Diagrams Matter «Για μένα η σκέψη είναι το μόνο όπλο μας απέναντι στον χρόνο και ο χρόνος ο μόνος ανίκητος εχθρός μας.[..] Η σκέψη είναι η μόνη απειλή της εξουσίας.» Peter Eisenman συνέντευξη στο Θανάση Λαλα , Εφημερίδα Τα Νέα 1996 πρωτότυπο
Η αφορμή της ερευνάς μου για το διάγραμμα ξεκίνησε από το εξής πολλαπλό και γενικό ερώτημα : Πότε και πως η αρχιτεκτονική πρακτική επιτυγχάνει το σκοπό της και πότε όχι ? Δηλαδή πως η αρχιτεκτονική με την παρεμβατικότητα της καθιστά το σκοπό της από τη μία λυτρωτικό για το κοινωνικό σύνολο και από την άλλη καταδικαστικό, αφού καθορίζει τον τρόπο παραγωγής και κατανάλωσης της ίδιας της ζωής. Οπότε με ποιο τρόπο καταφέρνουμε να σχεδιάζουμε και να αποκλείουμε δυνατότητες και σε δεύτερο βαθμό υποκείμενα. Μελετώντας και καταγράφοντας δημόσιους χώρους (πεζόδρομους, πλατείες, λαϊκή αγορά, γήπεδο ποδοσφαίρου) συμπέραινα πως ο αρχιτέκτονας και η δημιουργία του έχουν συγκεκριμένα όρια σχεδιαστικής προνοητικότητας και κατ’επέκταση επαλήθευσης του αρχικού σκοπού. Έπειτα μελετώντας το διαγωνισμό για το πάρκο La Villete1 (1983) στο Παρίσι, παρατήρησα τη χρήση του διαγράμματος στις προτάσεις των R.Koolhaas , B.Tshumi , P.E.Eisenman ως μια μέθοδο αναπαράστασης για την ανάδειξη, όχι κάποιου σχεδίου ή πληροφορίας αλλά του τρόπου παραγωγής αυτου κάθε αυτού του έργου, ως ένα εργαλείο με πολλαπλά ενδεχόμενα και πολλαπλές ερμηνείες. Οπότε καταλήγω στο να μελετώ την αρχιτεκτονική γλώσσα, θεωρία και ιστορία μέσω του εργαλείου του διαγράμματος ούτως ώστε να διαπιστώσω πότε, πως και δευτερευόντως γιατί η αρχιτεκτονική καταφέρνει να αποκλείει δυνατότητες, ενδεχόμενα, σύνολα και σημεία, υποκείμενα και κοινωνικές ομάδες. Πως κατάφερε δηλαδή το διάγραμμα να ενσωματώσει την αρχιτεκτονική εξέλιξη και να σηματοδοτήσει ένα νέο κεφάλαιο αναπαράστασης στη γλώσσα της αρχιτεκτονικής.
1Αριστερά Peter Eisenman δεξιά Bernand Tschumi
Rem Koolhas : “we conceive this project more as a strategy than as a drawing and proposing a method which will combine the specific nature of architecture with programmatic indetermination. It is a matter of orchestrating the dynamic coexistence of these activities This orchestra will be brought about by a system of strata the superpotition of which, on the location will make up the park. One stratum whould be forced by a division of the terrain intro strips. The permeability of each strip with respect to the other permits the maximum number of programmatic mutations. A discourse around the strips will evoke the succession of the scenographic elements which create the base of the perspective of a theatre scene.
Μιλώντας για το διάγραμμα, σύμφωνα με τον Peter Eisenman θα χρειαστεί να το κατανοήσουμε ιστορικά ερμηνεύοντάς το σε δύο μεθόδους, ως αναλυτική(analytical) ή επεξηγηματική(explanatory) μέθοδος και ως αναπαραγωγική μέθοδος(generative) στην αρχιτεκτονική παραγωγική διαδικασία. Στη πρώτη μέθοδο λειτουργεί ως έναν διαφορετικό τρόπο αναπαράστασης από το κάτοψη και τη τομή, ενός κτηρίου. Όπως για παράδειγμα το χρησιμοποίει ο Rudolf Wittkower με το σχεδιασμό ενός κάνναβου για να περιγράψει τις βίλες του Palladio το 19492, όπου το σχέδιο δεν αποκαλύπτει το κτήριο το ίδιο.
2
Τώρα ως αναπαραγωγική μέθοδος στην συνθετική διαδικασία, το διάγραμμα μπορεί να είναι και μια μορφή αναπαράστασης, αλλά αντίθετα από τις παραδοσιακές μορφές αναπαραστάσεις, το αναπαραγωγικό διάγραμμα είναι «η διαμεσολάβηση μεταξύ ενός απτού αντικειμένου, ενός υπαρκτού κτηρίου και αυτό που μπορεί να κατονομαστεί ως η ‘εσωτερικότητα της αρχιτεκτονικής’». Εμφανώς αυτός ο επεξηγηματικός ρόλος του διαγράμματος είναι διαφορετικός σε σχέση με τα διαγράμματα άλλων κλάδων, όπως η σύνταξη μιας πρότασης ή μιας μαθηματικής έξίσωσης, όπου το διάγραμμα μπορεί να «αποκαλύψει υποβόσκουσες δομές» αλλά δεν εξηγεί πως αυτές οι «δομές» αναπαράγουν άλλες προτάσεις ή εξισώσεις. Δηλαδή πως αυτός ο διαφορετικός τρόπος εσωκλείει τον τρόπο γέννησης της σχεδιαστικής πρακτικής, όπως δεν συμβαίνει στα διαγράμματα του Wittkower όπου ναι μεν μπορεί να φανερωθούν «υποβόσκουσες δομές» αλλά δεν φανερώνεται ο τρόπος αναπαραγωγής της σχεδιαστικής πρακτικής του Palladiο, δηλαδή μας εξηγούν το έργο του Palladio αλλά δεν μας εξηγούν τον τρόπο παραγωγής του έργου του. Το διάγραμμα δηλαδή έγινε μια αναπαραγωγική συσκευή όταν δεν χρησιμοποιήθηκε για να εξηγήσει τη σχέση μεταξύ του κτηρίου και της εσωτερικότητας του αλλά δημιούργησε άλλου είδους βλέψεις. Πρότεινε έναν εναλλακτικό τρόπο σχέσης υποκειμένου/δημιουργού και του έργου του. Δημιουργησε ένα ρεύμα που τείνει περισσότερο σε μια αυτόνομη διαδικασία παρά στη κλασσική συνθεση και στη προσωπική εκφραση. Έτσι για τον Peter Eisenman το διάγραμμα μπορεί να αποτελέσει μια αυτόνομη παραγωγική διαδικασία στην αρχιτεκτονική σύνθεση. O Robert Somol σε άρθρο του αναφέρει πως ο Τhis unfolding of a diagrammatic approach constitutes the neo-avant garde’s contribution to the theory and practice of an alternative mode of repetition, one fonde not one resemblance and a return to origins but on modes of becoming and the emergence of difference. Without the burdens of virtuosity or rationality, the diagram is the product neither of craft-art ( the single hand) nor the industrialized mechanization ( corporate production ) : it is a function of the virtual. In this way, it serves as a technique to overcome the classical (liberal and modernist ) antinomies of postwar formalism, not the least of which is that between “the real” and “the representation”. O Pier Vittorio Aurellio συνηγορεί πως τα διαγράμματα μεταμορφώνονται σε συγκεκριμένες συναρθρωτικές στιγμές αναπαράστασης όπου συνεχώς μ’ ένα τρόπο αναπλάθουν την πραγματικότητα ακόμα πιο πέρα από τις δυνατότητες της πραγματικότητας αυτής καθ’ αυτής, στο σημείο όπου τα διαγράμματα γίνονται σχεδόν αυτόνομα, από αυτό που θα μπορούσαν να προβάλλουν και να αναπαραστήσουν. Συμπληρώνοντας επισημαίνει, πως σήμερα τα διαγράμματα είναι σύμβολα, παράγουμε διαγράμματα όχι πλέον ως ένα είδος κατανόησης και επανεφεύρεσης αυτής καθαυτής της πραγματικότητας αλλά τα διάγραμματα τα ίδια είναι θεωρητικές αυτόνομες αναπαραστάσεις. An abstract Machine in itself is not physical or corporeal, any more than it is semiotic; it is diagrammatic..It operates by matter, not by substance; by fuction not by form.. the diagrammatic or abstract machine does not function to represent even something real, but rather constructs a real thaτ is yet to come, a new type of reality. Deleuze & Guattari A thousand plateaus Ο P.V.Aurellio καταλήγει πως η αρχιτεκτονική μορφή είναι όλο και λιγότερο σημαντική σε σχέση με την αρχιτεκτονική σκέψη, «αυτού του είδους της νιχιλιστικής θέλησης της επανεφεύρεσης και κατανάλωσης του κόσμου πέρα από τον κόσμο τον ίδιο», συνοψίζεται στη δήλωση του R.Koolhaas , απελευθερωμένη από τη δέσμευση του «κατασκευάζειν» (η αρχιτεκτονική)-μπορεί να αποτελέσει έναν τρόπο σκέψης για τα πάντα, μία άσκηση που αναπαριστά το διάγραμμα των πάντων.
Η αλήθεια είναι στο διάγραμμα
Le Corbusier , Villa radieuse
Αν το διάγραμμα αναπαριστά μια κάποια πραγματικότητα τότε το πλήθος ή επανάληψη του διαγράμματος αναπαριστά τον τρόπο δημιουργίας της πραγματικότητας αυτής καθ’αυτής δηλαδη το τρόπο διαδικασίας παραγωγής της αρχιτεκτονικής γλώσσας. Το διάγραμμα ως σημείο αλλα και στην επανάληψή του αναπαριστά τη διαδικασία παραγώγής της αρχιτεκτονικής πρακτικής . Φαίνεται, ‘όμως ότι οι πραγματικές προϋποθέσεις επανάληψης είναι πολύ αυστηρές. Πρέπει ο χώρος κατανομής να παραμείνει ίδιος, όπως και η διάταξη των ενικοτήτων, η τάξη πού διέπει τους τόπους και τα μέρη των, η σχέση με ένα θεσμικό περιβάλλον ώστε να υπάρχει η υλικότητα που είναι απαραίτητη για την επανάληψη της «απόφανσης» ( εδώ διαφοράς ) Η αυστηρότητα των προϋποθέσεων … δεν οφείλεται σε εξωτερικές συνθήκες αλλά σ’αυτήν την εσωτερική υλικότητα η οποία μετατρέπει την ίδια την επανάληψη σε χαρακτηριστική δύναμη της απόφανσης ( διαφοράς) 3
Καταφέρνει δηλαδη να αποτυπώνει ενίοτε στιγμές του μορφικού αποτελέσματος και ενίοτε τις ροές της παραγωγής , τον τρόπο γέννησης του παραγόμενου έργου Τώρα, αν τοποθετήσουμε και συγκρίνουμε στιγμιότυπα διαγραμμάτων στη βάση της μορφικής και λειτουργικής ομοιότητας τότε η διαφορά τι προβάλει και τι δημιουργεί? Ισως εκεί είναι το modus operandi του αρχιτεκτονικού ελλείματος. Εκεί ανάμεσα από τα σημεία της διαφοράς του τρόπου παραγωγής της αναπαράστασης ο Aurelli θεωρεί πως αναδεικνύεται η νιχιλιστική πλευρά της αρχιτεκτονικής γλώσσας δηλαδή αυτής της συνεχούς θέλησης για κατανάλωση και παραγωγή. . Το ζήτημα έγκειται στο γεγονός πως μελετώντας κανείς τη διακασία παραγωγής μπορεί να διαπιστώνει κάθε φορά τα πεπραγμένα και να αποβαίνει σε απολογισμό. Το modus operandi της αρχιτεκτονικής παραγωγής πλέον έχει ενσωματωθεί στο διάγραμμα. Οπότε μπορόυμε να συμφωνήσουμε πως μελετωντάς και χρησιμοποιώντας ένα εργαλείο είναι φορές που δε γνωρίζουμε το εξολοκλήρου της δυνατότητες του εργαλείου και το χρησιμοποιούμε πειραματικά . Τώρα όμως που έχουμε την εμπειρία μπορούμε άραγε να το μεταποιήσουμε ανθρωποκετνρικά ή να το απεμπλέξουμε από την αυτονομία του ή ακόμα να ενσωματώσουμε στην αυτονομία του, επιτελεστικά τη σκοπιμότητά μας, χωρίς βεβαιως να μετανιώσουμε για την ιδεολογική του χρησιμότητα. Το διάγραμμα λοιπόν καταφέρνει να αναδυκνύει σχέσεις που μέχρι τώρα παρέμεναν κρυφές. Εννοιoλογεί ενικότητες και τοποθετώντας τες σε σχέση, δημιουργώντας έτσι ένα νέο πλήθος δυνατοτήτων σχέσεις που μπορούν να γίνουν κάτι διαφορετικό από αυτό που φαίνονται να είναι. Στη διαδικασία βέβαια συνεχώς προσπαθεί να επαναθεσπίσει και να υποσκάψει κυρίαρχους αντιθετικούς όρους. Δεν εχουμε να κάνουμε μόνο με τις «κάθετες δυνάμεις» (η αντίσταση της βαρύτητας- στατικα φορτια κτλπ ) αλλά και με οριζόντιες δυνάμεις δηλαδη οικονομικες πολιτικές ,τοπικές παγκόσμιες. Ακριβώς εκεί μπορούμε να αναθεωρήσουμε για το ρόλο των εργαλείων μας και κατ’επέκταση το ρόλο των αρχιτεκτόνων. Καθώς πλέον αναλογιζόμενοι την φθορά της πληροφορίας και της διακίνησης της η διαγραμματική πρακτική μας φέρνει ενώπιο ενώπιών με τις σχέσεων παραγωγής της αρχιτεκτονικής. Οπότε το διάγραμμα είναι πρώτα απόλα κοινωνικό .
3
Deleuze on Foucault εκδ. Πλένθρον. σελ 33 -
Ultimately the mechanic of the diagram precedes the machine of the tectonic. ”Machines are social before being technical.. In order for it to be even possible, the tools or material machines have to be chosen first of all by a diagram and taken up by assemblages, Historians have often been confronted by this requirement: the so-called hoplite armies are part of the phalanx assemblage; the stirrup is selected by the diagram of feudalism; the burrowing stick, the hoe, and the plough do not form a linear progression but refer respectively to collective machines which vary with the density of the population and the time of the fallow... technology is therefore social before it is technical.” Gilles Deleuze, on Foucault (Mineapolis:University of Minnesota Press,1988 ) 39-40
Έχοντας ως δεδομένα τα παραπάνω δε μπορουμε να αρνηθούμε το σημαντικό ρολο του διαγράμματος στην σύχρονη αρχιτεκτονική παραγωγή. Ταυτόχρονα θα αποδεχτούμε και τις προυποθέσεις της αρχιτεκτονικής παραγωγής, δηλαδή της αναζήτησης νέων πρακτικών. Διακρίνοντας αρχικά τις ιεραρχίες και έπειτα διευρύνοντάς τες με . Ο σκοπός της αρχιτεκτονικής ήταν εξαρχής αμφιλεγόμενος καθως ο αυτοπροσδιορισμός της είχε να κανει με τις σχεσεις εξουσίας που την διαπερνούσαν. Δε θα μπορούσα να συμφωνήσω περισσότερο και να διαφωνήσω λιγότερο με τη παρακάτω προτροπή του R.E Somol In the end, this call for a new disciplinary model promotes architecture as the framing and posing of problems rather than as the definition of solutions. The argument for a diagrammatic project takes it as axiomatic that every design project needs to take up anew the issue of what constitutes architecture both as a disciplinary and a social question, to suspend and rearrange ruling oppositions and hierarchies currently in operation, to promote design projects and processes that cannot simply be inferred from context or reasoning but that retrospectively transform their very contexts, social and intellectual. Thus, rather than trying to close or bridge the presumed chasm between such alternative realities, widening the gap may be the way to instigate the most productive moments of collapse. -Με τι δακρύζετε ένα παράδειγμα θα ήθελα. -Όταν το μυαλό μου κάνει εμετό τη ψυχή μου. Peter Eisenman συνέντευξη στο Θανάση Λαλα ,Εφημερίδα Τα Νέα 1996 πρωτότυπο
Βιβλιογραφία Diagram Diaries Peter Eisenman, Universe 15-10-1999 Gilles Deleuze , on Foucault trans. Sean Hand University of Minnesota Press, 31-5-1988 ελληνική εκδοση ΠΛΕΘΡΟΝ μτφ Τάσος Μπέτζελος Gille Deleuze & Felix Guattari, A thousand Plateuax 1980 περιοδικό Any , τεύχος 23 Diagram Work 1998, Anyone Corporation
Pier Vittorio Aureli -
After the Diagram, 25-10-2005, Lecture at ΑΑ School of Architecture Robert Somol - Recent Words and Projects, 1998-01-27, Lecture at AA school of Architecture
Αδριανός Σερβετάς