Ciekawostki z dziejów polskiej osady bartnej i pasieki
Około 10 tysięcy lat temu człowiek pozyskiwał miód, rabując go pszczołom. Rysunek z tego okresu na skale w grocie Arana koło Walencji w Hiszpanii przedstawia amatora słodkości, który wydobywa miód z gniazda pszczelego. Posługiwał się on dymem w celu uspokojenia pszczół.
Pszczoła miodna na obszarze między Odrą a Wisłą i Bugiem pojawiła się prawdopodobnie 10 tysięcy lat temu. 1
Pierwotnie terytorium Polski w 90% pokrywała olbrzymia puszcza leśna. Na nizinach rosły dęby, graby, buki, brzozy , olchy, osiki i lipy, na miejscach wyższych i suchszych sosny, świerki i jodły. Była to jedna puszcza pokrywająca prawie cały kraj. W XIV wieku zaczęto dopiero wyróżniać puszcze na poszczególnych obszarach kraju: Królewską, Kurpiowską, Białą, Białowieską i inne.
Około 1000 roku n.e. 25% Polski stanowiły już pola orne i sady, a 10% łąki i pastwiska. W XV wieku powierzchnia gruntów użytkowanych rolniczo wzrosła do 50% terytorium kraju. Dzisiaj lasy obejmują zaledwie 28% powierzchni Polski. Ogniem i toporem karczowano puszczę, pozyskując zagony ziemi ornej. Osadnicy nie stosowali żadnych nawozów i szybko wyjaławiali zdobyte role, co popychało ich na powrót do karczowania puszczy. Od XV wieku Polska była jednym z głównych dostawców drewna na rynki zachodnie, które spławiano drogą morską. 2
Puszcza jako środowisko życia człowieka była szkołą charakteru, kształtującą odwagę, bystrość umysłu i krzepę fizyczną. Ludność puszczańska trudniła się bartnictwem, smolarstwem, zbieraniem i suszeniem grzybów i jagód, rybołówstwem, kłusownictwem. Zobowiązana była dostarczać dziedzicom lub starostom ustaloną normę kłód, belek, korzeni smolnych, klepek, garnków glinianych, łyka, miodu, wosku, smoły i dziegciu.
Miód i wosk możemy nazwać cukrem i elektrycznością średniowiecza. Miód mianowano także „pszenicą” bartną. Ze wzmianki pisanej w „Spominkach Płockich” z 1339 roku dowiadujemy się, że Jabłonna była puszczańską osadą bartną, zobowiązaną do dostarczania 14 donic miodu na rzecz biskupstwa płockiego.
3
Jabłonowskie prawo bartne z ksiąg ławniczych dóbr Jabłonna, rozpoczętych w roku 1639 po pożarze, który strawił poprzednie akta ( w tym prawdopodobnie dawniejszy zapis owego prawa), przedstawia się następująco: „1. Na przód kiedy kto lubo z bartników jeden drugiemu, lubo i kto inszy z postronnych, pszczoły wyłupi winien gardło za taką szkodę. 2. Kiedy choinę [sosnę – przyp. aut.] utnie bartną, lubo i suchą, złotych polskich dwa winny [były przekazywane na potrzeby kościoła w Chotomowie- przyp. aut.] i chojnę powinien stawić temuż bartnikowi. 3. Kiedy kto komu znak zepsuje powinien dać winy złotych polskich dwa dworowi, a między bartniki drugie dwa i w kunie powinien siedzieć przez niedziel trzy n a każdą niedzielę przez Mszę poko się odprawi. 4. Kiedy kto komu gałąź na surowej sosni utnie, powinien dać winy dworowi groszy pięćdziesiąt i do kościoła wosku wrębów dwa. 5. Item, gdy kto znajdzie pszczoły rojące się, lub też w drewnie, winien je oddać bartnikowi. Za które powinien nagrodzić, to jest dać złotych polskich dwa, że to w nagrody. 6. Item, gdy kto znajdzie pszczoły w pustym drzewie, a wydrze, powinien dać grzywien do kościoła 3, do dworu 5.” Huberta Wajs, Bartnicy z Jabłonny i ich "prawo bartne" z XVII-XVIII w., "Sylwan" nr 10, 1984 Fragment książki „Chotomów, Jabłonna od wieków razem”, pod red. Poli Cudnej-Kowalskiej, Chotomów-Jabłonna 1998 4
Osady bartne płaciły daninę w miodzie, wosku albo pieniądzach. Każdy bartnik posiadał swój herb, którym oznaczał należące do niego barcie, dokumenty w urzędzie bartnym i w starostwie, eksportowane na zachód kadzie z miodem i kamienie wosku. Herb był potwierdzeniem jakości sprzedawanego towaru. W średniowieczu kupcy polscy eksportowali miód i wosk do bezleśnych krajów Europy i świata drogą morską. Na rynku krajowym mieszkańcy puszczy wymieniali miód, wosk, skóry, bursztyn, drzewo na zboże, sól, tkaniny, żelazo, proch, ołów i bydło. Nazwę pszczoła miodna (Apis mellifera) użył po raz pierwszy Karol Linneusz w roku 1758. Opisał on pszczołę środkowoeuropejską, zwaną też ciemną lub czarną pszczołą północnej Europy. 5
Pierwszym gatunkiem drzewa zasiedlanego przez pszczoły była sosna. Do wyrobu barci używano też lip, wiązów, jodeł, świerków, dębów. Aby zwiększyć grubość pnia na barć ucinano wierzchołek drzewa i przykrywano je z wierzchu korą brzozową lub deską, zabezpieczając przed zamakaniem. Bazę pokarmową pszczoły w lesie stanowią: drzewa (klon, lipa, olcha, wiąz, topola, jarzębina, grab, brzoza, dąb, osika), krzewy (kruszyna, leszczyna, dereń, wierzby), krzewinki (malina, jeżyna, żarnowce, wrzos, borówka czernica, borówka brusznica), zioła (wierzbówka kiprzyca, trędownik bulwiaty, starzec, nawłoć). W okresie średniowiecza główną roślinność miododajną lasów stanowiły lipy i wrzosy. Miód pobierano raz w roku wczesną jesienią. Główne regiony bartne w Polsce od XVI do XVIII wieku leżały po prawej stronie Wisły, wzdłuż Narwi, Bugu i Sanu. 6
Na przełomie XVIII/XIX wieku pszczoła miodna została „wyprowadzona” z lasów do pasiek przyzagrodowych. Człowiek nie musiał chodzić do boru i pracować na wysokości. Mniejsze stało się ryzyko kradzieży miodu lub zniszczenia barci. Postępowało udomowienie pszczół. W XIX wieku w okresie pasiecznictwa przyzagrodowego bazę pokarmową pszczoły miodnej stanowiły: rośliny uprawne (gryka, rzepak ozimy, koniczyna biała, koniczyna czerwona, seradela), rośliny sadownicze (jabłonie, śliwy, wiśnie, grusze, krzewy owocowe), rośliny pokarmowe użytków zielonych (mniszek lekarski, koniczyna różowa, koniczyna czerwona, rzeżucha łąkowa, chabry), rośliny zadrzewień śródpolnych (robinia akacjowa, klon, lipa drobnolistna, wierzby, jesion, drzewa i krzewy owocowe). Najstarsza książka o pszczelnictwie nosi tytuł „Nauka koło pasiek z informaciey Pana Walentego Kąckiego Anno M.D. CXII w Komarnie u mnie Jana Ostroroga, wojewody poznańskiego spisana”. Wydana w Zamościu w 1614 roku. W świecie bez pszczół łyżka miodu kosztowałaby tyle, co kawior. Niewiele tańsze byłyby jabłka.
7
Bibliografia:
J. Banaszak, Pszczoły i las, Alegoria, Warszawa 2010 F. A. Ossendowski, Puszcze polskie, Wydawnictwo polskie, Wydawnictwo LTW 2011 J. Szczepański, Powiat Legionowski, Agencja Wydawnicza „Egros”, Warszawa 2011 R. Wróblewski, Barcie, kłody, kószki i ule polskie, „Sądecki Bartnik”, Nowy Sącz 1998 R. Wróblewski, Wierzenia i obyczaje pszczelarzy polskich, „Sądecki Bartnik”, Nowy Sącz 1998
8