Hip –Hop και ‘Ασυμμετρίες’: Κοινωνικές, χωρικές και γλωσσικές ασυμμετρίες Στη παρακάτω εργασία, μελέτησα το χιπ χοπ (Hip-Hop) κατά τη δημιουργία και καθιέρωσή του, στην Αμερική, στο νότιο Μπρονξ τη δεκαετία του ‘70 μέχρι και τις αρχές του ‘90. Εστίασα στο τι είναι το χιπχοπ, πως διαδόθηκε στο χώρο, με τι γεγονότα και ποιους ανταγωνισμούς συνδέθηκε. Τι το φανέρωσε στο παγκόσμιο χάρτη της μουσικής βιομηχανίας και αναρωτήθηκα «αν έχει πεθάνει ή ζει ανάμεσά μας.» 1
Εικ. 1 προσωπικό αρχείο
Η εργασία παρουσιάστηκε στο μάθημα «Μεγάλος Αριθμός και Νοσταλγία» το 2017, ύπο την καθηγήτρια Ίριδα Λυκουριώτη» ως μια περφορμανς – spokenword για να οικειοποιηθεί τη δυναμική του χιπ χοπ ώστε να κατηγορήσει την απαρχή της εμπορευματοποίησης της με την υπογραφή του πρώτου άλμπουμ σε δισκογραφική εταιρία.
1
Αναφέρεται σε μια σύνεντευξη του John burger τον Οκτώβριο του 2002, που όπως λεει χαρακτηριστικα οι νεκροι ζουν μεσα μας. John Berger and Michael Silverblatt
1
Hip –Hop και ‘Ασυμμετρίες’: Κοινωνικές, χωρικές και γλωσσικές ασυμμετρίες I.
Εισαγωγή
II.
Hip-Hop
III.
Χώρος Πρόσβαση Διάχυση
IV.
Το παιχνίδι
V.
2
Διαγράμματα Mainstream - Underground
Εισαγωγή Μιλώντας για το Hip-Hop, πρέπει ανεπιφύλαχτα να το συσχετίσουμε με τους κοινωνικούς αγώνες των πόλεων και των κοινοτήτων, είτε με τo Κίνημα υπέρ των Κοινωνικών Δικαιωμάτων(1954-1968) 2είτε με τις εξεγέρσεις στο Λος Άτζελες το 1965 3 και το 1992 4 είτε με το περίφημο «δόγμα των σπασμένων παραθύρων» την περίοδο της θητείας του δημάρχου Rudy Julliani 5στη Νέα Υόρκη του 1998. Στη προσπάθεια να επανανοηματοδοτήσουμε τον ορισμό του hip-hop, θα πρέπει πρώτα να εντοπίσουμε και εν συνεχεία να διακρίνουμε τα «κακώς κείμενά» του. Κατά τη διάδοση αυτής της όχι και τόσο νέας μουσικής μορφής - από τα τέλη του 70’ μέχρι και σήμερα - έχουν συμβεί μια σειρά από γεγονότα τα οποία θέτουν υπό αμφισβήτηση τον ίδιο τον ορισμό του. Δηλαδή ‘παύει να εκφράζει τους «από τα κάτω», ή αυτούς και αυτές τουλάχιστον «από τη γειτονιά». Η ανάδυση των επίσημων και προωθούμενων συστηματικά από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης «χιπ-χοπ καλλιτεχνών» τείνει να μονιμοποιήσει κάτι που πριν χρόνια (αρκετά χρόνια) θεωρούνταν εξαίρεση. Η διαδικασία αυτή βεβαία υποστηρίζεται από τη μουσική βιομηχανία - και κατ’επέκταση από τα mass media που αυτή περιλαμβάνει. οι οποίες εντοπίζουν και προωθούν τα ‘ταλέντα-είδωλα’ της εκάστοτε γενιάς, αμβλύνοντας έτσι τον ριζοσπαστισμό μιας κατά τα άλλα λαϊκής και κοινωνικής καλλιτεχνικής έκφρασης. Το κέρδος και η μορφή. • • • •
•
Το αποκαλούμενο πέρασμα από «τις σιδερένιες στις χρυσές αλυσίδες» αναφέρεται στην ενσωμάτωση μαύρων καλλιτεχνών στη μουσική βιομηχανία, το πέρασμα από την τέχνη που εκφράζει την καταπίεση και την απελευθέρωση σε προϊόν υψηλής κυκλοφορίας και κερδοφορίας , το πέρασμα από την καλλιτεχνική έκφραση στο δημόσιο χώρο (πλατεία) στην εμπορική περφόρμανς στον ιδιωτικό χώρο (clubs, ‘καλά μαγαζιά’). Η έκφραση του δημιουργικού υποκειμένου θεαματικοποιείται ενώ παράλληλα αμβλύνεται η κοινωνικό-πολιτική οξύτητα του περιεχομένου του έργου του, το οποίο εγκαλείται προκειμένου να εμφυσήσει στο λαϊκό αίσθημα5 στο οποίο απευθύνεται. Καταλήγει σε όνειρα καταναλωτικά που εξυπηρετούν την καπιταλιστική οικονομία και αναπαράγουν στερεοτυπικές μορφές υποτέλειας όπως, την υποταγή της γυναίκας στον άνδρα, τον ατομικιστικό ηδονισμό ο οποίος συμβάλλει στην εμπέδωση της πεποίθησης ότι η κοινωνία είναι μια ζούγκλα μέσα στην οποία θα επιβιώσουν οι δυνατότερες/οι.
Στο παρακάτω δοκίμιο θα προσπαθήσω να αναδείξω γεγονότα και δεδομένα που μέχρι πρότινος παρέμεναν στο σκοτάδι, ενώ ευελπιστώ να εκφράσω την άποψη μου για αυτή τη τόσο παρεξηγημένη – μα σίγουρα δημοφιλή - μουσική έκφραση.
2
PublicEnemy – By The Time I Get To Arizona με αφορμή το πολιτικό θέμα που είχε προκύψει στην Aριζόνα των ΗΠΑ για το αν θα καθιστεί αργία η μέρα δολοφονίας του Martin Luther Kin gστις 4 Απριλίου 1968. Από το βιβλίο του ChuckD, μέλος των PublicEnemy, Fight the Power. 3 What Is A Man - WattsProphets 1970's όπουWatts από τα Watts Riotsτον Αύγουστο του 1963 εκφραζόμενοι με τη μορφή του spoken word προπομπό του Hip – Hop. 4 IceT - GottaLottaLove , Ice T ίσως από τους πιο σκληροπυρηνικούς ράπερς, με τραγούδια όπως το Copkiller. 5 "Broken Windows" The broken windows the oryisa criminological theory of the norm setting and signaling effect of urban disorder and vandalism on additional crime and antisocialbehavior δηλαδή ότι το σπάσιμο ενός παραθύρου ισοδυναμεί δυνητικά με ανώτερη ποινή από πλημμέλημα και θα πρέπει να θεωρηθεί κακούργημα οπότε αναβάθμιση της κατασταλτικής μηχανής.
3
Hip-Hop
Το Hip – Ηop λοιπόν, έχει αρκετές ερμηνείες το πως προήλθε. Άλλοι λένε ότι το Hip σημαίνει τώρα και το hop, ελπίδα ( hope), ο KRS–one δηλώνει ότιhipσημαίνει ‘γνώση’ και το hοp είναι ‘κίνημα, αντίληψη, το κίνημα συνείδησης’ 6.Ένας από τους πρωτοστάτες του κινήματος, o Africa Mambatta σε ερώτηση ,στο πανεπιστήμιο Cornell της Νέας Υόρκης, τι είναι αυτό που έκανε να επικρατήσει η συγκεκριμένη ονοματολογία δηλώνει ότι «από τα υπόλοιπα κλισέ που χρησιμοποιούσαν τα αδέρφια 7 του αυτό ήταν που του άρεσε περισσότερο σαν ήχος» ενώ χαρακτηριστικά λέει : «This is hip and when you feel that music you gotta hop to it, so that’s when we called it ‘hip-hop». 8 Πάντως το μόνο σίγουρο είναι πως όλες και όλοι συνδέθηκαν με αυτή τη λαϊκή μουσική έκφραση 9.Το χιπ χοπ μουσικά δεν ήταν τόσο ανοίκειο με τα μουσικά ακούσματα εκείνηςτης περιόδου. Το ντίσκο και το φανκ είχαν περιέλθει σε παρακμή οπότεη μετάβαση ήτανφυσική και καλοδεχούμενη. Γιαυτό τα πρώτα ακούσματα μοιάζουν περισσότερο με κάτι άλλο παρά με το γνώριμο ήχο που έχουμε διαμορφώσει για το χιπ χοπ. Στην αρχή, ο κυρίαρχος παίχτης ήταν ο Dj, αυτό που χαρακτήρισε το είδος ήταν τα breaks(το σταμάτημα και η επανάληψη ενός μοτίβου που «έσπαγε» τη μουσική ενότητα του όλου)του «μαέστρου» djόπου ήταν το σινιάλο για τα b-boysκαι τις b-girls (breakdancingboys/girls) ώστε να χορέψουν φανερώνοντας φιγούρες που έμοιαζαν αλλιώτικες. Έπειτα ήρθε, ο στιχουργικός εμπλουτισμός των MC(MasterofCeremonies) που συντρόφευε κοινό και dj ώστε να δημιουργείται μια συνεχόμενη διάδραση κοινού και mc. Επικοινωνία πομπού-δέκτη, ερωτόαπαντόντας σε φράσεις ο Mcπυροδοτούσε το κοινό σε κίνηση και ένταση.Το Graffitiεπίσης, είναι βασικόστοιχείο της χιπ χοπ κουλτούρας. Το λέρωμα τοίχων και τρένων με έντονη τη παραβατικότα των writer (των βαφιάδων) που αποτυπώνεται άρτια στη ταινία-ντοκυμαντέρ “StyleWars” του TonySilver και Henry Chalfant 10. Το χιπ χοπ είναι πολλά περισσότερα από ότι φαίνεται, δεν αποτελεί απλά μια μουσική, εκφράζει ίσως μια ολόκληρη γενιά ή καλύτερα γενιές 11σε παγκόσμια κλίμακα.
6
Krs One Ft. Marley Marl - Hip Hop Lives «Hip means to know It's a form of intelligence. To be hip is to be up-date and relevant Hop is a form of movement You can't just observe a hop You got to hop up and do it Hip and Hop is more than music Hip is the knowledge Hop is the movement Hip and Hop is intelligent movement 40 years of Hip Hop Documentary By KRS-One Breekpunt, Amsterdam 2013 7
Σ.σ. Εννοεί τους Love Bug Starski and Keith Cowboy from Grandmaster Flash and the Furious Five.
8
Jeff Chang ,How Hip-Hop Got Its Name ,Oct 10, 2014
9
. Άξιο αναφοράς, ο προπομπός του χιπ-χοπ το λεγόμενο spokenword όπου είναι μια acapella ( χωρίς μουσική υπόκρουση) στιχουργική ποιητική περφορμανς με περιεχόμενο δριμύ και κυρίως εκφρασμένο από τη μαύρη κοινότητα αφού οι καταβολές του προέρχονται από τη μακρά ιστορία των μαύρων της αφρικής. (βλ. Watts Prophets, Last Poets, Gill-Scot Heron, Sonia Sanchez) Spoken Word Wikipedia 10
Style Wars, Tony Silver, 1983 Jeff Chang, Hip Hop Generation, 2009, The Lavin Agency | Speakers Bureau
11
4
Χώρος, Πρόσβαση και Διάχυση Τη δεκαετία του ’70 το Bronxκαιγόταν, μεταφορικά και κυριολεκτικά, οι φωτιές ήταν καθημερινό φαινόμενο, οι λόγοι σχετικοί (κέρδη από γαιοκτήμονες, αντίδραση από το περιθώριο). Το προάστιο του Bronxέμοιαζε περισσότερο με νεκρόπολης πάρα ως μια οργανωμένη κοινότητα δίπλα στη χλιδή του Manhattanκαι της παραδεισένιας εικόνας της Νέας Υόρκης 12. Βία συμμοριών, δολοφονίες από αστυνομικούς, μια γενικευμένη εγκληματικότητα. Ο Africa Mambatta, όντας στους Black spades, τη μεγαλύτερη συμμορία, έπαιξε κομβικό ρόλο στην ενοποίηση των υπόλοιπων συμμοριών, με τη δημιουργία μίας, τη ZuluNation, με πρόσταγμα «ειρήνη, ενότητα, αγάπη, διασκέδαση»13. Τόσο στο ντοκιμαντέρ «Beatthis! A brief hip hop history» 14του 1983 όσο και στη ταινία «The Warriors” του 1979, παρουσιάζεται ακριβώς η παραπάνω συνθήκη, πως οι γειτονιές είχαν χωριστεί σε συμμορίες και έπειτα πως η κουλτούρα του χιπ-χοπ κατάφερε να εξομαλύνειτις εντάσεις. Ο Grand Wizard Theodore, αναφέρει «ήταν ένας τρόπος να εκτονώσεις όποια πίεση ένοιωθες» 15 στο πως δηλαδή οι νέοι, βάση του κοινωνικοπολιτικού υποβάθρου των προαστίων έβρισκαν καταφύγιο στη κουλτούρα, δημιουργώντας 16. Το Χιπ-Χοπ διαδόθηκε σαν αστραπή στα γκέτο, στις γειτονιές αλλά και στα κλαμπς του νότιου Bronx της Νέας Υόρκης στις αρχές της δεκαετία του ’70. Tο 1977 ένα μπλακαουτ ήταν το εφαλτήριο έναυσμα ώστε να προμηθευτούν τεχνολογικό εξοπλισμό (μείκτες, drummachine,μικρόφωνακλπ.) οι djκαι οι mcs από το Brooklynκαι το Bronxκαι τις τριγύρω περιοχές 17.Κυρίως, τα πάρτυ ήταν αυτό-οργανομένα σε κλειστούς ή ανοιχτούς χώρους άλλοτε ανοιχτά και άλλοτε κλειστά 18, αφού τα μετακινούμενα ηχητικά συστήματα το επέτρεπαν (sound systems) 19. Σε αντίθεση με τα πάρτυ στα κλαμπ ,όπως του dj και ραπερ dj Hollywood, η είσοδος ήταν αυξημένη συγκριτικά με αυτά των προαστίων, ενώ υπήρχε και κώδικας κατάλληλης ενδυμασίας (dress code) με αποτέλεσμα να αποκλείονται οι μη προνομιούχοι. Η πόλη και οι πολλαπλοί χώροι της αποτελούν το πυρήνα της καλλιτεχνικής παραγωγής του χιπ χοπ. Όσο και στη μουσική τόσο και στους στοίχους, η πόλη είναι ακουστικά παρούσα, ηχητικά τροποποιημένη έτσι ώστε οι ψηφιακές της υφές να αναπαράγουν το αστικό περιβάλλον. Επίσης, η ανταγωνιστική φύση του χιπχοπ έφερε χωρικές αντιπαλότητες ώστε να ενισχύεται εν μέρει ο τόπος ,με αποκορύφωμα τη διαχρονική διαμάχη East side με West side (οι καλλιτέχνες της ανατολικής και δυτικής μεριάς των ΗΠΑ). 20
12
South Bronx, "The Fire Next Door", 1977, CBS Report The Hip-Hop evolution, 2016 Netflix, S1 E1 The Foundation
13 14
Beat This!: A Hip-Hop History1984 BBC documentary film about hip-hop culture, directed by Dick Fontaine The Hip-Hop evolution, 2016 Netflix, S1 E1 The Foundation 16 AkuaNaru "The Block" , περιγράφει το περιβάλλον,τις συνθήκες, τα γεγονότα που είθισται να συμβαίνουν στα υποβαθμισμένακαι κατακερματισμένα οικοδομικά τετράγωνα ( Blocks ) 17 Wikipedia, New York City blackout of 1977 15
18
The Hip-Hop evolution, 2016 Netflix, S1 E1 The Foundation Τα SoundSystem προερχόμενα από τη παράδοση των τζαμαϊκανών στη ρέγκε μουσική τη δεκαετία του ’60, TheSonicavopolis,σελ. 16
19
20
That’s the Joint, The hip-hop Studies Reader, Murray Forman & Mark Anthony Neal, 2004 Routledge, New York-London
5
Tο Παιχνίδι Ήταν από τη πρώτη στιγμή ένα παιχνίδι για όλους και όλες, όπου κάθε φορά με τα χρόνια έμπαιναν νέοι όροι τέλεσης του, έτσι δημιουργήθηκε ένας ενδόμυχος μηχανισμός ανταγωνισμού όπου απέκλειε τους αναχρονηστές, τους πάλαι ποτέ φημισμένους όπως τον Dj Kool Herck και τους Grand Master Flash and Furious Five. Διαρκής σκοπός η πρωτοτυπία, το στυλ, ο τρόπος, εν ολίγοις η μορφή και η εξελιξή της. Τον Οκτώβρη του 1979 το παιχνίδι άλλαξε, η SylviaRobinsonεπιλέγει τρεις ερασιτέχνες ραπερ για την έκδοση του πρώτου χιπ-χοπ δίσκου, “Rapper’sdelight”που θα έβαζε τη φωτιά στη μουσική βιομηχανία καιαντίστοιχα στη κοινότητα. Έπειτα, οι επόμενοι δίσκοι έχαναν το πνεύμα των ζωντανών εμφανίσεων και προσπαθούσαν να απαντήσουν σε κάτι που δεν τους αντιπροσώπευεαφού για πολλούς – και κατά την αποψή μου – το χιπ χοπ ήταν τότε που πέθανε, ακόμα και απο τα δόντια ενός μικρού καρχαρία . 21 To 1982 όμως ένα τραγούδι, το “The Message” ενός από τους θεμελιωτές του παιχνιδιού ο Grandmaster Flash άλλαξε το περιεχόμενο που μέχρι πρότινος διοχετευόταν το χιπ-χοπ. Μίλησε για τη κοινωνία, την αδικία, τις αντιθέσεις, το δρόμο, για αυτά που συνέβαιναν καθημερινά στο νότιο Bronx. Έδωσε πνοή σε μια ολόκληρη γενιά επερχόμενων ραππερ ανά τον κόσμο, το περίφημο συνειδητό ραπ (conscious rap). Στην απέναντι όχθη, στη Καλιφόρνια και συγκεκριμένα στο Λος Άντζελες μια άλλη μορφή ραπ γεννιόταν. Το γκανγκστα ραπ (gangstarap), έκανε λόγια τις εικόνες μιας ωμής πραγματικότητας γεμάτη βία και ναρκωτικά, λόγια που λογοκρίθηκαν από το FBIλόγω της βιαιότητας που εξέπεμπαν 22, λόγια που αργότερα το έφεραν να ανταγωνίζεται παγκόσμια τη θέση του στη μουσική βιομηχανία με πορεία ανοδική.Κάθε χρόνο το hiphopαποφέρει 10 δις. δολάρια το χρόνο, ενώ το 2016 ξεπέρασε σε πωλήσεις κάθε άλλο είδος μουσικής 23. Ο ChuckD, από τους θρυλικούς PublicEnemy,στο βιβλίο του «FightThepower» 24αναφέρει «η βιομηχανία του θεάματος στηριζόταν πάντα σε μία μονόπλευρη συμφωνία με σκοπό την εξαπάτηση της μίας πλευράς. Και όπως και κάθε άλλη βιομηχανία, εξαρτάται άμεσα από την κοινότητα κι έχει να δώσει λόγο σε αυτήν» ενώ κανει λόγο «για δημιουργία δομών μουσικής προώθησης ως αντιπαράδειγμα σ’αυτήν» «O Clarkeκαι Jefferson (1976) πραγματεύονται τον οικονομικό παράγοντα ως βασικό συντελεστή της κοινωνικής ανάδρασης και της κοινωνικής ενσωμάτωσης των νεανικών υποπολιτισμών. Οι λειτουργίες [..] των υπολιτισμικών στυλ [..] προωθούν τα καθαρά καταναλωτικά και στιλιστικά χαρακτηριστικά τους, ενώ ταυτόχρονα αλλοιώνεται ή εξουδετερώνεται η δυναμική αντίστασης, κοινωνικής κριτικής και καινοτομίας που αντιπροσωπεύουν τα ιδιόμορφα και χαρακτηριστικά πρότυπα ζωής που έχουν επεξεργαστεί οι ομάδες αυτές»25 Ως απάντηση, λοιπόν, το μοντέλο των ανεξάρτητων δισκογραφικών εταιρειών, «παίρνοντας υπόψη του τους μηχανισμούς της αγοράς και διατηρώντας, αν και μέσα από τις συγκρούσεις, ρεαλιστικές σχέσεις με τη μουσική βιομηχανία και το εμπόριο»17 μπορεί να λειτουργήσει, όπως το κάνει ήδη με εγχειρήματα σαν τη Strange Famous 26 και την Anticon 27.
21
Can't Stop Won't Stop: A History of the Hip-Hop Generation,p.115 Jeff Chang, 2005 N.W.A. - Fuck Tha Police 1988 23 Hip-Hop: Billion-Dollar Biz , JULIE WATSON, feb 24. 2017, abcnews.go 24 Fight the Power , Chuck D ,σελ.163μτφΑΛΕΞΗΣΚΑΛΟΦΩΛΙΑΣ, εκδ. ΟΞΥ. 1998 25 ΝεανικέςΥποκουλτούρες ,σελ. 207 ΑντώνηςΕ. Αστρινάκης , ΠΑΠΑΖΗΣΗ, 1991 Clarke, J. & Jefferson, T. (1976): Working Class Youth Cultures, In: G. Mungjam& G. Pearson 26 Strange_Famous_Records Wiki 27 Anticon, Wiki 22
6
Διαγράμματα Underground – Mainstream Στα ακόλουθα διαγράμματα επιχείρησα να ακολουθήσω τη μεθοδολογία του George brecht ο οπόιος σε διάλεξη του John Cage δημιούργησε ένα διάγραμμα πέντε πόλων όπου ο κάθε πόλος είναι μέρος της διαδικασίας της μουσικής παραγωγής. Έτσι αντίστοιχα βγάζοντας τον 5ο πόλο που ήταν η Σημειογραφία(Notation) όπου δεν έχω κατανοήσει πλήρως προσπάθησα να αναδείξω τις σχέσεις που αναπτύσουν οι υπόλοιποι τέσσερεις πόλοι (Δημιουργός, Τεχνικοί, Τραγούδι, Ακροατήριο) στις αντίστοιχες σχέσεις παραγωγής του Underground και του Mainstream.
7
Εδώ παρατίθεται το διάγραμμα του John Cage
8
9