SETOTT 2014
Iċ-Ċiklista b’qalb tad-Deheb L-akbar rebħa ta’ Gino Bartali
Minn fomm it-tfal u ż-żgħażagħ Il-Junior Eurovision ta’ din is-sena
Self Harm
Għaliex hawn min filmumenti iebsa jispiċċa jweġġa’ lilu nnifsu?
IĊ-ĊIKLISTA b’qalb tad-deheb
6
Erġajna bdejna sena oħra. Bdiet l-iskola u għal ħafna minnkom bdew diversi attivitajiet oħra wara l-ħin tal-iskola bħattraining fin-nurseries, mużika u ħafna aktar. Għax il-ħajja hekk sabiħa, imżewqa b’ħafna affarijiet sbieħ, bi ħbieb u b’ħiliet u talenti li jgħinuna nikbru.
F’din il-ħarġa: 2
Aħna f’dawn il-ftit paġni tal-magazin tagħna nixtiequ noffru xi ħaġa simili. Meta taqbad ix-Xehda Għasel u tqalleb fih issib li dan mhux magazin b’tema waħda imma hu mżewwaq b’ħafna affarijiet li żgur jinteressawk. Ċinema u mużika, fidi u xjenza, valuri u saħħa, ċajt u logħob u ħafna ħafna aktar. F’din il-ħarġa se nqabbdulek ftit kurżità biex tara l-film God's not Dead, film dwar student li jsib ruħu f’sitwazzjoni diffiċli għax il-professur tiegħu jkun iridu jammetti li Alla ma jeżistix. Se naqraw dwar ċiklista famuż Taljan li fis-suċċess tiegħu sab mod kif jgħin lil dawk fil-bżonn. Se nagħtu wkoll ħarsa ħafifa lejn il-kanzunetti tal-Junior Eurovision li se jkun organizzat f’pajjiżna.
Connected
Minn fomm it-tfal 24 u ż-żgħażagħ
GOD’S NOT DEAD
Applaws Sinjuri
9
5
Dan barra l-ħafna aħbarijiet interessanti li sibna minn hawn u minn hemm :) Nieħu l-okkażjoni biex nixtiqilkom sena mill-isbaħ. Il-paċi magħkom.
6 26
The Elders
EWREKA:
Il-Ġerjatrija 28 L-Istorja interessanti…
ABBONAMENT REGOLARI: €9 ABBONAMENT BIL-POSTA: €12 PREZZ TA’ KOPJA: €2 PRODUZZJONI KUMMISSJONI GHALL-FORMAZZJONI TAT-TFAL U L-MAGHZULIN TAS-SOCJETA TAD-DUTTRINA NISRANIJA - M.U.S.E.U.M.
KONTRIBUTURI
JOSEPH BONNICI ALAN BONELLO ROBERT ALOISIO KURT MICELI BERTRAM PORTELLI REUBEN ELLUL KAROL DeBONO CLIFTON SAMMUT MARK CARUANA WARREN BUSUTTIL LAWRENCE FENECH DARREL PACE DANIEL MICALLEF ANDREW BORG NOEL VASSALLO ADRIAN VELLA FRANKLIN BALZAN NEIL AQUILINA ROBERT MICALLEF UFFICCJU DISTRIBUZZJONI
ABBONAMENTI XEHDA GHASEL, DAR GENERALI TAS-SOCJETA TAD-DUTTRINA NISRANIJA, TRIQ SAN GORG PRECA, IL-MARSA GRAFIKA STAMPA
DESIGNED BYAL.COM
VERITASPRESS Ħaż-Żabbar
14
15 Poster
www.facebook.com/xehda
GOD’S NOT
DEAD
F’Marzu tal-2014, is-swali taċ-ċinema madwar id-dinja wrew film li mhux normalment jilqgħu u jintlaqa’ tajjeb mill-udjenzi. Ġibed l-attenzjoni ta’ bosta nies u kritiċi tal-films u fetaħ numru ta’ diskussjonijiet fuq suġġett li bħal donnu hu ’l barra minn żmienu. Il-film li huwa dirett minn Harold Cronk jismu God’s Not Dead. Imma minn fejn ġiet din l-idea ta’ dan l-isem? Bejn l-1883 u l-1891, Friedrich Nietzsche fil-kitba tiegħu Zarathustra rrimarka sentenza li hi xokkanti: “Alla hu mejjet”. Hu ma riedx jifhem bil-mewt veru ta’ Alla, li kien jeżisti u li issa miet b’mod litterali. F’ċertu punti, biex inkunu iktar preċiżi, huwa jistqarr li Alla m’għadux is-sors assolut ta’ prinċipji morali, ta’ dak li hu tajjeb u dak li hu ħażin. Imma nħallu ftit dan il-kliem tqil. Dan il-film ipprova jwassal prova li dan ir-raġunament ta’ Nietzsche huwa żbaljat. 2 SETTEMBRU/OTTUBRU 2014
y warren BUSUTTIL
Josh Wheaton (Shane Harper) huwa student ġdid Nisrani f’kulleġġ fil-klassi tal-filosofija. F’din il-klassi huwa jiltaqa’ malProfessur Jeffrey Radisson (Kevin Sorbo), ateu, li jitlob lillistudenti tiegħu biex fl-ewwel lezzjoni tagħhom fil-kulleġġ jiddikjaraw fuq karta li “Alla hu mejjet”. B’din id-dikjarazzjoni huma setgħu jgħaddu mill-kors b’mod faċli.
Radisson iħalli għoxrin minuta f’idejn Josh biex fi tliet lezzjonijiet differenti jippreżenta l-argumenti kollha li Alla jeżisti. Iżda l-isfidi li jqumu f’dawn it-tliet lezzjonijiet huma tant kbar li jħallu lil Josh bla nifs. Sfidi minn sħabu, kollegi tal-klassi, il-Professur stess u saħansitra
t-tfajla ta’ Josh, Kara (Cassidy Gifford). Kara tiddeċiedi li ttemm ir-relazzjoni tagħha ma’ Josh għax tibża’ li dan l-inkwiet li daħal għalih Josh ifixkel firriżultati tal-korsijiet li huma jkunu qed jieħdu. Iżda l-argumenti kollha li ġab Josh sabu l-ikbar sfida mill-
Josh huwa l-uniku student li jiddeċiedi li din id-dikjarazzjoni iebsa ma jiffirmahiex. Fuq hekk il-Professur jisfida lil Josh biex jiddefendi l-pożizzjoni tiegħu fuq Alla u mbagħad jagħtih ilpunti fuq id-difiża tiegħu. Hawn Josh jissuġġerixxi li jħalli f’idejn l-istudenti sħabu biex jiddeċiedu min jagħmel l-aħjar argument għax il-professur ikun biased. 3
Professur. Kif kien qiegħed jistenna, hu kien jipprova jagħmel minn kollox biex iwaqqa’ u jirredikola kull raġunament li ppreżenta… sakemm darba Josh ħallieh bla kliem. Staqsieh mistoqsija sempliċi imma kbira ħafna : “Għaliex tobgħod lil Alla?” F’kemm ilni ngħidlek, Radisson ħareġ ir-rabja kollha li kienet ilha tinġema’ lejn Alla u Josh jippreżenta sentenza li sammret lill-Professur. Inħalli f’idejk biex fl-ewwel ċans li jkollok issegwi dan il-film u tara l-argumenti kollha li ppreżentaw. Iżda l-film ma jdurx biss fuq l-argumenti u d-dibattiti, anzi huwa jippreżenta numru ta’ stejjer interessanti li jingħaqdu flimkien bħal bizzilla lejn l-aħħar tal-film. L-istorja tal-istudent Ċiniż u ħabib ta’ Josh, Martin (Paul Kwo) li jkollu numru ta’ kwistjonijiet ma’ missieru. Amy (Trisha LaFache) li jirriżulta li għandha l-marda tal-kanċer u l-għarus tagħha jiddeċiedi li jitlaqha biex ma jidħolx bejn il-basla u qoxritha. U Aysiha (Hadeel Sittu) li b’mod sigriet tikkonverti imma tispiċċa mwarrba u msawta minn missierha. F’kelma waħda dan il-film jiġbor fih stejjer minn kull sfera tal-ħajja tażżgħażagħ li tkun diffiċli għalihom li jesprimu dak li verament huma u li jemmnu fih frott il-pressjoni li huma jħossu minn tad-dar, sħabhom u anke postijiet tax-xogħol u skola. 4 SETTEMBRU/OTTUBRU 2014
ime T Machine y karol paul DE BONO
Applaws Sinjuri! Ara min hawn! Merħba lura għeżież ħbieb tiegħi! Milli qed nara, kellkom sajf tal-ġenn! Hekk sewwa! Il-mistrieħ hu tassew bżonn għal kulħadd! La qegħdin insemmu l-mistrieħ, fil-bidu ta’ din is-sensiela, ser neħodkom f’bini fejn għal ħafna u ħafna snin, ħafna nies kienu u għadhom jiġu għal ftit ħin ta’ divertiment. Qed nirreferi għal wieħed mit-teatri prinċipali tal-Belt Valletta…le mhux dak li nofsu mwaqqa’…ser neħodkom it-Teatru Manwel. Tafu għaliex jissejjaħ hekk? Ara, ħalli ngħidilkom ftit. Fiż-żmien meta l-Kavallieri ta’ San Ġwann ħadu lil Malta f’idejhom, fil-gżejjer Maltin bdew jiġu joqogħdu ħafna nobbli u persuni oħrajn ta’ klassi għolja. Dawn, għall-mistrieħ u d-divertiment, ma kinux jikkuntentaw b’dak li kienu jagħmlu l-Maltin, iżda riedu xi ħaġa aktar ta’ klassi għolja. Għalhekk beda jinħass il-bżonn ta’ post xieraq fejn isiru opri u reċti serji u tad-daħq. Sa dan iż-żmien, dan id-divertiment kien isir fil-pjazez jew fil-bereġ talKavallieri. Kien għalhekk li fl-1731, il-Granmastru Portuġiż António Manoel de Vilhena, ħareġ somma flus biex jinbena dan it-teatru li ħa ismu, it-Teatru Manoel. B’hekk, il-Granmastru kellu rasu mistrieħa li l-Kavallieri ż-żgħar li kienu jkunu xi ftit imqarbin, kellhom post fejn jaraw xi reċta u joqogħdu bil-għaqal. L-ewwel reċta li saret kienet talawtur Scipione Maffei u kien jisimha Merope, u ħafna mill-atturi kienu Kavallieri stess. Maż-żmien, it-Teatru
baqa’ jikber fl-importanza, tant li ħafna atturi kienu jqisu lil dan itteatru bħala għajnuna importanti biex ikunu jistgħu jieħdu sehem fi produzzjonijiet f’teatri importanti bħal La Scala f’Milan. Fiż-żmien tal-ħakma tal-Ingliżi f’Malta, it-Teatru Manwel, għalkemm baqa’ importanti, ingħata xi ftit il-ġenb minħabba l-bini tat-Teatru Rjal fid-daħla talBelt Valletta f’Ottubru tal-1866. Madankollu, it-Teatru Manwel baqa’ jintuża ta’ spiss. Mhux hekk biss, iżda taħt l-Ingliżi, dan it-Teatru ġie mkabbar u msebbaħ biex ikun jista’ jilqa’ fih lil ħafna nies li kienu jfittxu li jaraw xi reċta jew xi opra. Iż-żmien kompla għaddej. Waslet it-Tieni Gwerra Dinjija u peress li t-Teatru qiegħed il-Belt Valletta, kien f’periklu li jġarrab ħafna ħsarat… iżda dan ma ġarax. Madankollu, it-Teatru serva biex
fih jistkennu tant nies li sfaw bla dar minħabba l-attakki mill-ajru. Kif tistgħu timmaġinaw, kien wasal iż-żmien li t-Teatru jiġi rrestawrat waħda u sew. Tul l-għaxar snin ta’ wara, il-bini ġie rranġat biex fih ikunu jistgħu jsiru diversi attivitajiet, u mhux drama u opri biss. Il-ħasra hi li, f’dan iż-żmien, tgħattew ilpitturi li kienu jżejnu s-saqaf tal-bini. Fl-2004, waqt xogħol ta’ restawr li kien qed isir fuq il-bini, inkixfu dawn il-pitturi fis-saqaf li taw ħafna informazzjoni dwar kif dan il-bini żviluppa maż-żmien. Illum il-ġurnata, it-Teatru Manoel għadu attiv ħafna. Matul is-sena jkunu ħafna l-artisti Maltin u barranin li jagħżlu dan il-bini biex jagħtu xi kunċert jew jorganizzaw xi reċta. Int taf iddoqq xi strument jew taf tkanta, jew tirreċta? Mela min jaf….forsi xi darba għad naraw ismek miktub fuq xi riklam ta’ waħda mill-attivitajiet tat-Teatru ta’ Manoel de Vilhena! 5
Ċiklista... bniedem popolari imma fuq kollox persuna b’qalb nobbli.
IĊ-ĊIKLISTA B’QALB TAD-DEHEB y bertram PORTELLI
6 SETTEMBRU/OTTUBRU 2014
Qed nitkellmu dwar Gino Bartali li twieled fl-Italja fit-18 ta’ Lulju tal-1914. Kien l-aktar ċiklist magħruf qabel it-Tieni Gwerra Dinjija, anki minħabba l-fatt li rebaħ għal tliet darbiet il-Giro D’Italia u darbtejn itTour de France! F’Settembru tas-sena li għaddiet, tlettaxil sena wara mewtu, ġie rikonoxxut għall-isforzi tiegħu biex jgħin lil-Lhud fi żmien il-gwerra. Bartali trabba f’familja reliġjuża fit-Toskana. Kien jitlob qabel kull ikla u ma kienx jieħu gost meta kien jisma’ lil sħabu jidgħu. Beda jtellaq meta kellu biss tlettax-il sena sakemm sar ċiklist professjonali fl-1935, meta kellu biss 21 sena. Issena ta’ wara kien iċ-champion Taljan meta rebaħ il-Giro di
Lombardia. Dan għalkemm, f’dik is-sena, ħu Gino miet meta kellu aċċident waqt tellieqa u Gino kien kważi wasal biex jieqaf itellaq! Fl-1937, rebaħ il-Giro għal darb’oħra. Xi kritiċi barra minn pajjiżu l-Italja, bdew jgħidu li Gino kien bħal ħafna ċiklisti Taljani, jiġifieri ċiklisti li jmorru tajjeb fit-tlielaq li jsiru f’pajjiżhom u mbagħad ma jagħmlu xejn meta jkunu f’xi pajjiż ieħor. Dawn il-qlajjiet waslu f’widnejn iċ-ċiklista żagħżugħ u dan malajr ta risposta għal dan l-għajdut meta rebaħ it-Tour de France fl-istess sena. Din ir-rebħa ma kinitx faċli għalih għaliex f’mument waqt it-tellieqa ġarrab xi ġrieħi meta ċiklist ieħor skiddja u b’konsegwenza ta’ dan Bartali spiċċa biex
weġġa’. Dan ma qatagħlux qalbu u wara li rkupra sew, fis-sena ta’ wara kien reġa’ qiegħed itellaq. L-iktar rebħa famuża tiegħu kienet dik tatTour de France fl-1948. BARTALI FI ŻMIEN IT-TIENI GWERRA DINJIJA Minbarra li kien ċiklista mill-aqwa, Bartali kien ukoll Nisrani mill-aqwa li dejjem fittex li jgħin lill-oħrajn. Dan deher b’mod speċjali fi żmien it-Tieni Gwerra Dinjija meta għen lil numru ta’ Lhud biex jeħilsu mill-mewt. F’Diċembru tal-2010, sar magħruf ukoll li Bartali kien ħeba familja Lhudija fil-kantina ta’ daru u b’hekk salvalhom ħajjithom. Bartali kien juża l-fama li kellu biex iġorr messaġġi u dokumenti tal-Lhud lir7
Reżistenza Taljana. Diversi drabi, dan iċ-ċiklista kien jivjaġġa distanzi twal b’dawn id-dokumenti, liebes ilġakketta tat-tlielaq b’ismu fuqha u la l-pulizija Faxxista u lanqas it-truppi Ġermaniżi ma kienu jaħsbu biex jarrestawh! Giorgio Nissim, accountant Lhudi minn Pisa kien parti minn għaqda li tgħin lilLhud Taljani biex jaħarbu mill-persekuzzjoni. Biss, din l-għaqda nkixfet fil-ħarifa tal-1943 u l-membri tagħha kollha – minbarra Nissim – intbagħtu fil-kampijiet ta’
8 SETTEMBRU/OTTUBRU 2014
konċentrament. Meta Nissim miet fis-sena 2000, fid-djarji tiegħu sabu li Bartali kien uża l-fama li kellu biex jgħin lilu u lil 800 Lhudi ieħor li Nissim kien reġa’ beda jgħin mill-ġdid. Eventwalment, Bartali kien meħud f’Villa Triste f’Firenze fejn kien mistoqsi mill-uffiċċju Taljan tal-RSS, b’theddida għal ħajtu. Bartali wieġeb biss: “Jiena nagħmel dak li nħoss f’qalbi li għandi nagħmel.” Din it-theddida ma qatgħatlux qalbu għax fl-1943, mexxa lil grupp ta’ refuġjati Lhud lejn l-Alpi fl-Iżvizzera. Kien isuq
ir-rota u fuq wara jġorr vagun b’kompartament sigriet fejn kien jaħbi lil dawn il-Lhud. Lil dawk li kienu jkunu għassa, kien jgħidilhom li kien qed jagħmel ittaħriġ tiegħu. F’Ġunju tal-2012, kien ippubblikat ktieb dwar dawn l-attivitajiet ta’ Bartali fi żmien ilGwerra bl-isem ta’ Road To Valor u fl-2013, Yad Vashem għaraf lil Gino Bartali bħala It-Twajjeb Qalb in-Nazzjonijiet. Jalla bħal Ġino Bartali, aħna wkoll nużaw it-talenti u l-kwalitajiet sbieħ li għandna biex bihom nagħmlu kemm nistgħu ġid lill-oħrajn.
Connected
y JOSEPH bonnici
Ingħaqad mal-ħbieb li jissemmew fl-isbaħ ktieb li qatt inkiteb – il-Bibbja.
ISEM
Ġeremija
TIFSIRA TAL-ISEM Glorja tal-Mulej POST TAT-TWELID Anatot, ftit kilometri fitTramuntana ta’ Ġerusalemm DATA TAT-TWELID 1 ta’ Mejju 645 q.K., fis-saltna ta’ Amon SULTAN LI ĦADEM Amon, li kien KONTRIEH ħabib tal-Assirja u kien iqim l-allat ta’ dak il-pajjiż SULTAN LI ĦADEM Ġosija, li FAVURIH reġa’ bena t-tempju u warrab l-allat foloz kollha
PASSATEMP
FILM FAVORIT
Il-poeżiji u d-drammi Armageddon, Altrimenti ci Arrabbiamo
Profil
Diskursata bejn il-ħbieb: Inżilt fid-dar tal-fuħħari. Sibtu jaħdem fuq ir-rota. Kien jieħu t-tafal u jgħaffġu, jitfgħu malart u jerġa’ jieħdu f’idu. Il-vażun li kien għamel inqasam u għamel ieħor, kif deherlu l-aħjar. Il-Mulej qalli: ‘Nista’ nagħmel bħalma għamel dal-fuħħari? Kif it-tafal hu f’idejn il-fuħħari, hekk intom f’idejja!’ Ġeremija kiteb Aħna qisna tafal u waħidna ma nagħmlu xejn. It-tafal m’għandux forma u lanqas dehra sabiħa ... mingħajr Ġesù ma jkollna l-ebda sbuħija! Il-fuħħari biss jista’ jagħtina forma u ħajja! Jason kiteb
Taf għalfejn il-fuħħari jwaddab it-tafal malart u jgħaffeġ fih kemm jiflaħ? Biex toħroġ l-arja kollha. Inkella fil-forn, l-arja tikber u tisplodi l-vażun. Minna wkoll Alla jrid ineħħi dak kollu li mhux meħtieġ u li jista’ jagħmlilna l-ħsara. Jacqueline kitbet: 9
Jonathan: Tassew li għixt fi żminijiet diffiċli. Ma naħsibx li kienet faċli għalik il-ħajja! Ġeremija: Għall-ewwel le. Ir-re Ġosija kien irnexxielu jeqred l-allat foloz, l-altari tagħhom, is-sagrifiċċji li kienu jsirulhom u t-tempji li kien bena missieru Amon meta ċeda għall-popli tal-Assirja. Ġosija kien saffa mill-ġdid il-fidi tal-poplu. Janet: Imma ma kienx ikun iktar għaqli li tkunu ħbieb mal-Assirja? Ġeremija: Li tkun qaddej tal-Assirja kienet tfisser li ma jeqirduniex, imma l-prezz kien ikun għoli wisq! Konna nkunu skjavi f’artna stess, inħallsu taxxi kbar, nabbandunaw lil Alla tagħna u naduraw l-allat tagħhom! Naduraw qabda xbihat bla ħajja! X’diżgrazzja ikbar kienet tkun għalina! Jonathan: Hekk kien għamel Amon, hux tassew?
K
ulħadd jgħidli l-profeta tad-diżgrazzji; jgħidu li nġib l-isfortuna u jiskartawni. Imma nista’ nassigurakom li dan mhux minnu. Ibda biex, qatt ma ridt inkun profeta! Kont nippreferi ħajja kwieta filkenn ta’ familja sabiħa. Meta smajt is-sejħa t’Alla għalija, ippruvajt nirreżisti! Il-vuċi t’Alla fija insistiet, u kompliet tgħidli: ‘ Qabel ma sawwartek fil-ġuf, għaraftek; qabel ma twelidt, kont għażiltek; għamiltek profeta fuq il-ġnus.’ Kien ħaseb fija sa minn dejjem u kien ta’ xejn li ppruvajt naħrablu! ‘Jaħasra għalija, Sinjur,’ kont ngħidlu, ‘Ma nafx nitkellem! Għadni żgħir!’ Kont inħossni li ma kontx addattat għal dak ix-xogħol. Ma kellix il-ħiliet meħtieġa. Imma l-Mulej hekk jagħmillek: ma joqgħodx iħares lejn il-kwalitajiet tiegħek, imma jagħżlek u jgħidlek li se jkun miegħek. Imbagħad jagħmillek kuraġġ u jordnalek twassal kliemu lill-bnedmin. Kemm-il darba kont se naqta’ qalbi u nieqaf! Ma ridtx inkun iktar il-profeta tad-diżgrazzji! Imma l-Mulej kien messli xofftejja u qiegħed kliemu fuq fommi! Ma stajtx niskot. Kultant il-kliem kien joħroġ minni quddiem dak li nkun rajt. Drabi oħra kont nara oġġett u nxebbhu ma’ dak li jkun qed jiġri. Hekk ġara meta rajt borma bil-misħun maqluba. Għidtilhom li l-għadu kien ġej min-naħa fejn inqalbet il-borma: mit-Tramuntana. U hekk ġara! Ma kienx kastig. Alla kien avżahom u m’obdewhx. Kien wera x’seta’ jiġri jekk jibqgħu sejrin fil-ħażen tagħhom u ġew fi kliemu, li kien wassal permezz tiegħi! Rajt quddiem għajnejja ġrajjiet traġiċi, fallimenti, telfiet, assedji u nies meħudin ilsiera, armati tal-għedewwa u anke t-tempju maħruq. Għal dak li għidt, sfajt maħqur u meqjus bħala traditur. Dhert li kont falliment, imma minn kliemi u mit-tbatijiet tiegħi dawk li għażlu lil Alla ssaħħew fil-fidi.
Ġeremija: Amon u missieru Manasse kienu għamlu dak li hu ħażin f’għajnejn il-Mulej. Kienu daru lejn l-allat foloz tal-ġnus. Imma l-uffiċjali ta’ Amon daru kontrieh u qatluh. Huma qiegħdu lil ibnu Ġosija minfloku.
Min jien?
Janet: Imma Ġosija kien għadu żgħir. Kif seta’ jmexxi?
U INT X’TAĦSEB?
Ġeremija: Għalina, ta’ tnax-il sena titqies bħala adult. Ġosija kien re tajjeb ħafna. Kien wieħed mir-rejiet li tassew emmen f’Alla b’qalbu kollha. Imma l-isforzi tiegħu kienu ta’ xejn. La l-eżempju tiegħu u lanqas kliemi ma rnexxielhom jevitaw it-traġedja li kienet ġejja. Imma din kienet il-missjoni tiegħi: li neqred biex nibni! 10 SETTEMBRU/OTTUBRU 2014
Qatt kont smajt qabel bil-profeta Ġeremija? X’jista’ jgħallimna bl-esperjenza tiegħu?
Għażiż Ġeremija, Inti profeta li dhert li fallejt ... kif għal xi mumenti dhert jien! Kont disprezzat u umiljat, bħali! Kont qaddej li tbati, ġust u kkundannat, bħali! Anke jien bkejt fuq Ġerusalemm! Kont miexi lejn Ġerusalemm flimkien mad-dixxipli tiegħi. Kienet qorbot is-siegħa li fiha kelli nbati u niċċekken, neħles lillbnedmin u nkun igglorifikat, immut u nqum mill-mewt!
Għandek il-Posta
Kien hemm l-ambjent ta’ festa li kull pellegrinaġġ lejn Ġerusalemm iġib miegħu. Minkejja li konna qrib il-belt qaddisa, ma kinux qed jifhmu. Jien kont il-preżenza vera ta’ Alla fosthom u kulħadd kien mitluf fil-qima li kienet tingħata minn barra fit-tempju. Il-kapijiet tagħhom kienu ħaġa waħda mar-Rumani! Lil Ġerusalemm għidtilha: ‘Ġerusalemm, Ġerusalemm, li toqtol il-profeti u tkeċċi lil dawk li jkunu mibgħuta għandek! Kemmil darba ppruvajt niġbor lil uliedek bħalma qroqqa tiġbor il-flieles taħt ġwinħajha u inti ma smajtnix!’ Imbagħad dħalt fit-tempju u keċċejt lill-bejjiegħa li kienu għamluh suq! Dan hu d-destin ta’ min ikun profeta veru li jikxef il-maskra tal-ħażen. Jitwarrab u jinħaqar. Inti għaddejt minn dan qabli, Ġeremija! Insellimlek Ġesù :)
11
minn hawn
u minn hemm
y NEIL aquilina
Ma nafx kemm minnkom li qed taqraw dan l-artiklu, issuqu karozza! Jekk issuq xi waħda, ma nafx jekk qatt irnexxilekx issuq xi Lamborghini! Għal dawk li huma dilettanti tal-karozzi sportivi, din il-logħba Forza Horizon 2, hija propju għalihom. Fiha iktar minn 200 karozza x’tagħżel fosthom
12 SETTEMBRU/OTTUBRU 2014
Ferrari, Lamborghini, Ford Mustang, BMW, Maserati, Mitsubishi Lancer, Nissan Skyline u oħrajn. Fil-logħba, fejn ittellaq ma’ oħrajn u anke onlajn ma’ plejers oħrajn, għandek ċerti achievements x’tilħaq. Inti u ssuq tiskopri xenarji sbieħ, mibnijin fuq xeni reali u tilgħabhom kollha HD 1080p!
Din il-logħba fiha feature ieħor, Barn Find, fejn inti tista’ tiskopri rziezet mitluqa li fihom ikun hemm xi karozzi u aċċessorji talkarozzi moħbijin u jekk issibhom tista’ teħodhom u żżidhom filgaraxx tiegħek. Mela x’qed tistenna biex tibda ttellaq?... Ħaġa nsejt ngħidlek, li din il-logħba tinsab biss fuq Xbox!
minn hawn u minn hemm
Sia Furler y darrel PACE
Immaġinak tmur f’kunċert ta’ kantant, kantanta jew grupp favorit tiegħek u waqt li jibdew il-prestazzjoni tagħhom wiċċhom ikun qiegħed iħares in-naħa opposta tal-udjenza. Stramba ux? Sia Kate Isobelle Furler, imwielda fit-18 ta’ Diċembru 1975 magħrufa aħjar bħala Sia hi kantanta, kompożitriċi u produttriċi ta’ diversi kanzunetti li żgur xi darba jew oħra smajna. Bħala kittieba u kompożitriċi, Furler ħadmet ma’ diversi artisti, fosthom, Eminem, David Guetta, Flo Rida, Leona Lewis, Celine Dion, Jessie J, Beyoncé u ħafna iktar! Hi kienet il-moħħ wara d-diski li
laħqu l-quċċata tal-Billboard Hot 100, Titanium ma’ David Guetta (li damet biss 40 minuta biex ipproduċietha), Wild Ones ma’ Flo Rida, Diamonds ma’ Rihanna, u d-diska We Are One ma’ Pitbull u Jennifer Lopez, użata bħala d-diska uffiċjali talFIFA World Cup 2014. Sia tistqarr li hi saret ħabiba kbira ta’ ħafna mill-kantanti li ħadmet magħhom u meta tara kif il-fama tbiddel lil dak li jkun, hi stess tistqarr, li qatt ma xtaqet tispiċċa bħalhom. “Jekk immur nixtri u fl-istabbiliment ikunu qegħdin idoqqu d-diska tiegħi, ħadd ma jwaqqafni” B’hekk forsi ma tkunx trid li
tħares lejn l-udjenza waqt li tkun qed tkanta u m’għandha l-ebda ħsieb li tagħmel xi world tour. Iżda Sia mhijiex ġdida għax-xena artistika. B’karriera tal-kant li tmur lura għall-1996, Sia għaddiet minn ħafna battalji personali - mill-vizzju tal-alkoħol u d-droga għal ħsieb tagħha biex tikkommetti suwiċidju. Ftit snin ilu kienet fehmet lilha nnifisha u stqarret li x-xogħol u l-mużika, kienu t-terapija għaliha. B’kunċett konkret li dejjem ikollha f’moħħha meta tikteb diska, Sia, għażlet li Chandelier tkun id-diska tagħha li tkantaha hi – diska li għamlet suċċess kbir! 13
minn hawn u minn hemm
Lift Spazjali
Jeżistu ċerti liftijiet fid-dinja bħal dak li jinsab ġewwa l-iskyscraper ta’ Burj Khalifa ġewwa Dubai, li meta tkun qed tużahom ikun hemm ir-riskju li widnejk ifaqqgħu minħabba l-bidla fil-pressjoni atmosferika, int u tiela’. Madankollu, dalwaqt dawn il-liftijiet jistgħu jibdew jidhru ċkejkna ħafna meta pparagunati ma’ proġett Ġappuniż li għandu l-ħsieb li jibni lift ta’ 60,000 mil li jieħu direttament ġewwa l-ispazju. Il-proġett jista’ jnaqqas b’mod drammatiku l-ispejjeż involuti
biex bniedem jitla’ fl-ispazju. Huwa kkalkulat li, meta dan il-proġett jitlesta, biljett jista’ jkun jiswa madwar €1,300. Bħalissa, il-prezz għal biljetti ta’ titjira fuq naviċella Galactic Richard Branson, li tieħdok flispazju huwa ta ’€ 190,000! Il-proġett għandu l-ħsieb ukoll li jgħin biex tissolva l-kriżi fl-enerġija, billi jippermetti kumpaniji tal-enerġija li jqiegħdu pannelli fotovoltajċi enormi barra mill-atmosfera tagħna, mad-dawra tal-lift, u dawn jagħtu l-enerġija lura
y FRANKLIN balzan
lid-dinja. Dan il-lift jista’ wkoll jintuża fi vjaġġi għal turisti li jkunu jixtiequ jaraw l-ispazju u l-istazzjon spazjali. L-iżvilupp ta’ din l-idea huwa possibbli minħabba l-iżvilupp tan-nanoteknoloġija talkarbonju, li permezz tiegħu jistgħu jinħolqu kejbils ibsin 100 darba aktar b’saħħithom mill-materjal li jintuża bħalissa, jiġifieri l-azzar. Huwa ppjanat li l-kumpanija Obayashi jirnexxilha tiżviluppa u timmanifattura l-kejbils biex tibni elevator dirett għal stazzjon spazjali għall-ħabta tal-2030 biex il-lift jibda jaħdem għall-2050. Wieħed kelliem ta’ din il-kumpanija spjega li bħalissa jistgħu biss jagħmlu nanotubi twal daqs 3 ċentimetri iżda biex ikun jista’ jinbena l-kejbil, hemm bżonn ta’ ħafna aktar. Diversi universitajiet fil-Ġappun diġà qed jaħdmu fuq il-proġett, b’waħda mill-Universitajiet qed tiżviluppa kabini li jaħdmu b’muturi manjetiċi biex jittrasportaw il-passiġġieri permezz tal-kejbils.
16 SETTEMBRU/OTTUBRU 2014
minn hawn u minn hemm
Il-vera rebħa Żgur li uħud minnkom kontu kuntenti bir-riżultat tal-World Cup fis-sajf li għadda. Kif tafu l-Ġermanja rebħu dan it-tournament, meritatament għax kienu l-iktar tim konsistenti u dixxiplinat tul ittournament kollu. Imma żgur li kien hemm tfal oħrajn li ferħu ħafna iktar
minnkom! Dan għaliex plejer tat-tim Ġermaniż, Mesut Özil, iddeċieda li jagħti l-flus li rebaħ bir-rebħa tal-World Cup, somma ta’ €300,000, lillorganizzazzjoni BigShoe. Din l-organizzazzjoni Ġermaniża tgħin lil tfal li jkollhom bżonn operazzjonijiet serji billi tħallsilhom il-ħafna spejjeż li jkollhom tal-kura. Hu ddeċieda
li jħallas l-operazzjonijiet ta’ 23 tifel u tifla Brażiljani, bħala ringrazzjament tal-ospitalità li rċevew fil-Brażil. Özil qal hekk meta ħabbar din l-inizjattiva: “Jiena nħobb ħafna lit-tfal. Irrid li huma jkunu jistgħu jimxu ‘l quddiem u jgħixu ħajja xierqa biex ikunu jistgħu jaslu fejn jixtiequ fil-futur.”
Żewġ noti fl-istess ħin! Naħseb ilkoll smajna lil xi ħadd ikanta tajjeb ħafna, jew inkella xi ħadd li jiżgarra xi nota ’l hawn u ’l hemm – jew saħansitra konna aħna stess. Imma ma naħsibx li qatt xi darba smajna lil xi ħadd li jkanta żewġ noti f’daqqa flistess ħin! Anna-Maria Hefele tista’ tkanta t-teknika tal-kant li tissejjaħ overtone polyphonic jew inkella throat singing. Fi kliem sempliċi, Hefele tista’ tkanta nota baxxa u nota għolja, it-tnejn li huma fl-istess ħin. Hi tkun tista’ tkanta nota baxxa kostanti u tibqa’ għaddejja għal ammont ta’ ħin u
fl-istess ħin titla’ skaliet differenti ta’ noti għoljin. Ilha tkanta b’din it-teknika mill-2005. L-istil ġej mill-Mongolja, li lokalment huwa magħruf bħala Sygyp. Barra li taf tuża sew din itteknika fil-vuċi tagħha, hi kapaċi wkoll toħloq il-ħsejjes ta’ diversi instrumenti fosthom l-arpa, ilmandolina u d-didgeridoo li hu strument oriġinat mill-Awstralja madwar 1500 sena ilu. Il-filmat tagħha tuża din it-teknika deher għall-ewwel darba fuq Youtube u f’ġimgħa rawh mal-4.6 miljun persuna. Jekk ikun hawn min jipprova jkanta b’din it-teknika,
huwa importanti li jagħraf sew ilvuċi tiegħu nnifsu. Mhux kulħadd huwa tajjeb biex juża din itteknika (ftit huma dawk li jistgħu) u allura qatt m’għandek tisforza jew tipprova b’xi mod tagħmel noti li huma ’l barra mill-iskala (range) ta’ kemm tista’ tilħaq ilvuċi tiegħek. 17
minn hawn u minn hemm
Minn fomm it-tfal u ż-żgħażagħ Din is-sena, fil-15 ta’ Novembru, il-Junior Eurovision Song Contest se jlaqqa’ żgħażagħ u tfal minn madwar l-Ewropa f’ċelebrazzjoni żagħżugħa kollha kuluri. Is-simboli fir-roundabouts diġa’ qed jindikaw bil-kuluri differenti tagħhom dak kollu li jagħmel lil Malta dak li hi, imma wkoll il-varjetà sabiħa ta’ talenti li jeżistu fost il-ġenerazzjoni li tielgħa. Huma sinjali ta’ tama kif inhuma wkoll sinjali ta’ tama l-messaġġi pożittivi li kull kanzunetta se twassal. Vincenzo Cantiello, il-kantant żagħżugħ Taljan u l-uniku tifel f’din l-edizzjoni, iħares f’għajnejn
18 SETTEMBRU/OTTUBRU 2014
l-ewwel imħabba tiegħu u jixtieq jikber u joħroġ mill-bankijiet taliskola, biex iqatta’ ħajtu ma’ dik li ddawwal il-lejl ta’ ħajtu! Miegħu jingħaqdu ż-żgħażagħ kollha li, huma u jikbru, qalbhom tibda tiskopri l-imħabba vera! Josie mill-Kroazja donnha trid tiffaċċja persuna li qarrqet biha, imma li issa għaddielha żmien il-logħob u għalhekk tirrepetilha kemm-il darba l-kelmiet ‘Game over’! Il-kelma ‘restart’ toffri tama ġdida bħalma fil-logħob toffri opportunità ġdida. Mill-Bulgarija, Krisia, Hasan u Ibrahim għandhom ħolma li jibdlu
d-dinja fi pjaneta tat-tfal. F’din ilpjaneta ma jibqax iktar wisa’ għallġuħ, għall-biża’ u għall-gwerra! Minflokhom jidħlu t-tama, il-paċi u d-dawl! Minn fommhom ’l Alla! Alisa Kozhikina, it-tfajla mirRussja, taqsam magħna ħolma oħra fejn qed tittajjar ’il fuq lejn is-sħab, ma’ min tħobb. Min tħobb hu kollox għaliha, u tixtieq tkantalu u taqsam miegħu l-ħolma waqt li tiġbor f’idejha r-raġġi tax-xemx. Il-ferħ taż-żgħożija f’għodwa xemxija tiċċelebrah Lizi Pop millGeorgia. Man-nannakola tifraħ fid-dija tax-xemx u taqsam il-ferħ tagħha ma’ kull min jismagħha,
minn hawn u minn hemm f’għodwa ferrieħa! Il-qalb ferħana ma tissaportix tifraħ waħidha! Ħares lejn l-isbaħ ġurnata ta’ ħajtek! Dan hu l-messaġġ ta’ Sophia Patsalides minn Ċipru. Minkejja d-dlam u l-maltemp kollu li jista’ jinqala’ madwarek, il-ħbiberija ta’ min tassew iħobbok se tgħinek issellem bil-ferħ lil jum ġdid, isbaħ minn kull jum li qatt għext, u tkun dak li tassew int! Bl-istess mod titkellem ukoll Betty mill-Armenia. Fil-kanzunetta People of the Sun, hija ssellem liddinja sabiħa tat-tfal u ż-żgħażagħ li f’għajnejhom tiddi x-xemx talferħ u l-allegrija, mimlija tbissim, kant u sbuħija tat-tfulija! Nadezhda Misyakova mill-Belarus tfittex is-sbuħija qalb ħaġar prezzjuż ikħal fid-dawl ta’ xemx ħamranija waqt li ssejjaħ lil seqer leqqien xi mkien ’il fuq fis-sħab. Donnha eku sabiħ tat-tfittxijiet li kull żagħżugħ u żagħżugħa jagħmlu f’ħajjithom għal dak li hu sabiħ! Julia mill-Olanda tkellem lil ħabib li donnu jixtieq ikun qrib tagħha, imma huwa maqbud bejn ħaltejn, bejnha u bejn ħbiebu. U għalhekk idur qisu żugraga, around and around, mingħajr ma jiddeċiedi li jagħmel il-pass qribha. Esperjenza komuni fiż-żgħożija, mimlija għażliet u relazzjonijiet! Mill-Ukrajna, Sympho-Nick ifakkruna fil-ħarsa taż-żgħażagħ Ukreni lejn rebbiegħa li ġġib magħha ferħ fil-pajjiż tagħhom. Niftakru li mill-edizzjoni talJunior Eurovision 2013 fi Kiev lil hawn, dan il-pajjiż għadda minn taqlib u ġlied. Iż-żgħażagħ Ukreni jixxennqu għal Ukrajna familja
sabiħa taħt sema wieħed bi kwiekeb jiddu! Nawguraw lil dan il-pajjiż żmien sabiħ ta’ sliem! Julia Kedhammar mill-Iżvezja tesplora l-mistoqsijiet tażżgħożija: Tista’ tidħak bla ma tkun ferħan? Tista’ tobgħod u tħobb fl-istess jum? Tista’ ttir u tibqa’ fl-art? Tista’ tifhem dak li ħadd ma jaf? X’inhu sew u x’inhu ħażin? Minkejja dawn id-diffikultajiet kollha, dejjem hemm xi ħadd lest li jgħinek, xi ħadd li tista’ sserraħ rasek fuqu u għalhekk m’intix waħdek! Mill-Montenegro, Masa Vujadinovic u Lejla Vulic jistiednu lil kulħadd ikun jixbah lit-tfal għal ġurnata! Fi kliemhom, it-tfulija tagħti opportunità lill-bniedem ma jagħtix kas tal-uċuh u jilgħab ma’ kulħadd, jitbissem u flimkien mal-oħrajn jgħix f’dinja aħjar! Hija ħolma sabiħa, li ta’ min nippruvawha! Il-qsim il-qalb huwa wkoll parti miż-żgħożija. Relazzjonijiet li jinbtu, jikbru u jisfaxxaw fixxejn iġibu ħafna dwejjaq u biki fil-moħbi. Fuq hekk ikantaw The Peppermints, minn San Marino, fid-diska tagħhom You’re breaking my heart. Jistiednu lill-persuna l-oħra tifhem xi jħoss min jispiċċa waħdu wara li tintemm relazzjoni. Emilija Djonin mis-Serbja, titkellem ukoll dwar imħabba żagħżugħa fil-kanzunetta World in my eyes. Hija stedina lil żagħżugħ, li lanqas taf jekk hux fantasija jew realtà, biex jinduna li għaliha huwa kollox! Il-
kanzunetta ta’ Emilija tagħti leħen lill-ħolm u l-messaġġi ta’ mħabba li ż-żgħażagħ, forsi dawk iktar mistħija, ikunu jixtiequ jwasslu! Ula Lozar mis-Slovenja tixtieq li, flimkien ma’ persuna oħra, id f’id, taħdem biex il-ħajja ta’ oħrajn tkun aħjar. Hija toffri t-tbissima tagħha biex tagħti wens lil min irid jgħin lil ħaddieħor jilħaq il-miri għoljin li għandu. Messaġġ ta’ dawl u mħabba f’sapport għall-oħrajn! U l-messaġġ li Malta tixtieq twassal, x’inhu? Federica Falzon, it-tfajla Maltija b’vuċi maġika, qed tistieden lit-tfal u liż-żgħażagħ biex joħolmu u jemmnu li ebda ħolma mhi impossibbli jekk tassew jemmnu fiha! Jekk jimxu fid-dawl, isibu t-triq, anke fl-eqqel maltempata! Id f’id, ileqqu bħal djamanti fissema! Ma’ Federica, infakkru lil kull min qed jaqra: ‘No dream is out of reach, if you just believe!’ 19
THE
NOEL vassallo y adrian VELLA
ELDERS
MARTTI AHTISAARI (twieled: 23 ta’ Ġunju 1937) President tal-Finlandja bejn l-1994 u l-2000; Rebaħ ilPremju Nobel għall-Paċi fl-2008; Waqqaf il-Crisis Management Initiative, NGO li taħdem favur il-paċi KOFI ANNAN (twieled: 8 ta’ April 1938) 20 SETTEMBRU/OTTUBRU 2014
Segretarju Ġenerali talĠnus Magħquda bejn l-1997 u l-2006; Waqqaf il-Millennium Development Goals, tmien għanijiet li l-pajjiżi fi ħdan il-Ġnus Magħquda jimmiraw li jilħqu sal-2015; Rebaħ ilPremju Nobel għall-Paċi, flimkien mal-Ġnus Magħquda, fl-2001; Fl-2012 kien maħtur mibgħut speċjali tal-Ġnus
Magħquda u l-Lega Għarbija fil-kwistjoni tas-Sirja ELA BHATT (twieldet: 7 ta’ Settembru 1933) Waqqfet is-Self-Employed Women’s Association fl-Indja; Membru talParlament Indjan bejn l-1986 u l-1989
LAKHDAR BRAHIMI (twieled – 1 ta’ Jannar 1934) Ħadem għallindipendenza tal-Alġerija; Ministru tal-Affarijiet Barranin tal-Alġerija bejn l-1991 u l-1993; Rappreżentant speċjali tal-Ġnus Magħquda flAfganistan, bejn l-2001 u l-2004; Mibgħut speċjali
“Irrid grupp li jista’ jitkellem liberament u b’mod li jinstema’, li jaħdem kemm pubblikament u kemm minn wara l-kwinti. Dal-grupp irid inissel kuraġġ fejn ikun hemm il-biża’, iġib il-ftehim fejn hemm konflitt u jispira tama fejn hemm disperazzjoni» Dan hu kliem Nelson Mandela fuq l-organizzazzjoni “The Elders”.
pubbliċi magħrufin. Kien il-mibki Nelson Mandela li, flimkien ma’ Richard Branson u Peter Gabrielli, fis-sena 2007 waqqaf din l-organizzazzjoni magħmula minn mexxejja politiċi irtirati u persuni oħra influwenti. Nelson Mandela kien ħabbar il-formazzjoni ta’ dan ilgrupp f’għeluq id-89 sena minn twelidu.
The Elders hija organizzazzjoni internazzjonali mhux governattiva ta’ persuni
L-iskop ta’ din l-organizzazzjoni hu li dawn il-mexxejja jaħdmu flimkien għall-paċi u d-drittijiet
tal-Ġnus Magħquda fl-Iraq, fl-2004; Rappreżentant speċjali tal-Ġnus Magħquda u l-Lega Għarbija, fis-Sirja, bejn l-2012 u l-2014
Health Organisation bejn l-1998 u l-2003; Rappreżentanta speċjali tal-Ġnus Magħquda rigward it-tibdil fil-klima bejn l-2007 u l-2010
GRO HARLAM BRUNDTLAND (twieldet – 20 t’ April 1939) Kienet l-ewwel Prim Ministru mara tan-Norveġja; Direttriċi Ġenerali tal-World
FERNANDO CARDOSO (twieled – 18 ta’ Ġunju 1931) President tal-Brażil bejn l-1995 u l-2002; Professur Emeritus tas-Soċjoloġija
tal-bniedem. Il-membri ta’ din l-għaqda għaqqdu l-esperjenzi personali tagħhom biex, f’ħidma flimkien, isibu soluzzjonijiet għal problemi globali bħalma huma t-tibdil fil-klima, ilmarda tal-AIDS u l-faqar. The Elders ma għandhom l-ebda awtorità li jpoġġu fil-prattika xi proġetti iżda huma jużaw l-indipendenza politika tagħhom biex jgħinu fis-soluzzjoni ta’ xi wħud millkonflitti tad-dinja.
u x-Xjenza Politika flUniversità ta’ Sao Paolo
id-drittijiet tal-bniedem, u sabiex jitwarrbu s-sofferenzi
JIMMY CARTER (twieled – 1 ta’ Ottubru 1924) President tal-Istati Uniti tal-Amerika bejn l-1977 u l-1981; Rebaħ il-Premju Nobel għall-Paċi fl-2002; Waqqaf il-Carter Centre, NGO sabiex taħdem favur
HINA JILANI (twieldet – 1953) Waqqfet l-ewwel kumpanija ta’ avukati nisa, kif ukoll l-ewwel ċentru li joffri għajnuna legali fil-Pakistan; Rappreżentanta, bejn l-2000 u l-2008, tal-Ġnus 21
Magħquda għall-Human Rights Activists, persuni li fuq bażi individwali jew flimkien ma’ oħrajn jaħdmu biex jipproteġu d-drittijiet tal-bniedem; Rebbieħa talMillenium Peace Prize for Women, fl-2001, bħala rikonoxximent għall-ħidma tagħha favur il-paċi u d-drittijiet tal-bniedem.
GRACA MACHEL (twieldet – 17 t’Ottubru 1945) Armla ta’ Nelson Mandela; Ministru għall-Edukazzjoni u l-Kultura, fil-Mozambique, bejn l-1975 u l-1989; Waqqfet il-Foundation for Community Development fil-Mozambique; Esperta għall-Ġnus Maqgħquda fuq l-impatt tal-kunflitti blarmi fuq it-tfal.
The Elders illum huwa mmexxi minn Kofi Annan bħala president flimkien ma’ għaxar membri oħra u l-isqof Desmond Tutu bħala membru onorarju. Fatt interessanti hu dak li seħħ fiċ-ċerimonja tattwaqqif ta’ din l-għaqda. Bħala ġest simboliku waqt iċ-ċerimonja, fuq ilpalk tħalla siġġu vojt. Dan is-siġġu tħalla vojt għal Aung San Suu Kyi li, minħabba l-ħidma tagħha favur id-drittijiet tal-bniedem, spiċċat
1976-1978; Isqof tad-djoċesi ta’ Johannesburg – 19851986; Arċisqof tad-djoċesi ta’ Cape Town – 1986-1996; Rebbieħ tal-Premju Nobel għall-Paċi fl-1984; Rebbieħ ukoll tal-Premju Albert Schweitzer għallUmanitarjaniżmu (1986); Premju Pacem in Terris 22 SETTEMBRU/OTTUBRU 2014
MARY ROBINSON (twieldet – 21 ta’ Mejju 1944) President tal-Irlanda fejn l-1990 u l-1997; Kummissarju Għoli talĠnus Magħquda dwar iddrittijiet tal-bniedem, bejn l-1997 u l-2002; Mibgħuta speċjali tas-Segretarju Ġenerali tal-Ġnus Magħquda għall-Great
priġunier politiku f’Burma, illum Mjanmar. Preżenti waqt it-tnedija kien hemm Kofi Annan - eks Segretarju Ġenerali talĠnus Magħquda, Jimmy Carter – eks President tal-Istati Uniti, Nelson Mandela – eks President tal-Afrika t’Isfel, Graca Machel - il-mara ta’ Nelson Mandela, Mary Robinson –eks President tal-Irlanda, Desmond Tutu – Arċisqof Emeritus Anglikan ta’
(1987); Sydney Peace Prize (2007); Gandhi Peace Prize (2007) u l-Presidential Medal of Freedom (mogħtija millPresident tal-Istati Uniti talAmerika); Mexxa t-Truth and Reconciliation Commission talAfrika t’Isfel, korp li ġie mwaqqaf biex titwettaq ġustizzja wara t-tmiem tal-apartheid).
Lakes Region, fl-Afrika, bejn l-2013 u l-2014; Din is-sena, ġiet maħtura rappreżentanta speċjali għas-Segretarju Ġenerali tal-Ġnus Magħquda dwar it-tibdil fil-klima DESMOND MPILO TUTU (twieled – 7 t’Ottubru 1971) Isqof tad-djoċesi Anglikana ta’ Lesotho fl-Afrika t’isfel –
Cape Town, Muhammad Yunus – bankier u ekonomista u Li Zhaoxing –eks Ministru tal-gvern Ċiniż. Il-vuċi ta’ The Elders għandha influwenza kbira għax hija vuċi indipendenti li mhix marbuta bl-interessi ta’ xi nazzjon, gvern jew istituzzjoni partikolari imma hija vuċi li tippromwovi l-interessi komuni tal-umanità. ✖
ERNESTO ZEDILLO (twieled – 27 ta’ Diċembru 1951) President tal-Messiku bejn l-1994 u l-2000; Rebbieħ tal-Franklin D Roosevelt Freedom from Fear Award2, fl-2002. Dan huwa wieħed mill-erba’ libertajiet li l-President Franklin D Roosvelt kien semma fil-Four
Freedoms Speech (1941). Ittlieta l-oħra huma l-Freedom of Speech, Freedom of Worship u Freedom from Want (li kulħadd ikollu l-bżonnijiet meħtieġa biex igħix). Mexxa l-Global Development Network bejn l-2005 u l-2011. Direttur tal-Yale Center for the Study of Globalization.
Tasal f’punt meta tkun trid tagħmel xi ħaġa, issib mod kif toħroġ il-frustrazzjoni tiegħek. U jien għedt, ‘Jekk inti tista’ tweġġagħni minn ġewwa, għaliex jien ma nistax inweġġa’ lili nnifsi fuq barra?’
MISTOQSIJIET
y robert ALOISIO
Għaliex hawn min iweġġa’ lilu nnifsu? Is-self-harm isir meta xi ħadd iweġġa’ jew jagħmel ħsara lilu nnifsu. Ħafna drabi dan iħalli marka, sfreġju, joħroġ iddemm jew iħalli ġerħa. L-iktar modi komuni kif dan isir huma billi wieħed jaqta’, iħokk jew iniġġeż lilu nnifsu biex joħroġ id-demm; jaħraq lilu nnifsu, iqaxxar feriti qodma, jagħti fuq rasu jew isabbat rasu mal-ħajt. Kull tip ta’ persuna tista’ tagħmel biex tweġġa’ lilha nnifisha, iżda l-iktar li hi komuni fost żgħażagħ bejn
il-15 u d-19-il sena. Mhuwiex magħruf kemm hawn nies iweġġgħu lilhom infushom għax ħafna drabi din il-ħaġa tibqa’ moħbija. F’Malta, flisptar Mater Dei biss, kuljum jiddaħħlu tlieta min-nies li jkunu weġġgħu lilhom infushom. GĦALIEX HAWN MIN IWEĠĠA’ LILU NNIFSU? Ħafna jinterpretaw ħażin lil min iweġġa’ lilu nnifsu. Mhux bilfors wieħed jagħmilha biex jiġbed l-attenzjoni jew
għax jixtieq imut. Tista’ tkun karba għall-għajnuna. Ħafna minn dawk li jweġġgħu lilhom infushom ikunu għaddew minn esperjenzi koroh f’ħajjithom bħal bullying, abbuż jew relazzjonijiet ħżiena fil-familja. Jibdew ma jħossuhomx tajjeb, u hekk kif it-tensjoni tikber fihom, iħossu li jekk iweġġgħu lilhom infushom ikunu sabu l-uniku mod kif jaffrontaw il-problema. Xi drabi l-uġigħ fiżiku iservi ta’ solliev għallħsibijiet li jkun hemm jgħaqqdu f’moħħhom u jweġġgħulhom qalbhom.
23
Jista’ jkun li jkunu jridu jikkastigaw lilhom infushom għax iħossuhom ħatja jew bla valur. Jew jistgħu iħossu li meta jweġġgħu lilhom infushom ikunu qed jużaw speċi ta’ pressure valve li jgħinhom jirrilassaw. Min iweġġa’ lilu nnifsu ħafna drabi jkun jixtieq jieqaf, iżda ma jkunx jaf mod ieħor kif jissupera l-problema, 'how to cope'. Ma jkunx jaf jesprimi l-emozzjonijiet tiegħu, jew forsi jaħseb li hu ħażin u ħaqqu jiġi kkastigat. GĦALIEX GĦANDI NIEQAF INWEĠĠA’ LILI NNIFSI? Għalkemm meta tweġġa’ lilek tħossok tistrieħ għal xi ħin, għal dan qed tħallas prezz. Biżżmien, dan se joħloqlok iktar problemi flok isolvihomlok. Is-serħan li tħoss ma tantx se jdum, u wara tibda tħossok tistħi u tħossok ħati. Sadattant ma jħallikx titgħallem strateġiji iktar effettivi kif tħossok aħjar. Li żżomm dan is-sigriet minn tal-familja u mill-ħbieb huwa diffiċli u se tħossok iktar waħdek. Tista’ tweġġa’ lilek innifsek sew, anke jekk ma jkollokx f’moħħok li tagħmel hekk. Faċli ma tikkalkulax kemm se taqta’ fil-fond jew tispiċċa b’ferita infettata. Għalhekk, jekk ma titgħallimx modi oħra kif titratta uġigħ emozzjonali, dan se jpoġġik f’riskju ikbar meta tiġi biex 24 SETTEMBRU/OTTUBRU 2014
tiffaċċja problemi ikbar bħal dipressjoni maġġuri, dipendenza ta’ alkoħol u droga, u suwiċidju. Is-self-harm jista’ jsir dipendenza, addictive. Jista’ jibda bħala impuls jew xi ħaġa li tagħmel biex tħossok iktar f’kontroll, iżda malajr tibda tħoss is-self-harming jikkontrolla lilek. Ħafna drabi jsir imġiba kompulsiva li tibda tidher impossibbli li twaqqafha.
ipprova agħmel xi ħaġa. Oħroġ u agħmel xi ħaġa differenti, jew ċempel lil xi ħadd. Tgħallem intebaħ meta t-tensjoni tkun tielgħa. Ifhem li kulħadd jgħaddi minn dawn il-mumenti u li inti jistħoqqlok mod iktar ġentili kif taffrontahom.
Fl-aħħar mill-aħħar: li tweġġa’ lilek innifsek mhuwiex se jgħinek issolvi dawk il-problemi li wassluk għal dan.
Ixtri punch bag. Agħti fuq l-imħadda. Agħfas ice-cube jew flikkja l-lastku. Ħafna nies isibuhom tajbin dawn il-metodi. Li tweġġa’ lilek innifsek huwa l-mod tiegħek kif titratta l-feelings u sitwazzjonijiet diffiċli. Mela jekk se tieqaf, teħtieġ modi alternattivi kif taffrontahom (coping techniques) ħa tkun tista’ tirreaġixxi differenti meta tibda tħossok hekk.
XI RRID NAGĦMEL BIEX NIEQAF? M’għandekx iżżommha sigrieta jew tħalliha tmexxilek ħajtek. Tkellem ma’ xi ħadd illum. Tkellem mal-guidance teacher tal-iskola tiegħek, u mat-tabib tiegħek jekk hemm bżonn. Tista’ ukoll tuża s-servizz www.kellimni.com jew ċempel is-support line tal-Appoġġ fuq in-numru 179. Sadattant,
JEKK TWEĠĠA’ LILEK INNIFSEK BIEX TESPRIMI UĠIGĦ U EMOZZJONIJIET QAWWIJA » Pinġi jew ħarbex fuq karta kbira bil-kulur aħmar » Esprimi dak li tħoss fi djarju » Ikteb poeżija jew song li tesprimi dak li qed tħoss » Ikteb il-feelings negattivi li tħoss u wara qatta’ l-karta » Isma’ mużika li tesprimi dak li qed tħoss
JEKK TWEĠĠA’ LILEK INNIFSEK BIEX TIKKALMA » Ħu banju jew doċċa taħraq » Fissed il-kelb jew il-qattus, jekk għandek » Tgeżwer f’kutra sħuna, jew f’liżar jekk għadha s-sħana » Immassaġġa għonqok, idejk, u saqajk » Isma’ mużika li tikkalmak JEKK TWEĠĠA’ LILEK INNIFSEK GĦAX TĦOSSOK IMWARRAB U MAQTUGĦ » Ċempel ħabib (m’għandekx għalfejn titkellem fuq selfharm) » Ħu doċċa kiesħa » Agħfas ice cube f’idek jew f’saqajk » Omgħod xi ħaġa b’togħma qawwija ħafna, bħaċ-chili peppers, peppermint, jew ilqoxra tal-grapefruit. » Idħol online f’xi self-help
website, chat room, jew message board JEKK TWEĠĠA’ LILEK INNIFSEK BIEX TOĦROĠ ITTENSJONI JEW RABJA » Agħmel eżerċizzju vigoruż - iġri, iżfen, aqbeż il-ħabel, jew agħti fuq punching bag » Agħti fuq l-imħadda u werżaq fiha » Agħfas stress ball jew għaffeġ it-tafal jew plastisin » Qatta’ karti, gazzetti u rivisti bis-saħħa (jekk jista’ jkun mhux ix-Xehda Għasel!) » Agħmel koċċ storbju (doqq strument, ħabbat il-borom u t-twaġen) META TĦOSS LI TRID TAQTA’ LILEK INNIFSEK » Uża marker aħmar u mmarka fejn is-soltu taqta’ » Għorok silġa fejn soltu taqta’
» Ilbes rubber bands mal-polz, ma’ idejk, jew ma’ saqajk u itlaqhom bis-saħħa X’TAGĦMEL JEKK XI ĦADD MINN SĦABEK IWEĠĠA’? L-iktar ħaġa importanti hi li taċċetta lill-persuna u ma tiġġudikahiex. Offri li tismagħha jekk trid titkellem, u ipprova ipperswadiha bil-ħlewwa biex tfittex għajnuna professjonali u ma żżommhiex sigrieta. Iżda ftakar, mhuwiex tort tiegħek jekk tweġġa’ lilha nnifisha u m’għandekx tħossok ħati jekk tibqa’ sejra. Tkomplix magħha, fis-sens li m’għandekx tagħmel bħalha. Ilpeer pressure hija xi ħaġa qawwija ħafna, speċjalment fil-media soċjali bħall-facebook. Is-selfharm mhuwa tajjeb għal ħadd u l-marki jafu jibqgħu għal dejjem.
KURAĠĠ! 1 Tgħallem ħobb lilek innifsek, kabbar fik dawk il-kwalitajiet li persuni li tħobb għandhom, bħal li tkun caring, onest, pożittiv, leali u tikkomunika tajjeb. 2 Aħdem fuq dawk l-affarijiet li ma jogħġbukx fik billi tbiddel imġibtek jew l-attitudnijiet tiegħek. 3 Irrealizza li dak li jagħmlek sabiħ ġej minn ġo fik, u mhux minn kif tidher. 4 Kun ċert li qed titratta tajjeb lilek innifsek billi titkellem pożittiv dwarek innifsek. 5 Kul tajjeb, eżerċita ruħek, kun kreattiv, orqod biżżejjed, u naqqas mill-istress. 6 Ħu pjaċir li int int, inti l-uniku “int” fid-dinja.
Mela, oħroġ barra fid-dinja b’dak l-esseri uniku, b’saħħtu, u sabiħ li int, konxju li għandek kontroll tal-imġiba u l-azzjonijiet tiegħek. Alla jħobbok kif int!
25
y daniel MICALLEF
Sal-1976, il-kelma Ebola kienet tirreferi għal xmara li tinsab il-Kongo. U min kien sema’ biha ħlief in-nies li joqogħdu fil-viċin? Illum, imma, min ma jafx b’dil-kelma li tirreferi għal marda qerrieda? Mela x’ġara fl-1976?
L-EBOLA YAMBUKU, 1976 Il-Kongo hu t-tieni l-ikbar pajjiż fl-Afrika u ħafna min-nies jaqilgħu l-ħobża ta’ kuljum mill-biedja u l-kaċċa. Minħabba l-faqar, ħafna nies jiddependu mill-missjunarji għall-kura tal-mard. Yambuku hu raħal fil-Kongo qrib ix-xmara Ebola. Fl-1976, fil-Missjoni Kattolika
26 SETTEMBRU/OTTUBRU 2014
f’Yambuku kien hemm tim żgħir ta’ sbatax-il tabib jew infermier biex jieħu ħsieb sptar b’120 sodda u kliniċi li jilqgħu madwar għaxart elef pazjent kull xahar. F’dan iż-żmien, it-tim kien ikollu biss ħames siringi għall-pazjenti kollha tal-isptar… u jidher li l-labar kienu biss jitlaħalħu flilma fietel bejn pazjent u ieħor.
L-EWWEL PAZJENTI Fis-26 ta’ Awwissu 1976, wieħed raġel ta’ 44 sena mar fil-Klinika ta’ Yambuku minħabba deni qawwi. Kien għadu ġej minn dawra f’diversi bliet u fit-triq lura xtara ftit laħam tal-antelope li għamluh stuffat u kiluh malli waslu d-dar. Meta mar ilklinika, ħasbu li dan id-deni qawwi kien ġej mill-malarja u tawh titqiba
b’mediċina tal-malarja… imma fl-1 ta’ Settembru d-deni reġa’ tela’ ħafna u r-raġel spiċċa miet minħabba li tilef ħafna demm. Minħabba li s-siringi kienu jintużaw bejn pazjent u ieħor, din il-marda misterjuża u ġdida xterdet għand 318-il ruħ u qatlet 280 minnhom. Fosthom mietu ħdax mis-sbataxil membru tat-tim tal-isptar f’Yambuka tant li dan kellu jagħlaq fi żmien xahar! Din il-marda l-ġdida semmewha Ebola. Imma l-Ebola minn fejn inqalgħet? Naħsbu li kollox jibda mill-friefet
il-lejl li jżommu l-virus u jagħtuh lil annimali oħra bħax-xadini, ilgorilli u l-antelopes. Dawn, meta jimirdu bl-Ebola, ikunu jistgħu jgħaddu l-virus lil nies li jkunu qrib tagħhom. Hekk probabbli ġara fl-ewwel każ li semmejna. Ladarba l-bniedem jiġi infettat, dan jista’ jxerred il-marda, per eżempju permezz tad-demm, ilpipì, l-ippurgar u r-remettar. Persuna li jkollha l-virus talEbola, wara ftit ġranet jew ġimgħat ikollha d-deni, uġigħ fil-muskoli, uġigħ fil-griżmejn u uġigħ ta’ ras. Wara ftit, imbagħad jibdew ġejjin ir-remettar, diareja,
raxx, sinjali li l-fwied u l-kliewi ma jkunux jaħdmu sew u wieħed jibda jitlef id-demm… sakemm jew ifiq jew imut. S’issa m’hemmx mediċini li jfejqu l-marda. FL-2014 Din is-sena għaddejja l-agħar epidemija tal-Ebola fl-Afrika tal-Punent. S’issa mietu eluf ta’ pazjenti f’pajjiżi fqar ħafna li m’għandhomx wisq mezzi biex ilaħħqu ma’ problema bħal din u biex jieħdu ħsieb li l-marda ma tixteridx. Hekk naraw kemm ilfaqar hu marbut mal-mard u kif jekk fid-dinja jonqos il-faqar, issaħħa tmur ’il quddiem. ✖
MATTHEW LUKWIYA – MARTRI TAL-EBOLA Twieled l-Uganda u missieru miet meta kien għad kellu biss tnax-il sena. Ommu, biex taqla’ xi ħaġa għall-familja, kienet tpartat it-tè mas-sapun bil-kuntrabandu. Malmewt ta’ missieru lil Matthew bdiet tgħallmu biex jagħmel bħalha, imma fl-istess żmien, dan it-tifel Matthew beda juri li kien student mill-aqwa. Beda jkaxkar kull premju fil-klassi u fil-pajjiż u rebaħ diversi boroż ta’ studju sa ma sar tabib. Bħala tabib, mill-ewwel beda jaħdem fi sptar missjunarju. Dan “Dr. Matthew”, kif kienu jafuh il-pazjenti, għen bosta nies li waqgħu vittma tal-attakki talarmata. Darba biex jeħles lissorijiet tal-isptar milli jinqabdu mill-armata, offra lilu nnifsu biex jiġi meħud minflokhom u għadda ġimgħa maqbud filforesta. Wara dan l-inċident, Dr. Matthew ddeċieda li jiftaħ l-isptar għal dawk li ma kellhomx
post fejn jorqdu – u b’xi mod kienu jorqdu 9000 persuna flisptar kull lejl. Fl-1990, bagħtuh jistudja iktar fuq il-mard infettiv f’Liverpool. Hemmhekk, kiseb l-ogħla marki u saħansitra offewlu biex jidħol jgħallem f’din l-Università. Imma kien għalxejn għax Dr. Matthew qatt ma ried
jitlaq lill-fqar ta’ pajjiżu. Taħt ittmexxija tiegħu, l-isptar sar fost l-aqwa fl-Uganda kollha. Fl-1998 waqt li kien bogħod mill-isptar, ċemplulu għall-għajnuna meta tnejn mill-infermiera mietu biddeni u wara li tilfu d-demm. Dr. Matthew wasal dak il-lejl stess u mill-ewwel, beda jinvestiga xi mwiet ta’ pazjenti b’mard simili li seħħew fil-jiem ta’ qabel. Għadda l-lejl ifittex sa ma kkonkluda li l-marda kienet l-Ebola. Ħadem kemm felaħ biex jgħin lillpazjenti u biex il-marda ma tkomplix tinfirex tant li għaġġeb lill-Organizzazzjoni Dinjija għasSaħħa. Minkejja kollox, dan it-tabib spiċċa biex marad u miet b’din l-istess marda. F’dan iż-żmien ta’ qtigħ il-qalb kien qal ftit kliem li tajjeb naħsbu fuqu: “Hija s-sejħa tagħna li nsalvaw il-ħajja. Hi biċċa xogħol riskjuża, imma meta naqdu bl-imħabba, ir-riskju ma jimpurtax wisq.” 27
intervista mal-qaddisin
L-istorja interessanti
ta’ Pedro Calungsod
Illum se niltaqgħu ma’ Pedro Calungsod, qaddis żagħżugħ li f’età żgħira kellu x-xorti jagħti xhieda ta’ twemminu. GĦAŻIŻ PEDRO, META U FEJN TWELIDT? Twelidt fl-1654 u r-raħal fejn twelidt kien jismu Cebu filFilippini. Irċevejt il-formazzjoni nisranija tiegħi mingħand ilĠiżwiti. Tgħallimt il-katekiżmu u sirt naf nitkellem tajjeb blIspanjol. TISTA’ TGĦIDILNA XI ĦAĠA OĦRA DWAR IŻ-ŻGĦOŻIJA TIEGĦEK? Minbarra t-tagħlim tal-iskola ħadt ukoll tagħlim ieħor. 28 SETTEMBRU/OTTUBRU 2014
Tħarriġt fit-tpinġija, fil-pittura, fil-kant, fid-drama u fix-xogħol tal-injam. Dawn kienu kollha meħtieġa peress li xtaqt insir missjunarju. Tgħallimt ukoll ngħin il-Quddiesa. QTAJTHA X-XEWQA LI TKUN MISSJUNARJU? Iva, f’età tabilħaqq żgħira. Meta kelli erbatax-il sena, ġejt magħżul mill-Ġiżwiti biex nakkumpanjahom fil-ħidma missjunarja f’dawk li kienu jissejħu l-Gżejjer tal-Ħallelin. Dawn il-gżejjer issa bdew jissejħu l-Gżejjer ta’ Marija u fl-1668, jien mort ma’ dawn ilmissjunarji Spanjoli biex ngħin fit-twassil tal-aħbar it-tajba.
In-nies tal-post kienu jissejħu Chamorros. KIEN HEMM XEJN DIFFIKULTAJIET F’DIN IL-ĦIDMA? Iva. Ma tantx konna nsibu ikel u dak li jibagħtulna kien idum biex jasal. Il-ġungli u l-art imħarbta kienu jagħmluha diffiċli tivvjaġġa f’dan il-post u kemm-il darba kien jaħkem il-gżejjer xi urugan qawwi li jħarbat il-ħajja u l-ħidma tagħna. Minkejja dan kollu, il-missjoni kibret u bdew isiru xi konverżjonijiet ukoll. KELLKOM GĦEDEWWA? Wieħed neguzjant Ċiniż, jismu Choco beda jxerred qlajja’
koroh fuqna. Qal li l-ilma talmagħmudija kien velenuż u meta xi trabi li kienu tgħammdu mietu, il-qlajja’ tiegħu ġew emmnuti. Madwar Choco ngħaqdu wkoll is-sħaħar tal-post u xi rġiel żgħażagħ. KIF KOMPLIET IL-ĠRAJJA TIEGĦEK? Aħna u nfittxu lil seħibna Esteban, jien u l-missjunarju San Vitores wasalna fir-raħal ta’ Tumon, fi Guam. Kien April tal-1672. Hemmhekk ippruvajna ngħammdu t-tarbija tal-kap tal-villaġġ, imma l-qlajja’ fuqna kienu diġà waslu hemm ukoll u l-kap kien emminhom. Flimkien
ma’ xi nsara oħra nġbarna fuq ix-xatt u stqarrejna l-Kredu tagħna. X’SAR MILL-KAP TALVILLAĠĠ? Dak talab l-għajnuna ta’ raġel mir-raħal biex joqtolna. Ir-raġel, Hirao, ma riedx jagħmel dan għall-ewwel, imma mbagħad ingħaqad mal-kap. Sadattant, aħna lħaqna għammidna lil bint il-kap tal-villaġġ. INTOM TISSEJĦU MARTRI? GĦALIEX? Meta l-kap tal-villaġġ sema’ bil-magħmudija ta’ bintu, iktar inkorla. Ommha kienet
Nisranija u għalhekk kellha dritt tgħammidha, imma hu ma riedx jaf. Beda jwaddbilna l-lanez u laqatni f’sidri. Ilmissjunarju San Vitores baqa’ maġenbi sal-aħħar. Hirao tani d-daqqa tal-mewt. Fl-aħħar qatlu lil San Vitores ukoll. Rabtulna l-ġebel ma’ saqajna u tefgħuna fil-baħar. Imma dak kien il-ġisem li jmut. Jien u San Vitores konna diġà qegħdin fiddar tagħna tas-sema. Il-Knisja studjat il-ħajja tiegħi u fl-2012 il-Papa Benedittu XVI daħħalni fil-lista tal-qaddisin. Mis-sema nitlob għalikom biex tkunu xhieda ta’ Kristu kulfejn tgħixu ... anke jekk ikollkom tbatu! ✖
varjeta` Settembru
Fid-19 ta’ Settembru 1982, Scott Fahlman kien l-ewwel wieħed li uża :-) bħala messaġġ onlajn.
Fit-12 ta’ Settembru 1984, Michael Jordan iffirma kuntratt ta’ seba’ snin bħala plejer mat-tim tal-baskitbol, Chicago Bulls.
Xewqat
Fil-21 ta’ Settembru 1937 kien ippubblikat għall-ewwel darba l-ktieb The Hobbit, ta’ J.R.R. Tolkien.
Ċajta Kultant
Nixtieq niżżewweġ raġel sabiħ, jaf jitkellem, infurmat tajjeb, ma jpejjipx u jqatta’ l-ħin tiegħu filgħaxija dejjem id-dar. Għażiża tiegħi, naf x’għandek bżonn! Mhux raġel, imma televixin!
Ottubru
Għand id-dentist
Fil-bar
X’se tieħu? Nieħu bħalek. Tnejn kafè, jekk jogħġbok! Ġib tnejn oħra għalija ... !
Dentist: M’hemmx għalfejn tiftaħ ħalqek daqshekk! Pazjent: Ma tridx iddaħħal it-trapan? Dentist: Iva, imma jien barra se nibqa’!
Fit-12 t’Ottubru 1938 beda l-filming ta’ The Wizard of Oz.
Fis-17 t’Ottubru 1979, Madre Tereża ta’ Kalkutta ngħatat il-Premju Nobel għall-Paċi. Fit-2 t’Ottubru 1869, twieled Mahatma Gandhi, il-mexxej ewlieni tal-moviment għallIndipendenza mill-Imperu Ingliż fl-Indja.