Jarosław Górniak – LAUDACJA DLA PROFESORA PIOTRA SZTOMPKI

LAUDACJA DLA PROFESORA PIOTRA SZTOMPKI

Alma Mater Jagellonica nadaje tytuł profesora honorowego Uniwersytetu Jagiellońskiego wyjątkowo oszczędnie – najczęściej jednej osobie w roku, swoim najwybitniejszym luminarzom. Do tego kręgu „mężów dojrzałością rady znakomitych” bezspornie należy prof. Piotr Sztompka. Na tę powszechnie podzielaną opinię zasłużył sobie, wnosząc wybitny wkład w światowy rozwój socjologii poprzez swoje publikacje, które uzyskały szeroki rezonans w nauce światowej oraz udział w międzynarodowym życiu akademickim, atakże mistrzowski poziom wnauczaniu kolejnych pokoleń socjologów wKrakowie iznakomitych uniwersytetach za granicą, zaangażowanie w pracę na rzecz macierzystego Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz pełnienie funkcji autorytetu intelektualnego dla opinii publicznej twórczo i głęboko interpretującego zjawiska zachodzące w życiu społecznym.

Profesor Piotr Sztompka należy do elitarnego grona polskich uczonych szeroko znanych i cenionych na świecie. Jego książki, najczęściej wydawane w języku angielskim, ukazały się w przekładach na kilkanaście języków, w tym chiński, japoński, indonezyjski, perski czy rosyjski. Jest członkiem Academia Europaea oraz American Academy of Arts and Sciences. W1995 otrzymał prestiżową nagrodę New Europe Prize for Education and Research, przyznawaną przez sześć instytutów badań zaawansowanych zEuropy iStanów Zjednoczonych, a w 2005 roku Nagrodę im. Pitirima Sorokina za wybitne osiągnięcia w socjologii nadaną przez Rosyjskie Towarzystwo Socjologiczne. Jest doktorem honorowym czterech uniwersytetów, w tym w Moskwie i Sztokholmie. Pełnił z wyboru funkcję członka zarządu, wiceprezydenta i, wlatach 2002–2006, najbardziej prestiżową dla socjologa – funkcję prezydenta International Sociological Association.

Cieszy się też Profesor zasłużonym prestiżem w kraju. Jest, między innymi, członkiem rzeczywistym Polskiej Akademii Nauk i Polskiej Akademii Umiejętno-

Anna Wojnar

Prorektor UJ prof. Jarosław Górniak podczas wygłaszania laudacji dla prof. Piotra Sztompki

ści, laureatem Nagrody Fundacji na rzecz Nauki Polskiej, siedmiokrotnym laureatem Nagrody Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego za osiągnięcia naukowe, dwukrotnym laureatem akademickiej Nagrody Prezesa Rady Ministrów i Kawalerem Krzyża Komandorskiego z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski. Także Alma Mater uhonorowała Go wszystkimi swoimi godnościami honorowymi: medalem Merentibus, złotym medalem Plus Ratio Quam Vis oraz Laurem Jagiellońskim w pierwszej edycji.

Wymieniam te wybrane przejawy uznania, by zilustrować odzew, z jakim spotkały się wyniki Jego wybitnej aktywności naukowej. Powstały one w toku kariery naukowej, która może być współczesnym wzorcem dla młodych naukowców, choć wwiększości rozwijała się wczasach bez porównania trudniejszych, poczynając od możliwości podróżowania po świecie i dostępu do literatury, a kończąc na wolności badań naukowych.

Piotr Sztompka urodził się w 1944 roku wWarszawie, ale już po roku rodzice przenieśli się do Krakowa, gdzie ojciec, Henryk Sztompka – wybitny pianista, uczeń Ignacego Jana Paderewskiego – objął stanowisko profesora wPaństwowej Wyższej Szkole Muzycznej. Jak wspomina Piotr Sztompka, przywilej podróżowania po świecie z koncertami, którym cieszył się ojciec, wnosił w jego życie „powiew świeżego powietrza” ze świata bogactwa, wolności iuśmiechniętych ludzi, apozycja ojca wkręgach intelektualnych iartystycznych dawała dostęp do amerykańskiej prasy otrzymywanej z konsulatu. Szybko zagościła w nim chęć włączenia się w ten świat, a jako klucz do niego postrzegał dobre opanowanie języka angielskiego iwykonywanie międzynarodowej profesji – uczonego *. Początkowo wybrał studia fizyki na Uniwersytecie Jagiellońskim, ale jeszcze przed rozpoczęciem nauki zmienił decyzję i postanowił studiować prawo. Wkrótce, zainspirowany wykładami profesorów Marii Boruckiej-Arctowej i Marka Waldenberga, podjął równolegle studia na socjologii, gdyż – jak wspomina – ta była nie tylko ciekawa, lecz także bardzo amerykańska. Po studiach krótko pracował na Wydziale Prawa UJ, a następnie

w krakowskim oddziale PAN. W 1970 roku obronił na UJ, pod kierunkiem prof. Kazimierza Dobrowolskiego, pracę doktorską, która stała się jego pierwszą książką: Metoda funkcjonalna w socjologii i antropologii społecznej (Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1971), już wtedy nagradzaną. Dwa lata później wyjechał w ramach stypendium Fulbrighta na staż na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley, a następnie na Uniwersytecie Harvarda. W czasie tego pobytu napisał pierwszą książkę wjęzyku angielskim: System and Function: Toward a Theory of Society, którą opublikował w prestiżowym wydawnictwie Academic Press w roku 1974. Ta praca zyskała mu rozgłos wśród amerykańskich socjologów i wzbudziła zainteresowanie jednego z najwybitniejszych socjologów XX wieku – Roberta K. Mertona, który stał się mistrzem naukowym, a następnie przyjacielem Piotra Sztompki. W Berkley zaprzyjaźnił się zJeffreyem C. Alexandrem, późniejszym wybitnym teoretykiem socjologii, z którym w przyszłości opublikuje wspólne prace, wtym książkę zroku 1990 Rethinking Progress (Unwin and Hyman, Boston) oraz zbiorową pracę z roku 2004 Cultural Trauma and Collective Identity (California University Press, Berkeley). Po powrocie zUSA, w1974 roku, habilitował się w oparciu o książkę Teoria i wyjaśnienie: z metodologicznych problemów socjologii (PWN, Warszawa 1974) i rozpoczął pracę na Uniwersytecie Jagiellońskim na stanowisku docenta i kierownika Zakładu Socjologii Teoretycznej, którym kierował do przejścia na emeryturę.

Wciągu kolejnych 20 lat prof. Sztompka publikował swoje prace wyłącznie po angielsku. W1979 ukazała się jego ważna książka: Sociological Dilemmas: Toward Dialectic Sociology (Academic Press, New York), w której proponuje rozwiązanie metodologicznych dylematów socjologii wywiedzionych z prac klasyków tej dyscypliny przez podejście dialektyczne inspirowane dziełami Karola Marksa. W1980 roku uzyskał woparciu onią tytuł naukowy profesora nadzwyczajnego jako jeden z najmłodszych w Polsce. Swoją pracę w Instytucie Socjologii UJ łączył z aktywnością zagraniczną: przez 15 lat regularnie prowadził kilkumiesięczne wykłady w USA, najpierw przez pięć lat na Uniwersytecie Columbia, na zaproszenie Roberta Mertona, a następnie przez 10 lat na Uniwersytecie Kalifornijskim w Los Angeles na zaproszenie Jeffreya Alexandra. Był też zapraszany na liczne konferencje i odczyty w wielu krajach oraz rozpoczął działalność w Międzynarodowym Stowarzyszeniu Socjologicznym (ISA). Od 1970 roku występował z referatami na wszystkich Światowych Kongresach Socjologicznych, zwyjątkiem kongresu w Meksyku, który odbywał się w czasie, gdy w Polsce wprowadzony został stan wojenny. W 1979 roku był współzałożycielem i pierwszym przewodniczącym Komitetu Teorii w ISA, aw1994 został wybrany do Komitetu Wykonawczego tego stowarzyszenia, by po czterech latach zostać wiceprezydentem, a po następnych czterech – prezydentem. Inspirowany wydarzeniami Polsce wlatach 1980–1981, zwrócił swoje zainteresowanie ku ruchom społecznym, publikując na ten temat artykuły oraz przedstawiając referaty. W latach 1984–1985 prowadził studia nad ruchami społecznymi w The University of Michigan w Ann Arbor w ramach stypendium American Council of Learned Societies. W tym czasie podjął także kwerendę w prywatnym archiwum Roberta Mertona w Nowym Jorku, która była istotnym elementem pracy nad monografią dotyczącą tego wybitnego uczonego, którą Piotr Sztompka opublikował w 1986 roku: Robert K. Merton: An Intellectual Profile (St. Martin’s Press, New York 1986, Macmillan, Londyn 1987; wydanie chińskie w 2009 roku w Pekinie). Ta książka stała się podstawą uzyskania w 1987 roku tytułu profesora zwyczajnego.

Studia nad ruchami społecznymi oraz wydarzenia 1989 roku były kontekstem, z którego wyrosło zainteresowanie prof. Sztompki teorią rewolucji i ujęciem relacji podmiotowości i struktury w społeczeństwie w postaci teorii stawania się społeczeństwa, która odtąd była kluczowym elementem rozwijanej przez Profesora teorii socjologicznej. Wynikiem pracy nad tym zagadnieniem jest książka Society in Action: the Theory of Social Becoming (Polity Press, Cambridge 1991). W1993 roku wwyniku prac prowadzonych w latach 1990–1991 w Swedish Collegium for Advanced Studies in the Social Sciences ukazała się w oksfordzkim Blackwellu The Sociology of Social Change (Blackwell, Oxford 1993), monografia, w której teoria stawania się społeczeństwa jest odniesiona do klasycznych teorii zmiany społecznej. Ta książka dosłownie obiegła świat iweszła do kanonu lektur socjologicznych. Tom ten ukazał się wtłumaczeniach na język hiszpański (dwa wydania), portugalski, rosyjski (dwa wydania), indonezyjski (dwa wydania), japoński, chiński, perski, ukraiński iwreszcie, w2005 roku, polski. Przyniosła też Piotrowi Sztompce szerokie, wykraczające poza krąg anglosaski, międzynarodowe uznanie owocujące wspomnianą New Europe Prize, noszącą zwyczajowe miano „małego Nobla”, oraz członkostwo w zagranicznych i polskich akademiach.

Anna Wojnar

Od lewej: rektor UJ prof. Jacek Popiel, prorektor UJ prof. Jarosław Górniak i prof. Piotr Sztompka

Profesor jest teoretykiem, ale jego prace były i są głęboko inspirowane zachodzącymi wspołeczeństwie procesami. Pod wpływem transformacji postkomunistycznej wskazał w szeroko cytowanym artykule Intangibles and Imponderables of Postcommunist Transition („Studies in Comparative Communism” nr 3/1991) na kulturowe i mentalne czynniki zmiany społecznej. Opublikował na ten temat serię artykułów wczasopismach ipracach zbiorowych zagranicznych i krajowych. Uogólnieniem tego wątku jego pracy była książka Trust: a Sociological Theory, którą w 1999 roku wydało Cambridge University Press (kilka lat później ukazała się po chińsku). W trakcie pobytu w Center of Advanced Studies wStanfordzie powstały zręby teorii traumy kulturowej jako podstawy wyjaśnienia problemów i pułapek transformacji postkomunistycznej. Zarys tej teorii został przedstawiony w wydanej w Polsce książce Trauma wielkiej zmiany (Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 2000), a następnie rozwinięty w pracy zbiorowej Cultural Trauma and Collective Identity (California University Press, Berkeley 2004).

Nowe stulecie przyniosło powrót do publikacji w języku polskim. Towarzyszyła mu troska o porządkowanie teoretycznego pola socjologii oraz kształcenie adeptów tej dyscypliny. W2002 roku ukazała się Socjologia: analiza społeczeństwa (Znak, Kraków) – książka pomyślana jako podręcznik, a będąca w istocie oryginalną syntezą socjologii jako nauki, ufundowaną na bazie wypracowanego wcześniej podejścia teoretycznego. Ta obszerna książka stała się bestsellerem literatury naukowej w Polsce, osiągając nakład ponad 60 tysięcy sprzedanych egzemplarzy, wydanych bez dotacji ze środków publicznych. Nauczaniu socjologii służyły i nadal dobrze służą także: zredagowany przez Piotra Sztompkę i Marka Kucię zbiór tłumaczonych, fundamentalnych tekstów socjologicznych Socjologia: lektury (Znak, Kraków 2005) oraz zbiór opracowanych we współpracy z Małgorzatą Bogunią-Borowską Socjologia życia codziennego (Znak, Kraków 2008). Prace te weszły do kanonu nauczania socjologii w Polsce. W 2007 roku ukazała się także, dwukrotnie poszerzona ina nowo napisana w języku polskim, wersja Trust: a Sociological Theory pod tytułem Zaufanie: fundament społeczeństwa (Znak, Kraków), a w 2016 roku monografia Kapitał społeczny: Teoria przestrzeni międzyludzkiej (Znak, Kraków), która rozszerza rozważania o czynnikach kształtujących stosunki międzyludzkie o kolejne, obok zaufania, aspekty moralne: lojalność, solidarność iwzajemność. Rok 2020 przyniósł niespodziankę w postaci autorskiego Słownika socjologicznego: 1000 pojęć, wydanego również przez krakowskie wydawnictwo Znak. Przymiotnik „autorski” jest tu jak najbardziej na miejscu, gdyż słownik jest zbiorem oryginalnych definicji osobiście wybranego tysiąca kluczowych dla socjologii pojęć. W2021 roku ukaże się trzecie wydanie Socjologii, rozszerzone z 26 do 40 rozdziałów.

Jest też prof. Sztompka pasjonatem fotografii. Swoim obiektywem – czy raczej „subiektywem”, jak to sam określa – utrwala odwiedzane na całym świecie miejsca, które przykuły jego uwagę bądź

ze względu na swój urok, bądź oryginalność, azwłaszcza ze względu na społeczne znaczenie. Własnymi fotografiami społecznymi zilustrował swoją Socjologię. Wybrane przez niego zdjęcia z podróży były prezentowane na wystawach w Collegium Maius i zostały utrwalone w okolicznościowych katalogach wystaw. Ta pasja stała się też zaczynem refleksji nad wykorzystaniem fotografii w badaniach socjologicznych, które przyniosły kolejną monografię prof. Sztompki: Socjologia wizualna: fotografia jako metoda badawcza (Znak, Kraków 2004), wydaną także w Moskwie i Pradze po rosyjsku i czesku. Jej dopełnieniem była antologia klasycznych tekstów Fotospołeczeństwo (Znak, Kraków 2012).

Liczby nie oddają bogactwa i głębi dorobku naukowego, ale też mają swoją podsumowującą wymowę: prof. Piotr Sztompka opublikował 35 książek, zczego 16 to monografie autorskie, oraz ponad 200 artykułów naukowych. Jego prace ukazały się w15 językach. Google Scholar znalazł ponad 23 tysiące cytowań jego prac, a indeks Hirscha ustalił na poziomie 53.

Wspomniane już zostały zasługi prof. Sztompki w zakresie publikacji ukierunkowanych na kształcenie socjologów. Nie sposób jednak nie wspomnieć o jego mistrzostwie w zakresie klasycznego wykładu akademickiego. Sam jako student miałem okazję się o tym przekonać, wybierając wszystkie wykłady, które Profesor oferował w trakcie moich studiów. Niezwykła umiejętność wydobywania kluczowych elementów prezentowanych koncepcji teoretycznych i ich systematycznej i klarownej prezentacji oraz wysoka kultura słowa – to cechy wykładów, które do dziś pozostają w mojej pamięci. Wypromował 25 doktorów, wśród których byli późniejsi profesorowie Uniwersytetu Harvarda, University College London oraz profesorowie tytularni Uniwersytetu Jagiellońskiego i Akademii Górniczo-Hutniczej. Redaguje w Wydawnictwie Scholar serię podręczników z zakresu subdyscyplin socjologii, w której ukazało się dotychczas siedem ważnych tomów. Publikował artykuły poświęcone problematyce kształcenia i wychowawczej roli uniwersytetu oraz wygłaszał w kraju i na forum międzynarodowym referaty dotyczące wykorzystania materiałów wizualnych w nauczaniu akademickim. Od 2003 roku naucza także w Wyższej Szkole Europejskiej im. Księdza Józefa Tischnera. Obecnie wykłada o kapitale społecznym w Szkole Doktorskiej Nauk Społecznych UJ oraz o teoriach ruchów społecznych i rewolucji w Instytucie Socjologii.

Był też Piotr Sztompka animatorem debaty o polskim szkolnictwie wyższym i kulturze akademickiej oraz inicjatorem i głównym organizatorem Kongresu Kultury Akademickiej oraz współredaktorem, z Krzysztofem Matuszkiem, tomu podsumowującego ten kongres. Przewodniczył także Radzie Programowej Kongresu Kultury Polskiej, który również odbył się na UJ. Nie unika zaangażowania w publicystykę poświęconą diagnozie zjawisk kryzysowych w społeczeństwie, w tym zwłaszcza destrukcji zaufania i więzi społecznych oraz obronie standardów demokratycznego państwa prawa. Jego wystąpienia odbiły się szerokim echem w opinii publicznej.

Angażował się też w obowiązki organizacyjne na macierzystej uczelni: pełnił funkcję dyrektora Instytutu Socjologii i prodziekana Wydziału Filozoficznego,