftit kien jirnexxilhom imorru skola. Ħadthom id-dar tiegħi u bdejt ngħallimhom il-mużika. Għamilnielhom festa sabiħa fi żmien il-Milied. Bdejt ngħallimhom biex ikunu jistgħu jibdew jattendu l-iskola regolarment. Kienu jsejħuli ‘Sensei’, jiġifieri għalliema. Ommi u missieri ma ddejqux jaċċettaw lil dawn it-tfal fid-dar, minkejja l-ħmieġ u t-tgergir tal-ġirien. Imma kien ikolli ninħasel ħasla sew wara kull żjara! Min kien dak li għenek bin-nuqqas ta’ fidi tiegħu? Kien Matsui, sieħeb Ozawa. Sfidani li ngħix il-kelmiet li San Pawl kiteb lill-Korintin fit-tieni ittra tiegħu dwar Ġesu’ li minn għani sar fqir biex aħna nsiru sinjuri. Minkejja li ma kienx jemmen, kien Matsui li mbuttani

biex insir waħda minn dawk in-nies. Bdejt jien ukoll niġbor l-imbarazz magħhom ħalli mill-flus li niġbru jkollhom għixien aħjar. Bnejna post fejn setgħu jieħdu banju tajjeb. Xtrajna mwejjed biex jitgħallmu fuqhom. Kollox bil-ħila ta’ kulħadd, mingħajr ma marru jittallbu. Wasalna li organizzajnielhom ħarġa fejn il-baħar u fil-muntanji biex ikunu jistgħu jaħdmu fuq proġett tal-iskola dwar dawn is-suġġetti. U x’ġara minn Matsui? Meta ra l-għotja li kont għamilt, li kienet ukoll qed teħodli ħafna minn saħħti, Matsui talab li jitgħammed. Miegħu tgħammed ukoll Ozawa. Kienet aħbar ta’ ferħ kbir għalija! Imma saħħti kienet sejra lura ħafna. Imradt? Iva. Kelli t-tuberkolożi. Ma tantx stajt nagħmel xogħol. Però tawni rigal sabiħ ieħor. Kienu jafu li qalbi kienet fost il-foqra u ħallewni ngħix magħhom. Kont nitlob għalihom waqt li kienu jaħdmu biex jgħixu ħajja diċenti. L-aħħar offerta tiegħi għamiltha meta l-gvern ried jaħraq il-Belt tan-Nemel. Offrewlna biċċa art oħra, imma l-prezz kien għoli wisq. Offrejt ħajti għall-akkwist tagħha: wara ħafna qtigħ il-qalb, ilprezz niżel għal dak li stajna nħallsu! Xogħli kien lest. Stajt ningħaqad mal-Mulej Ġesù għal dejjem. Kelli disgħa u għoxrin sena. Grazzi Sensei Satoko. Għallimtna ħafna bl-esperjenza tiegħek! ✖

y daniel MICALLEF

Alexia kienet qed tistudja għall-eżamijiet tal-aħħar tal-Form 4. “X’depression għandi fuqi!”, qalet lil seħbitha fuq il-mowbajl, “daqt niġġennen”. Fuq in-naħa l-oħra tal-linja kien hemm Lisa. Qalbha wkoll kienet qed tħabbat sitta sitta u tgħidx kemm kienet qed tippanikja. Imma lil seħbitha qaltilha: ”Inti ftakar li ġimgħa oħra nkunu kuntenti l-baħar!” ”Mela,” qaltilha Alexia, ”ngħumu għawma u nixorbu flixkun birra…”

psikjatrija

Mhix ċajta! Min minna qatt ma ħassu xi ftit imdejjaq jew inkwetat? U mhux kulħadd ġieli ħassu kuntent? Dawn l-espressjonijiet, fost l-oħrajn, inħobbu nużawhom, imqar b’nofs ċajta. Imma hawn min dawn l-emozzjonijiet itellfuh mill-ħajja ta’ kuljum u jsiru marda. Hawn min ikun imdejjaq tant li ma jkollu enerġija jagħmel xejn u ma jarax tama filħajja. Hawn min l-inkwiet u l-paniku jqajmu fih biża’ kbir u ma jkunx jista’ joħroġ jew jiltaqa’ man-nies bla ma jħoss ħafna stress. Hawn min ġieli jkun tant ferħan li jagħmel affarijiet bla ħsieb li jġibuh fl-inkwiet. Hawn min jitfixkel u jibda juża l-alkoħol u d-drogi tant li jsir jiddependi fuqhom… Il-bidla ta’ Pinel Għal żmien twil ħafna, nies li kellhom mard mentali kienu jingħataw it-tikketta ta’ ’mġienen’ u jitwarrbu minn kulħadd. Waqt li fil-medjuevu nbnew sptarijiet għall-kura ta’ dan il-mard, firrealtà, dawn spiċċaw istituti li

26 LULJU/AWWISSU 2013

kienu jagħlqu fihom lill-pazjenti, u xi kultant iżommuhom marbuta fi ktajjen jew magħluqa f’gaġeġ. It-tabib Franċiż Philippe Pinel kien dak li beda kura iktar umana għall-mard mentali. Minħabba li kien studja għal tabib f’Università ta’ belt pjuttost żgħira, meta mar Pariġi, kellhom jgħaddu ħmistaxil sena sakemm tħalla jaħdem ta’ tabib. F’dan iż-żmien, wieħed minn sħabu marad b’marda mentali li wasslitu l-qabar. Minn hemm, Pinel reġa’ beda jfittex xogħol bħala tabib, din id-darba ma’ pazjenti b’mard mentali fl-isptar ta’ Bicêtre. Fi żmienu, tneħħew il-ktajjen lil bosta pazjenti li issa bdew jiġu stmati ta’ nies. Minkejja li ma kinux jeżistu mediċini, Pinel kien jgħin lill-pazjenti billi jismagħhom, jifhimhom u jkellimhom. B’dan il-mod, Pinel kien sar jaf ħafna

iktar fuq it-tip ta’ mard li jaffettwa l-moħħ u kiteb ħafna dwaru. Lil hinn mill-ktajjen Kontra dak li kien maħsub filpassat, illum nafu li bħal ħafna mard ieħor, il-mard mentali jiġi minn taħlita ta’ fatturi: - L-ambjent li l-persuna tgħix fih, jista’ jżid jew inaqqas iċ-ċans ta’ mard psikjatriku. Problemi fil-familja, nuqqas ta’ għajnuna, faqar u mwiet ta’ qraba, fost l-oħrajn, iżidu ċ-ċans ta’ xi mard psikjatriku. - Dak li nħossu, jiddependi ħafna fuq sustanzi li n-nervituri talmoħħ jużaw biex jikkomunikaw bejniethom. Għalhekk, meta dawn is-sustanzi fil-moħħ ikunu nieqsa jew żejda, jiżdied iċ-ċans ta’ mard mentali. Minħabba dawn il-fatturi, il-kura tal-mard psikjatriku tinvolvi:

- Għajnuna biex il-persuna tgħix aħjar fl-ambjent tagħha, ittejjeb l-ambjent ta’ madwarha u tegħleb xi ħsibijiet li jkunu qed ifixkluha. - Mediċini li jgħinu biex jerġa’ jinstab bilanċ fis-sustanzi li hemm fil-moħħ. Komuni ħafna Bħal kull mard ieħor, dan ilmard, xi darba jew oħra, jista’ jaffettwa lil kulħadd. Hu stmat li f’sena, kwart tal-popolazzjoni Ewropea jkollha xi kundizzjoni psikjatrika. Tajjeb mela nżommu f’moħħna li l-pazjenti morda b’mard mentali jixirqilhom min jifhimhom u jittrattahom ta’ bnedmin. Tajjeb għalhekk li nevitaw li nużaw kliem bħal ‘miġnun’ jew li niċċajtaw b’dan ilmard, għax b’dan il-mod, inkunu qed inweġġgħu lill-pazjenti jew lil min jiġi minnhom. ✖

Id-Dipendenzi L-alkoħol ilu jeżisti eluf ta’ snin, l-iktar fil-forma tal-inbid. Minħabba li l-alkoħol hu legali għallkbar, ħafna jaħsbu li l-alkoħol hu inqas perikoluż għall-ġisem meta mqabbel ma’ drogi oħra. Dan mhux minnu. Ftit alkoħol jista’ jirrilassa lil dak li jkun, u b’hekk dak li jkun iħossu tajjeb u jibqa’ jixrob. Iktar alkoħol iwassal biex wieħed isir aggressiv, ma jirraġunax u jieħu riskji kbar li jqiegħdu lil ħajtu fil-periklu. Dak il-ftit gost talbidu, iwassal lil uħud isiru jiddependu mill-alkoħol f’ħajjithom. Dan iġib ħafna ħsara lill-organi bħallfwied, il-frixa, il-moħħ u l-qalb minbarra li jġib problemi fir-relazzjonijiet mal-oħrajn, fl-iskola u fuq ix-xogħol. Hu magħruf li min jibda jixrob l-alkoħol kmieni, għandu ċans ferm ikbar li jabbuża minnu jew li jsir dipendenti fuqu. Il-fejqan, imbagħad ikun diffiċli ħafna. Għalhekk, tajjeb li żżomm lura u tiftakar li aħjar mejjet għal qatra milli mejjet fis-sakra. 27

Time Machine y karol DE BONO

Mur lura d-dar… u stenna! Meta kelli tmintax-il sena kont imġenna biex nidħol soru talklawsura. Mort inħabbat ilbieb tal-kunvent tas-sorijiet ta’ Santa Katerina fil-Belt Valletta. Kellimt lil Madre Ġużeppina Baldacchino u, wara li qagħdet tisma’ x-xewqa tiegħi li nidħol fil-kunvent, din qaltli, “Binti, mur lura d-dar, u biż-żmien tagħraf veru x’iridek tagħmel ilMulej.” Jien iddiżappuntajt ruħi ħafna! Imma mn’Alla li l-Madre m’aċċettatnix, għax wara ndunajt tassew x’kienet is-sejħa tiegħi. Jiena Adelaide Cini.

Twelidt il-Belt Valletta f’Ottubru tal-1838. Il-familja tagħna kienet kbira. Missieri kellu fabbrika tal-għaġin fil-Ħamrun. Bħala aħwa konna tlettax b’kollox, u jien kont l-iżgħar. Jekk tfittxu ftit dwar ħajti, ser issibu li kont nagħmel xogħol ta’ filantropija. Din il-kelma, għalkemm forsi tinstama’ ftit tqila, tfisser li jiena ħdimt ħafna għall-ġid tan-nies u mingħajr ħlas. Imma dan ixxogħol mhux minn dejjem xtaqtu. Kif għidtilkom iktar qabel, jien ridt insir soru tal-klawsura, iżda ma ħallewnix. Ftit żmien wara li ġara dan, għaddejt minn esperjenza li tassew biddlitli ħajti. Darba waħda ltqajt ma’ tfajla minn Sqallija li kienet magħrufa għall-ħajja xejn tajba li kienet tgħix. Meta ltaqjna, ħassejt ix-xewqa li ngħinha tinbidel u għalhekk qtajtha li nipprova nsir ħabiba tagħha. Min jaf x’kienu jgħidu n-nies meta kienu jarawni nkellimha! Iżda ma jimpurtax. Tant ma kontx nagħti kas tan-nies li tlabtha tiġi toqgħod id-dar malfamilja tiegħi. Nista’ ngħid li b’mod tassew tal-għaġeb, din it-tfajla nbidlet fi ftit żmien, u daħlet soru mas-Sorijiet tar-Ragħaj it-Tajjeb! Kemm kont fraħt għal din il-bidla! Mhux biss fraħt, iżda għaraft li l-Mulej kien qiegħed isejjaħli biex ngħin iktar tfajliet ta’ dan it-tip! Bil-għajnuna finanzjarja ta’ ftit qlub twajba, xtrajt dar fil-Ħamrun u semmejtha ‘Conservatorio Cini.’ Hawnhekk kont nilqa’ lil dawk it-tfajliet li kienu jispiċċaw bla saqaf fuq rashom minħabba problemi mal-familji tagħhom. Iktar tard, wara l-mewt ta’ missieri, bdejt nuża l-fabbrika tal-għaġin bħala dar oħra għal dawn it-tfajliet. Il-Mulej sejjaħli għal ħdejh meta kelli 45 sena. Għalkemm ma seħħitx ix-xewqa tiegħi li nsir soru, però xorta waħda ferħana ħafna li għamilt dak li riedni nagħmel il-Mulej ma’ dawn it-tfajliet. U lilek li qed taqra nħeġġek biex f’ħajtek tfittex tagħmel dak li jrid minnek il-Mulej anke jekk dak li jitolbok il-Mulej ma jkunx dak li tixtieq int! Imma emmnuni li jekk timxi fit-triq tal-Mulej, ma jiddispjaċik qatt! ✖

28 LULJU/AWWISSU 2013

almanakk Lulju Fit-8 ta’ Lulju 1881, Edward Berner, minn Wisconsin fl-Istati Uniti, ferra’ ċ-ċikkulata fuq il-ġelat u ħoloq l-ewwel ice-cream sundae!

Fil-Kampanja

Żagħżugħ mar ifittex xogħol f’razzett. Ir-raħħal tah banketta u barmil u bagħtu jaħleb ilbaqra. Wara xi sagħtejn, iżżagħżugħ reġa’ lura għarqan xraba, bil-barmil mimli ħalib u l-banketta mkissra. ‘Ma kinitx diffiċli naħleb il-baqra – beda jispjega – il-problema kienet sakemm ikkonvinċejtha tpoġġi fuq il-banketta!’

Fil-15 ta’ Lulju 1606 twieled Rembrandt, il-pittur famuż Olandiż li jibqa’ mfakkar għall-pittura tal-Iben il-Ħali, fost l-oħrajn.

Fit-12 ta’ Lulju 1982, il-film E.T. The Extra-Terrestrial kiser ir-rekords kollha meta fl-ewwel 31 jum tal-wiri tiegħu kienu nbiegħu 100 miljun dollaru f’biljetti.

Ċajta Kultant

Anzjana

Mara anzjana marret għand it-tabib għax ilwiet l-għaksa. It-tabib talabha biex ma tużax it-taraġ ħalli tfieq. Wara ġimagħtejn reġgħet lura għand it-tabib. Tabib: Tista’ terġa’ tibda tuża t-taraġ. Mara: Għall-erwieħ! Xbajt nixxabbat mal-katusa tax-xaft biex nitla’ fuq!

Żball

Uffiċjal tat-trasport tela’ jiċċekkja l-biljetti. Uffiċjal: Sinjur, dan il-biljett huwa għall-Belt Valletta u din il-karozza hija għaċ-Ċirkewwa! Passiġġier: Mela aħjar tavża lis-sewwieq li tilef it-triq!

Awwissu Fit-2 t’Awwissu 1892, Charles A. Wheeler kien magħruf bħala l-inventur tal-ewwel escalator.

Fl-20 t’Awwissu 1882, indaqqet għall-ewwel darba l-Overture 1812 ta’ Tchaikovsky f’Moska.

Fit-3 t’Awwissu 1492, Christopher Columbus ħalla Spanja bi tliet xwieni. Dan il-vjaġġ kellu jwasslu lejn ilkontinent Amerikan, l-iktar dak tan-naħa t’isfel.