در آمدي بر ادبيات داستاني

‫بسمه تعالي‬

‫»درآمدي بر ادب ّيات داستاني«‬ ‫ادبّيات داستاني از پربارترين و باشكوه ترين بخش هاي ادبّيات فارسي به‬ ‫شمار ميآيد‪ .‬مطالعه و تحقيق دربارة آثار اين بخش از ادبّيات ما را در بازشناخت ادب و‬ ‫فرهنگ ايراني و تأثيرپذيري آن از فرهنگ اروپايي در سدة اخير ياري خواهد كرد‪.‬‬ ‫منظور از ادبّيات داستاني ) ‪ ( Fiction‬آثار منثوري است كه ماهّيت‬ ‫صهها‪ ،‬داستانهاي كوتاه‪ ،‬رمان و انواع وابسته به آنها را »ادبّيات‬ ‫داستاني و تخّيلي دارند‪ .‬ق ّ‬ ‫داستاني« ميگويند‪ .‬بنابراين‪ ،‬منظومههاي غنايي و بزمي نظير »ويس و رامين« فخرالّدين‬ ‫اسعد گرگاني و »خسرو و شيرين« نظامي و حماسة »شاهنامه« ابوالقاسم فردوسي در اين‬ ‫حيطه قرار نميگيرد‪.‬‬ ‫گونه گوني در ادبّيات داستاني گذشتة ما چشمگير و چشمنواز است‪ .‬در يك‬ ‫صه ههاي منثور گذشته را به انواع زير ميتوان تقسيم كرد‪‌ :‬‬ ‫تقسيمبندي كلّي ق ّ‬ ‫صه هايي در فنون و رسوم كشور داري و آيين فرمانروايي‪ ،‬مملكت داري‪ ،‬لشكركشي‪،‬‬ ‫‪–1‬ق ّ‬ ‫بازرگاني‪ ،‬علوم رايج زمان‪ ،‬عدل و سيرت نيكوي پادشاهان و وزيران و اميران ؛ مانند‬ ‫حكايتهاي »آداب الحرب و ال ّ‬ ‫شجاعه« فخر مدّبر)مبارك شاه( و سياست نامه )ِسيرالملوك(‬ ‫خواجه نظام الملك توسي؛‬ ‫صههايي در شرح زندگي و كرامات عارفان و بزرگان ديني و مذهبي چون حكايتهاي‬ ‫‪-2‬ق ّ‬ ‫اسرارالّتوحيد و تذكرةالوليا؛‬ ‫صههايي در توضيح و شرح مفاهيم عرفاني‪ ،‬فلسفي و ديني به وجه تمثيل يا نمادين‬ ‫‪-3‬ق ّ‬ ‫)سمبليك( مانند »عقل سرخ« و »آواز پرجبرئيل« سهروردي ؛‬ ‫صههايي كه جنبههاي واقعي و تاريخي و اخلقي آنها به هم آميخته‬ ‫‪-4‬ق ّ‬ ‫است و بيشتر از نظر نثر و شيوة نويسندگي به آنها توّجه ميشود؛ مانند »مقامات حميدي«‬ ‫تأليف حميدالّدين بلخي و گلستان سعدي كه نوعي مقامه است‪.‬‬ ‫صههايي كه جنبة تاريخي دارد واغلب درضمن وقايع كتابهاي‬ ‫‪-5‬ق ّ‬ ‫صههاي »تاريخ‬ ‫صه هاي »تاريخ بيهق« تأليف علّيبن زيدبيهقي و ق ّ‬ ‫تاريخي آمده است‪ :‬مانند ق ّ‬ ‫بيهقي« تأليف ابوالفضل محّمد بيهقي‪.‬‬ ‫صههايي كه از زبان حيوانات روايت ميشود و درآنها نويسنده اعمال‬ ‫‪-6‬ق ّ‬ ‫و احساسات انسان را به حيوانات نسبت ميدهد‪ :‬مانند »گليله ودمنه« ابوالمعالي نصر ّ‬ ‫ا منشي‬ ‫‪1‬‬

‫بسمه تعالي‬

‫صهها )افسانههاي تمثيلي( در‬ ‫و »مرزبان نامه« مرزبان بن رستم بن شروين‪ .‬به اين نوع ق ّ‬ ‫ادبّيات خارجي فابل ) ‪ ( Fable‬ميگويند‪.‬‬ ‫صههاي »قابوس نامه«‬ ‫صه هايي كه درزمينة تعليم و تربيت است ؛ مانند ق ّ‬ ‫‪–7‬ق ّ‬ ‫عنصرالمعالي قابوس بن وشمگير و »چهارمقاله« احمد عروضي سمرقندي و »اخلق‬ ‫ناصري« خواجهنصيرالّدين توسي‪.‬‬ ‫صه هاي‬ ‫حكم فارسي و عربي تنظيم شده است ؛ مانند ق ّ‬ ‫‪-8‬ق ّ‬ ‫صههايي كه براي امثال و ِ‬ ‫»بريدالّسعاده« محّمدبن غازي ملطيوي و »لطايف المثال« رشيدالّدين و طواط‪.‬‬ ‫صههايي كه محتواي گوناگون دارد؛ از معرفت آفريدگار و معجزات پيامبران و‬ ‫‪-9‬ق ّ‬ ‫كرامات اوليا و تاريخ پادشاهان و احوال شاعران و گروههاي مختلف مردم تا شگفتيهاي‬ ‫درياها‪ ،‬شهرها و حيوانات‪» .‬جوامع االحكايات و لوامع الروايات« عوفي نمونهاي از اين‌‬ ‫كتابهاست‪.‬‬ ‫صههايي كه حاوي سرگذشتها و ماجراهاي شاهان‪ ،‬بازرگانان و‬ ‫‪ - 10‬ق ّ‬ ‫مردان و زناني گمنام است كه برحسب تصادف‪ ،‬با وقايعي عبرتانگيز و حكمتآموز و‬ ‫صهها به زبان ساده و رايج روزگار خود بازگو‌‬ ‫حوادثي شگفت روبه رو شده ااند‪ .‬اين ق ّ‬ ‫صه ها جنبة پهلواني‪ ،‬سلحشوري و‬ ‫صههاي عاميانه« مينامند‪ .‬دراين ق ّ‬ ‫شدهاند و آنها را »ق ّ‬ ‫حماسي فراوان است؛ مانند »سمك عّيار« و »اسكندرنامه«‪ .‬برخي از آنها نيز بيشتر‬ ‫سرگرمكننده است تا عبرتآموز مانند »هزارويكشب«‪.‬‬ ‫ادبّيات داستاني جديد تقريبا ً از اوايل مشروطّيت و تحت تأثير ادبّيات اروپايي‬ ‫درايران آغاز شد‪ .‬بعد از نهضت مشروطّيت‪ ،‬نويسندگان كوشيدند كه به مسائل اجتماعي و‬ ‫رنجهاي بشري و طبقات محروم جامعه بپردازند و عليه زور و بيعدالتي برخيزند و رسالت‬ ‫اجتماعي و وجداني خود را انجام دهند‪ .‬از اين رو تحت تأثير ادبّيات داستاني غرب از اسلوب‬ ‫صهنويسي گذشته فاصله گرفتند و با آموختن اصول فّنيِ داستان نويسيِ غرب‪ ،‬رمان‬ ‫ق ّ‬ ‫گونه ههايي توأم با انتقادهايي ُتند و مستقيم و گاه آميخته به هجو از اوضاع اجتماعي ايران‌‬ ‫نوشتند‪.‬‬ ‫دهة آغازين سال ‪ 1300‬شمسي دوراني تعيين كننده براي ادب معاصر به‬ ‫ويژه داستان نويسي است ؛ چرا كه دراين زمان كه نخستين نمونههاي رمان اجتماعي در پاسخ‬ ‫به مقتضيات اجتماعي و فرهنگي پديد آمدند‪.‬‬ ‫از مشهورترين و برجستهترين داستان نويسان معاصر ايران سّيدمحّمدعلي جمالزاده‪،‬‬ ‫صادق هدايت و جلل آل احمد را ميتوان نام برد‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫بسمه تعالي‬

‫جمال زاده با تكيه بر فرهنگ عاّمه و زباني روان‪ ،‬ساده و طنزآلود‪ ،‬قالب‬ ‫داستان را براي جمع آآوري و حفظ امثال و حكِم عاّمه به كار ميگيرد‪‌ .‬‬ ‫آل احمد‪ ،‬بازباني ويژه درنثر‪ ،‬ايجازي درخشان و داستانهايي واقع گرايانه و‬ ‫تمثيلي)مانند مديرمدرسه‪ ،‬نون والقلم و سرگذشت كندوها( به بيان علّتهاي شكست سياسي ـ‬ ‫اجتماعي هم نسلن و فساد و تباهي عصر خويش ميپردازد‪.‬‬ ‫درپي وقوع انقلب اسلمي‪ ،‬دورهاي متفاوت در ادبّيات جديد ايران آغاز شده‬ ‫است كه ضمن داشتن پيوند با گذشته از كيفّيتي تازه و بديع برخوردار است‪ .‬داستان نويسان‬ ‫جوان و مستعد در حوزة داستان كوتاه و داستانهاي كودك و نوجوان به تجربه هايي تازه‬ ‫دست يافتهاند و نهال ادبّيات داستاني جديد را روز به روز بالندهتر و شكوفاتر ميسازند‪ .‬‬

‫‪3‬‬