SETTOTT2013
Traġedja li welldet ġenju
Mitejn sena mit-twelid ta’ Giuseppe Verdi
Għadajjar imdemma Messaġġ ta’ paċi fi żminijiet mimlija kunflitti
Ħolma Il-bniedem wara wieħed mill-akbar diskorsi
Ħolma
Il-bniedem wara wieħed mill-akbar diskorsi
22
Wara ftit xhur ta’ mistrieħ, it-tim ta’ Xehda Għasel ħadem biex għal darb’oħra jkollkom f’idejkom ħarġa mill-isbaħ talmagazin favorit tagħkom. Din is-sena iddeċidejna li niċċelebraw il-ħajjiet ta’ nies kbar li ġew qabilna u ħallew il-marka tagħhom fuq id-dinja. F’din l-ewwel ħarġa se nlaqqgħukom ma’ tnejn minnhom, wieħed kompożitur Taljan u l-ieħor attivist Amerikan. U għalkemm dawn kienu jgħixu ftit taż-żmien ilu mhux ħażin, isimhom għadu frisk. Għalkemm kellhom iħabbtu wiċċhom ma’ diffikultajiet kbar, dan qatt ma qatgħalhom qalbhom milli jkomplu mexjin u jaħdmu biex iħallu d-dinja ftit aħjar milli sabuha. Dawn huma n-nies li jispirawna u għal din is-sena se naqsmu ftit l-eroj tagħna magħkom il-qarrejja tagħna. Barra dan, il-ħarġa hi mimlija b’fatti interessanti, films li jqanqlu tbissima u jġiegħluna naħsbu xi ftit ukoll, mużika tassew interessanti u fuq kollox aħbarijiet mid-dinja li juruna s-sabiħ li aħna mdawrin bih. Kultant fl-aħbarijiet qajla tisma’ dwar affarijiet pożittivi u għalhekk fil-paġni li ġejjin se nippruvaw niġbru dawk li ltqajna magħhom aħna. Nispera li jogħġbukom u jħallu fikom l-istess tama li ħallew fina. Il-paċi magħkom.
F’din il-ħarġa: 2
Traġedja li Connected welldet Ġenju
Povru moħriet! 9
5
Għadajjar imdemma 26
6
20
Planes
Ewreka: Obstetrija
28 L-Istorja interessanti…
Produzzjoni Kummissjoni gHall-Formazzjoni tat-Tfal u l-MagHZulin taS-SoCjetA tad-Duttrina Nisranija - M.U.S.E.U.M.
Kontributuri
JOSEPH BONNICI ALAN BONELLO Robert Aloisio Kurt Miceli BERTRAM PORTELLI Reuben Ellul Karol DeBono Clifton Sammut MARK CARUANA Warren BUSUTTIL Lawrence Fenech Daniel Micallef Andrew Borg Noel Vassallo Adrian Vella FRANKLIN BALZAN Neil Aquilina DARREL PACE ROBERT MICALLEF
14
PREZZ: €2
15 Poster
UFFICCJU Distribuzzjoni
ABBONAMENTI XEHDA GHASEL, DAR GENERALI TAS-SOCJETA TAD-DUTTRINA NISRANIJA, TRIQ SAN GORG PRECA, IL-MARSA Grafika
www.designedbyal.com
Stampa
Veritas Press, Zabbar
www.facebook.com/xehda
Darba, Carlo, raġel bieżel ġej minn familja ta’ bdiewa, ra kif għamel u ġemma’ daqsxejn flus u rnexxielu jiftaħ lukanda żgħira f’Le Roncole, fil-provinċja Taljana ta’ Parma. Hemm iżżewweġ lil Luiga, hi ukoll minn familja ta’ bdiewa, u taħdem ta’ nissieġa. Fl10 ta’ Ottubru ta’ mitejn sena ilu, Carlo u Luiga ġabu fid-dinja tifel u l-għada għammduh fil-knisja ta’ San Mikiel, u tawh l-ismijiet Giuseppe Francesco Fortunino.
y robert ALOISIO
2 SETTEMBRU/OTTUBRU 2013
Kien għadu bilkemm ilaħħaq massiġġu tal-knisja, meta Giuseppe baqa’ b’ħalqu miftuħ iħares lejn Pietru, l-organista tal-Knisja, joħroġ ħsejjes meraviljużi millorgni biċ-ċaqliq ta’ idejh u ta’ saqajh. Hekk kif Pietru induna bit-talent naturali tat-tifel, beda jgħallmu jdoqq l-orgni bla ma talbu xejn flus. Is-surmast talbanda tal-post, Antonio Barezzi, li kien ukoll negozjant, ma damx ma ntlaqat hu ukoll mit-tfajjel u ddeċieda li jħallaslu kulma kien hemm bżonn biex jissokta jitgħallem il-mużika. Meta ommu u missieru marru joqogħdu Busseto, Giuseppe kellu x-xorti li seta’ jmur filBiblijoteka kbira li l-Iskola talĠiżwiti kellha hemmhekk, u beda jieħu lezzjonijiet fil-kompożizzjoni tal-mużika mingħand is-Surmast Ferdinando Provesi. Kien għad għandu ħmistax –il sena meta fit-Teatru ta’ Busseto daqqew sinfonija li kiteb hu. Erba’ snin wara seta’ jmur jgħix Milan, bl-għajnuna ta’ Barezzi. Ipprova jidħol fil-Conservatorio ta’ Milan, waħda mill-aqwa skejjel talmużika, iżda ma aċċettawhx. Kien l-ewwel diżappunt kbir ta’ ħajtu. Iżda ma qatax qalbu. Ta’ 23 sena żżewweġ lil Margerita, sena iżgħar minnu, bint ilbenefattur kbir tiegħu Barezzi, li kien qabbdu biex jgħallimha l-mużika imma spiċċaw iffansjaw lil xulxin! Wara erba’ snin xogħol Giuseppe rnexxielu jtella’ l-ewwel opra tiegħu fit-Teatro alla Scala ta’ Milan, “L’Oberto” li għamlet suċċess mhux ħażin. Wara dan, Merelli, li kien imexxi t-Teatru, qabbdu jtella’ kummiedja bl-isem ta’ Un giorno di regno, iżda din kienet diżastru totali. X’kien ġralu Giuseppe?
Għaxar xhur wara li żżewġu, Giuseppe u Margerita kellhom tifla, li semmewha Virginia Maria. U sena wara kellhom ukoll tifel, Icilio Romano. Ittifla għexet biss sena u nofs. It-tifel, li twieled xahar biss qabel ma mietet oħtu, għex sena u tliet xhur. Giuseppe kien miġnun fuq uliedu u t-telfa tagħhom it-tnejn kienet ta’ dulur kbir għalih. Kien f’dan iż-żmien li kien qed jaħdem fuq il-kummiedja Un giorno di regno meta martu Margerita mietet hi ukoll b’marda, fletà żagħżugħa ta’ 26 sena. Giuseppe issa kien spiċċa waħdu. Kif seta’, hu li kien għaddej minn traġedja waħda wara l-oħra, jikteb kummiedja? Waqa’ f’disperazzjoni kbira u tilef il-fidi.
il-mużika, u tah librett b’suġġett Bibbliku, Il Nabucco. Giuseppe ħa l-ktieb imma xeħtu fuq l-iskrivanija u lanqas biss fetħu. Kien għadu wisq imkisser bit-telfa ta’ martu u wliedu li tant kien iħobb. Sakemm darba mar biex iċaqlaq xi ħaġa minn fuq l-iskrivanija u l-librett waqa’ u nfetaħ, u ġie fuq il-kliem “Va, pensiero, sull’ali dorate” (Tir, ja ħsieb, fuq ġwenħaj’ tad-deheb). Meta Giuseppe qara dak il-kliem intlaqat minnufih. Mar jorqod imma ma setax jiġih in-ngħas. Reġa’ qam, u reġa’ qara għal darba tnejn tlieta dak it-test. Fl-aħħar qabad jikteb il-mużika għalih u ma setax jieqaf sakemm immużika l-librett kollu. L-opra ttellgħet fid-9 ta’ Marzu 1842 fit-Teatro alla Scala u din id-darba s-suċċess kien wieħed trijonfali. Fl-ewwel sena tagħha ttellgħet mhux inqas minn 64 darba.
Iżda Merelli għamel minn kollox biex Giuseppe ma jitlaqx
Naħseb s’issa lkoll indunajtu li konna qegħdin nitkellmu fuq 3
Giuseppe Verdi, li fl-10 ta’ Ottubru ta’ din is-sena nfakkru l-biċentinarju minn twelidu. Verdi kien wieħed mill-aqwa kompożituri ta’ kull żmien. Min ma semax bl-opri famużi tiegħu bħal “La donna è mobile” mirRigoletto, “Libiamo ne’ lieti calici” minn La Traviata, “Va, pensiero” (Il-Kor tal-Ilsiera Lhud) minNabucco, il-”Coro di zingari” minn Il trovatore u l-”Grand March”
Va, pensiero “Va, pensiero” magħrufa ukoll fl-Ingliż bħala l-”Chorus of the Hebrew Slaves”, hija chorus mit-tielet Att tan-Nabucco (1842) ta’ Verdi, b’librett miktub minn Temistocle Solera, ispirata minn Salm 137. Din tfakkar il-ġrajja tal-eżiljati Lhud mil-Lhudija wara li nqered l-Ewwel Tempju ta’ Ġerusalemm.
4 SETTEMBRU/OTTUBRU 2013
mill-Aida? Jekk ma smajtuhomx, inħajjarkom tidħlu fil-Youtube u tisimgħuhom. Hija mużika talwidna u se togħġobkom żgur. Iżda l-istorja ta’ Giuseppe Verdi għandha ħafna x’tgħallimna. Mit-traġedji u l-fallimenti talħajja tagħna, li lkoll kemm aħna xi ftit jew wisq ikollna, irridu nqumu u nkomplu mexjin. Ma nistgħux nibqgħu nħarsu lura.
Irridu nagħmlu minn ħajjitna l-isbaħ “opra” li nistgħu. Tassew li Verdi tilef il-fidi iżda filverità baqa’ jfittixha sakemm miet. Huwa kien ħabib kbir ta’ Alessandro Manzoni, awtur kbir Taljan, u li kien Kattoliku devot ħafna. Meta Manzoni miet, Verdi kiteb għalih Messa da Requiem, li turi kemm ir-ruħ spiritwali ta’ Verdi kienet għadha ħajja fih. Huwa baqa’ jfittex sal-aħħar. ✖
Traduzzjoni Għall-Malti
Bit-Taljan Va, pensiero, sull’ali dorate; va, ti posa sui clivi, sui colli, ove olezzano tepide e molli l’aure dolci del suolo natal!
Tir, ja ħsieb, fuq ġwenħaj’ tad-deheb; U fuq il-għoljiet mur strieħ, fejn l-arja ħafifa u ħelwa ta’ art twelidna tfewwaħ!
Del Giordano le rive saluta, di Sionne le torri atterrate... O, mia patria, sì bella e perduta! O, membranza, sì cara e fatal!
Isellmu x-xtut tal-Ġordan u t-torrijiet imwaqqa’ ta’ Sijon... O art twelidi, hekk sabiħa u mitlufa! O tifkira, hekk għażiża u mitlufa!
Arpa d’or dei fatidici vati, perché muta dal salice pendi? Le memorie nel petto raccendi, ci favella del tempo che fu!
Arpa tad-deheb li tħabbar il-ġejjieni, għaliex tinsab imdendla siekta miż-żafżafa? Erġa’ f’sidirna qajjem it-tifkiriet, u fuq iż-żmien li għadda kellimna!
O simile di Sòlima ai fati traggi un suono di crudo lamento, o t’ispiri il Signore un concento che ne infonda al patire virtù.
Int li taf id-destin ta’ Ġerusalemm, il-krib qawwi tiegħek semma’, jew jalla jnebbħek il-Mulej armonija ta’ ilħna li lit-tbatija jagħmluha xierqa.
TimeMachine
Povru moħriet! y karol paul DE BONO
Stenna ftit! Povru l-moħriet? Povru jien, li niġi sid il-moħriet! Skużani, ħadtek ftit bir-rabja. Nistħajlek qed tgħid, “Dan minn fejn inqala’? X’qed igerfex fuq il-moħriet?” Ara, jiena Wenzu Despott, bidwi fqajjar minn Ħal Tarxien u, kif ser tara, jien u l-moħriet tiegħi aħna marbutin sew mat-Tempji Neolitiċi ta’ Ħal Tarxien. Għal-lum, ser inkun il-gwida tiegħek f’dan il-post li jeħodna lura għal madwar is-sena 3000 qabel Kristu! Qabel xejn, ħalli nispjegalek ftit kif instabu dawn it-tempji, jew aħjar kif sibthom. Iva, kont jien li ndunajt bihom. Mela, bħala bidwi kont naħdem għalqa mdaqqsa viċin iċċimiterju ta’ Ħal Tarxien għall-ħabta tas-sena 1914. Kif tista’ timmaġina, il-moħriet li kont nuża dak iż-żmien ma kienx jaħdem bil-mutur, imma biż-żiemel – ‘one horse power’! Imma ħej, jiena u naħrat il-ħamrija, ta’ spiss kont inħoss il-moħriet jeħel ma’ xi ħaġa kbira u iebsa. Iddeċidejt li nħaffer ftit, u rajt li l-ġebel li sibt kien kbir ħafna u bħal donnu kien mifrux mal-għalqa kollha. Għalhekk qtajtha li mmur inkellem lit-tabib Temi Zammit, li dak iż-żmien kien jieħu ħsieb il-mużewijiet kollha ta’ Malta. Meta irrakkuntajtlu kollox, deher interessat ħafna, u ma damx ma ġie l-għalqa tiegħi biex jara dan il-ġebel. Ta’ bravu li kien, malajr
induna li fl-għalqa tiegħi kien hemm bini importanti għallistorja ta’ Malta. Ħeqq, mel’allura dan kien ifisser li Wenzu kellu jinsieha dik l-għalqa u jsib xogħol f’post ieħor! Meta bdiet titneħħa l-ħamrija, bdew joħorġu ċari l-karatteristiċi ta’ dan il-bini. L-ewwel u qabel kollox, dan kien użat bħala post ta’ qima. Ma nstabx tempju wieħed iżda kumpless ta’ tempji simili għal xulxin iżda separati, mibnijin f’forma partikulari u b’ġebel kbir ħafna. Apparti minn hekk, instabu wkoll bosta oġġetti li kienu jintużaw fil-qima talalla tal-fertilità, jew kif nafuha aħjar, il-mara l-ħoxna. Fost dawn l-oġġetti hemm biċċiet tal-fuħħar, bwieqi kbar tal-ġebel, kif ukoll altari li fuqhom kien jinħaraq issagrifiċċju. Instab ukoll ġebel kbir f’forma ta’ ballun, li aktarx kien jintuża min-nies ta’ dak iż-żmien
biex iġorru l-ġebel li bih huma mibnijin it-tempji. Iżda fost l-iktar oġġetti interessanti u prezzjużi li nstabu huma d-disinji mnaqxxin fuq il-ġebel, bħall-famuż spirall, u disinji ta’ annimali bħal barrin u mogħoż. Dawn jitqiesu bħala arti ta’ dak iż-żmien. Ma jistax jonqos li nsemmu l-istatwa tal-mara l-ħoxna li nstabet f’wieħed mit-tempji. Dawn l-oġġetti kollha jinstabu għall-wiri fil-Mużew talArkeoloġija fil-Belt Valletta. Matul iż-żminijiet, kienu bosta l-arkeologi u studjużi li żaru dawn it-tempji u apprezzaw l-importanza tagħhom fl-istorja ta’ Malta u taddinja. Mhux ta’ b’xejn allura li dawn it-tempji jżuruhom eluf ta’ Maltin u turisti kull sena! Ta’ min jgħid li dawn it-tempji huma meqjusa bħala Sit Storiku Dinji mill-UNESCO (United Nations Educational, Scientific & Cultural Organisation). ✖
Għalkemm m’iniex bniedem ta’ ħafna skola, nittama li din id-dawra mat-tempji ta’ Ħal Tarxien swiet biex tapprezzaw iktar kemm Malta, għalkemm ċkejkna, minn dejjem kienet importanti fl-istorja. Inħeġġiġkom li żżuru dan il-post sabiħ, u meta tidħlu ftakru li qegħdin f’dik li darba kienet l-għalqa ta’ Wenzu Despott, li kellu jkun il-moħriet tiegħu biex instab dan il-bini!
5
Connected
y JOSEPH bonnici
Ingħaqad mal-ħbieb li jissemmew fl-isbaħ ktieb li qatt inkiteb – il-Bibbja.
Isem Eva
Tifsira tal-isem Omm Post tat-twelid Għeden Data tat-twelid Mhux magħrufa
Dar
Barra mill-ġnien tal-Għeden
Ktieb tal-Bibbja
Ġenesi 1-4
Ikel favorit
Frott
Film favorit
East of Eden
Ġenituri
Miżżewġa lil
Tfal
Band favorita
Phobia
Ma jeżistux Adam
Abel Kajin Set Genesis Is-serp
Profil
Diskursata bejn il-ħbieb: Darba waħda, is-siġar tal-bosk ftiehmu li ma jagħtux fergħa minnhom lill-mannara biex ikollha manku. Il-mannara ma qatgħetx qalbha u marret waqt il-laqgħa tas-siġar biex terġa’ tkellimhom. Spjegatilhom li jekk jagħtuha fergħa żgħira mill-balluta jew miċ-ċipressa jew minn xi siġra oħra sabiħa tal-bosk, hi tpattilhom billi tqaċċat il-ħaxix li tant kien kiber li kien qed jgħatti s-sbuħija tagħhom. Is-siġar għoġbithom l-offerta tal-mannara u tawha fergħa mill-balluta. U l-mannara żammet kelmitha. Warrbet il-ħaxix ħażin li kien qed jgħattihom u wara… daret għalihom waħda waħda! Kienet qarrqet bihom ilkoll! Eva qalet It-tentazzjoni hekk tidħol. Tidher bħala offerta sabiħa, imma mbagħad titbiddel f’deni għal min iwettaq id-dnub. Edwin qal
6 SETTEMBRU/OTTUBRU 2013
Darba smajt proverbju li kien jgħid hekk: Ix-xitan l-ewwel jagħmik, imbagħad idoqq it-trumbetta bik! Emma qalet
A
lla ħalaq id-dinja f’ordni tassew sabiħ. Fired id-dawl mid-dlam, fired is-sema mill-baħar u l-baħar mill-art. Ħalaq il-ħxejjex tal-art, ix-xemx u l-qamar u l-kwiekeb, ħalaq il-ħut tal-baħar u l-annimali u t-tjur fuq l-art u fis-smewwiet. X’ħin ra li kollox kien sewwa ħafna, ħalaq lil żewġi mit-tajn tal-art u lili minn żewġi. Kuntenta ħafna li ħriġt minn żewġi u Adam kuntent ħafna b’dan. Inqisu lilna nfusna ħaġa waħda tassew! Imma ma domniex ma tqarraqna waħda sewwa! Il-mument tattentazzjoni ġie fil-forma ta’ sejħa biex nagħmlu dak li Alla qalilna biex ma nagħmlux. Ridna nduqu minn dak li Alla qalilna li mhux tajjeb għalina... u ndunajna kemm aħna ċkejknin u ma nafu xejn quddiem Alla! Stħajna tassew. Mhux biss għax konna mingħajr ħwejjeġ, imma iktar għax ħadnieha kontra min tassew ħabbna u tana kollox! U ħadna dak li kien jistħoqqilna. Konna għażilna li nkissru l-ħbiberija tagħna m’Alla u ma kienx iktar postna fil-ġnien tal-Għeden. Spiċċajna niġru għal riħna, għax dik kienet l-għażla li konna għamilna. Imma kellna tama: Alla wegħidna li se jibgħat lil dak li jerġa’ jħabbeb lil kulħadd miegħu. Ma kienx se jasal malajr, imma kienet tama biżżejjed għalina biex nibqgħu mexjin. U l-gwaj għalina kien għadu ġej! Id-dnub tassew iġib dnub ieħor! Ibni Kajin beda jgħir għal ħuh Abel u qatlu fil-beraħ tal-għelieqi. Qalbi riedet tinqasam quddiem ibni mejjet u l-ieħor maħrub! Imma Alla farraġni b’iben ieħor, Set, missier Enos. Imbagħad bdejna nsejħu isem il-Mulej, għax għarafna kemm baqa’ jħobbna u jieħu ħsiebna!
Min hi?
Messaġġi Elena: Minn fejn ġej l-isem tal-Ktieb tal-Bibbja li fih tissemma inti? Eva: Il-kelma Ġenesi fil-Grieg tfisser ‘fil-bidu’. Hija l-ewwel kelma talktieb li nkiteb fuq il-ġrajja tagħna. Bil-Lhudi ssibha bħala bereschit. Edward: Intom ktibtuh dan il-ktieb? Eva: Aħna ma konniex nafu niktbu. Il-ġrajja tagħna tmur lura fil-Preistorja, meta l-kitba kienet għadha ma ġietx maħluqa. Din l-istorja probabbli nkitbet madwar 500 sena qabel Kristu, jiġifieri elfejn u ħames mitt sena qabel żmienkom! Min kiteb il-ktieb ħa wkoll ġrajjiet li kienu rrakkuntati mis-Sumeri, millAssiroBabiloniżi u mill-Eġizzjani. Elena: Imma tassew li Alla ħalaq id-dinja f’sitt ijiem? Tidher ftit esaġerata din! Eva: Sebat ijiem huma ftit wisq, veru. Imma, għalkemm għal Alla xejn mhu impossibbli, in-numru seba’ huwa ġeneru letterarju. Għall-poplu Lhudi jfisser unità ta’ żmien, tul ta’ żmien qasir imma sħiħ fih innifsu. Aħna ġejna maħluqa fis-sitt jum! Edward: Xi jfissru l-ismijiet tiegħek u ta’ Adam?
Xena mis-serje għat-TV ‘The Bible’ tal-History Channel
Eva: Adam ifisser bniedem u Eva jfisser: dik li tagħti l-ħajja, jiġifieri l-omm. 7
Elena: X’fortuna kellkom tgħixu f’dak il-ġnien! Tista’ tgħidli fejn nista’ nsibu? Eva: Il-kelma Għeden tfisser ġnien bil-Lhudi. Kien jinsab bejn erba’ xmajjar u għalhekk tista’ taħseb kemm kien post fertili. L-ismijiet tagħhom kienu Tigri, Ewfrat, Giħon u Fison. It-Tigri u l-Ewfrat kienu jgħaddu madwar il-Mesopotamja, dik l-art li kienet meqjusa bħala n-nofs qamar l-iktar fertili. Iż-żewġ xmajjar l-oħra forsi riedu jfakkru f’xi oħrajn bħall-Ganġes tal-Indja u n-Nil tal-Eġittu. Edward: Kif kienet is-Siġra tal-Ħajja? Eva: Is-Siġra tal-Ħajja tfisser l-Immortalità, jew il-Ħajja ta’ Dejjem. Kien simbolu komuni fi żmienna. Anke fit-tempji li għandkom Malta jinstab. Fl-Ipoġew ta’ Ħal Saflieni għandkom tpinġija mas-saqaf.
Għażiża Eva, inti tfakkarni f’ommi Marija. It-tama li spiċċajt biha kienet il-wegħda ta’ Missieri li ma jħallix lill-bnedmin jintilfu. Alla missieri wiegħed li jqajjem mibegħda bejn il-Mara u s-serp, bejn in-nisel tiegħu u nisilha. Jien kelli nkun dak li bl-ubbidjenza tiegħi nisħaq ir-ras tax-xitan, missier il-gidba u t-tentazzjoni. Inti nqast milli tobdi għar-rieda ta’ Missieri, imma ommi Marija kienet dik li obdietu f’kull mument ta’ ħajjitha. Ommi pattiet għaddiżubbidjenza tiegħek. Lili dejjem urietni kif ir-rieda t’Alla kienet tmexxiha f’kull pass ta’ ħajjitha, anke f’mumenti diffiċli bħal meta l-Anġlu ħabbrilha twelidi! Għażiża Eva, inti kont maġenb ibnek Abel, maqtul bl-għira ta’ ħuh Kajin. Ommi wkoll kienet miegħi, ħdejn is-salib, maqtul bil-għira tal-bnedmin. Fix-xbihat tal-Kruċifissjoni tiegħi baqgħet id-drawwa li jqiegħdu r-ras ta’ skeletru taħt is-salib, tifkira qawwija li d-demm tiegħi patta għad-dnub tiegħek u ta’ Adam. Dik ir-ras tfakkar fl-ewwel bnedmin li għamlu d-dnub. Alla Missieri dejjem lest li jħenn u jaħfer. Fil-fatt, il-Knisja ssejjaħ lid-dnub tagħkom ‘ħtija hienja’ fis-Sahra tal-Għid! Ħtija hienja għax wasslet biex jien, l-Iben t’Alla nsir bniedem u ngħix fost il-bnedmin! Ħtija hienja għax jien kelli nuri l-Wiċċ Ħanin ta’ Alla. Grazzi Eva, talli qsamt magħna l-esperjenza tiegħek! Ġesù ta’ Nazaret :)
Elena: Imma x’fettillek smajt mis-serp? Eva: Is-serp fi żmienna kien is-simbolu tal-ħażen għax jgħix filmoħbi, jersaq fis-skiet u jattakka bilvelenu tiegħu. Kien ukoll simbolu tal-fertilità u tal-ħajja ta’ dejjem, minħabba li jġedded il-libsa tiegħu. Qarraq bija u tqarraqna jien u żewġi wkoll. Uriena dak li hu sabiħ minn barra u ndunajna malajr kemm aħna ċkejknin quddiem Alla. It-tentazzjoni hija dejjem gidba.
Messaġġi 8 SETTEMBRU/OTTUBRU 2013
Kont tafha lil Eva? Kif taħseb li ħassitha meta ndunat kemm żbaljat? Xi jfisser ‘it-tentazzjoni hija gidba’? Taf b’nies li tassew ħarbu t-tentazzjoni, anke b’riskju ta’ ħajjithom?
U int x’taħseb?
y REUBEN ellul bertram PORTELLI
Għadajjar imdemma Fl-ewwel ġimgħa ta’ Settembru, il-Papa Franġisku għamel sejħa qawwija għall-paċi, speċjalment fis-Sirja. Dan wara li l-Istati Uniti ħolqu pressjoni qawwija biex tiġi invaduta s-Sirja. Il-Papa saħaq li kull gwerra hija dejjem falliment għall-paċi għax fiha ħadd ma jirbaħ. Il-paċi ma tiġix bl-użu tal-armi għax dan ikompli jiggrava s-sitwazzjoni. Barra minn hekk, l-armi jkomplu jżidu l-periklu li minoritajiet Insara diġà qegħdin fih fejn għaddejja l-persekuzzjoni. Huwa stmat li mal-110,000 ruħ tilfu ħajjithom f’dawn l-aħħar sentejn u nofs minħabba l-ġlied fis-Sirja u l-Ġnus Magħquda
kkalkulat li maż-żewġ miljun refuġjat kellhom jaħarbu mill-pajjiż. Din ma kinitx l-ewwel darba li l-Papa tkellem fuq il-bżonn tal-paċi, speċjalment f’pajjiżi li għaddejjin minn dan it-tip ta’ kunflitt. Il-Papa xtaq ukoll li nhar is-Sibt 7 ta’ Settembru, l-Insara jingħaqdu miegħu fit-talb għaż-żamma tal-paċi. Il-Papa Franġisku xtaq ukoll li min jista’ jsum f’din il-ġurnata u joffri dan is-sagrifiċċju biex tirrenja l-paċi. Franġisku inkoraġġixxa lillmembri ta’ denominazzjonijiet Kristjani oħra, nies ta’
reliġjonijiet oħra u anki lill-atei biex huma wkoll jingħaqdu malKnisja fit-talb u s-sawm. Kienu diversi dawk il-mexxejja ta’ reliġjonijiet differenti li laqgħu din it-talba tal-Papa u ngħaqdu mal-Knisja f’din il-karba għallpaċi. Fosthom kien hemm ilmexxej Musulman Sirjan Ahmed Badreddin Hassoun, il-patrijarka ta’ Kostantinopli Bartilmew I u r-rabbi ta’ Ruma Riccardo Di Segni. Partiti u għaqdiet antiklerikali wkoll laqgħu l-appell tal-Papa u f’Assisi ġiet imtellgħa bandiera kbira tal-paċi. Tajjeb ngħidu li din ma kinitx l-ewwel darba li l-Knisja talbet, samet jew semmgħet leħinha favur il-paċi. Il-Papa Ġwanni Pawlu II kien nieda ġurnata ta’ sawm u talb – minbarra l-appelli u d-diskorsi tiegħu għall-paċi – wara l-att terroristiku fl-Istati Uniti tal-11 ta’ Settembru 2001. Il-Papa Franġisku temm ilġurnata ta’ sawm u talb tas-7 ta’ Settembru li għadda billi mexxa funzjoni fil-Vatikan. Din iċ-ċelebrazzjoni bdiet b’purċissjoni qasira b’ikona t’Ommna Marija tul Pjazza San Pietru. Fit-talba tiegħu,
9
il-Papa qal li kif insibu fil-ktieb tal-Ġenesi, malli Alla temm il-ħolqien tad-dinja huwa ħares u ra li “kollox kien tajjeb ħafna”. Li kollox kien tajjeb ħafna jfisser li għandu jkollna dinja li fiha kulħadd iħossu komdu u f’armonija mal-oħrajn u malambjent ta’ madwaru. Il-Papa
Franġisku saħaq li l-imħabba lejn Alla għandha tidher flimħabba lejn il-proxxmu tagħna u f’li nfittxu l-ġid ta’ kulħadd u mhux biss naħsbu fil-ftit. Meta l-bniedem jibda jħares biss lejh innifsu minflok lejn il-ħolqien ta’ madwaru jew lejn ħutu filbżonn, isir egoist għax jagħmel
Tul dawn l-aħħar seba’ snin filMessiku kienet għaddejja dik li tissejjaħ il-‘Mexican Drug War’. Din tinvolvi ġlied bejn il-gvern Messikan u diversi organizzazzjonijiet kriminali li jmexxu d-drogi. Din il-battalja bdiet fl-2006 meta l-forzi militari tal-Messiku intervjenew għall-ewwel darba. Minn dak iż-żmien ’l hawn, il-gvern Messikan beda jaħdem biex jaqbad u jelimina dawn il-gruppi organizzati li jmexxu d-droga. Huwa maħsub li dawn il-gruppi jaqilgħu bejn 20 u 50 biljun dollaru fis-sena! Dan il-qligħ ħallsu għalih b’mod qares mal-100,000 persuna li tilfu ħajjithom f’dawn il-konflitti. F’nofs is-snin sittin, fil-Kolombja bdew sensiela ta’ konflitti bejn il-gvern tal-pajjiż u gruppi ta’ guerillas differenti. Dan il-ġlied għandu l-għeruq tiegħu fl-assassinju tal-mexxej politiku Gaitán fl-1948. Wara l-qtil ta’ Gaitán, l-Istati Uniti bdiet tagħmel pressjoni kontra gruppi b’tendenzi Komunisti u din ir-ripressjoni wasslet biex inħolqu ħafna gruppi oħra u l-ġlied kompla jiżdied. Tul is-snin, dawn il-gruppi u anki l-gvern Kolombjan sostnew li dak li qed jagħmlu, qed isir biex iġibu l-ġustizzja, l-istabbiltà u l-paċi. Minkejja dan il-kliem, ilkoll ġew ikkritikati għad-drabi li fihom naqsu milli jirrispettaw iddrittijiet fundamentali tal-bniedem. Huwa stmat li s’issa mietu ‘l fuq minn 220,000 ruħ f’dan il-ġlied.
10 SETTEMBRU/OTTUBRU 2013
lilu nnifsu fiċ-ċentru ta’ kollox; jispiċċa jqiegħed lilu nnifsu fil-post ta’ Alla. Il-Papa temm it-talba tiegħu billi talab lillbnedmin kollha ta’ rieda tajba biex ma jpattux vjolenza b’iktar vjolenza imma jfittxu l-paċi, li tiġi biss fejn hemm il-ġustizzja, il-maħfra, il-ħniena u l-imħabba.
F’dawn l-aħħar ġimgħat smajna ħafna fuq il-ġlied u l-possibiltà ta’ gwerra fis-Sirja. Sfortunatament dan mhuwiex l-uniku pajjiż b’kunflitti serji li ħallew eluf ta’ nies innoċenti mejta. Ta’ min isemmi l-ġlied fil-Messiku, filPakistan, fis-Somalja, fl-Eġittu, fl-Iraq u fl-Afganistan.
Meta ta’ kuljum drajna nisimgħu bi ġlied u konflitti, hija faċli li nintelqu bilqiegħda nsegwu l-filmati qisna qegħdin naraw xi film. Iżda din l-attitudni tinbidel f’karba għall-paċi jekk inżommu quddiem għajnejna li kull persuna mejta jew midruba f’dawn il-konflitti hija
persuna bħali u bħalek li tħoss, titnikket, tibki, tweġġa’ u l-bqija. Għalhekk, ejjew nilqgħu l-appell tal-Papa Franġisku u kuljum nitolbu għall-paċi f’dawk l-inħawi fejn għaddejjin il-konflitti. ✖
Fl-2011 it-truppi Amerikani kienu telqu ’l barra mill-Iraq wara l-gwerra bejn iż-żewġ pajjiżi li kienet bdiet fl-2003. Mill-irtirar tas-suldati Amerikani sal-lum, ir-rata ta’ vjolenza fl-Iraq żdiedet ħafna. Waħda mir-raġunijiet prinċipali għal dan il-ġlied hija l-firda li teżisti bejn il-gruppi Sunni u Xiti. F’dawn l-aħħar sentejn, kważi 9,000 ruħ inqatlu fil-ġlied fl-Iraq.
Fil-Grigal tal-Pakistan jinsabu għaddejjin ħafna konflitti bejn il-Pakistan, gruppi militanti (bħall-al-Qaeda) u l-Istati Uniti. Dan il-ġlied beda fl-2004 meta l-armata Pakistana kienet qed tfittex ġellieda tal-al-Qaeda u dan wassal għal reżistenza u vjolenza qawwija. Gruppi militanti Asjatiċi, ġellieda Għarab u l-Istati Uniti spiċċaw indaħlu f’dan ilġlied u flok instabet soluzzjoni, il-qiegħa kompliet tisħon u n-numru ta’ nies li jbatu, imutu jew ikollhom iħallu djarhom minħabba l-kunflitti, kompla jiżdied. Il-Ministeru tal-Finanzi Pakistani stqarr li dan il-ġlied fena l-pajjiż soċjalment u ekonomikament. Huwa stmat li l-pajjiż tilef kważi 70 biljun dollaru minħabba dan il-ġlied.
Is-Somalja hija pajjiż fil-Lvant tal-Afrika. Fl-1991 bdiet gwerra ċivili f’dan il-pajjiż meta diversi gruppi armati ngħaqdu u neħħew il-gvern militari li kien qed imexxi l-pajjiż. Sena wara, il-Ġnus Magħquda għamlet attentat ta’ paċi billi bagħtet diversi għajnuniet umanitarji. Iżda s-suldati tal-Ġnus Magħquda kellhom jirtiraw fl-1995 minħabba li l-ġlied baqa’ jiżdied u kienu qed jinqatlu diversi suldati mibgħuta. S’issa, dan il-ġlied fis-Somalja ħalla man-nofs miljun persuna mejta. 11
minn hawn
u minn hemm
L-Olinguito F’Awwissu ta’ din is-sena ġie skopert tip ta’ annimal ġdid: l-olinguito. Dan hu annimal żgħir (jiżen biss xi 900 gramma) li jgħix fis-siġar tal-foresti fil-muntanji Andes fl-Amerka ta’ Isfel. Joħroġ billejl biex jiekol frott, nektar u anke insetti u annimali żgħar oħra. Jixbah lil teddy bear ċkejken b’pil kannella skur, denb twil u widnejn żgħar. F’xi mużewijiet flIstati Uniti kien hemm diversi skeletri tal-olinguito li x-xjenzati kienu ħasbuhom tal-olingo – annimal ieħor jixbah lill-olinguito imma akbar u jgħix aktar ‘l isfel fil-muntanji Andes. Dawn ġew innutati minn żewġ xjenzati, Kristofer Helgen u Roland Kays li, wara li għamlu diversi studji, ippruvaw li l-olinguito hu speċi differenti mill-olingo. Indunaw ukoll li xi olinguito ġieli kienu f’zoos fl-Istati Uniti imma kulħadd kien jaħsibhom olingo. Waħda partikulari kienet imsemmija Ringerl u l-kuraturi tazzoos kienu ippruvaw jgħammruha ma’ olingos diversi drabi imma ovvjament qatt ma rnexxielhom.
Robot b’talent? Ilkoll nafu li bniedem jieħu snin ta’ prattika u konċentrazzjoni biex jirnexxilu jifhem l-arti tal-pittura. Iżda jekk tkun robot jeħtieġlek biss tkun ipprogrammat b’mod tajjeb. Fi studjo fl-Università ta’ Konstanz fil-Ġermanja, irnexxilhom jikkreaw dan ir-robot, imsejjaħ e-David, li jista’ jirriproduċi kwalunkwe xogħol ta’ arti li jara. Dan ir-robot, li kien jintuża għalliwweldjar, jaħdem billi jieħu ritratt tal-istampa li jrid jikkopja u, wara li jipproċessa l-immaġni, jagħmel stima tal-aħjar mod li bih jista’ jirrikrea l-pittura oriġinali. Ir-robot jagħti 12 SETTEMBRU/OTTUBRU 2013
daqqiet ta’ pinzell ċkejkna, imma din hija biss in-natura metikoluża ta’ kif ipitter. Kull ftit minuti, e-David jieħu stampa ta’ dak li jkun għamel u jqabbel din l-istampa mal-oriġinali, u l-programm jiddetermina liema pinzellati huma meħtieġa biex inaqqsu d-differenza. Attwalment e-David jaħdem b’paletta ta’ 24 kulur. Hemm però xi limitazzjonijiet għarriproduzzjonijiet ta’ e-David. Dan jista’ jiffunzjona biss b’żebgħa akrilika għaliex din tinxef malajr, u b’hekk ir-robot ikun jista’ jagħti
y FRANKLIN balzan
l-pinzellati korrettivi. Jeħtieġ ukoll li jkun hemm l-istess ammont ta’ żebgħa fuq il-pinzell il-ħinijiet kollha biex il-programm ikun jista’ jikkalkula sew kif għandha tkompli l-pittura. It-tim huwa ferm interessat fittitjib tal-programmi ta’ e-David, speċjalment meta jiġi għall-kuluri. Huwa kemmxejn difficli li r-robot u l-programm ikunu kapaċi jbassru kif żewġ kuluri ser jirriżultaw meta jkunu mħawda fuq it-tila. Fortunatament il-kreattività li għandu l-bniedem biex joħloq stili u kompożizzjonijiet ġodda għadha mhix riproduċibbli mirrobots… għal issa!
Trinity (The band)
y WARREN busuttil
Filgħodu kmieni tqum, tieħu l-kolazzjon ta’ malajr, tilbes għalliskola u ġirja waħda biex tlaħħaq il-vann. Ma jkollok aptit ta’ xejn ħlief li terġa’ tagħlaq għajnejk u torqod raqda kif tmiss il-liġi. Imma hekk kif titla’ tisma’ r-radio taddriver full-on… lilu jkollok aptit! Tisma’ lil Elvis, Frank Sinatra jew Turner għaddejjin gass mal-pjanċa jkantaw… dejjem l-istess. Jekk inti wieħed minn dawk li tinteressak mużika xi ftit differenti, żgur li l-band Trinity hi għalik. Din il-band ta’ erba’ żgħażagħ bdiet ġewwa l-Olanda u magħmula mill-aħwa: Johan, Elbert u Niek Melt, u l-ħabib tagħhom Bert Bros. Minn meta kienu għadhom żgħar, l-aħwa Melt trabbew ġewwa l-Perù u kien hawnhekk fejn ġew influwenzati mill-beat Sud-Amerikan li magħrufin tant għalih fil-Perù. Dan ir-ritmu ġdid ħalltuh mal-istil Keltiku u pop… dan jagħmilhom band kemmxejn unika.
Hekk kif dawn l-erba’ żgħażagħ jitilgħu fuq palk quddiem l-udjenza, il-kunċerti tagħhom jinbidlu f’party wieħed kbir. Kulħadd ikanta, jiżfen u jċapċap! U dan hu l-iskop tagħhom: li permezz tal-mużika ħajja, jnisslu f’min jismagħha spirtu ferrieħi li ma jispiċċax malajr. Minkejja li l-kliem tal-mużika tagħhom hu bl-Ingliż jew blIspanjol, xorta rnexxielhom ibigħu ammont kbir u sabiħ ta’ albums madwar id-dinja kollha. Infatti, minn meta ffurmaw flimkien il-grupp fl-2003, Trinity irnexxielhom ibigħu eluf ta’ albums. L-ewwel album tagħhom ħarġuh f’Ottubru tal2007 bl-isem ta’ ‘Inicio’ li, kif iġib ismu dan l-album, fetħilhom triq ġdida biex jiksbu popolarità mondjali. L-ikbar suċċess tagħhom kien f’kompetizzjoni li ħadu sehem fiha fl-2008. Tul dik is-sena l-aġenzija Nisranija EO, organizzat kompetizzjoni għall-
aħjar band Nisranija ġewwa l-Olanda… u hawn kaxkru l-unuri kollha! Fis-sena ta’ wara, Trinity ħarġu t-tieni album tagħhom bl-isem ta’ ‘Cada Dia’ b’noti kemmxejn differenti. F’dan l-album ilband esperimentat b’melodiji Peruvjani u Afrikani mħalltin ma’ mużika kontemporanja. F’kelma waħda: Trinity tesperimenta ftit mhux ħażin… u nistgħu ngħidu li dejjem jirnexxilhom! Tul dawn l-aħħar sentejn, din il-band kellha diversi kunċerti differenti madwar l-Ewropa u ħadet sehem f’festivals kbar ġewwa l-Olanda. Jekk filgħodu tixtieq li tisma’ xi ħaġa ftit differenti, ħajja u moderna, ipprova isma’ ftit mużika ta’ din il-band. Fuq ilpaġna ta’ facebook se ndewquk xi ftit mill-mużika tagħhom. 13
Andrea Pirlo
minn hawn u minn hemm
Broken Glass Il-ħajja tixbah lill-ħġieġ! Minn barra, dan jidher sod imma fil-fatt huwa fraġli ħafna. Din hija l-ġrajja ta’ żewġ aħwa, Suresh u Sandeep, li jkunu jgħixu ħajja sempliċi imma komda ġewwa raħal fl-Indja ma’ missierhom, ommhom u n-nanna. Ikunu ffortunati li jmorru l-iskola u jkollhom biżżejjed x’jieklu kuljum. Fi ftit kliem ma jkun jonqoshom xejn sakemm ħajjithom titbiddel ta’ taħt fuq! Il-mewt tan-nanna tgerfex lil missierhom li jispiċċa bla xogħol u jagħtiha għax-xorb. Il-hena li kienet teżisti fil-familja tispiċċa fix-xejn.
y kurt MICELI
Suresh jikkkonvinċi lil ħuh iż-żgħir li jkun aħjar għalihom jekk jaħarbu lejn il-belt, isibu xogħol u mbagħad jirritornaw lura d-dar wara li jkunu għamlu kemxa flus tajba! Kieku biex jaħarbu ma jsibux problemi imma l-kumplament tal-pjan ma jirnexxix kif xtaqu. Malajr ikollhom jitgħallmu xi tfisser tkun bil-ġuħ u li tgħix barra fit-triq, bla saqaf fuq rasek. Biex jibqgħu ħajjin ikollhom jaċċettaw li jibdew jiġbru l-iskart. Xogħolhom eżattament ikun li jiġbru l-ħġieġ għax ftit huma dawk li lesti li jġorru l-piż tal-ħġieġ
Meteoriti fir-Russja Fit-30 ta’ Ġunju 1908 seħħet splużjoni kbira ħdejn ix-xmara Tunguska f’post remot fir-Russja. Nies li kienu għexieren ta’ kilometri ‘l bogħod raw dija kbira fis-sema u nstema’ ħoss qawwi flimkien ma’ theżżiża tal-art, sħana kbira u shock wave li kissret il-ħġieġ tad-djar. Meta xjenzati marru filpost fejn seħħet l-isplużjoni sabu li foresta ta’ 2,150 kilometru kwadru kienet ġiet imwittija – 6 darbiet
16 SETTEMBRU/OTTUBRU 2013
id-daqs ta’ Malta. Fiċ-ċentru ma nstab l-ebda crater imma nstabu siġar li għalkemm tqaċċtulhom il-friegħi xorta baqgħu weqfin! Bosta studjużi ħarġu teoriji differenti dwar x’kien li kkawża din l-isplużjoni misterjuża. L-aktar teorija aċċettata hi li meteorita daħlet fl-atmosfera tad-dinja u splodiet ftit kilometri ‘l fuq millart. Hu stmat li l-isplużjoni kienet qawwija xi elf darba aktar mill-
warajhom il-ġurnata kollha. Għalhekk il-ħolma li jirritornaw lura d-dar sinjuri tgħib ma’ kull biċċa ħġieġ li jiġbru. Sakemm, darba waħda, Sandeep isib ammont sostanzjali ta’ flus f’kartiera mitluqa fl-art. Imma tgħid x’jagħmlu biha?
y LAWRENCE fenech
bomba atomika li ġiet użata fuq Hiroshima! Ftit xhur ilu, fi Frar 2013, ġrat xi ħaġa simili meta meteorita daħlet fl-atmosfera u splodiet qrib Chelyabinsk fir-Russja. Din rawha ħafna nies għax seħħet f’reġjun ħafna aktar popolat u xi 1,500 ruħ ġew feruti, l-aktar għax weġġgħu bil-ħġieġ li tkisser meta splodiet il-meteorita.
minn hawn u minn hemm
Katidral tal-kartun
y FRANKLIN balzan
Meta kont iżgħar, hemm ċans li kellek l-opportunità li tibni xi forti jew kastell minn kaxxi talkartun. Kont tużah bħala fortizza impenetrabbli għal sigħat twal, u kont toħloq battalji kbar blimmaġinazzjoni tiegħek sakemm bi żball isserraħ mal-kastell u jaqa’ kollox. Ftit stajt tobsor li dak il-kastell seta’ jkun mibni fir-realtà! Filfatt ġewwa New Zealand inbena katidral li sewa $ 6,000,000 magħmul minn tubi tal-kartun! Dan ġie mfassal mill-perit Shigeru Ban, li kien bennej professjonali ta’ strutturi bilkartun sa mill-1986.
L-istruttura, bl-isem talKatidral Transitorju, hija sostitut temporanju għallknisja mitlufa fit-terremot enormi li laqat Christchurch, fi New Zealand fl-2011. Għalkemm huwa magħmul mill-kartun, il-Katidral Transitorju huwa attwalment aktar sigur għat-terremoti mill-predeċessur tiegħu. Minkejja li huwa magħmul millkartun, id-disinn ta’ Ban huwa kapaċi jiflaħ għan-nar u anki għall-ilma! Fil-kliem tiegħu stess, Ban jgħid li:
bini. L-ewwel darba Ii użajt il-kartun kien għal ġewwa, iżda ndunajt li kien b’saħħtu biżżejjed biex jintuża anki bħala element strutturali … li effettivament iżomm il-bini” Minkejja dawn il-proprjetajiet qawwija, il-Katidral Transitorju mhuwiex mistenni li jibqa’ għal dejjem. Fi żmien 50 sena, meta huwa ppjanat li jitla’ katidral permanenti ġdid, il-katidral tal-kartun se jinżel - kif jiġri lil kull fortizza tal-kartun li qatt inbniet.
“Il-qawwa tal-materjali hija indipendenti mill-qawwa tal17
minn hawn u minn hemm y NEIL aquilina
Kingdom Hearts
Jekk jogħġbuk il-cartoons tad-Disney u anke x-xenarji tal-logħba Final Fantasy, mela żgur li s-serje tallogħob Kingdom Hearts tgħodd għalik. Din is-serje ta’ logħob RPG (role-playing game), teħodna f’dinja fejn tlett iħbieb huma l-protagonisti: Sora, Riku u Kairi. Il-gżejjer li fuqhom ikunu joqogħdu jiġu attakkati minn kreaturi magħrufin bħala Heartless. Fil-proċess Riku u Kairi jisparixxu u Sora jibda avventura biex jerġa’ jiltaqa’ ma’ ħbiebu li tant kien iħobb. Waqt din l-avventura, Sora jżur diversi postijiet ambjentati ta’ Disney u jiltaqa’ ma’ diversi karattri magħrufin bħal Mickey Mouse, Goofy u Donald Duck u magħhom jibda din l-avventura fejn jibdew jgħinu lil xulxin isolvu l-misteri li jiltaqgħu magħhom. Kien hemm diversi logħob f’din is-serje: Kingdom Hearts, Kingdom Hearts: Chain of Memories, Kingdom Hearts 358/2 Days u oħrajn. Logħba li hi mistennija ħafna din is-sena jew is-sena d-dieħla hija Kingdom Hearts III, fejn Sora hu mistenni li jibda jfittex “The Key to Return Hearts” u jikkonkludi “The Dark Seeker Saga”… inħalli f’idejkom biex tiskopru x’inhuma.
Għaqqad dawn it-tikek kollha b’erba’ linji bla ma taqta’ l-lapes minn fuq il-karta. Is-soluzzjoni tistgħu ssibuha fuq Facebook fil-jiem li ġejjin. 18 SETTEMBRU/OTTUBRU 2013
minn hawn u minn hemm
Andrea Pirlo “Pirlo huwa mexxej silenzjuż. Jitkellem b’saqajh!” – Marcello Lippi “Pirlo huwa klassi waħdu!” – Gérard Pique
“Meta rajt lil Pirlo jilgħab, komplejt nikkonferma li Alla jeżisti, daqskemm hu tajjeb.”
tal-logħba u kapaċi jqassam ilballun min-naħa għall-oħra talgrawnd b’mod impressjonanti. Mhux ta’ b’xejn għandu ħafna laqmijiet bħal L’Architetto, Il Professore u Mozart (b’riferenza għall-abilità kbira ta’ Mozart għall-mużika, imqabbla malabilità tiegħu fil-futbol).
– Gianluigi Buffon
M’għandix għalfejn inkompli nikkwota u forsi lanqas kien hemm għalfejn nikkwota biex niddeskrivi lil Andrea Pirlo, plejer tal-futbol li jilgħab ma’ Juventus u mat-tim Nazzjonali Taljan. Andrea Pirlo, li llum għandu 34 sena, huwa wieħed minn dawk il-plejers li jagħmel differenza kbira fit-tim li jilgħab fih bħala reġista. Għandu teknika kbira u viżjoni sabiħa
Kemm bħala plejer u anke bħala persuna, Andrea Pirlo huwa umli ħafna. Qatt ma tisimgħu jiftaħar bil-kapaċità tiegħu, għalkemm ħafna jfaħħruh għall-mod kif jilgħab (bħal per eżempju meta skorja penalty kontra l-Ingilterra f’Euro 2012 permezz tal-hekk imsejjaħ cucchiaio!) Fil-fatt, fil-bijografija personali tiegħu jgħid li għall-media l-iktar
li jinteressahom dawk li jiskurjaw u mhux dawk li jgħinuhom jiskurjaw (bħalma ħafna drabi jagħmel hu). Fil-karriera tiegħu hu rebaħ Tazza tad-Dinja mat-Taljani, żewġ Champions Leagues, FIFA World Club Cup u żewġ Serie A ma’ Milan u żewġ Serie A ma’ Juventus. Fil-ħajja personali tiegħu hu miżżewweġ u għandu żewġt itfal Niccolò u Angela u għandu anke kumpanija li tipproduċi l-inbid, Pratum Coller, fi Brescia. Fil-fatt hu stqarr li meta jirtira mill-futbol bi ħsiebu jintefa’ b’iktar ħeġġa fuq il-produzzjoni tal-inbid, li tant iħobb. 19
y ALAN bonello
Ħadd ma jaf jieħu ħsieb l-għelieqi daqs Dusty Crophopper. Kuljum itir fuq l-għelieqi biex ibixxhom bilvitamini li, għad li r-riħa tagħhom ma tantx tiġbdek, tant jagħmlu ġid lill-għelieqi. Imma f’din id-dinja ta’ ajruplani, karozzi u ferroviji ħajjin, Dusty joħlom li jkun aktar minn ħaddiem tal-għelieqi. Il-ħolma tiegħu hi li jilħaq veloċitajiet kbar u li jittajjar
20 SETTEMBRU/OTTUBRU 2013
fil-għoli… insomma forsi din l-aħħar biċċa ma tantx hu ċert minnha għax Dusty għandu daqsxejn ta’ biża’ mill-għoli. Imma xorta waħda, fil-fond tal-magna tiegħu jixtieq itir fost l-ajruplani P-51 – l-aktar ajruplani veloċi fil-famuż Wings Around the Globe Air Race. Għad li m’għandu l-ebda magna ‘jet’ u l-forma tiegħu mhix xi waħda ‘streamlined’ biex tikseb l-aħjar veloċitajiet, Dusty jibqa’ ma jaqtax qalbu. Bil-għajnuna
ta’ sħabu Chung, Dottie u Skipper jaħdem fuq li jaħdem biex jilħaq il-ħolma kbira tiegħu li jikkompeti fit-tellieqa internazzjonali. Jaf li mhux se tkun xi ħaġa ħafifa. Qatt ħadd ma ra ajruplan tal-klassi tiegħu jipprova jikkompeti u hemm ħafna ajruplani esperti li qed jikkompetu f’din it-tellieqa. Fosthom hemm Ripslinger, wieħed mill-aħjar f’din ittellieqa, u dan lest jasal għal kollox biex iżomm it-trofew
fil-‘locker’ tiegħu. Imma Dusty, quddiem dan kollu, ma jaqtax qalbu, anzi jaħdem fuq li jaħdem biex dejjem jibqa’ jtejjeb il-kapaċitajiet tiegħu. Bilgħajnuna tal-veteran Skipper saħansitra jirnexxilu jirbaħ il-biżgħat u l-limitazzjonijiet tiegħu. Għalkemm Dusty ma jixtieq xejn aktar milli jirbaħ ittellieqa, mhux lest li jagħmel kollox biex jilħaq l-iskop tiegħu. B’differenza minn Ripslinger li jqarraq u jitfa’ lill-oħrajn filperiklu biex jirbaħ, Dusty, kif jara ajruplan fil-bżonn jieqaf mit-tellieqa u jmur jgħin waqt
li l-oħrajn ikomplu jtellqu. Ilkarità sinċiera ta’ Dusty ftit ftit tibda tispikka u tibda tirbaħ l-ammirazzjoni ta’ ħafna. F’dan il-film tad-Disney, ambjentat fid-dinja li ġa rajna fil-films tal-Pixar, ‘Cars’, naraw l-istorja ta’ ajruplan komuni li jixtieq ikun aħjar… xi ħadd li jibqa’ jipprova, ankè wara li jfalli ħafna drabi… xi ħadd li qatt ma jieqaf jemmen fih innifsu u fil-ħbieb tiegħu li jsaħħuh. Dusty jurina kif tista’ tikkompeti mingħajr ma tiġġieled malkompetituri tiegħek u kif ma tħallix is-suċċess jibdlek f’xi ħadd arroganti.
Għalkemm mal-ewwel daqqa t’għajn ‘Planes’ huwa film ta’ fantasija – il-karattri huma ajruplani u karozzi li jirraġunaw u jitkellmu – imma fil-fond, l-istorja hija waħda li nistgħu nifhmuha sew. Dusty, l-ajruplan li joħlom, jista’ jixbah xi ftit lilna lkoll. Xi wħud minna jistgħu jkunu bħal sħabu li jgħinuh millaħjar li jistgħu u kultant jista’ jkun li nġibu ruħna xi ftit bħal Ripslinger ukoll. Żgur li, għalkemm karattru ta’ fantasija, l-imġiba ta’ Dusty hija ta’ eżempju għal kull wieħed u waħda minna. ✖
21
Ħolma
NOEL vassallo y adrian VELLA
MARTIN
LUTHER
KING jr
22 SETTEMBRU/OTTUBRU 2013
1929, 15 ta’ Jannar – Michael King twieled ġewwa Atlanta, Georgia. Il-ġenituri tiegħu kienu Martin Luther, Sr., u Alberta Williams. Ftit wara li twieled, missieru bidillu ismu għal Martin Luther.
1946, 6 t’Awwissu – Ġiet ippubblikata ittra lill-editur, fil-
ġurnal Atlanta Constitution, fejn Martin Luther King qal li n-nies suwed “huma intitolati għad-drittijiet u l-opportunitajiet bażiċi taċċittadini Amerikani.” 1948, 8 ta’ Ġunju – Martin Luther King irċieva l-Baċellerat fl-Arti, fis-
X’inhi l-ħolma tiegħek? Għandek xi xewqa li tixtieq taraha sseħħ f’ħajtek? Ejja ngħiduha kif inhi, kulħadd ikollu xi xewqat f’ħajtu u ħafna jaħdmu biex xi darba jagħmlu din ix-xewqa realtà. Martin Luther King baqa’ magħruf għall-famuża frażi: “I have a Dream” li huwa għal diversi drabi rrepeta waqt diskors li għamel f’Washington. Dan id-diskors kien sar fl1963, quddiem il-monument tal-president Lincoln quddiem folla ta’ 250,000 ruħ. Fil-fatt din is-sena qed jiġi ċċelebrat il-ħamsin anniversarju minn meta sar dan id-diskors. Iżda forsi wieħed jistaqsi: X’kienet din il-ħolma? Il-ħolma ta’ Martin Luther King kienet dik
Soċjoloġija, f’Morehouse College. 1951, 6-8 ta’ Mejju – Iggradwa bil-Baċellerat fidDivinità, fi Crozer Theological Seminary. 1953, 8 ta’ Ġunju – Iżżewweġ lil Coretta Scott. Huma
li l-Amerikani ta’ ġilda skura jkollhom l-istess drittijiet bħalma kellhom il-kumplament taċ-ċittadini. Sa dan iż-żmien l-Afro-Amerikani kienu jbatu minn inġustizzji kbar f’kull settur tas-soċjetà Amerikana. Fid-diskors huwa appella għat-tmiem tar-razziżmu biex b’hekk il-poplu Amerikan ikun magħqud mingħajr ebda differenzi. Bla dubju ta’ xejn dan id-diskors huwa kapulavur ta’ retorika, jiġifieri ta’ kif wieħed iqiegħed il-kliem b’mod li jolqot lil dawk li jkun qed jisimgħuh. Kwotazzjoni li tassew kienet ħalliet effett fuq l-udjenza hija din: “Għandi ħolma li jasal dak il-jum li fih l-erbat itfal tiegħi ma jkunux iġġudikati bil-kulur tal-
kellhom erbat itfal – Yolanda Denise (1955-2007), Martin Luther King III (t. 1957), Dexter Scott (t. 1961) u Bernice Albertine (t. 1963). 1955, 5 ta’ Ġunju – Irċieva d-Dottorat fit-teoloġija sistematika, mill-Università ta’ Boston.
ġilda tagħhom iżda bil-kwalità tal-karattru tagħhom. Illum għandi din il-ħolma!” Martin Luther King ma kienx jara differenzi bejn ir-razez. Hu kien jemmen li kull bniedem għandu jkun ittrattat l-istess għax kull bniedem hu ħolqien ta’ Alla. Hu jorbot l-argument ma’ twemmin reliġjuż billi jgħid li hija rieda ta’ Alla li jkun hawn ġustizzja razzjali. Dan id-diskors kien wassal biex il-presidenza mmexxija minn Kennedy taħdem fuq il-liġi tad-drittijiet ċivili. Iddiskors kien suċċess kbir tant li t-TIME Magazine għażel lil King bħala Man of the Year għas-sena 1963.
1955, 1 ta’ Diċembru – Rosa Parks ġiet arrestata wara li rrifjutat li ċċedi postha lil persuna bajda fuq il-karozza tal-linja. Ingħata bidu għall-Montgomery Bus Boycott. Dan ilbojkot intemm fl-20 ta’ Diċembru 1956, wara li l-Qorti Suprema ġabet fi
tmiemha s-segregazzjoni fuq il-karozzi tal-linja f’Montgomery. 1956, 30 ta’ Jannar – Waqt li kien qed jagħmel diskors, splodiet bomba mad-dar tiegħu. Il-mara u t-tifla tiegħu, li kienu fid-dar, ma ġralhom xejn. 23
Paċi, imħabba u rock n’ roll Żmien ta’ bidla u żmien ta’ ideat ġodda. Hekk kien żmien is-sittinijiet (1960-1969). Xi wħud jiddeskrivu dan iż-żmien bħala d-Diċennju tal-Imħabba u l-Paċi u Rock ‘n’ roll. M’hemmx dubju li s-sittinijiet jibqgħu magħrufa għall-iżvilupp kbir li kien qed iseħħ. Wara ż-żmien kalm tal-ħamsinijiet fejn id-dinja kienet għadha qed tqum fuq saqajha mit-Tieni Gwerra Dinija, kien wasal żmien ġdid. Żmien ta’ bidla fil-ħsieb, żmien ta’ ideat ġodda u forsi wkoll żmien ta’ ribelljoni minn żgħażagħ li riedu bidla għal F’messaġġ li għamel ħdejn id-dar, King appella sabiex in-nies ma jirrikorrux għallvjolenza. 1957, 10-11 ta’ Jannar – Twaqqfet is-Southern Christian Leadership Conference (SCLC), bil-għan li torganizza protesti mhux 24 SETTEMBRU/OTTUBRU 2013
dinja aħjar. Għalhekk żmien il-paċi, l-imħabba u l-armonija għax fis-sittinijiet ħafna żgħażagħ fl-Amerika bdew jipprotestaw b’mod paċifiku kontra l-gwerra fil-Vjetnam f’dik li bdiet tissejjaħ ‘Flower Power’. Il-Hippies forsi huma simbolu qawwi ta’ dan iż-żmien fejn l-ilbies ikkulurit u iffjorit sar simbolu ta’ għaqda u xewqa għall-paċi. Is-Sittinijiet kienu żmien ta’ bidla kulturali, politika u soċjali. Mhux ta’ b’xejn li f’dan iż-żmien naraw bidliet kbar filmoda, fil-mużika u fuq kollox filħsieb. Il-‘Beatles’ kienu l-aktar rock band popolari u r-rock
vjolenti fil-ħidma għad-drittijiet tas-suwed. 1958, 20 ta’ Settembru – Waqt li kien qed jiffirma kopji tal-ewwel ktieb tiegħu Stride Toward Freedom: The Montgomery Story, f’Harlem, New York, King kien minfud f’sidru b’ letter opener minn
Izola Ware Curry, mara sewda li Campaign, kampanja kontra kienet marida mentalment. s-segregazzjoni razzjali u l-inġustizzji ekonomiċi 1960, 23 ta’ Ġunju – Tkellem ġewwa Birmingham, dwar id-drittijiet tas-suwed, Alabama. Martin Luther f’laqgħa privata mal-kandidat King ġie arrestat. presidenzjali John F. Kennedy. 1963, 28 t’ Awwissu – Saret 1963, April – Is-SCLC tat il-mixja lejn Washington li bidu għal Birmingham fi tmiemha, King indirizza
‘n’roll u t-twist saru ż-żfin tal-mument. Il-mużika ta’ dan iż-żmien baqgħet popolari ma’ ħafna nies sal-lum il-ġurnata. Kien żmien li fih spikkaw il-protesti kontra l-gwerra u r-razziżmu u favur soċjetà aktar ħielsa u liberali. IlGwerra Bierda bejn l-Amerka u r-Russja, b’tehdid kontinwu ta’ bombi nukleari, kienet qed toħloq tensjoni kbira fid-dinja u ħafna bdew jibżgħu li setgħet tissarraf fi gwerra oħra dinjija. Is-sittinijiet kienu wkoll żmien meta l-African-American Civil
Rights Movement, immexxi minn Martin Luther King kien qed jipprotesta biex itemm darba għal dejjem id-differenzi u l-inġustizzji razzjali li kienu qegħdin iseħħu fl-Amerka. Ilqofol ta’ dan il-moviment deher l-aktar fil-famuż diskors: “I have a dream’ ta’ Martin Luther King. It-tensjoni politika wasslet ukoll biex seħħ il-qtil ta’ John F. Kennedy u ta’ Martin Luther King. Nistgħu ngħidu li, minkejja t-tensjoni kbira li ġab miegħu dan iż-żmien, is-sittinijet taw
folla ta’ madwar 250,000 quddiem il-Lincoln Memorial. Id-diskors baqa’ magħruf bħala ‘I Have a Dream.’
1964, 10 ta’ Diċembru – F’ċerimonja, f’Oslo, inNorveġja, King irċieva l-Premju Nobel għall-Paċi.
1964, 26 ta’ Marzu – Iltaqa’ ma’ Malcolm X, li kien qed jaħdem għad-drittijiet tas-suwed imma bl-użu talvjolenza.
1965, Marzu – Fl-Istat ta’ Alabama seħħew dawk li baqgħu magħrufa bħala Selma to Montgomery Marches. Flewwel mixja, fis-7 ta’ Marzu,
lid-dinja żmien ta’ prosperità fejn il-bnedmin imtlew bittama ta’ dinja aħjar, aktar ġusta u tolleranti. Dan iddiċennju nistgħu ngħidu li għalaq bil-kbir meta, f’Lulju tal-1969, il-bniedem irnexxielu jasal fuq il-qamar u n-nies setgħu isegwu dan l-avveniment dirett fuq ittelevixin. Hekk il-bniedem issa kien għamel passi kbar fil-qasam tax-xjenza u l-mezzi ta’ komunikazzjoni. Forsi hawn joqgħod tajjeb l-isem ta’ diska popolari tas-sittinijiet: “Those were the Days!”. ✖
id-dimostranti ġew attakkati mill-pulizija f’Selma. Ilġurnata baqgħet magħrufa bħala Bloody Sunday. Ilfilmati tal-pulizija jsawtu d-dimostranti ħolqu furur kbir. Fit-tielet mixja, bejn il-21 u l-25 ta’ Marzu, mal-wasla tagħhom ħdejn il-Capitol, King għamel diskors magħruf
bħala How Long, Not Long. 1968, 3 t’April – Għamel l-aħħar diskors tiegħu blisem: I Have Been to the Mountaintop, f’Memphis. 1968, 4 t’April – King safa maqtul f’Lorraine Motel, f’Memphis. 25
y daniel MICALLEF
Jekk qed taqra dan il-magażin, hemm ċans tajjeb li għadek qed tikber fit-tul u fis-saħħa. Jekk le, almenu tista’ tibqa’ ċert li għadek qed tikber fil-ġranet u s-snin, sakemm m’intix tikber xi ftit fil-wisa’ wkoll! Imma jekk inti adolexxent u qed tinnota ġismek jinbidel, qiegħed titwal u qed jitfaċċaw ftit ponot… taħsibx li dan hu l-iktar mument li fih qed tinbidel b’rata mgħaġġla - dak ilu li għadda ftit iktar minn kemm għandek żmien bħalissa!
Obstetrija
Bidliet kbar Bil-bidliet tal-adolexxenza, ilġisem jinbidel b’mod li, ftit ftit, it-tifel ikun kapaċi jsir missier u t-tifla, omm. Madankollu, il-bidla fit-tul li sseħħ fl-adolexxenza tagħti ‘biss’ madwar 20% tat-tul tal-adult u żżidilna madwar 25 ċentimetru tul. Tarbija fil-ġuf, f’disa’ xhur titwal mit-tul ta’ ċellola waħda, għal nofs metru! L-iżvilupp tat-tarbija Kollox jibda meta żewġ ċelloli, l-isperma żgħira ħafna millmissier u l-bajda mill-omm jingħaqdu biex jagħmlu ċellola waħda. F’dan il-mument, minkejja li mad-daqqa t’għajn ma jkun jidher xejn, f’dik iċ-ċellola diġà jkun hemm moħbija informazzjoni jekk it-tarbija hix se tkun tifla jew tifel, il-kulur tax-xagħar u tal-għajnejn, u tant karatteristiċi oħra. Bniedem ġdid ikun ifforma! Wara ġimgħa, din l-ewwel ċellola tkun diġà mmultiplikat f’iktar minn mitt ċellola tat-tarbija l-ġdida. Dawn iċ-ċelloli forma ta’ ballun, bil-mod il-mod jieħdu 26 SETTEMBRU/OTTUBRU 2013
posthom mal-ħajt tal-ġuf talomm. Uħud minnhom, bil-mod il-mod, jibdew isiru l-placenta - l-organu li tipproduċi t-tarbija biex jeħdilha l-ossiġnu u l-ikel waqt li jneħħi s-sustanzi velenużi. Il-bqija taċ-ċelloli jibdew ilproċess li jagħti forma lit-tarbija bl-organi kollha tagħha. Sarraba’ ġimgħa, il-qalb tkun diġà bdiet tħabbat b’mod regolari u tippompja d-demm. Waqt li l-omm tipprovdi l-ikel u l-ossiġnu lit-tarbija, it-tarbija nfisha tieħu ħsieb tqassamhom lill-organi differenti permezz tad-demm tagħha stess. Hi ħaġa meraviljuża kif minn ċellola waħda, joħorġu daqstant ċelloli li jiffurmaw organi differenti li kollha jafu kemm għandhom jikbru, fejn jieħdu posthom u meta għandhom jikbru u jibdew jaħdmu. Sat-tieni xahar, l-organi kollha jkunu bdew jiffurmaw u bdew jaħdmu xi ftit: l-idejn, is-saqajn, il-kliewi, il-
moħħ, l-istonku u l-bqija. Illum il-ġurnata, it-tobba jistgħu isegwu l-iżvilupp tat-tarbija permezz ta’ ultrasounds: raġġi li ma jagħmlux ħsara lit-tarbija li permezz tagħhom nistgħu naraw l-organi tat-tarbija u ċ-ċaqliq tagħha wkoll! It-twelid Għalfejn tarbija trid tistenna disa’ xhur fil-ġuf? Il-pulmuni, organi essenzjali għall-ħajja huma fost l-aħħar li jiżviluppaw biżżejjed. Minħabba li t-tarbija fil-ġuf tkun qiegħda ‘tgħum’, hi ma tiltaqax mal-arja u għalhekk, il-pulmun ma jkunx qed jaqdi l-funzjoni tiegħu. Ikun qed jiżviluppa spazju biex jimtela bl-arja wara t-twelid. Fil-ġuf, però, il-pulmuni jkunu mimlijin bl-ilma. Din mhix problema sakemm l-ossiġnu jkun ġej mill-omm, imma wara disa’ xhur fil-ġuf, ikun wasal iżżmien li t-tarbija tagħmel vjaġġ qasir imma ftit perikoluż ukoll: Il-vjaġġ mill-ġuf tal-omm għaddinja ta’ barra.
B’mod normali, it-tarbija ssib postha rasha ‘l isfel biex blgħajnuna tal-omm tibda ħierġa fid-dinja bil-mod il-mod: vjaġġ ta’ diversi sigħat bi tbatija għallomm - imma fl-aħħar tiegħu naraw bniedem ġdid fostna! Tewmin X’jiġri jekk iċ-ċelloli tat-tarbija jinfirdu f’żewġ taqsimiet matul l-ewwel erbatax-il jum? F’dan iż-żmien hekk kmieni, kull ċellola tkun għadha kapaċi tifforma kwalunkwe organu u għalhekk, kull waħda mittaqsimiet tiżviluppa f’tarbija u hekk jiġu t-tewmin identiċi. Din tiġri biss fi tliet każi minn elf! Ferm iktar komuni hu l-każ meta l-omm tipproduċi żewġ ‘bajdiet’ differenti fl-istess żmien. Dawn ukoll jistgħu iwasslu għal tewmin jekk jingħaqdu ma’ żewġ spermi… imma minħabba li kollox ikun beda minn ċelloli differenti, allura t-tewmin ikunu bħal aħwa; ma jkunux identiċi. F’Malta din hi madwar seba’ darbiet iktar komuni. ✖
Ċesarja
Il-liġi Rumana kienet tistenna li l-iben ta’ omm li tmut jinħareġ mill-ġuf biex tipprova ssalva t-tarbija. Din tissejjaħ ċesarja, għalkemm aktarx, l-Impetratur Ġulju Ċesri ma twelidx b’dan ilmod. Omm Ċesri jingħad li semgħet li binha attakka l-Ingilterra meta kiber; imma l-ewwel darba li nsibu li omm salvat ċesarja kien fisseklu 12. Fi żmien ir-Rumani, ċesarja għalhekk kienet tintuża biss meta l-omm tkun mietet jew qed tmut u l-kelma caedare tfisser taqsam. Illum il-ġurnata, meta jkun jidher li t-tarbija ma tkunx f’pożizzjoni tajba biex titwieled b’mod normali, jew meta jkun jidher li t-twelid se jkun riskjuż għall-omm jew għat-tarbija, tista’ ssir ċesarja. Ħafna drabi, l-omm tingħata loppju li jraqqad miż-żaqq ‘l isfel waqt li t-tobba jagħmlu qasma fiż-żaqq u fil-ġuf biex joħorġu lit-tarbija. 27
intervista mal-qaddisin
L-istorja interessanti ta’ Pier Giorgio Frassati
Fl-20 ta’ Mejju, 1990, il-Papa Ġwanni Pawlu II qal dan ilkliem fi Pjazza San Pietru:‘Issigriet tal-ħeġġa appostolika u l-qdusija ta’ Pier Giorgio Frassati jinsab fil-vjaġġ spiritwali tiegħu; fit-talb, fladorazzjoni tal-Ewkaristija, flgħatx għall-Kelma t’Alla li kien isib fil-Bibbja; fl-aċċettazzjoni mimlija paċi tad-diffikultajiet tal-ħajja, kemm familjari u wkoll personali; fis-safa ta’ dixxiplu bla kompromessi; flimħabba tiegħu għas-skiet u l-ħajja komuni.’ Il-pjazza kienet maħnuqa bin-nies li attendew għall-beatifikazzjoni ta’ dan ilmudell għaż-żgħażagħ. Illum se niltaqgħu miegħu... 28 SETTEMBRU/OTTUBRU 2013
Għażiż Pier Giorgio, il-paċi miegħek! Smajna li inti mudell għaż-żgħażagħ moderni. Mela inti m’ilekx ħafna li kont fostna? Il-paċi magħkom! Le, m’ilnix ħafna li kont fostkom. U lanqas ma kont wisq ‘il bogħod minnkom. Jien twelidt fl-Italja, fis-6 t’April 1901. Twelidt f’Turin, belt magħrufa ħafna magħkom, u trabbejt f’familja fejn ma kien jonqosni xejn. Missieri kien jismu Alfredo u kien editur ta’ gazzetta jisimha La Stampa. Ommi Adelaide kienet artista u l-imħabba tagħha għall-pittura ġiegħlitha ssemmini Pier Giorgio Michelangelo Frassati. Daqsxejn isem twil, imma kulħadd isejjaħli Pier Giorgio.
Kellek ħutek, Pier Giorgio? Iva, kelli lil Luċjana li twieldet fit-18 t’Awwissu tal-1902. Konna ninħabbu tassew u fiha sibt xi tfisser l-imħabba ta’ bejn l-aħwa. Tgħidilna xi ħaġa dwar tfulitek? Minkejja li ommi u missieri kienu t-tnejn insara kattoliċi, ma tantx kienu jagħtu importanza lillfidi nisranija. Kienu jibagħtuni għall-katekiżmu u l-formazzjoni nisranija fil-parroċċa, imma ma tantx kienu jinteressaw ruħhom mill-qrib. Iktar kienet tinteressa ruħha f’dan innanna Linda, li magħha konna nitolbu regolarment. Fl-1910, jien u Luċjana bdejna nattendu l-iskola statali ta’ Turin. Fl-20
ta’ Ġunju tal-istess sena qerrejt għall-ewwel darba u fid-19 ta’ Ġunju tal-1911 għamilt l-Ewwel Tqarbina. Kif kont tmur fl-iskola? Għall-ewwel ma tantx kont immur tajjeb. Fil-fatt, fl-1913 weħilt milleżami tal-iskola statali u bdejt nattendi skola tal-Ġiżwiti. Jien u nikber bdejt nieħu l-ħajja nisranija iktar bis-serjetà.
Komplejt xi studji oħra? Iva. Fl-1918 dħalt fil-Politekniku Rjali ta’ Turin. Hemmhekk bdejt nistudja l-inġinerija. Maż-żmien xtaqt inkun qrib ilħaddiema tal-minjieri. Kienu nies imwarrbin u batuti ħafna. Bil-ħidma magħhom stajt inkun ta’ wens għalihom, bħalma kien ħabibi Sonnenschein, il-qassis Ġermaniż li kien ta’ wens kbir għall-ħaddiema fil-Ġermanja.
Kif bdejt tieħu l-fidi tiegħek b’iktar serjetà? Fi żmieni fl-Italja kienu qed jitqawwew ħafna gruppi kontra l-Knisja u r-reliġjon. Ma kinitx faċli tgħid li inti nisrani quddiem kulħadd. Għalhekk konna nsibu s-saħħa filli nkunu magħqudin ma’ Ġesù u bejnietna. Għamilt il-Griżma tal-Isqof fl-10 ta’ Ġunju 1915. Kont imsieħeb f’diversi għaqdiet insara, fosthom l-Appostolat tatTalb u l-Kumpanija ta’ Ġesù Sagramentat. L-Ewkaristija bdiet issir għalija l-qawwa prinċipali ta’ ħajti. Spiss qattajt ħinijiet twal bil-lejl quddiem Ġesù fittabernaklu. Kien il-ħabib li jmexxini f’kull pass.
Kif sirt taf b’dan il-qassis? Aktar tard, missieri għamel żmien ambaxxatur għall-Italja fil-Ġermanja. Hemmhekk iltqajt ma’ dan is-saċerdot u xtaqt nagħmel ħidma tixbah lil tiegħu fl-Italja. Ma stajtx nagħmilha bħala qassis, imma stajt nagħmilha bħala ħaddiem fost il-ħaddiema.
Imma ħajtek kienet talb biss? Le, ħabib. Lil Alla ma kontx insibu fit-talb biss. Kelli ġenn għall-muntanji. L-hena tiegħi kont insibha fil-ħolqien immens li tana Alla. Jien u nikber, flimkien ma’ sħabi, organizzajna diversi avventuri fil-muntanji. Ix-xewqa tiegħi kienet li dejjem nogħla ‘l fuq, mal-muntanji u lejn Alla. Qatt ma mort ħarġa mingħajr ma smajt Quddiesa. Ġieli tlabt saċerdoti jiġu magħna biex iqaddsulna fil-muntanji. Kienu jieħdu pjaċir magħna ż-żgħażagħ, avolja kien ikollhom ibakkru!
Irnexxielek twettaq il-ħolma tiegħek mal-ħaddiema? Ma tantx irnexxieli għax mitt ta’ età żgħira. Imma lħaqt ingħaqadt ma’ grupp li jgħinu l-foqra u l-batuti, is-Soċjetà ta’ San Vinċenz de Paul. B’hekk stajt naħdem flimkien ma’ oħrajn għal min kien qed ibati. Kont ukoll terzjarju madDumnikani u ħadt l-isem ta’ Fra Girolamo, għar-reliġjuż Dumnikan Savonarola li ġie maqtul minħabba l-kliem qawwi tiegħu kontra l-abbużi ta’
Veru li darba spiċċajt arrestat? Iva, ġewwa Ruma. Kien hemm Kungress tal-Ħaddiema Żgħażagħ Kattoliċi u nqala’ l-inkwiet mal-pulizija. Spiċċajt il-ħabs ma’ sħabi, imma wara ftit ħelsuna. Ma kontx niddejjaq nuri x’nemmen, anke jekk kien ikolli nbati.
żmienu. Il-bżonn tal-foqra kien iġegħilni ngħinhom b’kull mod. Ma kontx nivvjaġġa fillussu u l-flus li kont niffranka kont ngħaddihom lill-foqra. Il-qawwa tiegħi kienet tiġi mill-Ewkaristija, l-iktar fladorazzjoni ta’ bil-lejl. Kellek diffikultajiet oħra biex tgħix ta’ nisrani sewwa? Iva, mhux ftit. Fosthom innuqqas ta’ eżempju tajjeb mill-ġenituri tiegħi. Kien hemm ukoll problemi bejniethom. Ħaduha kontrija meta xtaqt nitgħarras lill-ħabiba tiegħi Laura u żammejt il-kwiet biex ma nkomplix ngħarraq is-sitwazzjoni. F’dan kollu, żammejt fija l-ferħ veru. Innisrani għandu jkun dejjem ferħan: id-dwejjaq jeħtieġ jinqered! Kemm damet il-ħajja tiegħek fuq din l-art? Erbgħa u għoxrin sena. Innanna Linda mietet fl-1 ta’ Lulju 1925 u jien erbat ijiem warajha, fil-5 ta’ Lulju. Kienet hi li mexxietni lejn Ġesù f’din ilħajja u magħha dħalt fil-għaqda miegħu għal dejjem. Imradt bilpolio u l-marda kienet ta’ ftit jiem. Qabel ma mitt, irnexxieli ngħin persuni oħra billi għidt lil oħti Luċjana x’kellhom jagħtu lil xi morda u foqra. Kont dejjem ngħid: Ilmewt tiegħi se tkun l-isbaħ jum ta’ ħajti! U hekk kien! ✖
varjeta` Fit-13 ta’ Settembru 1916, twieled Roald Dahl, awtur ta’ bosta kotba għażżgħar u wkoll għall-kbar.
Settembru Fit-2 ta’ Settembru 1985, tħabbar li kienu nstabu l-fdalijiet tatTitanic, barra mill-kosta ta’ Newfoundland. Dan il-vapur kien ilu mgħarraq 73 sena!
Riħ
Fit-3 ta’ Settembru 1666 bdew nirien kbar li qerdu Londra. Għaxart elef dar ġew maħruqa imma kien hemm biss sitt vittmi.
Ċajta Kultant
‘Ilbieraħ kellimtek ċar u tond! Tazza tè u banju sħun biżżejjed għalik! Kieku smajt minni diġà tħossok aħjar.’ ‘It-tè ma kienx problema, dott,’ wieġbu l-pazjent. ‘Imma kif se nixrob il-banju sħun??!’
Ottubru Fl-1 t’Ottubru 1971 infetaħ Walt Disney World f’Orlando, Florida, fl-Istati Uniti. Fit-13 t’Ottubru 1995, l-istess park laqa’ fih il-500 miljun viżitatur!
Għajdut
‘Qed jgħidu li żżewwiġt lil martek għax għandha l-flus.’ ‘Mhux tassew tafx!’ ‘Mela għalfejn iżżewwiġtha?’ ‘Għax m’għandix flus jien!’
F’ristorant
‘Wejter, jien mhux se niekol dil-porkerija! Irrid inkellem lill-propjetarju!’ ‘Diffiċli sinjur. Dak mhux hawn jiekol!’
Fil-11 t’Ottubru 1984 l-astronawta Kathryn Sullivan saret l-ewwel mara Amerikana li mxiet fl-ispazju.
Fil-25 t’Ottubru 1955, ġie introdott fis-suq il-microwave oven.