Świat na dłoni by Amconex Sp. z o.o.

CZASOPISMO, KTÓRE OTWORZY PRZED TOBĄ ŚWIAT ❱ 11 ❱ LISTOPAD 2014 ❱ 3,99 ZŁ (W TYM 8% VAT)

ZŁ

NOWE RUBRYKI Wystarczą 4 minuty, by poczuć się jak PO DAWCE KOKAINY! POWIEMY WAM, DLACZEGO OD MIŁOŚCI BLISKO DO OBSESJI

Jak działa

miłość?

WIKINGOWIE Dlaczego drżała przed nimi cała Europa?

01.indd 1

SZCZURY SĄ JESZCZE GROŹNIEJSZE, NIŻ MYŚLICIE

JESTEŚMY GOTOWI NA KONTAKT Z CYWILIZACJĄ POZAZIEMSKĄ?

Czy obcy będą przyjaźnie nastawieni?

Przeżyją nawet wybuch jądrowy!

16.9.2014 12:42:56

Hovenring

CIEKAWOSTKA MIESIĄCA

zajímavost měsíce

albo kawałek nieba dla rowerzystów

AUTOR: LENA SZYMAŃSKA

FOTO: WIKIMEDIA.ORG

NA ROWERZE BEZ OBAW Holenderscy rowerzyści bezpiecznie jeżdżą po rondzie zawieszonym nad ruchliwym skrzyżowaniem

tym, że Holandia jest prawdziwym rajem dla rowerzystów, mogą przekonać się ci, którzy podróżują jednośladem między miastami Eindhoven, Veldhoven a Meerhoven. Ruch na ścieżkach

rowerowych znacznie przewyższył pojemność dróg, a na krzyżówkach często dochodziło do wypadków. Architekci zaproponowali rozwiązanie: okrągły most dla rowerów. Cała konstrukcja jest zawieszona na linach,

Drodzy Czytelnicy, Kim jesteśmy?

ŚWIAT NA DŁONI tworzy zespół młodych redaktorów, którzy wcześniej współpracowali z czasopismami 21.WIEK, 21.WIEK Extra, 21.WIEK Panorama, 21.WIEK History revue i ENIGMA: Klucz do tajemnic. Piszcie do nas: redakcja.swiat@ amconex.pl

03.indd 1

w tym numerze przygotowaliśmy dla Was naprawdę bombową dawkę niezwykle interesujących tematów, dlatego bez zbędnych wstępów przejdę do zaprezentowania Wam niektórych z nich. Jeśli zaciekawił Was temat z okładki, z pewnością się nie zawiedziecie, bo w artykule Jak działa miłość? poznacie jej sekrety. Czy wiedzieliście na przykład, że zakochanie uruchamia w mózgu te same receptory, co dawka kokainy? Albo że utrata ukochanej osoby wywołuje prawdziwy, ﬁzyczny ból w okolicach serca, zatem poetyckie złamane serce nie jest tylko metaforą? Jakie były kamienie milowe ludzkiej cywilizacji, kiedy powstało koło i kto stworzył pierwszy komputer osobisty? W Temacie numeru opisujemy 25 najważniejszych wynalazków wszech czasów. Bez nich nie czytalibyście dziś ŚWIATA NA DŁONI… Wielbicielom historii polecam także dwa kolejne artykuły: Tunezja śladami legionów rzym-

na 70-metrowym, umieszczonym na środku pylonie. Każda z 24 stalowych lin ma średnicę 5 centymetrów. Rowerowe rondo wznosi się nad lokalną ruchliwą autostradą, a jego obwód mierzy 72 metry. 

skich, w którym odwiedzicie miejsca w dawnej Kartaginie, do dziś noszące ślad tamtych czasów. Jeśli zaś pociąga Was bardziej Północ, przeczytajcie Dlaczego przed wikingami drżała cała Europa? Dowiecie się, jak zyskali sławę najkrwawszych wojowników i… jak wiele zmienili na mapie Europy. W chwili, gdy ukazuje się ten numer, lądownik Philae sondy Rosetta powinien zbliżać się już do powierzchni komety 67P/Czuriumow-Gierasimienko. W artykule Polowanie na kometę przedstawiamy mechanicznych uczestników i przebieg tej misji. Oprócz tego przeczytacie między innymi o superszczurach, hipnozie, kontaktach z cywilizacjami pozaziemskimi i kradzieżach niczym z ﬁlmowego scenariusza… Życzę miłych chwil spędzonych przy lekturze nowego numeru.

ŚWIAT NA DŁONI

W INTERNECIE Odwiedzajcie nas na Facebooku, gdzie każdego dnia znajdziecie gorące nowinki i gdzie możecie podyskutować: FACEBOOK.COM/ SWIATNADLONI Zapraszamy też na naszą stronę internetową z informacjami o nowych i archiwalnych numerach: WWW.SWIAT-NA-DLONI.PL

REDAKTOR NACZELNA

BARBARA RAMZA

26.9.2014 14:43:19

Jak działa hipnoza?

SPIS TREŚCI

Czy możliwe są podróże do przeszłych lub przyszłych żywotów?

Jak działa sztuczne serce? Nie zapomnij naładować baterii!

Zabójczy seks owadów Morderstwa i kanibalizm jak z horroru!

28 92

FOTO Z HISTORIĄ Co potrafi pocisk, nocna bestia w akcji i co widzi pilot myśliwca

12 JAK DZIAŁA MIŁOŚĆ?

50 JAK DZIAŁA RZEP?

Wynalazcę zainspirował zwyczajny oset!

Wystarczą 4 minuty, by poczuć się jak po dawce kokainy!

TEMAT NUMERU: Od krzemienia do satelitów 25 NAJWAŻNIEJSZYCH WYNALAZKÓW WSZECH CZASÓW

16 JAK SZKOLI SIĘ PSZCZOŁY DO SZUKANIA BOMB?

60 POLOWANIE NA KOMETĘ

Wyczują ładunek z odległości 3 kilometrów!

18 TUNEZJA ŚLADAMI LEGIONÓW RZYMSKICH Co przyniosły wojny punickie?

SZCZURY SĄ JESZCZE GROŹNIEJSZE, NIŻ MYŚLELIŚCIE Nie szkodzą im trucizny ani wybuch jądrowy!

30 CO CHCIELIBYŚCIE WIEDZIEĆ?

Ta rubryka należy do Was! ŚWIAT NA DŁONI odpowiada na pytania Czytelników

34 DLACZEGO PRZED WIKINGAMI DRŻAŁA CAŁA EUROPA? Ze Szwecji do Bagdadu

38 DLACZEGO WŁAŚCIWIE SIĘ STARZEJEMY? Odkryj tajemnicę długowieczności

44 SKĄD BIERZE SIĘ OSZAŁAMIAJĄCY

ZAPACH KWIATÓW I DO CZEGO WŁAŚCIWIE SŁUŻY? Chemiczny koktajl przygotowany przez przyrodę

46 CZY JESTEŚMY GOTOWI NA KONTAKT

Czy po raz pierwszy w historii uda się stanąć na jej powierzchni?

GENETYCZNE ZAGROŻENIE? Biologia syntetyczna – droga do piekieł czy klucz do życia?

NA TOPIE Przegląd najnowszych gadżetów, które ułatwiają życie

84 KTÓRA GÓRA JEST NAJWYŻSZA W UKŁADZIE SŁONECZNYM? Gigant na dnie oceanu!

TYKAJĄCA BOMBA NA MORSKIM DNIE Nazistowska broń może „wystrzelić” nawet po 70 latach!

EKSTRA Scenariusz jak z hollywoodzkiej produkcji. Grupa złodziei, prawdziwych mistrzów w swoim fachu, szczegółowo planuje i wielokrotnie ćwiczy akcję. Sprawdzają każdy detal. Tu nie ma miejsca na pomyłki, bo od tego zależy, czy wzbogacą się o miliony, czy będzie ich czekał długi urlop za kratkami. Złodzieje przechodzą przez detektory ruchu na podczerwień, robią podkopy i tunele, używają wirusów komputerowych do sparaliżowania systemów bankowych. Często osiągają cel i łup wpada w ich ręce. Dzieje się tak nie tylko w filmach. Wraz ze ŚWIATEM NA DŁONI poznajcie porywające historie największych kradzieży ostatnich lat.

ŚWIAT WIELKICH ZŁODZIEI

NAJWIEKSZYCH . KRADZIEZY XXI WIEKU

Z CYWILIZACJĄ POZAZIEMSKĄ? Czy obcy będą przyjaźnie nastawieni?

“

10 NAJWIĘKSZYCH KRADZIEŻY XXI WIEKU 04 ŚWIAT NA DŁONI

04.indd 2

Złodzieje sprytniejsi niż w hollywoodzkich filmach

26.9.2014 14:54:12

FOTO Z HISTORIĄ

GRUBOŚĆ SZYBY:

2,5 cm

PRĘDKOŚĆ:

AUTOR: MAREK KOŻUSZNIK

FOTO: DEBORAH BAY

360 m/s (1296 km/h)

Jak wygląda uderze w szybę kul 06 ŚWIAT NA DŁONI

06-07.indd 2

13.9.2014 20:48:46

zyba kuloodporna w samochodach chroni polityków i ważne osobistości przed strzałem zamachowca. Co dokładnie się dzieje w chwili, gdy śmiercionośny pocisk natraﬁ na swojej drodze na taką szybę? Amerykańska fotograf Deborah Bay chciała to sprawdzić – oczywiście z aparatem w ręku. Na tym zdjęciu widzicie skutki. Pocisk zostaje zatrzymany i rozerwany, kuloodporna szyba spełniła swoje zadanie. 

Co się stanie z… kartą

POCISK:

kaliber 9 mm (PISTOLET GLOCK)

ołówkami

jabłkiem

zenie pocisku uloodporną? 06-07.indd 3

… szklaną butelką?

svět na dlani 07

13.9.2014 20:48:56

3,2,1 … FOTO Z HISTORIĄ

AUTOR: MAREK KOŻUSZNIK

FOTO: UK MINISTRY OF DEFENCE/ POA(PHOT) JONATHAN HAMLET

Co widzi brytyjski pilot na sekundę przed wzniesieniem?

08 ŚWIAT NA DŁONI

08-09.indd 2

25.9.2014 10:41:09

… START! okładnie taki widok rozpościera się przed pilotami samolotów Harrier na chwilę przed wzniesieniem maszyny, która w ciągu kilku następnych sekund osiągnie prędkość ponad 1000 km/h. Myśliwce Harrier są perfekcyjnie dostosowane do manewrowania na lotniskowcach, mogą startować i lądować pionowo. Zdjęcie to zostało wykonane na brytyjskim lotniskowcu HMS Ark Royal i wygrało prestiżową nagrodę Digital Imaging Award brytyjskiej  Marynarki Królewskiej.

08-09.indd 3

25.9.2014 10:41:15

Nocna b w akcji

Nietoperz żabojad

(Trachops cirrhosus)

WENEZUELA

AUTOR: MAREK KOŻUSZNIK

FOTO: ISIFA

ygląda jak prawdziwy latający upiór. Żyje w lasach deszczowych Ameryki Środkowej i Południowej, a jego ulubionym przysmakiem są żaby. Nietoperz Trachops cirrhosus bywa nawet z tego powodu nazywany żabojadem (ang. frog-eating bat). Poluje tuż przed zmierzchem i w zupełnej ciemności, ponieważ wtedy żaby są najbardziej aktywne. Potraﬁ odróżniać jadowite i niejadowite żaby po ich charakterystycznych odgłosach.

Nie należy do największych nietoperzy, waży 30 gramów. W porównaniu do rudawki malajskiej, która osiąga wagę 1500 gramów, to doprawdy niewiele.

Kości udowe ma tak cienkie i słabe, że praktycznie nie potraﬁ chodzić.

10 ŚWIAT NA DŁONI

10-11.indd 2

25.9.2014 10:42:40

bestia

FOTO Z HISTORIĄ

Podobnie jak inne nietoperze korzysta z „sonaru” – orientuje się dzięki echolokacji, słysząc odbicie własnego ultradźwiękowego pisku.

Widzi czarno-białe obrazy, ale nie potrzebuje wzroku do łowów.

Oprócz żab poluje także na jaszczurki i owady, nawet na skorpiony.

Skorpion

(Brotheas granulatus )

10-11.indd 3

25.9.2014 10:42:43

NAJSILNIEJSZA CHEMIA

Potraﬁ pozbawić nas rozumu i jednocześnie zmienić nasze życie w jeden wielki szał radości lub pasmo smutku i cierpienia. Tajemnicę miłości starali się zrozumieć najwięksi poeci i artyści w dziejach, później nad jej zagadką pochylili się także naukowcy, a współcześnie biochemicy. Czym jest zatem miłość? ŚWIAT NA DŁONI wyjaśni jej sekrety.

TAJEMNICA PRAGNIENIA I PRZYWIĄZANIA:

Jak działa

miłość? 70% piękna

5 lat

Mężczyźni, którzy całują swoje partnerki rano po przebudzeniu, żyją średnio pięć lat dłużej niż ci, którzy tego nie robią.

Mówi się, że wymiary 90-60-90 są ideałem piękna kobiety. Prawda tymczasem jest taka, że europejscy mężczyźni podświadomie szukają partnerki, której obwód w pasie wynosi około 70% obwodu jej bioder.

Kokaina

Zakochanie się, według naukowców, wywołuje w nas takie same skutki, co zażycie kokainy. W mózgu uruchamiają się te same receptory, co po dawce tego narkotyku. Dlatego zakochani mają napady euforii.

12 ŚWIAT NA DŁONI

12-15.indd 2

25.9.2014 10:44:05

Złamane serce

Badania potwierdziły, że rozstanie, rozwód czy utrata ukochanej osoby wywołuje prawdziwy, fizyczny ból w okolicach serca. Złamane serce to zatem nie tylko metafora.

1 rok

Okres płomiennego zakochania trwa najwyżej rok, bo mózg z czasem wypracowuje odporność na substancje wywołujące stan błogości i okres euforii stopniowo się kończy.

4 minuty

Jeśli chcesz się dobrze zaprezentować na pierwszej randce, to masz na to 4 minuty. Jest to czas, po którym mózg ocenia potencjalnego partnera. Mowa ciała i ton głosu są przy tym ważniejsze niż to, co mówimy.

7 miłości

Według statystyki ludzie średnio zakochują się w siedmiu różnych osobach, zanim znajdą partnera na resztę życia.



12-15.indd 3

25.9.2014 10:44:19

NAJSILNIEJSZA CHEMIA

Od namiętności

do uczucia



GŁÓWNE KROKI NA DRODZE MIŁOŚCI

1. KROK:

Pragnienie W tym momencie główną rolę odgrywają nasze popędy. Popychają nas do poszukiwania, oceniania i zdobywania wśród ludzi nowego partnera. OCENIAMY WYGLĄD, mowę ciała, ton głosu i wiele innych cech. Nasze ciała „rozmawiają” ze sobą sygnałami chemicznymi. Nauka wciąż nie wie, dlaczego zakochujemy się w danej osobie, na inne pozostając obojętnymi.

ajemnica miłości nie daje ludziom spokoju od tysięcy lat. Inspiruje i wywołuje ekstazę. Najstarszy znany utwór miłosny ma już 4000 lat – to tzw. Pieśń miłosna Susina, powstała w starożytnym Sumerze. Czym właściwie jest miłość, co ją wywołuje i kiedy człowiek zaczął ją odczuwać po raz pierwszy?

NAPRAWDĘ PRZEZ ŻOŁĄDEK DO SERCA Jeśli chcemy poznać historię miłości, musimy cofnąć się w czasie o setki tysięcy lat. Nie wiadomo dokładnie, kiedy ludzie zaczęli używać ognia do cieplnej obróbki żywności, najstarsze ślady pochodzą sprzed około 800 000 lat. Badania wskazują natomiast, że właśnie pieczenie i gotowanie dało ludziom na tyle pożywną strawę, by pozwolić na rozwój nie tylko umysłowy, lecz także emocjonalny. Człowiek wymyślał też coraz bardziej wyraﬁnowane sposoby, jak uwieść partnera. Wkrótce nie musiał już zamroczyć kobiety i zaciągnąć za włosy do jaskini.

AUTOR: JERZY MARKOWSKI

FOTO: SHUTTERSTOCK.COM

DUSZA, SERCE I CHEMIA Starożytni Grecy jako pierwsi zaczęli zakładać obrączki na palec lewej dłoni. Wierzyli, że tamtędy przebiega vena amoris, czyli żyła miłości, prowadząca do serca. Długo bowiem myślano, że dusza, a zatem i miłość, znajduje się w ludzkim sercu, które na przykład zaczyna bić jak oszalałe na widok ukochanej osoby. Dziś już wiemy, że zakochanie i pragnienie to sprawa mózgu, w którym dochodzi do szeregu reakcji chemicznych.

KIEDY HORMONY SZALEJĄ Jeśli chodzi o pożądanie, to odpowiedzialne za nie są hormony płciowe – testosteron i estrogen. Ten pierwszy jest hormonem męskim, drugi żeńskim, ale oba są obecne u każdej płci. Wpływają one na rozwój organów płciowych, ale także na zachowanie. Testosteron jest łączony z agresją i pragnieniem dominacji, estrogen odgrywa ważną rolę przy poczęciu dziecka.

… Poziom szczęścia utrzymuje seroto nina, która ma też inne działania, na przy kł ad nieodparty przymus wy konywania jakiejś cz ynności. To wyjaśnia, dlac zego zakochani ob sesyjnie myślą o obiekcie swoi ch uczuć. Co cieka we, poziom serotoniny jest u ni ch taki jak u choryc h z tzw. zaburzeniami kom pulsywnymi.

14 ŚWIAT NA DŁONI

12-15.indd 4

25.9.2014 10:44:25

2. KROK:

3. KROK:

Kiedy już się zakochamy, nasz mózg popada w szaleństwo. Tracimy trzeźwość spojrzenia, stajemy się dosłownie uzależnieni od obiektu naszych uczuć. Na jej lub jego widok SERCE ZACZYNA NAM SZYBCIEJ BIĆ, nie potrzebujemy snu ani pożywienia, „żyjemy miłością”. Nasz mózg wie już, że właśnie z tym człowiekiem będziemy wychowywać wspólnych potomków.

Trzecia faza miłości, przywiązanie, to więź, która utrzymuje ludzi ze sobą na tyle długo, by mogli razem spłodzić i wychować dzieci. Stan euforii i ciągłe pożądanie ustępują miejsca ETAPOWI BLISKOŚCI I PEWNOŚCI. Badania z wykorzystaniem rezonansu magnetycznego wykazały, że nawet po 25 latach małżeństwa u wielu ludzi mózgowy ośrodek miłości jest nadal aktywny.

Przyciąganie

Przywiązanie

MIŁOŚĆ CZY CHOROBA? W stanie zakochania nasz mózg zalewa ogromna fala substancji chemicznych, które produkuje nasz własny organizm. A nasze ciało na nie reaguje: czerwienienie się i przyspieszony oddech zawdzięczamy adrenalinie, napady szczęścia i euforii powstają dzięki dopaminie. Poziom szczęścia utrzymuje serotonina, która ma też inne działania, na przykład nieodparty przymus wykonywania jakiejś czynności. To wyjaśnia, dlaczego zakochani nieustannie myślą o obiekcie swoich uczuć. Co ciekawe, poziom serotoniny jest u nich podobny do poziomu występującego u chorych z tzw. zaburzeniami kompulsywnymi.

LEKARSTWO NA BÓL Kolejną substancją, która bierze udział w naszych stanach błogości, jest oksytocyna, zwana również „hormonem przytulania”. Wydziela się przy dotyku i pieszczotach, a jej działanie wzmaga jeszcze uczucia wobec partnera i przywiązanie do niego. Podczas badań tego hormonu naukowcy odkryli, że skutecznie uśmierza ból. Może działać nawet do 4 godzin!

CISZA PO BURZY Miłosne uniesienia sprawiają, że organizm „szaleje”, ale nawet z tak przyjemnego stanu musi się w końcu otrząsnąć. Mózg, miesiącami zanurzony w substancjach wywołujących euforię, zaczyna się na nie uodparniać. Gdy związek przetrwa spadek hormonów szczęścia, przewagę zaczynają osiągać oksytocyna i dopamina – hormon przyjemności i nagrody. Miejsce ciągłej euforii zajmuje spokój i przyjemna bliskość. W szczęśliwym związku ośrodki miłości w mózgu partnerów mogą być aktywne nawet przez dziesięciolecia. 

Tajemniczy wzór C8H11N Ten wzór chemiczny spokojnie mogliby sobie wytatuować wszyscy zakochani. Kryje się za nim hormon, który właśnie w tym czasie czyni nas tak szczęśliwymi – fenyloetyloamina. Wydziela się w podwzgórzu, części mózgu odpowiedzialnej za reakcje emocjonalne i seksualne. Amerykański naukowiec Anthony Walsh, autor książki

12-15.indd 5

The Science of Love (Nauka o miłości), twierdzi, że właśnie ta substancja wywołuje na twarzach zakochanych charakterystyczny, głupkowaty uśmiech. Fenyloetyloaminę znajdziemy między innymi w czekoladzie, a jej działanie można opisać jako wywoływanie w nas stanów błogości i euforycznej radości. Szybko stajemy się od niej uzależnieni, dlatego stale pragniemy obecności ukochanej osoby. Wtedy nasz mózg otrzymuje kolejną dawkę C8H11N.

25.9.2014 10:44:34

CUDOWNA PRZYRODA

Pszczoła orientuje się względem Słońca, nawet w czasie zachmurzenia, bowiem potrafi postrzegać światło spolaryzowane. Co więcej, potrafi też orientować się w czasie.

Zapach odczuwa nawet z odległości 3000 metrów.

JAK TRENUJE SIĘ PSZCZOŁY? 1.

AUTOR: MAREK KOŻUSZNIK

FOTO: SHUTTERSTOCK.COM, DEBORAH BAY

Pszczoła miodna ma z człowiekiem wspólne aż 47,5% informacji genetycznej.

Owady umieszcza się w laboratorium w ponumerowanych pudełeczkach. Podaje się im kofeinę, która wyraźnie poprawia im pamięć.

Kiedy pszczoły poczują wyuczony zapach, wysuwają ssawki. Dla naukowców jest to sygnał obecności szukanej woni.

Zac scu zap

16 ŚWIAT NA DŁONI

16-17.indd 2

13.9.2014 21:13:34

Pszczoły należą do zwierząt o doskonałym węchu. Swój ulubiony pyłek potraﬁą wyczuć z odległości nawet kilku kilometrów. Ten fakt, a także inne niezwykłe zdolności pszczół, postanowili wykorzystać brytyjscy i amerykańscy naukowcy pracujący dla wojska. W ramach wspólnego, ściśle tajnego projektu poszukiwali sposobu programowania zachowania pszczół. Zamiast pyłku kwiatów owady mają wyszukiwać materiały wybuchowe lub narkotyki.

JAK SZKOLI SIĘ PSZCZOŁY DO SZUKANIA

Pszczoła nie ma organów słuchu, jest też krótkowzroczna i słabo rozpoznaje smaki.

Pszczele organy węchu znajdują się w ssawkach (proboscis) umieszczonych na czułkach.

BOMB? o kilkumiesięcznych testach we współpracy z amerykańskimi laboratoriami wojskowymi naukowcy potwierdzili, że pszczoły rzeczywiście potraﬁą przy pomocy węchu wskazywać materiały wybuchowe – od amatorsko przygotowanych bomb po miny przeciwpiechotne, C-4 czy Semtex. Szkolenie owadów trwa przy tym zaledwie dziesięć minut, podczas gdy psom trzeba poświęcić trzy miesiące. 

Zaczynają się gromadzić w miejscu, skąd pochodzi symulowany zapach materiałów wybuchowych.

16-17.indd 3

Podczas akcji pszczoły będą umieszczone w przenośnych pudełeczkach z miniaturową kamerą podłączoną do komputera. Komputer będzie oceniał ich zachowanie – czy odpowiada ono zachowaniu przy wyczuciu zapachu bomby.

… podobne badania na pszczołach prowadzą chorwaccy naukowcy z uniwersytetu w Zagrzebiu? Zespół prowadzony przez profesora Nikolę Kezica opracował metody, które pozwalają na wykorzystanie zmysłów pszczół do szukania min przeciwpiechotnych.

FOTO:

Pszczoła znalazła minę przeciwpiechotną AUTOR: MAREK KOŽUŠNÍK

svět na dlani 39

13.9.2014 21:13:39

OBRAZ HISTORII

TUNEZJA ŚLADAMI LEGIONÓW RZYMSKICH Afryka Północna działała na Rzymian jak magnes. Śródziemnomorski klimat był bardzo przyjemny, a dobre warunki zapewniały rozwój rolnictwa. Zwłaszcza tereny dzisiejszej Tunezji były uważane za spichlerz imperium. Były to jednak ziemie Kartaginy – odwiecznego konkurenta Rzymu w walce o wpływy na obszarze Morza Śródziemnego. Doprowadziło to do wojen punickich, które trwały 118 lat i zakończyły się całkowitym przejęciem władzy na północy Afryki przez Rzymian. ŚWIAT NA DŁONI zabierze Was do miejsc, gdzie zaczęła się historia rzymskiej prowincji o nazwie Africa.

Utica

Thugga

Zdobyta przez Rzymian: 46 r. p.n.e.

Zdobyta przez Rzymian: 204 r. p.n.e.

Kartagina

Co przyniosły

wojny punickie? 18 ŚWIAT NA DŁONI

18-23.indd 2

26.9.2014 7:35:39

Imperium Rzymskie Korsyka

.n.e.

Kartagina Utica Kartagina

Zdobyta przez Rzymian: 146 r. p.n.e. Uthina Thugga

Uthina

Thuburbo Maius

El Jem

Wzniesiona przez Rzymian: II wiek n.e.

Thuburbo Maius

KONIEC POTĘŻNEGO IMPERIUM Kartagina walczyła z Imperium Rzymskim ponad 100 lat, aż w 146 roku p.n.e. rzymscy legioniści zdobyli miasto i zrównali je z ziemią

Wzniesiona przez Rzymian: 27–200 n.e.

El Jem

 Wzniesione przez Rzymian: II wiek n.e.

18-23.indd 3

26.9.2014 7:35:57

OBRAZ HISTORII

KRWAWA BITWA Osłabieni obrońcy Kartaginy nie mieli wystarczająco dużo broni, mimo to Rzymianie byli zaskoczeni ich bohaterską obroną



ogaty port handlowy Kartagina założyli Fenicjanie, najsłynniejsi kupcy i żeglarze starożytności, w 814 r. p.n.e. Dzięki strategicznemu położeniu i handlowym zdolnościom Fenicjan, Kartagina wkrótce stała się drugą obok Rzymu polityczną i handlową siłą na Morzu Śródziemnym.

CO PRZYNIOSŁY WOJNY PUNICKIE? Ścieranie się interesów dwóch potęg doprowadziło do konfliktu, który przerodził się w wojnę. Punktem zapalnym stało się zajęcie sycylijskiej Mesyny przez Kartagińczyków w 264 roku p.n.e. Tak zaczęła się wojna, która do historii przeszła jako pierwsza wojna punicka (nazwa pochodzi od rzymskiego słowa określającego Fenicję – Phoenicia). W czasie drugiej wojny punickiej miała miejsce słynna wyprawa kartagińskiego wodza Hannibala na Rzym. W 204 r. p.n.e. rzymscy legioniści po raz pierwszy zacumowali okręty na wybrzeżu Afryki Północnej, niedaleko potężnego fenickiego miasta Utica.

POZA TYM UWAŻAM, ŻE KARTAGINA MUSI ZOSTAĆ ZNISZCZONA Wzrost potęgi i znaczenia Kartaginy w czasie pokoju po drugiej wojnie punickiej ponownie zaniepokoił Rzym. Poza tym uważam, że Kartagina musi zostać zniszczona – tymi słowami kończył każde przemówienie w senacie Marek Porcjusz Katon (234–149 p.n.e.). Stały się one rzeczywistością podczas trzeciej wojny punickiej w 146 roku p.n.e. Kartagina została zniszczona – i to dosłownie. Miasto na dziesiątki lat zniknęło z powierzchni ziemi. Stało się to dzięki sojuszowi

Rzymian z Fenicjanami pochodzącymi z zajętej Utiki, którzy zdradzili im słabe punkty twierdzy. Brama do Afryki stanęła przed Rzymianami otworem.

UKRYTY KLEJNOT KULTURY ANTYCZNEJ Dzisiejsza Tunezja skrywa prawdziwe i mało znane skarby antyku. Rzymianie przynieśli na zajęte ziemie swoją kulturę, nowe technologie, architekturę i nowoczesne sposoby gospodarzenia na terenach rolniczych. Od tej pory do Rzymu płynęły statki wypełnione po brzegi wysoce cenionym winem, rodzynkami, oliwkami i oliwą, figami, daktylami i tropikalnymi owocami. Szybko rozwijający się handel morski i sprawna gospodarka zmieniły północnoafrykańskie wybrzeże w jedną z najbogatszych prowincji rzymskich. Zaczęły tam powstawać nowoczesne miasta wyposażone w wodociągi i kanalizację, wznoszono ogromne amfiteatry dla biednych i bogatych, a zamożni Rzymianie prześcigali się w budowie wspaniałych willi. I choć z większości dawnych rzymskich ośrodków zostały dziś tylko ruiny, to na przykład rzymskie mozaiki znajdowane na terenie Tunezji uważane są za najpiękniejsze na świecie.

CO POZOSTAWILI RZYMIANIE? Dzisiejsza Tunezja to nie tylko niekończące się plaże i luksusowe hotele. Kraj jest także celem ekspedycji archeologicznych z całego świata, które niestrudzenie pracują nad odkrywaniem skarbów przeszłości i zachowywaniem ich dla następnych pokoleń. Wiele z nich trafia na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Szacuje się, że jak na razie odkryto i przebadano zaledwie dziesiątą część wszystkich tamtejszych historycznych pamiątek.

20 ŚWIAT NA DŁONI

18-23.indd 4

26.9.2014 7:36:00

Kartagina Miasto, które powstało z popiołów

 Po Rzymie i Aleksandrii była trze-

cim najpotężniejszym miastem antycznego świata. Całkowicie zniszczona w trzeciej wojnie punickiej, zyskała nowy blask dopiero dzięki Juliuszowi Cezarowi, w latach 49–44 p.n.e. Na ruinach wzniósł nowoczesny rzymski ośrodek, który stał się centrum handlu na całe Morze Śródziemne. To, co dziś możemy zobaczyć, odwiedzając Kartaginę, to głównie pozostałości po rzymskim okresie. Miasto było, jak na tamte czasy, bardzo nowoczesne i posiadało wszelkie udogodnienia, takie jak rozprowadzenie wody, kanalizacja czy bogato zdobione łaźnie. Podobnie jak wcześniej, na bogactwo Kartaginy złożyło się przede wszystkim jej strategiczne położenie i dostęp do naturalnych źródeł.



OBLĘŻENIE Z MORZA Przybycie konsula Scypiona oznaczało nagły zwrot w walkach o Kartaginę. Swoją flotą zablokował port, odcinając miasto od świata

18-23.indd 5

26.9.2014 7:36:05

OBRAZ HISTORII



Thuburbo Maius

Skarb w drodze na pustynię

Foto: ShutterStock.com, WikimediA.org

Raj archeologów

 Prawdopodobnie kiedyś była wielkim miastem, a może

giny, na głównym szlaku handlowym wiodącym przez Saharę na południe. Rzymianie rozpoczęli jego budowę w 27 r. p.n.e. i początkowo był to ośrodek przeznaczony dla rzymskich emerytów wojskowych. Otrzymywali oni tam majątki i domy. Dzięki strategicznemu położeniu i dobrym warunkom naturalnym w okolicy szybko zaczęło rozwijać się rolnictwo, a miasto się wzbogaciło. Wśród dzisiejszych ruin dominuje Capitolium, świątynia poświęcona trzem rzymskim bogom – Jowiszowi, Junonie i Minerwie. Zachował się także rozległy amfiteatr.

nawet stolicą dawnego królestwa Numidów, ale największego rozkwitu doczekała się po zajęciu przez Rzymian w 46 r. p.n.e. Rozległe ruiny Thuggi są uważane przez archeologów za najlepiej zachowane miasto rzymskie w Afryce. Do dziś możemy w niej podziwiać ogromną świątynię Saturna, świątynię bogini Junony, łaźnie publiczne, wille bogatych Rzymian, targowisko i forum. W mieście znajduje się także teatr, który wygląda tak, jakby dopiero opuścili go widzowie. Wyjątkowo dobrze zachowany kompleks został w 1997 roku wpisany na listę kulturowego dziedzictwa UNESCO.

Utica

El Jem

 Utica uważana jest za pierwsze miasto fenickie założone w Afryce. Pierwotnie był to port, dziś znajduje się dziesiątki kilometrów od wybrzeża, a to z powodu zamulenia i przesunięcia się delty rzeki Medjerda. Chociaż Utica znajdowała się zaledwie 40 kilometrów od Kartaginy, oba miasta nigdy nie były w dobrych relacjach, a po przybyciu Rzymian na wybrzeże Afryki w 204 roku p.n.e., mieszkańcy Utiki stali się nawet ich sojusznikami. W nagrodę Rzym ogłosił ich miasto stolicą całej prowincji, co odzwierciedlała jego wystawność. Obecnie ruiny znajdują się na niewielkim wzgórzu, gdzie zobaczyć można resztki bogatych rzymskich willi z pięknymi mozaikami, teatry, łaźnie miejskie i amfiteatr.

 Cechą charakterystyczną małego miasta El Jem (Rzymskie

 Miasto leży około 60 km na południowy zachód od Karta-

Autor: LenA SzymAńSkA

Thugga

Pierwsze rzymskie miasto w Afryce

Ogromna arena śmierci miasto pierwotnie nazywało się Thysdrus), oddalonego o 200 kilometrów na południowy zachód od stolicy Tunezji, jest ogromny amfiteatr, trzeci co do wielkości na świecie po rzymskim Koloseum i zniszczonym amfiteatrze w Kapui. Amfiteatr w El Jem jest uważany za najbardziej przyciągającą rzymską budowlę, którą każdego roku oglądają setki tysięcy turystów z całego świata. Amfiteatr mógł pomieścić nawet 35 000 widzów. Zbudowany został w kształcie owalu, jego dłuższa strona mierzy 162 metry, a krótsza 118 metrów. Wzniesiono go za rządów cesarza Gordiana, w latach 230–238 n.e. Budowla często pojawia się w filmach. Nagrano tu na przykład niektóre kluczowe sceny oscarowego filmu Gladiator.

22 ŚWIAT NA DŁONI

18-23.indd 6

26.9.2014 7:36:12

PRASTARA SZTUKA W mieście Thugga po Rzymianach zachowała się ta oto mozaika przedstawiająca Odyseusza, wabionego przez zdradliwe syreny

Sean Carroll CZĄSTKA NA KOŃCU WSZECHŚWIATA. BOZON HIGGSA I NOWA WIZJA RZECZYWISTOŚCI

Uthina

Teorię opisującą bozon Higgsa uważa się za jedno z największych osiągnięć nauki. Nieuchwytną cząstkę, będącą kluczem do zrozumienia istnienia masy i atomów, udało się w końcu odkryć w Wielkim Zderzaczu Hadronów. „Cząstka na końcu Wszechświata” to pasjonująca opowieść o tym, jak ludzkie pragnienie zrozumienia zaowocowało największym osiągnięciem naukowym naszych czasów. Prószyński i S-ka

Nowoczesny park archeologiczny  To kwitnące niegdyś rzymskie miasto leży na szlaku handlowym prowadzącym do Libii, około 30 kilometrów od Kartaginy. Rozległe ruiny kryją w sobie pozostałości twierdz, zbiorników, akweduktów i willi rzymskich patrycjuszy. Możemy tam też podziwiać imponujące budowle, takie jak największy w Afryce Kapitol, wzniesiony na trzech poziomach, a także publiczne łaźnie i doskonale zachowany amfiteatr dla ponad 10 000 widzów. Podczas prac archeologicznych znaleziono wiele cennych mozaik, które dziś przechowywane są w słynnym tunezyjskim muzeum Bardo. W Uthinie powstaje unikatowy park archeologiczny z wyposażeniem i infrastrukturą przeznaczoną dla turystów. 

Robert M. Hazen HISTORIA ZIEMI. OD GWIEZDNEGO PYŁU DO ŻYJĄCEJ PLANETY Robert M. Hazen w swoim radykalnie nowym ujęciu biografii Ziemi odkrywa, w jaki sposób koewolucja geosfery i biosfery – skał i materii ożywionej – ukształtowała naszą planetę w niepowtarzalny sposób, jako jedyną tego rodzaju w Układzie Słonecznym, jeśli nie w całym kosmosie. Klarowna, wielowątkowa i stymulująca „Historia Ziemi” jest literaturą popularnonaukową najwyższej próby. Prószyński i S-ka

18-23.indd 7

26.9.2014 7:36:19

ZWIERZĘCE EKSTREMA

SZCZURY

Są jeszcze groźniejsze, niż myśleliście Na naszej planecie nie ma silniejszego i odporniejszego zwierzęcia. Szczur przeżyje upadek z wysokości 15 metrów, sam zaś potrafi wyskoczyć na wysokość 2 metrów. Utrzyma się na powierzchni wody przez 3 dni, doskonale też nurkuje. Jest zdolny wspiąć się rurami aż na 10 piętro. Nie przeszkadza mu głód, nie szkodzi zwiększone promieniowanie. Jego zdolność przeżycia w jakimkolwiek środowisku i otoczeniu jest zadziwiająca. To także doskonały drapieżnik.

24 svět na dlani

24-27.indd 2

25.9.2014 10:45:53

ďábelská věda

SŁUCH Szczury rodzą się zupełnie głuche. Ich układ słuchowy „otwiera się”, dopiero gdy mają 2–4 dni. Potem rozwija się szybko – w dwudziestym dniu życia mają już słuch dorosłego osobnika. Jeśli szczur chce coś dobrze usłyszeć, nastawia uszy w przód lub do tyłu, a także do środka lub na zewnątrz.

DBANIE O CIAŁO I SIERŚĆ Wbrew powszechnemu przekonaniu szczur to bardzo czyste zwierzę. Dorosły samiec spędza około 40% czasu aktywności (czyli około 3 godziny dziennie) na czyszczeniu sierści i dbaniu o czystość. Najdokładniej myją się przed spaniem i po obudzeniu.

WZROK Szczur z czarnymi oczami widzi podobnie jak człowiek, który ma wadę 5 dioptrii, a szczur z czerwonymi oczami widzi jeszcze gorzej – jak człowiek z wadą 20 dioptrii. Ich wzrok znacznie pogarsza się z wiekiem, po 3 latach są praktycznie ślepe.

DŹWIĘKI Szczur wydaje całą gamę dźwięków. W większości są to jednak ultradźwięki, których ludzkie ucho nie słyszy. Komunikacja dźwiękowa jest u tych zwierząt dobrze rozwinięta i dość złożona. Wydają różne dźwięki w zależności od sytuacji (przy zabawie, w celach prokreacyjnych, podczas walki lub kiedy zbliża się drapieżnik, na przykład kot).

SMAK Szczury zjadają tylko tyle pożywienia, ile potrzebują. Nigdy nie jedzą na zapas. Już kilka godzin po narodzeniu rozróżniają smaki: słodki, kwaśny, gorzki i słony.

WĘCH Zmysł węchu jest u szczurów rozwinięty wyjątkowo dobrze, bo właśnie w ten sposób zbierają wszelkie informacje o otoczeniu. Przy zetknięciu z innym osobnikiem szczur węchem potraﬁ określić jego płeć, wiek, ustalić, czy jest zestresowany, z jakiego jest klanu, a jeśli jest to samica, to czy jest odpowiednia do rozmnażania.

 ŚWIAT NA DŁONI 25

24-27.indd 3

25.9.2014 10:46:01

ZWIERZĘCE EKSTREMA



ługą listę niewiarygodnych umiejętności szczura otwiera prędkość rozmnażania. W ciągu sześciogodzinnego okresu płodności samica potrafi się parzyć nawet z 500 samcami – a okres ten przypada 15 razy w ciągu roku. Szczury mogą się rozmnażać od trzeciego miesiąca życia aż do śmierci, przy czym średnio żyją około trzech lat. Jedna para szczurów jest zdolna przez rok wydać na świat nawet 2000 młodych. W wielkich miastach, gdzie w śmietnikach kończy jedna trzecia żywności, szczury mają pod dostatkiem łatwo dostępnego, dobrej jakości pożywienia.

JEŚLI DEGUSTATOR PRZEŻYJE Oczywiście wielkie miasta walczą z tymi niechcianymi mieszkańcami, przeprowadzając deratyzację, ale inteligentne szczury potrafią sobie sprytnie poradzić z zatrutymi granulkami. Kiedy grupa szczurów znajdzie pożywienie, najpierw wysyła tak zwanego degustatora, czyli najsłabszego członka klanu. Pozostali czekają i obserwują sytuację. Jeśli degustator przeżyje, pozostali rzucają się na jedzenie. Inteligencja tych zwierząt sprawia, że walka z nimi w miastach jest bardzo trudna i nie ma końca.

PRZEŻYJĄ WYBUCH JĄDROWY Szczurom nie przeszkadza głód, a jak dowodzą badania, niedostatek pożywienia wręcz im służy. Jeśli jedzą mniej, są w lepszym stanie zdrowotnym. Przeżyją również wybuch jądrowy. W latach 1946 do 1958 na pacyficznych atolach Bikini i Enewetak prowadzono testy broni jądrowej. Co najmniej 40 potężnych wybuchów nuklearnych praktycznie zrównało obie wyspy z ziemią. Okolica była martwa i napromieniowana, krajobraz przypominał te znane z filmów postapokaliptycznych. Kiedy kilka lat później naukowcy wrócili na oba atole, znaleźli tam żywe szczury.

Autor: MArek kożusznik

Foto: isiFA

TRUCIZNA NIE DZIAŁA NA ZMUTOWANE SUPERSZCZURY W 2009 roku w brytyjskich hrabstwach Berkshire i Hampshire pojawiła się niepokojąca informacja – tamtejsze szczury nie ginęły nawet po spożyciu trutek. Zagadkę tę rozwiązał wkrótce profesor Robert Smith z brytyjskiego University of Huddersfield. Wyniki jego badań nie były jednak pomyślne dla ludzi: otóż odkrył w DNA szczurów mutacje, które czyniły zwierzęta odpornymi na wszelkie znane trucizny. Co więcej, superszczury efektywniej się rozmnażały i zwalczały te klany, na które trucizna jeszcze działała.

80 000 000 BRYTYJSKICH SZCZURÓW Według profesora Smitha mutacja przebiegła w dość prosty sposób. Trucizna zabija te szczury, które nie są na nią odporne. Ale te, które przeżyją, przekazują zwycię-

skie geny swoim potomkom, którzy mnożą się dalej. W ich DNA znajdują się mutacje, które zmieniły ich wytrzymałość na konkretne trucizny – wyjaśnił naukowiec. Szacuje się, że w Wielkiej Brytanii żyje około 80 milionów szczurów.

WALKA O ŻYCIE Zwierzęta te nie są skazane jedynie na zawartość miejskich kubłów na śmieci. Potrafią polować w grupie, wspólnymi siłami mogą zabić o wiele większą od siebie ofiarę. W XIX wieku w Anglii popularne były walki szczurów z psami. Wyglądało to tak, że w klatce zamykano wielkiego psa i kilkaset szczurów, które walczyły o życie. Z zachowanych relacji wynika, że praktycznie zawsze zwyciężały gryzonie.

SZCZUROM SMAKUJE LUDZKA KREW Szczury potrafią też zaatakować człowieka. Dzieje się tak zwłaszcza w biednych krajach Azji i Afryki, ale kilka przypadków ataków szczura na człowieka pojawiło się również w Stanach Zjednoczonych. Badania, przeprowadzone już w 1945 roku, wykazały, że szczurom wyjątkowo smakuje ludzka krew. Kiedy jej spróbują, sytuacja jest przegrana. Wyniki badań wskazują, że szczury mogą się nawet uzależnić od ludzkiej krwi.

KTO JEST WINNY EPIDEMII DŻUMY Szczur jest w stanie zjeść wszystko, nie wyłączając fekaliów, gnijących odpadków czy padliny. Co za tym idzie, jest nosicielem wielu pasożytów i chorób, które mogą się przenosić także na człowieka. Możemy się od niego zarazić chorobami zakaźnymi, takimi jak leptospiroza, salmonella, mysi tyfus, gruźlica, riketsjoza czy tularemia. To właśnie szczury wywoływały średniowieczne epidemie dżumy.

JAK POKONAĆ KANAŁ Szczury potrafią żyć w chłodzie i wilgoci, dlatego dobrze się czują w miejskiej kanalizacji, skąd trudno je usunąć. Są przy tym niewiarygodnie pomysłowe – kiedy grupa szczurów chce przejść przez ścieki, idą gęsiego, trzymając w pysku koniec ogona poprzedzającego osobnika, tak by nie porwał ich prąd. Potrafią też przejść przez otwór wielkości monety. Kiedy szczur umiera, pozostałe zjadają jego szczątki.

SZCZURY ŚNIADE NIE MAJĄ SZANS Kiedyś szczur wędrowny nie występował w Europie, w średniowieczu plagę miast stanowiły pokrewne mu szczury śniade. Dominujący dziś na kontynencie gatunek przybył na pokładzie statków handlowych wraz z ładunkiem azjatyckiej herbaty, jedwabiu i przypraw. Do dziś szczur wędrowny niemal wyeliminował szczura śniadego z terenów Europy. Nie wynika to jednak z walki o terytorium. Szczurów śniadych zaczęło ubywać wraz z zastępowaniem chat drewnianych kamiennymi i ceglanymi budynkami z wilgotnymi piwnicami, a później wraz z budową kanalizacji. 

26 ŚWIAT NA DŁONI

24-27.indd 4

25.9.2014 10:46:02

ďábelská věda

MORDERCZA WALKA GRYZONI W XVIII wieku kończy się władza szczurów śniadych nad miastami. Słabsze i gorzej przystosowane, nie miały szans z przybyłym ze Wschodu odpornym szczurem wędrownym. Dziś spotkanie szczura śniadego to rzadkość

RÓŻNICE MIĘDZY SZCZUREM WĘDROWNYM A ŚNIADYM

24-27.indd 5

SZCZUR WEDROWNY

SZCZUR SNIADY

 Jest większy niż szczur śniady. Ma dość zaokrągloną głowę.

Dorosły osobnik nigdy nie osiągnie rozmiarów dorosłego szczura wędrownego.

Ma mniejsze oczy niż szczur śniady.

Ma szpiczastą głowę.

Żyje blisko ziemi. W odróżnieniu od szczura śniadego nie biega po belkach poddaszy i po strychach.

Ma większe i nieowłosione uszy.

Ma krótszy, mocniejszy i łuskowaty ogon.

Woli ciepłe i suche miejsce (na przykład strychy).

Nie przeszkadza mu wilgoć.

Ogon ma dłuższy od ciała.

Samice w każdym miocie rodzą od 9 do 20 młodych.

Samice rodzą w każdym miocie najwyżej 7 młodych.

Ma większe oczy.

25.9.2014 10:46:11

TECHNOLOGIE PRZYSZŁOŚCI

Jak dziala sztuczne serce? Sztuczne serce to jedyny ratunek dla ludzi czekających na przeszczep. Jednak nawet najlepszy obecnie model tego organu (SynCardia) może pracować w ciele niestety tylko kilka miesięcy. AbioCor to pierwsze sztuczne serce, które nie wymaga obecności złożonej aparatury zewnętrznej – wystarczy tylko ładować baterie. Jest wynikiem niemal dwudziestoletnich badań amerykańskiej ﬁrmy Abiomed, która niedługo wprowadzi na rynek światowy nową generację sztucznego serca, AbioCor II. Ten model ma bez problemu działać w ciele pacjenta nawet 5 lat.

Krew natleniona (kolor czerwony)

Sztuczne serce SynCardia zastępje pracę obu komór sercowych

AUTOR: STANISŁAW GAJDA

FOTO: ISIFA, SHUTTERSTOCK.COM, ARCHIWUM

Krew odtleniona (kolor niebieski)

Górna i dolna żyła główna 1. 2. prowadzi odtlenioną krew z organów ciała do prawego przedsionka 3. , a stąd do sztucznej prawej komory sercowej 4. . Podczas skurczu komory krew dostaje się przez tętnicę płucną 5. do płuc, gdzie zostaje natleniona.

Z płuc przez tętnice płucne 6. płynie krew natleniona do lewego przedsionka 7. a stąd do sztucznej, lewej komory sercowej 8. . Podczas skurczu komory natleniona krew dostaje się do aorty 9. a nią do głównego obiegu.

5. 7.

3. 8.

ZALETA:

Umożliwia pacjentowi swobodny ruch i w miarę normalne życie

WADA:

WSPÓŁCZESNOŚĆ

Pracuje nie dłużej niż 17 miesięcy

28 ŚWIAT NA DŁONI

28-29.indd 2

25.9.2014 10:47:19

Sztuczne serce AbioCor II CENA: w przeliczeniu 800 000 złotych MATERIAŁ: tytan i tworzywa sztuczne WIELKOŚĆ: mniej więcej jak grejpfrut WAGA: 0,9 kg ŻYWOTNOŚĆ: przewiduje się nawet 5 lat

? PRZYSZŁOŚĆ

Podstawę sztucznego serca AbioCor II tworzy pompa hydrauliczna z kanalikiem wentylowym, który się otwiera i zamyka.

System przesyłu energii składa się z dwóch cewek – wewnętrznej (umieszczonej w ciele) i zewnętrznej. Energia przy pomocy siły magnetycznej jest przesyłana z zewnętrznej baterii i cewki przez skórę do cewki wewnętrznej. Ta przyjmuje energię i przesyła ją dalej do baterii wewnętrznej.

Wewnętrzne ładowarki baterii i urządzenie kontrolne pacjent ma umieszczone w jamie brzusznej. Baterie zewnętrzne nosi w kieszonce na pasku.

28-29.indd 3

25.9.2014 10:47:24

NAPISZ DO NAS

ŚWIAT NA DŁONI odpowiada na pytania Czytelników

Adres: Redakcja ŚWIAT NA DŁONI ul. Banderii 4 lok. 162 01-164 Warszawa

E-mail: redakcja.swiat@amconex.pl

Czy spożywanie soi naprawdę jest zdrowe?

Dlaczego trudno nam zasnąć, gdy jesteśmy zmęczeni?

Jest zdrowsze, niż dotąd myślano. Nowe badania naukowe wykazały, że mieszanka soi i białka mleka przyspiesza zwiększanie się masy mięśniowej, poprawia też działanie aminokwasów, z których powstają nowe komórki masy mięśniowej. Na przykład jeśli zjemy soję z mlekiem po długotrwałych ćwiczeniach, to nasze mięśnie szybciej się zregenerują. Już teraz zaleca się sportowcom spożywanie bogatej w białka mieszaniny sojowo-mlecznej dla zwiększenia wydajności treningu.

Stres i zmęczenie towarzyszą dziś wielu ludziom, a reakcje organizmu na takie sytuacje bywają bardzo różne. Niektórzy po wysiłku ﬁzycznym lub intelektualnym usypiają niemal natychmiast, inni nerwowo przewracają się w łóżku, nie mogąc zasnąć. Naukowcy są zgodni, że w tym wypadku ludzie ci, paradoksalnie, muszą przed snem odpocząć. Oznacza to, że ich ciało musi się uspokoić, czyli poczekać, aż zmniejszy się poziom adrenaliny powstały podczas wysiłku i opadnie napięcie. Zbyt mała ilość snu potęguje ten problem. Specjaliści zalecają zdrowy sen w ilości 7–8 godzin na dobę. Jeśli zażywamy go mniej, ciało stara się odeprzeć zmęczenie, produkując adrenalinę, która znów nie pozwala spokojnie usnąć.

Czy owady mogą przytyć? Ta ciekawa kwestia zajęła też ostatnio entomologów. Przeprowadzili oni badania na ważkach i małych muszkach owocówkach. Odkryli, że samców ważek może zaatakować pasożyt, który wywołuje nadmierne odkładanie się tłuszczu wokół tułowia i mięśni służących do latania. Samce są wówczas mniej ruchliwe, mniej skuteczne podczas parzenia i nie potraﬁą obronić swojego terytorium przed konkurentem. Podobnie wyglądało to u muszek owocówek, które naukowcy karmili żywnością bogatą w kalorie i tłuszcze. Muszki stały się leniwe, choć widocznie nie przytyły. To dlatego, że owady mają twarde, chitynowe powłoki, które się nie rozciągają. Gromadzony tłuszcz zajmuje w takiej sytuacji miejsce ich tkanki mięśniowej.

30-33.indd 2

26.9.2014 7:39:15

` ` CO CHCIELIBYSCIE WIEDZIEC

WYDAJNY SYSTEM RADAROWY

LABORATORIUM OCEANOGRAFICZNE, BIOLOGICZNE I METEOROLOGICZNE

LĄDOWISKO DLA HELIKOPTERÓW DŁUGOŚĆ STATKU 130 METRÓW

MORSKIE ŚLIZGACZE DO ZBIERANIA INFORMACJI

STEROWANE NA ODLEGŁOŚĆ OKRĘTY PODWODNE

Jak wyglądają nowoczesne statki do badania oceanu? Najnowocześniejszy z nich stoi obecnie w brytyjskim doku i będzie służył do badania mórz polarnych w obszarach Arktyki i Antarktydy. Koszty jego budowy są szacowane w przeliczeniu na kwotę miliarda złotych. Na pokładzie znajduje się specjalistyczne wyposażenie, takie jak automatyczne okręty podwodne, wodne ślizgacze czy laboratorium

wyposażone w najnowsze sprzęty i narzędzia. Statek, który jak na razie nie ma imienia, będzie najbardziej zaawansowanym okrętem oceanograficznym na świecie, a dzięki swej konstrukcji dotrze nawet do niedostępnych dotąd miejsc na obszarach polarnych. Na swój pierwszy rejs badawczy ma wyruszyć w 2019 roku.



ŚWIAT NA DŁONI 31

30-33.indd 3

26.9.2014 7:39:18

NAPISZ svět a člověkŚWIAT NA DŁONI odpowiada DO NAS

na pytania Czytelników

Dlaczego wilki i niektóre psy wyją do księżyca? To tylko ludzkie wyobrażenie. Tak naprawdę wycie wilków nie jest wcale powiązane z naszym naturalnym satelitą. Rzeczywiście, wilki wyją późnym wieczorem lub przed brzaskiem, ale tylko dlatego, że są to zwierzęta nocne, czyli aktywne, gdy jest ciemno. Zaś łeb podnoszą, by dźwięk był lepiej słyszalny i niósł się dalej. Wilcze wycie ma szereg ważnych funkcji. W ten sposób wilki komunikują się ze sobą, na przykład zwołują. Wspólne wycie watahy wilków podtrzymuje więzi pomiędzy osobnikami. Wyciem wataha oznajmia swoje położenie, a także ostrzega potencjalnych intruzów, by nie wchodzili na jej terytorium. Choć najczęściej wyobrażamy sobie samotnego wyjącego wilka, jest dokładnie na odwrót: wyją całe watahy, zaś samotnicy nie czynią tego, by nie zdradzić swojego położenia.

Adres: Redakcja ŚWIAT NA DŁONI ul. Banderii 4 lok. 162 01-164 Warszawa

E-mail: redakcja.swiat@amconex.pl

Dlaczego zatykają nam się uszy, kiedy szybko jadący pociąg wjeżdża do tunelu? Jest to spowodowane zmianą ciśnienia w tunelu, którą wywołuje przejeżdżający pociąg. Szybko płynące powietrze wokół pociągu powoduje obniżenie ciśnienia wewnątrz maszyny, na co nasze bębenki uszne zareagują rozdęciem. Gdy tylko pociąg wyjedzie z tunelu, ciśnienie wraca do normy, a poziom ciśnienia w uszach i na zewnątrz się wyrównuje. Nieprzyjemne uczucie zatkanych uszu można nieco osłabić na przykład przełykaniem śliny lub ziewaniem.

Czy karaluchy mogą przeżyć wybuch jądrowy? Kiedy pod koniec II wojny światowej zrzucono bomby atomowe na Hiroszimę i Nagasaki, mówiono, że wybuch jądrowy przeżyły jedynie małe owady. Okazało się, że była to prawda, a owadami tymi były właśnie karaluchy. Testy wpływu promieniowania na owady prowadzono w latach 50. XX wieku. Dowiedziono, że karaluchy potraﬁą przeżyć promieniowanie do 10 000 radów (rad to jednostka pochłoniętej dawki promieniowania jonizującego – przyp. red.). To mniej więcej tyle, ile miały pierwsze bomby atomowe. Dzisiejsze ładunki są oczywiście nieporównywalnie silniejsze niż te z Hiroszimy i Nagasaki. Jeśli jednak ktoś miałby przeżyć jądrową apokalipsę, to zapewne, obok muszek owocówek, byłyby to właśnie karaluchy.

30-33.indd 4

26.9.2014 7:39:22

` ` CO CHCIELIBYSCIE WIEDZIEC

Która ryba jest najmniejsza na świecie? Zapach ten powstaje w wyniku rozkładu celulozy. Od połowy XIX wieku, kiedy zaczęto stosować celulozę z drewna zamiast bawełny czy lnu, większość papierów zawierała w sobie niestabilny związek – ligninę. Ta rozpada się na kwasy i czyni papier kruchym. Właśnie podczas jej rozkładu powstaje ów specyﬁczny zapach. Naukowcom w Szkocji udało się stworzyć „sztuczny nos” – ręczny detektor, który potraﬁ rozpoznać początkowe stadium rozkładu papieru. Wystarczy z nim przejść obok regału, a wnet wskaże, której książce czas zaczyna już zagrażać.

FOTO: SHUTTERSTOCK, WIKIPEDIA.ORG

Dlaczego stare biblioteki pachną stęchlizną?

Zgodnie z najnowszym stanem wiedzy jest to Paedocypris progenetica z rodziny karpiowatych. Najmniejszy dorosły, dojrzały płciowo osobnik (samica) miał 7,9 mm długości. Samce osiągają około 10 mm. Rybki te żyją w słodkich wodach bagnisk i torfowisk na Sumatrze, w środowisku o silnie kwaśnym odczynie. Ich szkielet jest wyraźnie zredukowany, czaszka pozostawia mózg niemal niechroniony. Gatunek odkryto i opisano w 1996 roku.

Czy wszyscy rycerze okrągłego stołu byli biali?

PRZYGOTOWAŁA: REDAKCJA

Wśród legend arturiańskich znajdziemy opowieść o Czarnym Rycerzu Okrągłego Stołu, sir Morienie. Tekst pochodzi z XII wieku i niedawno stał się obiektem dokładnych badań. Sir Morien opisywany jest następująco: Był cały czarny, jego głowa, jego ciało, jego ręce były czarne. I jego rynsztunek był czarny jak kruk, a tylko zęby świeciły mu jak biała kreda. Obecność czarnoskórego rycerza w drużynie króla Artura potwierdzają też ilustracje w dawnych rękopisach. ky ošálit. Má ŚWIAT totižsvět schopnost svět vědy NA naDŁONI dlani01 33 měnit elektrickou aktivitu 30-33.indd 5

26.9.2014 7:39:25

DZIEJE LUDZKOŚCI

Krwawe topory wikingów Wikingowie najczęściej używali w walce toporów. Były to albo topory zwane duńskimi, które stanowiły samodzielną, śmiertelnie niebezpieczną broń wojownika Północy, albo mniejsze topory używane jako druga broń obok miecza.

WIKINGO Byli to najodważniejsi, ale i najokrutniejsi wojownicy, jakich widziało średniowiecze. Bez wikingów dzisiejsza Europa wyglądałaby zupełnie inaczej. Jaki był ich udział w powstaniu państwa na Rusi? Co robili na terenach Słowian i na północy Francji? Dokąd zawędrowali najdalej? ŚWIAT NA DŁONI odpowie na te pytania.

Dlaczego drżała przed nimi cała Europa? 34-36.indd 2

26.9.2014 7:43:14

OWIE

Czym zabijali ludzie Północy Główną bronią wikińskiego wojownika były topór, włócznia i miecz. Bronił się natomiast okrągłą tarczą, a bogatsi wojownicy nosili żelazną lub skórzaną zbroję. Głowę chroniła skórzana czapka lub częściej żelazny hełm, na którym próżno by szukać rogów. Nakrycie głowy było gładkie, by w przypadku uderzenia miecz się po nim ześlizgnął.

Okręty niosące postrach Dzięki płaskiemu dnu i dość niewielkiemu zanurzeniu swych drakkarów wikingowie mogli pływać po rzekach i przenikać w głąb lądów, by napadać i rabować miasta oddalone od morza – takie jak Paryż czy Londyn. Wikiński okręt miał jeden wysoki maszt, na którym powiewał trójkątny lub prostokątny żagiel.



ŚWIAT NA DŁONI 35

34-36.indd 3

26.9.2014 7:43:23

DZIEJE LUDZKOŚCI GRENLANDIA

Jak wikingowie zdobywali ówczesny świat? ISLANDIA SZWECJA

Norwescy wikingowie odkryli Amerykę

NORWEGIA

Szwedzcy wikingowie (Waregowie) dali początek Rusi Kijowskiej i rozpoczęli handel z krajami arabskimi oraz Bizancjum ROSJA

WIELKA BRYTANIA

DANIA NIEMCY FRANCJA

Duńscy wikingowie (Normanowie) zawładnęli Normandią



o raz pierwszy świat usłyszał o nich w 793 roku. Wtedy to wikingowie pojawili się na północy Wysp Brytyjskich i splądrowali klasztor na wyspie Lindisfarne. Gdziekolwiek się nie znaleźli, bezlitośnie napadali i pustoszyli wszelkie zamieszkałe osady. Handlowali z Bagdadem, pływali po Wołdze, Dnieprze i Morzu Śródziemnym. Sława wikingów zaczęła gasnąć w XI wieku, kiedy Skandynawia przyjęła chrześcijaństwo. Mimo to, historycy uważają, że wikingowie przez kilkaset lat zmienili świat bardziej niż ktokolwiek inny.

AUTOR: MAREK KOŻUSZNIK

FOTO: HISTORY, SHUTTERSTOCK.COM, WIKIMEDIA.ORG

NIEWIARYGODNE DOKONANIA PÓŁNOCNYCH WOJOWNIKÓW Coraz to nowsze odkrycia archeologiczne świadczą o tym, że wikingowie jako pierwsi Europejczycy zawinęli do Ameryki, położyli fundamenty Rusi Kijowskiej, czyli poprzednika dzisiejszej Rosji. Byli cenionymi członkami drużyn słowiańskich władców. Od dawna zaś wiadomo, że zawładnęli politycznie Normandią, byli najlepszą strażą cesarzy bizantyjskich i dali początek ważnym szlakom handlowym między Europą a bogatymi krajami arabskimi.

ZIEMIA WINA NALEŻY DO WIKINGÓW Krzysztof Kolumb dotarł do brzegów Ameryki niemal 500 lat później niż norweski wiking Leif Eriksson (970–1020). Według północnych sag wypłynął on około 1000 roku na zachód, aby odnaleźć ląd, który już wcześniej zobaczył inny żeglarz, Bjarni Herjólfsson. Po długim rejsie wikingowie dotarli do Nowej Fundlandii w dzisiejszej Kanadzie, gdzie spędzili zimę. Ziemię tę nazwali Vinland, czyli Ziemia Wina.

BRUTALNI AWANTURNICY Mało kto pozostawał spokojny, gdy nacierała horda wikingów. Najbardziej przerażający byli berserkowie, którzy wyglądali, jakby przybywali z samych piekieł

PRZECIW WŁASNEMU LUDOWI Wikiński naczelnik Rollo (846–931) stał się pierwszym księciem Normandii. Wikingowie z Danii, z Rollem na czele zajęli północ dzisiejszej Francji, by kilka lat później otrzymać ją jako lenno od króla Franków Karola III Prostego (879–929). Król postawił przy tym tylko jeden warunek – Rollo musiał przysiąc mu wierność i ochronić Normandię przed kolejnymi atakami wikingów. Tak wiking Rollo w 911 roku został księciem Normandii, a złożonej obietnicy dotrzymał, choć kilkakrotnie musiał bronić swej nowej ziemi przed najazdami innych klanów z Północy.

ZE SZWECJI DO BAGDADU Coraz więcej dowodów świadczy o obecności wikingów ze Szwecji i Danii, zwanych Waregami, na wschodzie Europy. Przypisuje im się znaczny, jeśli nie decydujący udział w powstaniu państwowości na terenie dzisiejszej Rosji – w Rusi Kijowskiej. To stamtąd organizowali dalsze wyprawy handlowe, po Wołdze do Morza Kaspijskiego i dalej, do odległych krajów arabskich. Waregowie pływali też po Dnieprze aż do Morza Czarnego, a stamtąd udawali się do Cesarstwa Bizantyjskiego.

WIKINGOWIE, WŁADCY RUSI KIJOWSKIEJ Legendarnym założycielem najstarszej dynastii władców Rosji, Rurykowiczów, był szwedzki Wareg Ruryk, który od 862 roku władał Nowogrodem. Rurykowicze panowali na Rusi Kijowskiej do 1598 roku. Ciekawostką jest z kolei teoria normańska w historii państwa polskiego, wedle której i nad Wisłą czynnikiem państwotwórczym byli przybysze z Północy, do których miał należeć sam Mieszko I. Historycy skłaniają się jednak raczej ku teorii o obecności wikińskich wojowników w dawnej Polsce, ale jako najemnych wojów piastowskich władców. 

36 ŚWIAT NA DŁONI

34-36.indd 4

26.9.2014 7:43:25

21. WIEK HISTORY REVUE - ZAPRASZAMY DO HISTORII

HISTORY

Amundsen & podbój biegunA południowego CZY O TRIUMFIE ZDECYDOWAŁ YDOWAŁ WOREK KAMIENI? JUZ W TWOIM KIOSKU!

r evue

6 I październik-listopad I 2014 I 7,99 zl (w tym 8% Vat)

Nowa rubryka

Wielcy przeciWnicy

EGZEKUCJA LUDWIKA XVI

Aleksander Wielki vs Dariusz III

ZAMACH W SARAJEWIE

NAJNIKCZEMNIEJSZYCH

LUDOBÓJSTWO ORMIAN

ZBRODNI, KTÓRE WSTRZĄSNĘŁY ŚWIATEM

Niedoceniany król Powstanie Władysław Jagiellończyk listopadowe Czy zasłużył sobie na miano słabeusza?

Obsesja Sissi na punkcie piękna

Zdrajcy powieszeni Dla szczupłej sylwetki na latarniach poświęciła zdrowie?

ŚWIADECTWO Z BERLIŃSKIEGO BUNKRA: O HITLERZE OPOWIADA JEGO SEKRETARKA 01.indd 1

9.9.2014 16:26:15

ODKRYWAJ Z NAMI TAJEMNICE HISTORII! selpromo210x280.indd 1

12.9.2014 15:37:43

ZAGADKI MEDYCYNY Bóle stawów, osłabienie mięśni, kłopoty z pamięcią czy pogorszenie wzroku. Nikt nie uniknie niechcianych objawów starości, które pojawiają się i potęgują wraz z wiekiem. Czy można im zapobiec? Naukowcy twierdzą, że tak. Kluczem jest zrozumienie, dlaczego właściwie się starzejemy. A to nadal jest zagadką.

KOBIETA Wiek: 44 lata Ile lat mają jej organy?

PŁUCA lat

Dlaczego właściwie się starzejemy? PIERSI lat

JAJNIKI lat

ODKRYJ TAJEMNICĘ DŁUGOWIECZNOŚCI MIĘŚNIE lat

38 ŚWIAT NA DŁONI

38-41.indd 2

26.9.2014 7:46:16

MĘŻCZYZNA Wiek: 47 lat Ile lat mają jego organy? AORTA lata

NASZE CIAŁO NIE STARZEJE SIĘ W TYM TEMPIE CO MY!

PŁUCA lata

AORTA lat

ŻOŁĄDEK lat

Badania naukowe na próbkach tkanek wykazały, że organy wewnętrzne w naszym ciele starzeją się w różnym tempie. Obok przedstawiamy uśrednione dane dla kobiet i mężczyzn.

TRZUSTKA lat

39 PĘCHERZYK ŻÓŁCIOWY lata

PROSTATA lata

JELITO GRUBE lata

TRZUSTKA lata

MIĘŚNIE lat

Za kolor naszych włosów odpowiedzialny jest pigment zwany melaniną. Po trzydziestce jego produkcja zwalnia, dlatego wtedy znajdujemy pierwsze siwe włosy. Kiedy organizm w ogóle przestaje wytwarzać melaninę, jesteśmy zupełnie siwi.

DLACZEGO POGARSZA NAM SIĘ WZROK?

SKÓRA lat

E at

CO WYWOŁUJE SIWIENIE WŁOSÓW?

Oczy też powoli zaczynają się starzeć już w wieku trzydziestu lat. Im jesteśmy starsi, tym większą trudność sprawia im dostosowanie się do zmian światła. Po sześćdziesiątce źrenice są o jedną trzecią mniejsze niż w dwudziestym roku życia.



38-41.indd 3

26.9.2014 7:46:25

ZAGADKI MEDYCYNY



ikt nie chce się zestarzeć, i chociaż istnienie eliksiru młodości możemy włożyć między bajki, to skuteczne środki przeciwko nieprzyjemnym i uciążliwym objawom starzenia się są w zasięgu medycyny. Zwłaszcza że nauka i technika szybko postępują do przodu. Dlaczego zatem „pigułka przeciw starości” nie jest jeszcze dostępna w aptekach? Otóż właśnie dlatego, że powody starzenia się wciąż pozostają zagadką.

SZEREG ODPOWIEDZI NA JEDNO PYTANIE Nie chodzi o to, że naukowcy w ogóle nie wiedzą, dlaczego się starzejemy. Wręcz przeciwnie. Teorii jest wiele, a twórcy i propagatorzy każdej z nich twierdzą, że właśnie ta jest właściwa, mało tego: że jest rewolucyjna! Są też jednak badacze, którzy są ostrożniejsi i twierdzą, że starzenie się to złożony proces, w którym udział bierze cały szereg różnych czynników i dlatego jeden cudowny sposób na zniwelowanie objawów wieku nie istnieje. Co do jednego specjaliści są zgodni: za starzenie się odpowiadają komórki i geny.

NIE DA SIĘ KOPIOWAĆ W NIESKOŃCZONOŚĆ Nasz organizm potraﬁ odnawiać swoje tkanki. Regeneruje nam się skóra, błony śluzowe jelit wymieniają się całkowicie w ciągu trzech dni, a krew trzy razy w ciągu roku. Dlaczego zatem każdego dnia wyglądamy coraz starzej? Czemu nasze organy się zużywają? Regenerację zapewnia nam ciągłe kopiowanie się komórek. Proces ten nie może się jednak powtarzać w nieskończoność, a w dodatku w jego trakcie powstają błędy.

TOKSYCZNY MOŻE BYĆ NAWET TLEN Według jednej z teorii za nasze starzenie się i śmierć odpowiada tlen, a zatem pierwiastek niezbędny nam do życia. Paradoks?Tylko pozorny! Gdy wdychamy tlen,

w naszym ciele uwalniają się tzw. wolne rodniki tlenowe, czyli toksyczne, reaktywne formy tlenu. Naruszają one strukturę komórek, mogą je nawet uśmiercać. Badania na Uniwersytecie McGilla w Kanadzie wskazują jednak, że wolne rodniki mogą także odżywiać ludzki organizm.

CO O STAROŚCI MÓWIĄ MYSZY? Z kolei naukowcy, którzy prowadzili badania starzenia się na myszach, stwierdzili, że pewne czynniki mogą przedłużyć życie gryzoni nawet kilkakrotnie. Jakie? Na przykład mniejsza ilość pożywienia oraz niepłodność. W pierwszym przypadku zwiększa się odporność organizmu. Drugi wiąże się z tym, że geny odpowiedzialne za płodność w późniejszym wieku przyspieszają starzenie. Tylko czy tak samo działałoby to u ludzi?

POTRAFIMY JUŻ ODMŁODZIĆ KOMÓRKĘ Brzmi to jak scenariusz filmu science fiction, ale to już rzeczywistość. W 2011 roku francuscy genetycy pobrali próbki tkanek ludzi w wieku ponad 100 lat i w laboratoryjnych warunkach udało im się je „odmłodzić”. Jak? Przeprogramowali je chemicznie tak, że powróciły do zarodkowej formy komórek macierzystych. Jednak gdyby w ten sposób postąpić z komórkami całego ciała, organizm nie potrafiłby sprawnie funkcjonować. Komórki byłyby nierozwinięte, a człowiek w fazie embrionalnej.

GONITWA ZA CUDOWNYM LEKIEM Prosty i skuteczny lek przeciw starzeniu się pozostaje więc w sferze marzeń i należy wciąż do przyszłości. Prowadzi do niego długa i skomplikowana droga badań i eksperymentów. Nadzieją napawają wyniki testów z hormonem wzrostu czy badania białka zwanego sirtuiną, które potraﬁ naprawić uszkodzenia kodu genetycznego. Oprócz tego, istnieją całkiem zwykłe metody spowolnienia procesu starzenia, o których przeczytacie na stronie obok.

Naukowcy twierdzą: ELIKSIREM MŁODOŚCI może być MŁODA KREW  Czyżby w legendach o upiorach, które zyskiwały nieśmiertelność dzięki piciu krwi, było ziarno prawdy? Przeprowadzone ostatnio w USA badania wykazały, że transfuzja krwi młodych myszy do organizmów starszych osobników poskutkowała spowolnieniem procesu starzenia. Nowa krew wzmocniła serca, polepszyła pamięć oraz zdolność uczenia się starszych myszy. Nie jest to jednak proste jak za dotknięciem magicznej różdżki. Sama transfuzja młodej krwi nie wystarczy. Aby było widać skutki, konieczne jest stworzenie specjalnych warunków biologicznych – wyjaśnia Lida Katsimpardii z harwardzkiego Instytutu Komórek Macierzystych w Bostonie. Krwiobiegi dwóch myszy były w czasie eksperymentu połączone. Dobroczynne skutki dawało także wstrzykiwanie młodej plazmy krwi.

40 ŚWIAT NA DŁONI

38-41.indd 4

26.9.2014 7:46:28

PROSTYCH SPOSOBÓW NA OSZUKANIE STAROŚCI

co jemy, jest naprawdę ważne 1. To, Podstawowa zasada brzmi: nie przejadać się. Zamiast dwóch posiłków do syta, zjadać w ciągu całego dnia pięć mniejszych porcji. Utrzymanie odpowiedniej wagi ciała z biegiem lat staje się coraz trudniejsze, ponieważ metabolizm zwalnia. Ważne jest nie tylko to, ile, lecz także to, co jemy. Warzywa, owoce, błonnik powinny zdecydowanie górować w diecie nad mięsem i słodyczami. Idealną przekąską przeciw starzeniu się są orzechy. Poprawiają krążenie krwi, odżywiają komórki i spowalniają proces starzenia skóry.

to nie męka, to konieczność 2. Ćwiczenia Z wiekiem człowiekowi ubywa masy mięśniowej, przybywa za to tłuszczu. Pogarsza się koordynacja ruchowa i spowalniają reakcje. Lekiem na te problemy są regularne ćwiczenia. Nieważne, czy jest to nasz ulubiony sport, poranna gimnastyka, bieganie czy turystyka piesza. Liczy się to, by sport nie znikł z naszego życia w późniejszym wieku.

sen to połowa zdrowotnego sukcesu 3. Dobry Z sińcami pod oczami i spuchniętą ze zmęczenia twarzą wyglądamy na starszych, niż w rzeczywistości jesteśmy, ale nie chodzi tylko o wygląd. Zdrowy sen ma ogromne znaczenie dla organizmu. Właśnie podczas snu w ciele przebiegają procesy naprawcze, komórki odbudowują się i dzielą. Nieprzerwany nocny sen powinien trwać co najmniej 6 godzin.

ciało z trucizn 4. Oczyszczać Nie tylko palacze czy pijący alkohol powinni oczyszczać swoje ciało z substancji toksycznych. Są one też w pożywieniu. Jak się oczyszczać? Recepta jest prosta: owoce, warzywa, zielona herbata, ale także wspomniane już orzechy obfitują w antyoksydanty. Likwidują one niebezpieczne substancje i działają przeciw wielu chorobom, ale też zmarszczkom i innym oznakom starzenia.

używanie kremów naprawdę działa 5. Regularne Jeśli uważacie, że różnego rodzaju kremy to czyste szarlataństwo i ich stosowanie nie ma sensu, to jesteście w błędzie. Badania jasno wskazują, że kremy czy balsamy do ciała i twarzy naprawdę pomagają skórze bronić się przed stopniową utratą kolagenu. A właśnie kolagen jest odpowiedzialny za jej elastyczność.

także potrzebuje treningu 7. Umysł Mózg osiąga pełnię rozwoju około dwudziestego roku życia, potem się już tylko zmniejsza. Dlatego na starość trudno nam znaleźć odpowiednie słowo czy zapamiętać imiona obcych ludzi. Tak jednak wcale nie musi być. Szereg badań wykazało, że ćwiczenia mózgu i regularny ruch utrzymują w kondycji nie tylko ciało, lecz także umysł i pamięć. 

38-41.indd 5

AUTOR: STANISŁAW GAJDA

trawienie, zakłócają spokojny sen i obciążają układ nerwowy. Dlatego poziom stresu trzeba obniżać. Postarajcie się znaleźć w ciągu dnia chwilę spokoju, czy to nad książką, czy podczas spaceru. W walce ze stresem pomagają również różnego typu techniki medytacji.

FOTO: SHUTTERSTOCK.COM

tylko przyspiesza starzenie 6. Stres Skutki długotrwałego stresu są wyniszczające dla organizmu – zaburzają

26.9.2014 7:46:34

SELF_21wiek_history.QXD:SELF.QXD

23-09-14

20:51

Strona 1

I N T E R E S U J Ą C E A R T Y K U ŁY, N A J N O W S Z E I N F O R M A C J E , AT R A K C YJ N A G R A F I K A

FASCYNUJĄCA NAUKA POZNAJ JĄ RAZEM Z NAMI Poszerz swoją Nowe odkrycie! DLACZEGO wiedzę o świecie Diament CZŁOWIEK pomaga MA LEPSZE

DIAMENT POMAGA LASEROWI Najtwardszy minerał może zwiększyć intensywność wiązki lasera

I S S N 1 8 9 6 - 41 17 I n d e k s 2 2 1 3 2 5

laserowi

CZY LUDZKOŚCI GROZI KOLEJNY POTOP? Kto wygra? Człowiek czy natura?

| 1 1 | LISTOPAD 2014 | 8,50 zł (w tym 8% VAT) |

Z JAKĄ PRĘDKOŚCIĄ PĘDZI REKORDZISTA WŚRÓD WIND?

Fascynująca

Winda, która jeździ z prędkością aż 60 km/h

FASCYNUJĄCA TAJEMNICA PIRAMID ODKRYTA! Budowniczym wystarczyły woda i piasek

NOWE TECHNOLOGIE TO DROGA DO PIEKŁA? Co o przyszłości myśli Stephen Hawking?

Piramidy na saniach Wystarczyły tylko piasek i woda Czy w grobie faraonów leżą tylko krewniacy?

tajemnica

PIRAMID odkryta

PLUS:

UUCzy ludzie będą żyć 150 lat? UUDlaczego na Borneo lasy rosną szybciej? UU Nowe technologie: to droga do piekła? UU Co robi Opportunity? UU EKSTRA: Początki zimnej wojny

ZĘBY NIŻ ORANGUTAN? Odpowiadają za to geny i pożywienie

ROBOT, KTÓRY POŚWIĘCIŁ SIĘ NAUCE... Jaki był koniec sondy podwodnej HADES?

JAK PSEUDONAUKI ZMIENIŁY ŚWIAT? Wiele dziedzin, dziś uważanych za pseudonauki, w przeszłości popchnęło naprzód naukę

DLACZEGO NIE PAMIĘTAMY DZIECIŃSTWA? Czym jest tzw. amnezja dziecięca?

NASA PYTA: DOKĄD DALEJ? Jakie są przyszłe plany Amerykańskiej Agencji Kosmicznej?

TEMAT MIESIĄCA: TAJEMNICZY MINIATUROWY ŚWIAT NANOTECHNOLOGII

Jakie są nowe materiały? Cieńsze niż włos, mocniejsze niż stal!

Miesięcznik dla wszystkich, których interesuje świat!

NOWE TECHNOLOGIE

Drapieznik w skórze ze stali

To nowy wielki hit świata nurkowania. Unikatowa jednostka, którą konstruktorzy nazwali Seabreacher, co można przetłumaczyć jako „Pogromca Mórz”. Łączy w sobie właściwości szybkiej łódki i okrętu podwodnego. Potraﬁ także wykonywać sztuczki, jakich nie powstydzi się nawet najzwinniejszy delﬁn.

AUTOR: LENA SZYMAŃSKA

FOTO: SEABREACHER.COM

SILNIK: 4-suwowy o pojemności 1500 cm3 MOC: 250 KM DŁUGOŚĆ: 5,18 metra SZEROKOŚĆ: 0,9 metra MASA: 612 kg PRĘDKOŚĆ: na powierzchni 70 km/h, pod wodą 40 km/h

a niezwykła jednostka pływająca, która w zależności od życzenia klienta może nosić wizerunek rekina, kosaćca lub delﬁna, zabiera na pokład dwóch pasażerów. Jej kabina bardziej przypomina kokpit samolotu niż kajutę łodzi. Silnik ma taką moc, że potraﬁ wynieść okręt skokiem nad powierzchnią wody pod kątem 90 stopni. Wnętrze jest w całości obite tapicerką i oferuje wszelkie wygody, takie jak lodówka, system audio czy wyświetlacz przedstawiający obraz zza rufy. Cena „morskiego drapieżnika”, budowanego na indywidualne zamówienie, zaczyna się od 81 000 dolarów (w przeliczeniu ponad 250 000 złotych). 

ŚWIAT NA DŁONI 43

43.indd 1

25.9.2014 10:50:24

CUDOWNA FLORA

Skąd bierze się oszałamiający

zapach kwiatów i do czego właściwie służy?

PRĘCIKI Są męskim organem płciowym odpowiedzialnym za produkcję pyłku.

Życie roślin to, wbrew pozorom, nie sielanka. Muszą bronić się przed szkodnikami i zwierzętami, które chcą je zjeść, i jednocześnie rozmnażać się, choć nie potrafią się ruszać. Dlatego właśnie kwiaty są doskonałymi fabrykami chemicznymi. ŚWIAT NA DŁONI pokaże Wam, co potrafią i jakie podejmują działania.

Jak powstaje zapach kwiatów?

Autor: Jerzy MArkowski

Foto: shutterstock.coM

Cudowną woń kwiatów tworzą bardzo złożone chemicznie substancje, zwane olejkami eterycznymi. Roślina produkuje je w liściach, podobnie jak inne substancje, które wpływają na jej smak i służą do odstraszania szkodników. Zapach, oprócz kwiatu, mają też często liście czy nasiona. W płatkach koncentracja substancji wonnych jest jednak największa.

Do czego służy woń kwiatów? Zapach ma podobne zadanie jak barwa kwiatów – ma przyciągać owady potrzebne do zapylenia. Kolory płatków widać jednak z ograniczonej odległości, natomiast wrażliwe receptory owadów, na przykład pszczół, są w stanie rozpoznać zapach konkretnych kwiatów nawet z dystansu kilku kilometrów. Poszczególne gatunki kwiatów mają różne mieszanki wonnych substancji chemicznych, a niektóre są ukierunkowane na przyciąganie tylko jednego gatunku owadów-zapylaczy.

SŁUPEK Jest to żeński organ płciowy pośrodku kwiatu, który służy do uchwycenia pyłku. Ten z kolei zapłodni nasionka ukryte w dolnej części słupka.

44 ŚWIAT NA DŁONI

44-45.indd 2

25.9.2014 10:52:07

KORONA, PŁATKI KWIATU Otaczają wewnętrzną część kwiatu, zwłaszcza u roślin, które do rozmnażania potrzebują owadów. Jest to najbardziej widoczna część rośliny.

Magiczna moc zapachu Substancji zapachowych są tysiące. Niektóre z nich ludzie znają już od stuleci i wykorzystują ich właściwości lecznicze. Mamy zatem zapachy pobudzające i uspokajające. Oto niektóre z nich: LINALOL – substancja, która jest składnikiem na przykład przyjemnego zapachu jaśminu lub cynamonu, ma właściwości uspokajające.

44-45.indd 3

EUGENOL – związek zapachowy o woni goździka, przynosi ulgę podczas bólu zębów. ANETOL – tę aromatyczną mieszaninę znajdziemy w koprze włoskim czy anyżu. Pomaga w leczeniu kolki u niemowląt. GERANIOL – słodko pachnąca substancja spotykana w kwiatach róży. Oprócz perfum stosuje się ją jako odstraszasz komarów. WERBENON – jest jednym z głównych składników zapachu rozmarynu, ma działanie odświeżające i pobudzające.

25.9.2014 10:52:09

NIEZNANY KOSMOS

Jak się szuka kosmitów?

 Najsłynniejszym projektem poszukującym kontaktu z pozaziemskim życiem jest SETI, w ramach którego prowadzi się nasłuchiwanie sygnałów, które mogłyby nadejść od obcych mieszkańców kosmosu. SETI nie jest jednak jedyny. Sondy na Marsie analizują próbki gleby w poszukiwaniu składników organicznych. Astronomowie typują gwiazdy podobne do Słońca, a wokół nich szukają planet możliwych do zamieszkania. Przyjęto tu kryterium obecności tlenu i metanu, jako bioskładników atmosfery. Niemniej niektórzy naukowcy ostrzegają, że życie może mieć zupełnie inną formę, na przykład na bazie krzemu.

46-49.indd 2

Czy jesteśm na kon z cywili pozaziem

21.9.2014 20:54:51

śmy gotowi ontakt ilizacją emską?

Coraz częściej słyszy się, że renomowani naukowcy ostrzegają przed badaniami kosmosu ukierunkowanymi na poszukiwanie w nim życia. Niektórzy uważają, że ludzkość powinna je ograniczyć, zwłaszcza próby wysyłania sygnałów radiowych w dalekie przestrzenie. Możemy w ten sposób niepotrzebnie zwrócić na siebie uwagę cywilizacji pozaziemskich, które niekoniecznie będą miały przyjazne zamiary. Czy niebezpieczeństwo inwazji kosmicznych zdobywców jest realne?

 ŚWIAT NA DŁONI 47

46-49.indd 3

21.9.2014 20:54:56

NIEZNANY KOSMOS OGROMNE OWADY Często wyobrażamy sobie kosmitów jako przerośnięte modliszki, które przeżyją w każdych warunkach

„Istnieją, ale są bardzo niebezpieczni” STEPHEN HAWKING, uznany brytyjski ﬁzyk



osmitów mogą przyciągać nasze źródła surowców czy rozwinięte technologie. Może im się nie podobać samo istnienie ludzkości, jako potencjalnej konkurencji w podboju przestrzeni. Wydaje się Wam to nierealne? Może przekona Was to, że jednym z tych, którzy nas w ten sposób ostrzegają, jest światowej sławy ﬁzyk Stephen Hawking.

AUTOR: LENA SZYMAŃSKA

FOTO: SHUTTERSTOCK.COM, ARCHIWUM

„ISTNIEJĄ, ALE SĄ BARDZO NIEBEZPIECZNI”

Stephen Hawking jest przekonany o istnieniu życia pozaziemskiego, ale nie uważa, że powiniśmy próbować nawiązać kontakt z kosmitami. Według niego byłoby to równie fatalne w skutkach, co przybycie pierwszych Europejczyków na kontynent południowoamerykański, które zakończyło się wyginięciem całych cywilizacji. Możemy to nazwać cywilizacyjnym szokiem. Gdyby kosmiczni goście do nas dotarli, oznaczałoby to, że dysponują o wiele bardziej zaawansowaną technologią niż my. Cała nasza broń miałaby w starciu z nimi taką skuteczność, jak kije w rękach członków plemion wobec broni palnej zdobywców. Hawking uważa również, że głównym celem przybyszów z kosmosu byłoby zawładnięcie planetą i skolonizowanie jej.

CZY OBCY BĘDĄ PRZYJAŹNIE NASTAWIENI?

Niedawno opublikowano badania, w których problemem spotkania z kosmitami zajęli się psychologowie,

stratedzy wojenni i specjaliści od poszukiwania cywilizacji pozaziemskich. Większość badaczy zgodziła się co do tego, że ludzkość nie jest przygotowana na kontakt z obcą cywilizacją. Nie mamy odpowiednich umiejętności, a pomimo ogromnego postępu w nauce i technice brakuje nam podstawowej wiedzy o wielu aspektach astronomii, biologii i fizyki. W ramach badań zapytano też studentów kilku uczelni z całego świata o to, czy boją się przybycia kosmitów. Co ciekawe, młodzi ludzie nie podzielają pesymizmu starszych badaczy i uważają, że takie spotkanie będzie miało pozytywne skutki dla Ziemi, a kosmitów postrzegają jako poczciwe istoty pragnące podzielić się z nami swoją wiedzą. Jest to jeszcze ciekawsze, jeśli weźmiemy pod uwagę, że są to ludzie wychowani na książkach i filmach science fiction, w których kosmici są zwykle przedstawiani jako okrutni zdobywcy.

KTO MÓWI W IMIENIU CAŁEJ PLANETY?

Sceptycznie nastawieni naukowcy za szczególnie kontrowersyjny uważają projekt SETI (ang. Search for Extraterestrial Intelligence, czyli Poszukiwanie Pozaziemskiej Inteligencji). Celem projektu jest poszukiwanie życia pozaziemskiego przy użyciu radiowych metod komunikacyjnych. Koncepcja ta narodziła się w USA i pierwotnie polegała tylko na nasłuchiwaniu i łowieniu pozaziemskich sygnałów radiowych. Później jednak SETI rozpoczął tzw. program aktywny i wysyła w kosmos dokładne i obszerne informacje o Ziemi i całej naszej cywilizacji. Zdaniem sceptyków, zbyt dokładne i obszerne. Dlatego został ostro skrytykowany.

48 ŚWIAT NA DŁONI

46-49.indd 4

21.9.2014 20:55:02

PRAWIE NIEŚMIERTELNI INTRUZI W wyobrażeniach hoollywoodzkich twórców ﬁlmowych kosmici często są wojowniczymi stworami zabijającymi wszystko, co żyje

MAŁE SZARE GOLASY Najsłynniejsze obrazy kosmitów to małe zielone ludki lub szare istoty z wielką głową i dużymi oczami

Pytano: jakim prawem SETI komunikuje się w imieniu całej planety i być może ściąga na nas niebezpieczeństwo?

LEPIEJ JEST MILCZEĆ!

zaatakowali zbrojnie, byłoby jeszcze gorzej. Trudno wyobrazić sobie, by przywódcy państw szybko się porozumieli i opracowali wspólną strategię obronną.

Jednym z przeciwników nawiązywania kontaktu jest David Brin, amerykański autor science ﬁction, a także były pracownik NASA, który wysunął następujący argument: Skoro istoty pozaziemskie są tak dojrzałe i inteligentne, dlaczego milczą? Dlaczego kosmici dotąd nie zdecydowali się nawiązać z nami kontaktu? Może zdecydowali się milczeć? Czyż nie powinniśmy wziąć z nich przykładu i uczynić tego samego? Nasze myślenie o życiu pozaziemskim jest bowiem naiwne. Sądzimy, że istoty kosmiczne na pewno są dobre, a jeśli do nas przybędą, to tylko w zamiarach pokojowych.

JAK BĘDĄ WYGLĄDAĆ?

JAK ZACHOWAŁYBY SIĘ WŁADZE?

A MOŻE JUŻ TU SĄ?

W ﬁlmach i powieściach science ﬁction spotykamy się z tajnymi organizacjami złożonymi z naukowców, w tym astrobiologów, i wojskowych strategów, którzy w przypadku ataku intruzów mają służyć jako grupa kontaktowa. W rzeczywistości podobne „zespoły kryzysowe” nie istnieją. Na kontakt z kosmitami nie są przygotowane ani poszczególne kraje, ani międzynarodowe organizacje takie jak ONZ czy NATO. W przypadku lądowania kosmitów, na Ziemi powstałby natychmiastowy chaos. Państwo, na terenie którego zatrzymałby się statek obcych (bo niekonieczne byłyby to Stany Zjednoczone), byłoby praktycznie sparaliżowane. Władze światowych mocarstw szukałyby osobnych dróg porozumienia z obcymi. Gdyby kosmici

46-49.indd 5

Na to pytanie jak na razie nikt nie jest w stanie odpowiedzieć. Kosmici mogą wyglądać jak ludzie, ale mogą też być zupełnie inni, niepodobni do niczego, co znamy z Ziemi. Mogą tworzyć wspaniałą cywilizację, z zaawansowaną technologią, rozwiniętą wiedzą i duchowością, lecz mogą też kierować się tylko potrzebą zaspokajania podstawowych potrzeb: przeżycia i zdobywania pożywienia, pozbawieni reﬂeksji i emocji. Nie będą wiedzieć czym jest miłość, przyjaźń, strach czy nienawiść.

Niezidentyﬁkowane obiekty latające (UFO), kręgi w zbożu, obrazy kosmitów w świątyniach starożytnego świata, świadectwa ludzi porwanych przez obcych – wszystko to wskazuje, że kosmici już dawno nas znaleźli i nie ujawniając się, badają nas jak laboratoryjne zwierzęta. W widocznym Wszechświecie znajduje się być może 100 miliardów galaktyk, a w każdej jest co najmniej 100 miliardów gwiazd, czyli daleko więcej, niż ziarnek piasku na wszystkich plażach świata. Niemożliwe, by życie rozwinęło się tylko na naszej planecie – twierdzą zwolennicy teorii o kosmitach. Niektórzy idą o krok dalej i utrzymują, że obcy już są między nami. 

21.9.2014 20:55:08

INSPIRACJE PRZYRODĄ

Jak działa R ROBI? O G Ę I S K aJA powstaje tk

ych n nylonow ętelek. 1. Z włókie katnych p li e d , ch ty gęs a rzepu. nina pełna kka” stron ię m ,, je z haczyPowsta składa się a n o tr s ” a wienie 2. „Szorstk ez rozpoło rz p je ię s bia ej poków. Wyra lek. Z każd te ę p ch y ln poszczegó aczyki. h 2 ją wsta ze sobą. i łączą się lk te ę p i i 3. Haczyk

ZASADA DZIAŁANIA RZEPU Haczyki chwytają pętelki i powstaje mocne, a przy tym praktyczne połączenie, bez którego trudno byłoby nam się dziś obejść.

ZALETY

AUTOR: MAREK KOŻUSZNIK

FOTO: ISIFA

 W przeciwieństwie do zamka błyskawicznego (suwaka), rzep można łatwo zapiąć i rozpiąć jedną ręką.  Z boku natomiast trudno go oderwać – rzep o wielkości 12 cm2 wytrzyma boczny nacisk rzędu 1 tony.  Można go moczyć i nie straci swoich właściwości czepnych. Działa także pod wodą.  Można używać go w pobliżu przedmiotów, do których nie można przykładać magnesów.

WADY

 Haczyki chwytają nie tylko drugą część rzepu, ale także różne inne materiały, które się o nie otrą. Zanieczyszczony rzep przestaje działać. Można go jednak wyczyścić i znów będzie funkcjonalny.  W miejscach o wysokiej temperaturze nylon może się topić.  Częste zapinanie i rozpinanie rzepu obniża jego żywotność. Pętelki się rozrywają i rzep ma mniejszą „przyczepność”.

50 ŚWIAT NA DŁONI

50-51.indd 2

25.9.2014 10:53:00

a RZEP?

Ten praktyczny wynalazek ułatwia nam życie już od 66 lat. Za jego początkami kryje się postać szwajcarskiego inżyniera George’a de Mestrala. Podczas spaceru po alpejskich wzgórzach w 1948 roku zauważył, jak kuleczki ostu czepiają się sierści jego psa. Nie minęło wiele czasu, gdy na świecie pojawił się nowy wynalazek inspirowany przyrodą. Jak dochodzi do połączenia się obu części rzepu? ŚWIAT NA DŁONI dokładnie Wam to pokaże.

PRZYRODA, NAJWIĘKSZY WYNALAZCA Inspiracją do wynalezienia rzepu była, jak w wielu innych przypadkach, przyroda. Konkretnie chodzi tu o kuleczki ostu, które przyczepiają się do naszego ubrania, gdy się o nie otrzemy

CZY WIESZ, ZE…

… bez rzepu nie obejdą się astronauci w kosmosie? Służy im do wygodnego, a przy tym mocnego zapinania skafandrów, ma jednak szereg innych zastosowań w stanie nieważkości: pozwala grać w szachy czy stawiać talerze. svět na dlani 07

50-51.indd 3

25.9.2014 10:53:05

T A U M R E

TE UM N

OD KRZEMIENIA DO SATELITÓW

Kiedy mówimy „wynalazca”, zazwyczaj wyobrażamy sobie rozczochranego, nerwowego mężczyznę z epoki maszyn parowych. Tymczasem mnóstwo zasadniczych odkryć i wynalazków technicznych jest o wiele starszych – i to o całe tysiąclecia! ŚWIAT NA DŁONI wybrał dwadzieścia pięć tych, które mogą być uważane za najważniejsze w dziejach ludzkości.

wszech czasów  2 000 000 lat p.n.e.

NÓŻ

KIEDY SIĘ POJAWIŁ: 2 500 000 lat p.n.e. GDZIE: Afryka, Azja WYNALAZCA: nieznany

Nóż był jednym z pierwszych narzędzi wyrabianych przez człowieka. Posługiwał się nim już Homo habilis, czyli człowiek zręczny. Najstarsze noże pochodzą z paleolitu (starszej epoki kamiennej). Wtedy za nóż służyły odłamki kamieni wulkanicznych, a także kwarcu i krzemienia. Później zaczęto obsadzać je w drewnianej lub kościanej rękojeści. Ponad 5000 lat temu do produkcji noży zaczęto używać miedzi i brązu, ostatecznie zastąpiła je stal.

 500 000 lat p.n.e.

OGIEŃ

KIEDY SIĘ POJAWIŁ: 1 000 000 lat p.n.e. GDZIE: Afryka WYNALAZCA: nieznany

Wynalazek, który najbardziej wpłynął na dzieje ludzkości? Wielu badaczy prehistorii twierdzi, że był to ogień. Nabycie umiejętności wzniecenia, utrzymania i użycia ognia pchnęło gatunek ludzki do przodu. Przy świetle ognia można było pracować w nocy, ogrzewał w czasie zimna, a pieczone mięso smakowało o wiele lepiej niż surowe. Ludzie potraﬁli obchodzić się z ogniem już milion lat temu. Najstarsze dowody rozniecania ognia pochodzą z zachodniej Azji sprzed 790 000 lat.

52 ŚWIAT NA DŁONI

52-59.indd 2

25.9.2014 10:54:42

MAPY

KIEDY SIĘ POJAWIŁY: 16 500 lat p.n.e. GDZIE: Europa, Azja WYNALAZCA: nieznany

Potrzeba odnajdywania się w otoczeniu, które zamieszkujemy, jest tak stara jak sama ludzkość. Co ciekawe, istnieje teoria, że najstarsza mapa nie przedstawia Ziemi, ale nieboskłon. Widoku nocnego nieba, z zaznaczeniem najjaśniejszych gwiazd, badacze dopatrzyli się w malunkach naskalnych w jaskiniach we francuskim Lascaux. W tworzeniu map bardzo zręczni byli Babilończycy, żyjący na terenie dzisiejszego Iraku przed czterema tysiącami lat, oraz Egipcjanie. Za podstawy nowożytnej kartograﬁi odpowiadają Grecy.

TKACTWO

KIEDY SIĘ POJAWIŁO: 8000 lat p.n.e. GDZIE: Bliski Wschód WYNALAZCA: nieznany

Wynalazek, który „ubrał świat” i zapoczątkował zjawisko mody, liczy 8000 lat. Najstarsze obrazy uwieczniające pracę tkaczy pochodzą z neolitu i zachowały się na glinianych tabliczkach. Pierwsze materiały wyrabiano z lnu, nieco później Chińczycy zaczęli używać też włókien konopi. Przed 6000 lat w Babilonii i Mezopotamii pojawiły się odzienia wełniane. Fenicjanie już 4000 lat temu używali lnu do wyrobu żagli okrętowych, zaś najstarsze znaleziska materiałów jedwabnych pochodzą z Chin i są datowane na ok. 3500 lat p.n.e.



 7 000 lat p.n.e.

ROLNICTWO

KIEDY SIĘ POJAWIŁO: 10 000 lat p.n.e. GDZIE: Palestyna, Syria, Iran WYNALAZCA: nieznany Z końcem ostatniej epoki lodowej nastąpiła trwająca tysiące lat rewolucja, która zmieniła dzieje i obraz naszej planety. Mowa o rozwoju rolnictwa. Do tego czasu ludzie musieli polegać na tym, co znaleźli lub upolowali. Odkryli jednak, że zasianie ziarna i dbanie o rosnącą roślinę przynosi lepsze rezultaty, i tak na urodzajnych glebach Azji ludzkość nauczyła się uprawiać zboże. Na początku były to pszenica i jęczmień. Dzięki wynalazkowi uprawy mogły powstać pierwsze starożytne cywilizacje, bo dostatek pożywienia sprawił, że ludzie zaczęli się osiedlać na stałe i inwestować coraz więcej sił i środków w budowę i rozwój społeczny.

52-59.indd 3

25.9.2014 10:54:58

T A U R

KLEJ

EM E

T UM N

KIEDY SIĘ POJAWIŁ: 4000 lat p.n.e. GDZIE: Europa, Azja WYNALAZCA: nieznany

PISMO

KIEDY SIĘ POJAWIŁO: 5300 lat p.n.e. GDZIE: Europa WYNALAZCA: nieznany

Wynalezienie pisma przeniosło cywilizację ludzką na zupełnie nowy poziom. Pozwoliło na zachowywanie, przekazywanie i gromadzenie wiedzy. Dzięki temu znacznie poszerzyła się pamięć ludzkości. Obecnie za najstarsze znane pismo uważa się znaki pochodzące z V tysiąclecia p.n.e. z terenów południowej Europy. Tabliczkę z zapisem znaleziono w Rumunii. Do najstarszych pism należą również klinowe znaki Sumerów z IV tysiąclecia p.n.e. i egipskie hieroglify.



Myślicie, że klej nie jest wcale aż tak ważnym wynalazkiem? Bez niego statki Rzymian niechybnie by zatonęły, a Stradivarius raczej nie stworzyłby swoich mistrzowskich skrzypiec. Pierwsze udokumentowane użycie kleju było praktyczne – w grobach sprzed 6000 lat znaleziono rozbite ceramiczne naczynia, które były naprawiane za pomocą kleju. Przez tysiące lat ludzkość nauczyła się wytwarzać coraz doskonalsze naturalne substancje klejące, a nieco ponad 100 lat temu zaczęto produkować kleje syntetyczne.

 5 000 lat p.n.e.

KOŁO

KIEDY SIĘ POJAWIŁO: 5150 lat p.n.e. GDZIE: Europa, Azja WYNALAZCA: nieznany To wynalazek, który znacznie ułatwił komunikację i otworzył przed ludźmi szeroki świat. Historia koła liczy mniej więcej 6000 lat. Najstarsze koło świata odkryli całkiem niedawno słoweńscy archeolodzy. W 2002 roku niedaleko Lublany znaleźli szczątki doskonale wykonanego koła o średnicy 72 cm i oś, na której było osadzone. Jednym z najstarszych wizerunków pojazdu kołowego jest rysunek na tzw. Wazie z Bronocic, pochodzącej z neolitycznej osady na południu dzisiejszej Polski.

54 ŚWIAT NA DŁONI

52-59.indd 4

25.9.2014 10:55:12

najważniejszych wynalazków wszech czasów

KANALIZACJA

KIEDY SIĘ POJAWIŁA: 2500 lat p.n.e. GDZIE: Mezopotamia WYNALAZCA: nieznany

Myślicie, że łazienka z bieżącą wodą i toaleta ze spłuczką to wynalazek nowoczesnej cywilizacji? Prawda jest taka, że z podobnych wygód korzystali już starożytni Sumerowie przed 4000 lat. Na Krecie ubikacje ze spłuczkami były w powszechnym użyciu 1500 lat przed Chrystusem. Europejczycy tym razem nie mają się czym pochwalić – pierwszym europejskim domem, który miał system kanalizacyjny i toalety, był Pałac Westminster w Anglii, pochodzący z XIII wieku.

 1 000 lat p.n.e.

SZKŁO

KIEDY SIĘ POJAWIŁO: 3500 lat p.n.e. GDZIE: Mezopotamia, Egipt WYNALAZCA: nieznany

Najpierw ludzie poznali szkło pochodzenia naturalnego, głównie z okolic wulkanów. Podobno Fenicjanie jako pierwsi, przez przypadek wytopili szkło w ogniu i dzięki nim wynalazek mógł szerzyć się dalej po Europie. Najstarsze szklane naczynia pochodzą ze starożytnej Mezopotamii i mają 3500 lat. W Egipcie już 1500 lat temu istniała fabryka szkła. Warto pamiętać, że znajomość wyrobu szkła dała nam nie tylko ozdoby i naczynia. Bez tego dawnego wynalazku nie byłoby żarówek, lunet, okularów, ale także radia czy telewizji.

52-59.indd 5



0

PAPIER

KIEDY SIĘ POJAWIŁ: 105 r. n.e. GDZIE: Chiny WYNALAZCA: Cai Lun (50–121)

Dzisiaj, pomimo szerokiego zastosowania telefonów komórkowych i komputerów, każdego roku produkuje się ponad 300 000 000 ton papieru. Materiał ten, który przez długi czas był najważniejszym na świecie nośnikiem informacji, zawdzięczamy Chińczykom. Zanim minister przy cesarskim dworze, Cai Lun przedstawił swój wynalazek, pisano na rozmaitych powierzchniach. Najpierw na kamieniu, potem na skórze, glinianych deseczkach, wreszcie papirusach z trzciny. Ze skóry wyrabiano pergamin. Jednak dopiero papier był na tyle niedrogi i łatwo dostępny, że rozpowszechnił się na całym świecie.

25.9.2014 10:55:28

T A U R

M E TE M

najważniejszych wynalazków wszech czasów

PROCH STRZELNICZY KIEDY SIĘ POJAWIŁ: 300 r. n.e. GDZIE: Chiny WYNALAZCA: nieznany

Ten wynalazek chińskich alchemików zmienił sposób prowadzenia wojen, a jego historia prowadzi od fajerwerków po loty w kosmos. Pierwsze wzmianki o praktycznym użyciu prochu strzelniczego dotyczą barwnych, sztucznych ogni i pochodzą z VII wieku. Sposób produkcji i użycie tego materiału wybuchowego zainteresowały wojsko, w armii zaczęto stosować go w XI wieku. Chińczycy używali wtedy broni palnej, poprzednika strzelby, którego nazywali „lancą ogniową”. Do Europy proch strzelniczy traﬁł w XIII wieku.

 100 n.e.  

MYDŁO

KIEDY SIĘ POJAWIŁO: II wiek n.e. GDZIE: starożytny Rzym WYNALAZCA: Galen (130–200)

Tajemnica produkcji mydła jest bardzo stara. Już ponad 4000 lat temu materiały podobne do mydła były znane w Babilonii. Starożytni Egipcjanie, znani z dbałości o higienę, myli się codziennie i używali do tego substancji łączącej tłuszcze zwierzęce lub roślinne oraz sole alkaliczne. Dopiero jednak w antycznym Rzymie w II wieku lekarz imieniem Galen odkrył i spopularyzował w Europie higieniczne właściwości mydła. Zalecał używanie go do oczyszczania ciała oraz prania ubrań.

52-59.indd 6

 1000

KOMPAS

KIEDY SIĘ POJAWIŁ: X wiek GDZIE: Chiny WYNALAZCA: nieznany

Zasada działania kompasu magnetycznego, czyli wskazywanie północnego i południowego pola magnetycznego Ziemi, została odkryta w Chinach na początku naszej ery. Urządzeń z kawałkiem magnetycznej skały używano w tym okresie jako magicznych radarów, wskazujących idealne miejsce do budowy domu. Natomiast prawdziwy kompas skonstruowali również Chińczycy, lecz dopiero w połowie X wieku. Sto lat później był już stałym wyposażeniem statków płynących z Chin do Indii.

25.9.2014 10:55:49

OKULARY KOREKCYJNE

KIEDY SIĘ POJAWIŁY: XIII wiek GDZIE: Włochy WYNALAZCA: Alessandro della Spina (?–1313) Przez całe stulecia starsi ludzie byli skazani na pogarszające się widzenie. Za władców i purpuratów czytali i pisali sekretarze, a ﬁlozof Seneka używał podobno podczas czytania szklanej kuli wypełnionej wodą. W XI wieku w Wenecji zaczęto wyrabiać tzw. kamień do czytania, czyli szklaną soczewkę powiększającą litery. Znalezienie wynalazcy klasycznych okularów nie jest łatwe, ale badacze wskazują na włoskiego mnicha Spinę, który jednak też przejął fach od nieznanego poprzednika.

MIKROSKOP

KIEDY SIĘ POJAWIŁ: 1595 GDZIE: Holandia WYNALAZCA: Zachariasz Janssen (1585–1632)

Oknem do nieznanego i niewidzialnego dotąd świata stało się odkrycie mechanizmu mikroskopu, który pozwolił na szereg ważnych naukowych odkryć w wielu dziedzinach. Za tym epokowym dla nauki wynalazkiem stoi holenderski optyk Janssen, a pierwszy egzemplarz skonstruował wraz z ojcem. Powiększenie mikroskopu Janssena było zaledwie dziewięciokrotne, ale już 100 lat później jego wielki następca, Antoni van Leeuwenhoek zbudował urządzenie, które obrazowało milionową część metra.

 1800

 1500

DRUK

BATERIE

Chociaż ludzie próbowali drukować książki przy pomocy drewnianych tabliczek już w IX wieku, na przykład w Chinach czy w Korei, dopiero słynny Gutenberg usprawnił technologię druku tak, że zmieniła świat. Niemiecki złotnik wymyślił, jak odlewać poszczególne litery, aby można je było dowolnie składać w ramkach i używać wielokrotnie. Wcześniej księgi, przepisywane ręcznie, były rzadkie i drogie. Wynalazek Gutenberga zapoczątkował rewolucję informacyjną.

Trudno wyobrazić sobie dzisiejszy świat bez prądu, bo odkrycie jego właściwości i „okiełznanie” go otworzyło drogę wielu kolejnym wynalazkom, by wymienić choćby żarówkę Edisona, silnik elektryczny Jacobiego, telegraf, dynamo… Włoski ﬁzyk i wynalazca Alessandro Volta dowiedział się o doświadczeniach Luigiego Galvaniego z żabimi udkami, które kurczyły się po dotknięciu metalem. Własne już badania i odkrycia doprowadziły go do skonstruowania pierwszego na świecie źródła prądu elektrycznego.

KIEDY SIĘ POJAWIŁ: 1445 GDZIE: Niemcy WYNALAZCA: Johannes Gutenberg (1397–1468)



KIEDY SIĘ POJAWIŁY: 1799 GDZIE: Włochy WYNALAZCA: Alessandro Volta (1745–1827)



ŚWIAT NA DŁONI 57

52-59.indd 7

25.9.2014 10:56:03

T A U M R E

TE UM N

SILNIK SPALINOWY KIEDY SIĘ POJAWIŁ: 1804 GDZIE: Szwajcaria WYNALAZCA: Isaac de Rivaz (1752–1828)

Różne typy silników spalinowych już od dwustu lat napędzają maszyny na lądzie, w powietrzu i w wodzie. Który z nich był pierwszy? Historia odnotowała, że narodził się w stodole w dolinie szwajcarskich Alp. Rivaz, były dowódca wojskowy, pamiętał, jak w wojsku widział pokaz pistoletu Volta, strzelającego dzięki gazowi zapalanemu iskrą elektryczną. Chciał wykorzystać tę zasadę do stworzenia napędu dla maszyn. Jego silnik działał na wodór, a Rivaz skonstruował także pojazd, który był napędzany tym silnikiem.



FOTO: SHUTTERSTOCK.COM, WIKIMEDIA.ORG, AUTOR: JERZY MARKOWSKI, LENA SZYMAŃSKA

KIEDY SIĘ POJAWIŁO: 1893 GDZIE: USA WYNALAZCA: Nikola Tesla (1856–1943)

Wyścig o wynalezienie radia jest dobrą ilustracją ery, w której nowinki techniczne pojawiały się jak na zawołanie. Zasadę działania radia przedstawił w 1893 roku genialny serbski inżynier Nikola Tesla. Podobną technologią zajmowało się jednak wielu innych wynalazców. Głównym konkurentem Tesli był Guglielmo Marconi, któremu w 1901 roku udała się pierwsza bezprzewodowa transmisja dźwięku przez Atlantyk. Choć Marconi „pożyczył” szereg prac i wynalazków Tesli, w 1943 roku Sąd Najwyższy USA uznał pierwszeństwo i przyznał patent Tesli.

 1900

TELEFON

TELEWIZJA

Czasy, w których wiadomości przenoszone były przez posłów, skończyły się w 1836 roku wraz z pojawieniem się telegrafu. Nadal jednak przekazywanie wiadomości było dość skomplikowane (trzeba było znać alfabet Morse’a) i wymagało pośredników. Problem ten rozwiązał telefon, który umożliwił transmisję głosu w czasie rzeczywistym na odległość. Kto był wynalazcą telefonu? Spór między Aleksandrem Grahamem Bellem a Antoniem Meuccim trwał do 2002 roku. Dopiero wtedy amerykański Kongres ostatecznie jako wynalazcę wskazał Meucciego.

Medium, które stało się najpotężniejszym na świecie i właściwie przodującym do dziś, nie ma jednego ojca. Stoją za nim pomysły i wynalazki wielu techników i inżynierów. Już na początku XX wieku pojawiły się mechaniczne urządzenia przekazujące obraz, z rotującą tarczą zamiast wyświetlacza. Współczesną wersję techniki telewizyjnej zawdzięczamy jednak przede wszystkim rosyjsko-amerykańskiemu naukowcowi Władimirowi Zworykinowi, który w USA skonstruował kompletny system telewizyjny wraz z kamerami.

KIEDY SIĘ POJAWIŁ: 1860 GDZIE: USA WYNALAZCA: Antonio Meucci (1808–1889)

52-59.indd 8

RADIO

KIEDY SIĘ POJAWIŁA: 1929 GDZIE: USA WYNALAZCA: Władimir Zworykin (1889–1982)

25.9.2014 10:56:19

najważniejszych wynalazków wszech czasów

SATELITY

KIEDY SIĘ POJAWIŁY: 1957 GDZIE: Rosja WYNALAZCA: Sergej Koroljow (1907–1966) Charakterystyczny dźwięk, który wydawał Sputnik 1, stał się symbolem początku ery podboju kosmosu. Był to prawdziwy kamień milowy w technice – rakieta R-7 była pierwszą w historii zdolną sięgnąć orbity i wprowadzić na nią pierwszą ludzką maszynę. Sputnik ważył nieco ponad 80 kilogramów i miał średnicę 53 centymetrów. Wewnątrz metalowej kuli znajdowało się jedynie radio wysyłające sygnał na Ziemię. Sputnik krążył po orbicie 3 miesiące, później spłonął w atmosferze.

 2000

 1950

KOMPUTER OSOBISTY

DRUKARKA 3D

Rozwój komputerów przyspieszył od końca II wojny światowej. Przyłożyło do tego rękę wielu inżynierów i matematyków z całego świata. Pierwsze elektroniczne komputery były jednak tak wielkie, że zajmowały całe pomieszczenia. Prawdziwą rewolucją stały się dopiero urządzenia, które każdy mógł sobie kupić i używać w domu. O dziwo, p a l m a p i e r w s ze ń stwa w stworzeniu komputera osobistego nie należy do Amerykanów, ale do włoskiego inżyniera Piera Giorgia Perotta, który skonstruował model Programma 101.

Nowa, rewolucyjna metoda drukowania ma szansę stać się epokowym wynalazkiem naszych czasów i zmienić sposób, w jaki ludzie wytwarzają rozmaite przedmioty. Jeśli chcemy wydrukować coś na drukarce 3D, potrzebny będzie elektroniczny schemat przedmiotu, na podstawie którego urządzenie samo go „stworzy”. Drukarki 3D niedługo staną się urządzeniami domowymi. Za wynalazcę tej technologii uważa się amerykańskiego technika Chucka Hulla, który już w połowie lat 80. opatentował zasadę, na jakiej działają dzisiejsze drukarki 3D.

KIEDY SIĘ POJAWIŁ: 1964 GDZIE: Włochy WYNALAZCA: Pier Giorgio Perotto (1930–2002)

KIEDY SIĘ POJAWIŁA: 1986 GDZIE: USA WYNALAZCA: Chuck Hull (ur. 1939)

ŚWIAT NA DŁONI 59

52-59.indd 9

25.9.2014 10:56:36

60 ŚWIAT NA DŁONI

60-61.indd 2

Będzie to historyczne wydarzenie, a jeśli misja zakończy się sukcesem, to wykonamy milowy krok na drodze badania kosmosu. Moduł lądujący europejskiej sondy Rosetta ma w listopadzie jako pierwsza ludzka maszyna stanąć na powierzchni komety. Misja sondy trwa już dziesięć lat, jednak jej najważniejsze chwile mają dopiero nastąpić. ŚWIAT NA DŁONI pokaże Wam, jak ląduje się na komecie.

FOTO: ESA

S mo ond a d 100 uł n wyp a k w uś po wi ilom yso ci erz k e ch trów ości nią na ko d me ty

Czy po raz pierwszy w historii uda się stanąć na jej powierzchni?

POLOWANIE NA KOMETĘ

AUTOR: BARBARA RAMZA

ZDOBYWANIE KOSMOSU

25.9.2014 10:57:51

60-61.indd 3

25.9.2014 10:58:12

drugi przelot dokoła Ziemi

13 listopada 2007

przelot dokoła Marsa

25 lutego 2007

pierwszy przelot dokoła Ziemi

4 marca 2005

start

2 marca 2004

600 milionów kilometrów

przelot dokoła planetoidy (21) Lutetia

10 lipca 2010

trzeci przelot dokoła Ziemi

listopad 2009

mapowanie powierzchni/ badanie komety

sierpień 2014

zbliżenie do komety

styczeń – maj 2014

hibernacja sondy

maj 2011 – styczeń 2014

zakończenie misji

grudzień 2015

towarzyszenie komecie na orbicie wokół Słońca

2014–2015

lądowanie modułu Philae na komecie

listopad 2014

PLAN MISJI W DATACH

przelot dokoła planetoidy (2867) Šteins

5 września 2008

ŚREDNICA: 4 km CZAS OBIEGU WOKÓŁ SŁOŃCA: 6,57 roku ODLEGŁOŚĆ OD ZIEMI:

Kometa 67P/ Czurjumow–Gerasimenko

Mo zbl duł b z p iżał ędz ie s ręd do i k ko ści ome ę ty ą3 km /h

Automatyczny moduł lądujący ma do dyspozycji ramię z wiertłem, które może pobrać próbki z głębokości 20 centymetrów, a informację o ich składzie posłać na Ziemię. Oprócz tego wykona także zdjęcia panoramiczne powierzchni komety. Moduł jest wyposażony w specjalne harpuny, które zakotwiczą go na komecie.

WYSOKOŚĆ: 1 metr WAGA: 100 kg

Moduł lądujący Philae

Sonda jest wyposażona w urządzenia do badania pylistego ogona komety i zmapowania jej jądra. Ma przy tym własny napęd i wyposażona jest w ponad 2000 litrów paliwa. Do manewrowania służą łącznie 24 dysze. Miejsce spotkania z kometą znajduje się między orbitami Marsa i Jowisza.

ROZPIĘTOŚĆ PANELI SOLARNYCH: 32 metry WYSOKOŚĆ: 2,8 metra WAGA: 3187 kg

Sonda Rosetta

Genetyczne zagr 49

gatunków genetycznie modyﬁkowanych upraw i artykułów spożywczych jest zatwierdzonych na europejskim rynku

62-65.indd 2

Biologia syntetyczna:

i k

a do pie czy klucz d o ż yc i a ?

ł e

25.9.2014 10:59:04

grożenie

GENETYKA NA ROZDROŻU Dyscyplina naukowa, która jednocześnie wzbudza nadzieje i przeraża. Biologia syntetyczna. Jej zwolennicy obiecują nam czystszy świat, dostatek pożywienia, brak chorób, nieograniczone ilości biopaliw, a nawet sztuczną inteligencję, androidy, które zastąpią nas w ciężkiej pracy. Z kolei ci, którzy są jej przeciwni, straszą nas szerzeniem się niezniszczalnych wirusów czy niebezpiecznie zmodyﬁkowanych roślin i zniszczeniem wszystkiego, co żyje naturalnie na naszej planecie. Kto ma rację? ŚWIAT NA DŁONI zna odpowiedź. iologia syntetyczna jest nową dziedziną, która łączy biologię molekularną, genetykę, chemię, biotechnologię oraz inne pokrewne dyscypliny. Celem i przedmiotem jej badań jest budowanie żywych systemów biologicznych lub sztucznych organizmów korzystnych dla człowieka.

CUKRZYCA ZABIŁABY MILIONY LUDZI

Przeciwnicy jakichkolwiek manipulacji na organizmach, a zatem także biologii syntetycznej, na pewno nie uświadamiają sobie, że bez tych nauk nie byłoby na przykład insuliny, która jest jedynym ratunkiem dla 350 000 000 diabetyków na całym świecie. Jak ją uzyskano? Genetycy po prostu aplikowali ludzki gen, odpowiedzialny za wydzielanie insuliny, do drożdży, a te zaczęły produkować insulinę dokładnie w tej formie, jakiej potrzebuje ludzki organizm. I chociaż była to taka sama ingerencja w pierwotną budowę genetyczną organizmu, jaką stosuje się przy wytwarzaniu genetycznie modyﬁkowanych upraw, nikt w tym przypadku nie protestował.

NAJSTRASZLIWSZY WIRUS NA ŚWIECIE

Z drugiej strony biologia syntetyczna igra ze śmiercią. Amerykański naukowiec Yoshihiro Kawaoka stworzył groźnego wirusa, który jest odporny na wszystkie znane leki, a ludzki system odpornościowy jest wobec niego całkowicie bezbronny. Naukowcy mówią o tym przypadku jako o najbardziej niebezpiecznym doświadczeniu wszech czasów. Kawaoka użył wirusa grypy, która przeszła przez świat w 2009 roku, i z po-



ŚWIAT NA DŁONI 63

62-65.indd 3

25.9.2014 10:59:05

GENETYKA NA ROZDROŻU



mocą mutacji genetycznej wyposażył go w śmiercionośną broń – umiejętność zwalczania antyciał produkowanych przez ludzki system odpornościowy. Jego koledzy po fachu nazywają jego eksperymenty szalonymi, twierdzą bowiem, że stworzył wirusa zdolnego zniszczyć całą ludzką populację.

DWA OBOZY, DWA ZDANIA

Biologia syntetyczna ma zatem dwie twarze, a w świecie naukowym istnieją dwa zwaśnione obozy, które mają skrajnie różne poglądy na jej temat. Pierwszy z nich widzi w niej przyszłość ludzkości, doskonałe leki, możliwość samoistnej regeneracji części ciała po urazach, genetycznie ulepszone uprawy, których nie będzie niszczyć susza, mrozy czy szkodniki, a także nieograniczoną ilość tanich biopaliw produkowanych przez specjalnie genetycznie wyposażone bakterie. Drugi obóz, w którym obok sceptycznych naukowców prym wiodą organizacje ekologiczne, uważa biologię syntetyczną za największe niebezpieczeństwo, z jakim do tej pory zetknęła się ludzkość. Ich koronnym argumentem przeciwko tej nauce jest oczywiście wspomniany eksperyment Kawaokiego. Co by się stało, gdyby taki wirus dostał się w ręce terrorystów? – pytają.

AUTOR: AGNIESZKA REY

FOTO: SHUTTERSTOCK.COM

OD GOLEMA DO SZCZEPIONEK

Idea stworzenia żywego organizmu z materiałów, które nie są żywą tkanką, zaprzątała głowy naukowców już od setek lat. Jedną z legend o takim stworzeniu jest historia Golema, sztucznego, ale ożywionego bytu stworzonego przez Maharala, rabina Löwe z Pragi, inna to opowieść Mary Shelley o Frankensteinie. Na przestrzeni wieków dziesiątki alchemików próbowało stworzyć sztuczną żywą istotę. Dziś biolodzy syntetyczni mają nieco inne cele. Wystarczy im stworzenie nowych mikroorganizmów, które mogą być nam pomocne w życiu. Obecnie pracuje się na przykład nad uniwersalnymi szczepionkami zdolnymi do przeprogramowania naszego organizmu tak, by potraﬁł sam zwalczać choroby.

Amerykański naukowiec Yoshihiro Kawaoka stworzył groźnego wirusa, który jest odporny na wszystkie znane leki, a ludzki system odpornościowy jest wobec niego całkowicie bezbronny. Naukowcy mówią o najgroźniejszym eksperymencie wszech czasów.

NASZE ŻYCIE ZALEŻY OD JEDZENIA

Inżynieria genetyczna, należąca do szerokich ram biologii syntetycznej, największe sukcesy odnosi w pracach nad roślinami. Jedzenie było, jest i będzie jedną z najważniejszych potrzeb człowieka, a źródłem wszelkich pokarmów jest roślinność. Ponieważ zaś nasza planeta zaczyna się przeludniać, konieczne stało się poszukiwanie sposobów na ulepszenie upraw tak, by były odporne na choroby i szkodniki, a także by zbiory były maksymalnie duże. Naukowcy

62-65.indd 4

manipulują zatem ich genami, dodając lub usuwając pewne cechy i starając się w ten sposób stworzyć gatunki doskonałe.

CZY NIE BAWIMY SIĘ W BOGA?

Większość państw obecnie zakazuje jakichkolwiek manipulacji z ludzkimi genami, czy to z powodów religijnych, etycznych, czy innych. Uważają, że jest to

25.9.2014 10:59:08

Co powiedzielibyście na kiwi wielkości dojrzałych pomarańczy albo arbuzy, które będą miały skład witamin, wartość kaloryczną i kształt ananasów?

nie go potomkom. Eksperymenty takie przeprowadzano dotychczas tylko na zwierzętach, ale kończyły się one jednoznacznym sukcesem, co pozwala przypuszczać, że w przypadku człowieka byłoby tak samo.

URATOWAĆ NAS MOGĄ NOWE ANTYBIOTYKI

Nie jest żadną tajemnicą, że współcześnie stosowane antybiotyki bardzo szybko tracą skuteczność i na wiele chorób już nie działają. Sprytne mikroby po prostu się do nich przyzwyczaiły i wypracowały odpornościową obronę. Ostatnią deską ratunku może być biologia syntetyczna. Próby stworzenia nowych antybiotyków trwają od 2002 roku, kiedy to brytyjscy naukowcy opisali wszystkie geny bakterii Streptomyces coelicolor, produkującej szereg antybiotyków. Pozwoliło to na postęp i dziś badacze dysponują już programami, które potraﬁą zmusić tę bakterię, by wytwarzała zupełnie nowe typy substancji aktywnych na bazie antybiotyku.

CZEKAJĄ NA NAS TAKŻE SZTUCZNE BAKTERIE

Hiszpańskim naukowcom z Uniwersytetu w Granadzie udało się coś naprawdę wielkiego. Stworzyli sztuczną, magnetyczną bakterię, która może być dodawana do żywności. Bakterie wędrują po ciele i niezawodnie diagnozują na przykład raka żołądka czy inne choroby układu pokarmowego. Naukowcy zaczerpnęli inspirację z przyrody, w której powszechnie występują magnetobakterie. Mają one naturalne, wewnętrzne magnesy, dzięki którym orientują się jak za pomocą kompasu. Sztuczne bakterie potraﬁą jeszcze więcej: mogą gromadzić się w jednym miejscu, obniżyć temperaturę i wychładzaniem niszczyć rosnący nowotwór.

POSTĘP TRUDNO ZATRZYMAĆ

zabawa w Boga. Wielu naukowców twierdzi jednak, że zakaz ten jest nonsensem, bowiem w naszym gatunku też jest sporo do naprawienia. Jeśli ktoś cierpi na wrodzoną chorobę, której źródło tkwi w genach, to dla współczesnej genetyki usunięcie wadliwego genu i zastąpienie go nowym nie stanowi problemu. W ten sposób eliminuje się nie tylko ryzyko rozwoju choroby u nosiciela zmutowanego genu, ale także przekazywa-

Większość naukowców jest zgodna: jeśli chodzi o naszą przyszłość, biologia syntetyczna ma więcej plusów niż minusów. Trudno będzie nam się bez niej obejść w przeludnionym świecie, w którym zagrażać nam będzie głód, śmiertelne epidemie czy brak paliw. Argumenty jej przeciwników, że igramy z przyrodą i dążymy do zagłady, naukowcy stawiają w jednym rzędzie ze średniowiecznymi praktykami dotyczącymi czarownic i palenia na stosach zielarek, które zamiast „sprawdzonymi” metodami, takimi jak upuszczanie krwi, leczyły swoich pacjentów „magicznymi” roślinami. Kto wie, może w niedalekiej przyszłości właśnie te magiczne rośliny, uprawiane z pomocą biologii syntetycznej, otworzą przed nami drzwi do całkiem nowego  świata.

ŚWIAT NA DŁONI 65

62-65.indd 5

25.9.2014 10:59:10

JESZCZE WIĘCEJ ZAPIERAJĄCYCH DECH

TAJEMNIC I TEORII SPISKOWYCH!

FIGURA Z MANTON DROVE

PRZEPOWIADA UPADEK UNII EUROPEJSKIEJ?

8 NAJBARDZIEJ PRZERAŻAJĄCYCH MIEJSC W INDIACH CZY SĄ OPĘTANE PRZEZ DUCHY?

NIEWYJAŚNIONE MORDERSTWO SZWEDZKIEGO PREMIERA

KTO STOI ZA ŚMIERCIĄ OLOFA PALMEGO?

TERAZ TYLKO

9_9 zł

OSZCZĘDZASZ PRAWIE 3 ZŁ NA KAŻDYM NUMERZE

JUŻ JUŻWWTWOIM TWOIMKIOSKU! KIOSKU selfpromo 210x280.indd 1

11.9.2014 14:14:32

ŚWIAT WIELKICH ZŁODZIEI

NAJWIEKSZYCH . KRADZIEZY XXI WIEKU

 67-76.indd 1

26.9.2014 7:48:07

EKSTRA JAK PRZETRANSPORTOWAĆ MILIARD DOLARÓW? Do wywiezienia pieniędzy wystarczyły 3 ciężarówki. Załadunek pudełek z banknotami zajął kilku osobom około 2 godziny



RABUNEK BEZ RYZYKA

Gdzie: Centralny Bank Iraku w Bagdadzie (Irak) Kiedy: 2003 Ile skradziono: w przeliczeniu ok. 3 000 000 000 złotych

DYKTATOR UJĘTY Kiedy amerykańscy żołnierze ujęli Saddama Husajna, miał przy sobie 750 000 dolarów (2 200 000 zł) w studolarówkach

Jak wyglądała akcja: Na dzień przed inwazją wojsk amerykańskich na Irak z Banku Centralnego w Bagdadzie skradziono 1 000 000 000 dolarów w gotówce. Rozkaz wyszedł od irackiego dyktatora, Saddama Husajna, a wykonawcą był jego syn, Kusaj Husajn, oraz żołnierze. Szef banku otrzymał własnoręczny rozkaz Saddama, pracownicy banku opisywali później, jak zostali zmuszeni do wkładania studolarowych banknotów do blaszanych pudełek, które następnie ładowano na ciężarówki i wywożono nie wiadomo dokąd. Cała operacja trwała 5 godzin. Ujęcie sprawców: Kusaj został zabity w czasie amerykańskiej inwazji, Saddam Husajn stracony w późniejszym czasie. Po zajęciu jego pałacu amerykańscy żołnierze odkryli za imitacją ściany 650 000 000 dolarów (około 100 000 000 złotych). Do dziś nie wiadomo, co stało się z pozostałymi pieniędzmi. Przypuszcza się, że zostały przekazane krewnym Saddama Husajna żyjącym na emigracji w Syrii i Jordanii.

ZNALEZIONY ŁUP Część łupu z irackiego Banku Centralnego znaleźli Amerykanie. Znaczna kwota przepadła jednak na zawsze

68 ŚWIAT NA DŁONI

67-76.indd 2

26.9.2014 7:48:14

NAJLEPIEJ PRZEPROWADZONA AKCJA Gdzie: luksusowy sklep z diamentami Harry Winston, Paryż (Francja) Kiedy: 2008 Ile skradziono: w przeliczeniu 320 000 000 złotych

KRADLI OCHRONIARZE? Złodzieje znali imiona niektórych sprzedawców, dlatego wśród podejrzanych byli także ochroniarze ze sklepu

3. DWA LATA PRZYGOTOWAŃ SIĘ OPŁACIŁY!

Jak wyglądała akcja: Czterech mężczyzn przebranych za eleganckie damy weszło do sklepu tuż przed zamknięciem. Wyciągnęli pistolety Magnum i jeden granat, sprzedawców i klientów zgromadzili w rogu pomieszczenia. Następnie wybrali z gablot wszystkie diamenty, włożyli je do worków i uciekli samochodem, który czekał na nich przed wejściem. Cała akcja trwała 15 minut. Ujęcie sprawców: Rok po kradzieży francuska policja aresztowała 25 podejrzanych, zarzuty postawiono 9 z nich. Już wtedy odzyskano część skradzionych naszyjników, pierścionków czy zegarków. W 2011 roku znaleziono kolejną partię klejnotów – 19 pierścionków i trzy pary kolczyków spoczywały w paryskiej studzience odpływowej.

Gdzie: Centrum diamentów w Antwerpii (Belgia) Kiedy: 2003 Ile skradziono: w przeliczeniu około 300 000 000 złotych Jak wyglądała akcja: Złodzieje planowali swój skok przez dwa lata. Mózg całej akcji, Leonardo Notarbartolo, Włoch handlujący biżuterią, wynajął w budynku biuro, aby móc rozpracować tamtejszy system bezpieczeństwa. Wraz z trzema kompanami zaplanował akcję idealną: pokonali takie przeszkody jak zamek, do którego istnieje 100 milionów kombinacji kodów, detektory na podczerwień, sensory sejsmiczne i system pola magnetycznego alarmującego o każdym otwarciu drzwi. Opróżnili 109 ze 160 skrzynek depozytowych i niezauważeni opuścili budynek. Ujęcie sprawców: Skarbu do dziś nie odzyskano, ale złodzieje traﬁli za kratki, i to przez własną nieuwagę – w workach na śmieci, które porzucili przy autostradzie do Turynu, skąd pochodzili, pozostawili ślady. Policja wpadła na ich trop, ale do dziś nie wyjaśniono, jak właściwie udało się przeprowadzić tak doskonałą akcję.

67-76.indd 3

REPLIKA POMOGŁA OTWORZYĆ SEJFY Grupa złodziei trenowała kradzież w dokładnie wykonanej replice Centrum Diamentowego w Antwerpii



26.9.2014 7:48:20

EKSTRA



TRZY KROKI DO „SUKCESU” Fałszywa dostawa, fałszywi policjanci i spora dawka zuchwałości. Tak niewiele wystarczy do niemal doskonałej kradzieży

NAJWIĘKSZA KRADZIEŻ GOTÓWKI

Gdzie: Kent Securitas Depot, Kent (Anglia) Kiedy: 2006 Ile skradziono: w przeliczeniu 270 000 000 złotych

Z ŁATWOŚCIĄ DO ŚRODKA Złodzieje bez problemu dostali się do wnętrza magazynów Securitas Depot, nie musieli znać kodów dostępu czy haseł

Jak wyglądała akcja: Złodzieje w przebraniu policjantów uprowadzili kierownika Securitas Depot (ﬁrma ta zajmuje się transportem i zabezpieczaniem gotówki), Colina Dixona, i zawieźli go na opuszczoną farmę. Wkrótce dołączyli do niego żona i ośmioletni syn, których fałszywi policjanci poinformowali, że pan Dixon miał wypadek. Pod groźbą użycia broni zmuszono ich do współpracy. Wraz ze złodziejami udali się do magazynu Securitas Depot. Tam rabusie wzięli jako zakładników 14 pracowników. Związali ich, zamknęli w klatce i ukradli 53 000 000 funtów. Była to największa kradzież gotówki w historii Wielkiej Brytanii. Ujęcie sprawców: W ciągu czterech lat większość członków gangu zostało schwytanych i osądzonych, ale na wolności nadal pozostaje Kayenide „Kane” Patterson, kluczowa postać całej akcji. Prawdopodobnie ukrywa się w Indiach, a wraz z nim duża część skradzionych pieniędzy. MONITORING TO NIE PROBLEM Wystarczyło już tylko załadować skrzynie z pieniędzmi do samochodu i spokojnie odjechać. Wszystko nagrały kamery monitoringu

70 ŚWIAT NA DŁONI

67-76.indd 4

26.9.2014 7:48:28

5. TUNEL DO MILIONÓW DOLARÓW Gdzie: Banco Central, Fortaleza (Brazylia) Kiedy: 2005 Ile skradziono: w przeliczeniu ok. 210 000 000 złotych

DOKĄD PROWADZI TUNEL? Precyzyjnie wykopany tunel z oświetleniem i wentylacją prowadził cztery metry pod ziemią wprost do bankowego skarbca

Jak wyglądała akcja: Złodzieje wynajęli budynek sąsiadujący z Bankiem Centralnym i w ciągu trzech miesięcy wydrążyli 70-metrowy tunel prowadzący wprost do bankowych sejfów. Nikogo nie dziwiło, że stale wywozili ze swojej parceli ziemię – przedstawili się bowiem jako ﬁrma ogrodnicza. Tunel był zabezpieczony drewnianą konstrukcją, miał też oświetlenie i wentylację. Sam skok miał miejsce w weekend. Złodzieje weszli do sejfu i stopniowo wynieśli 3 tony banknotów sumujących się na kwotę 70 000 000 dolarów. Kradzież odkryto w poniedziałek rano. Ujęcie sprawców: Policja ujęła pięciu podejrzanych, ci jednak przyznali się tylko do tego, że kopali tunel. Odzyskano przy tym niewielką część pieniędzy. Większość sprawców, 18 osób, pozostaje na wolności.

DLACZEGO NIE WŁĄCZYŁ SIĘ ALARM? Dzięki dokładnym wyliczeniom tunel prowadził wprost pod jeden z kontenerów, tak że system alarmowy w skarbcu, zabezpieczonym dwumetrowym żelbetonowym murem, nie włączył się

FILMOWI BOHATEROWIE CZY ZŁODZIEJE? Na podstawie tych wydarzeń brytyjski reżyser James Erskine nakręcił ﬁlm dokumentalny The Gold Diggers

NIKT ICH NIE ZAUWAŻYŁ Przy wykopie tunelu pracowało 6–10 robotników. Z budynku codziennie wyjeżdżało kilka ciężarówek z ziemią

 67-76.indd 5

26.9.2014 7:48:34

EKSTRA

BEZCENNE KLEJNOTY Dla takich klejnotów złodzieje są gotowi na wszystko. Mogą się na przykład profesjonalnie zamaskować



ZDRADZIŁA ICH ZGUBIONA KOMÓRKA

Gdzie: luksusowy sklep Graff Diamonds, Londyn (Wielka Brytania) Kiedy: 2009 Ile skradziono: w przeliczeniu niemal 200 000 000 złotych Jak wyglądała akcja: 6 sierpnia 2009 roku Brytyjczyk Craig Calderwood i Etiopczyk Aman Kassaye weszli do słynnego sklepu Graff Diamonds w Londynie. Nie byli przebrani, nie mieli masek ani kominiarek na twarzach. Po prostu wyciągnęli broń i zmusili pracownika, by wydał im 43 klejnoty, wśród nich naszyjnik o wartości 3 500 000 funtów (17 000 000 złotych). Potem odjechali samochodem. Choć obu uwieczniły kamery monitoringu, nie można ich było rozpoznać, bo przed akcją poddali się profesjonalnemu zabiegowi makijażu.

SZKOLNY BŁĄD ZAPRZEPAŚCIŁ CAŁĄ AKCJĘ Obaj panowie bez obaw przeszli pod kamerami monitoringu. Kradzież byłaby doskonała, gdyby jeden z nich nie popełnił tak szkolnego błędu, jakim było pozostawienie komórki w samochodzie, którym uciekali

Ujęcie sprawców: Złodzieje zostali schwytani, ale tylko dzięki temu, że podczas ucieczki i zmiany samochodu jednemu z nich wypadł telefon. Policjanci znaleźli aparat między fotelem a hamulcem ręcznym. Mózg całej operacji, Aman Kassaye, został skazany na 23 lata więzienia, trzej pozostali sprawcy otrzymali kary 16 lat za kratami. Diamenty i biżuteria nigdy nie zostały odnalezione.

72 ŚWIAT NA DŁONI

67-76.indd 6

26.9.2014 7:48:44

FAŁSZYWI POLICJANCI 7. PORWALI PRACOWNIKÓW BANKU Gdzie: Northern Bank, Belfast (Irlandia) Kiedy: grudzień 2004 Ile skradziono: w przeliczeniu ok. 150 000 000 złotych Jak wyglądała akcja: Wieczorem dnia poprzedzającego planowany napad członkowie gangu odwiedzili w domach dwóch wysokich urzędników bankowych. Wzięli ich rodziny jako zakładników, a im samym przekazali instrukcje na następny dzień. Bankierzy przyszli normalnie do pracy, w południe jeden z nich wyniósł złodziejom część pieniędzy, ale główna akcja została przeprowadzona wieczorem. Pracownicy wpuścili złodziei do banku, skąd ci wynieśli pieniądze. W sejﬁe było więcej gotówki niż zazwyczaj, bowiem bank był przygoDRAMAT ZE SZCZĘŚLIWYM ZAKOŃCZENIEM towany na „gorący” okres przedświąteczny. Po kradzieży gangsterzy Kiedy gangsterzy zdobyli łup, puścili zakładników. uciekli trzema samochodami, a w nocy wypuścili zakładników. Oﬁar nie było, ale jedna z przetrzymywanych osób

Y eje gą -

Ujęcie sprawców: Przypadek pozostaje niewyjaśniony.

traﬁła do szpitala z powodu wyziębienia



CO NAJCZĘŚCIEJ PADA ŁUPEM ZŁODZIEI? DZIEŁA SZTUKI DANE OSOBOWE SAMOCHODY 20 MAJA 2010

2 000 000 000 złotych Z Muzeum Sztuki Współczesnej w Paryżu skradziono pięć dzieł wielkich mistrzów malarstwa: Pabla Picassa, Henriego Matisse’a, Georgesa Braque’a, Amede’a Modiglianiego i Fernanda Legera. 11 LUTEGO 2008

520 000 000 złotych Złodzieje ukradli z galerii Fundacji Bührle w Zurychu 4 obrazy: Paula Cezanne’a, Edgara Degasa, Vincenta van Gogha i Claude’a Moneta. 22 SIERPNIA 2004

320 000 000 złotych Z Muzeum Muncha w Oslo w biały dzień skradziono słynne dzieła Edwarda Muncha Krzyk i Madonna. Obrazy zostały znalezione przez policję w sierpniu 2006.

2009

2002

Za atak na komputery odpowiadał międzynarodowy haker Albert Gonzales (28) z Miami na Florydzie wraz z dwoma rosyjskimi kolegami.

W samym 2002 roku szacowane zyski złodziei samochodów na całym świecie osiągnęły astronomiczną kwotę 100 miliardów złotych. Rocznie „ginie” 3 000 000 aut, a w samej Europie Zachodniej od 500 do 800 tysięcy pojazdów.

130 000 000 numerów i PIN-ów kart płatniczych

2011

50–100 000 000 000 złotych

77 000 000 wykradzionych kont (adresy e-mail, hasła, numery tele-

2013

fonów) Grupa hakerów Anonymous zaatakowała takie firmy jak Sony, Nintendo, Twentieth Century Fox, brytyjską Narodową Służbę Zdrowia (NHS) i policję w Arizonie.

W ubiegłym roku w Polsce skradziono 15 593 samochodów. Choć od 2008 roku statystyki niewiele się zmieniają, rok 2013 był pierwszym, kiedy liczba ta nie przekroczyła 16 000 pojazdów.

2013

2011

70 000 000 numerów i PIN-ów kart płatniczych Złodzieje zainstalowali wirusa w czytnikach kart we wszystkich 1797 sklepach samoobsługowych jednej z największych amerykańskich sieciówek, sklepów Target.

15 593 samochodów

63 695 samochodów

W 2000 roku w Polsce skradziono aż 63 695 samochodów osobowych, przy czym wykrywalność tego rodzaju przestępstw w tamtym okresie wynosiła jedynie 8,9%. Dziś jest to już 23%.

 67-76.indd 7

26.9.2014 7:48:49

EKSTRA



FAŁSZYWY OCHRONIARZ Złodziej podał się za konwojenta z ﬁrmy ochroniarskiej, legitymował się podrobionymi dokumentami. Pracownicy bez problemu wydali mu pieniądze

POLSKI „SKOK STULECIA”

Gdzie: Centrum Obsługi Gotówkowej, Wrocław

ARESZTOWANIE PODEJRZANYCH Wrocławska policja aresztowała dwóch podejrzanych, jednym z nich był były policjant

Kiedy: marzec 2010 Ile skradziono: 5 000 000 złotych Jak wyglądała akcja: Przestępcy byli wyjątkowo sprytni i wyjątkowo… bezczelni. Do wrocławskiego Centrum Obsługi Gotówkowej przyjechała furgonetka z logo ﬁrmy ochroniarskiej. Mężczyzna, który podał się za konwojenta, przedstawił dokument upoważniający go do pobrania pieniędzy dla banku Raiffesen. Pracownicy magazynu wydali mu 4 000 000 złotych i 375 000 euro. Furgonetka odjechała. Jakież było zdziwienie wszystkich, gdy po kilku minutach pojawił się drugi konwojent z takim samym zamówieniem. Gdy pieniądze nie dotarły do banku, zawiadomiono policję. Okazało się, że zarówno furgonetka, jak i pracownik ochrony oraz jego dokumenty były fałszywe. Ujęcie sprawców: W 2012 roku aresztowano dwóch mężczyzn, jeden z nich to były policjant. 74 ŚWIAT NA DŁONI

67-76.indd 8

26.9.2014 7:48:52

Najnowocześniejsza kradzież W marcu 2014 roku okazało się, że z serwerów Mt. Gox „wyparowało” 744 408 bitcoinów, w przeliczeniu około 460 000 000 dolarów. To hakerzy włamali się do systemu i dokonali kradzieży, która zasługuje na miano nie tylko największej, ale i najnowocześniejszej na świecie. Bitcoiny to tzw. kryptowaluta, zwana też walutą wirtualną. Jest to system oprogramowania open source, płatności są dokonywane w jednostkach zwanych właśnie bitcoinami. Mt. Gox było giełdą bitcoinów, było, bo po wykryciu kradzieży firma ogłosiła bankructwo. Istnieją podejrzenia, że hakerzy zaatakowali serwery już kilka lat temu, lecz kierownictwo trzymało sprawę w tajemnicy. Szanse na schwytanie wirtualnych złodziei i odzyskanie wirtualnych pieniędzy są niewielkie.

PIĘĆ MILIONÓW Łupem złodziei padły pieniądze należące do renomowanego banku Raiffeisen

 67-76.indd 9

26.9.2014 7:48:55

EKSTRA



Gdzie: Bank of Ireland, Dublin (Irlandia) Kiedy: 2009

OFIARA „TYGRYSIEGO” PORWANIA

Ile skradziono: w przeliczeniu ok. 26 000 000 złotych

Tutaj wystraszony Shane Travers „kradł” pieniądze dla irlandzkich gangsterów

Jak wyglądała akcja: W dniu 27 lutego 2009 roku sześciu zamaskowanych, uzbrojonych mężczyzn wdarło się do domu młodego pracownika banku, Shane’a Traversa. Jego dziewczyna, jej matka i pięcioletni siostrzeniec zostali wzięci jako zakładnicy, a Travers musiał dokonać napadu „w imieniu” rabusiów. Ze zdjęciem przedstawiającym dziewczynę i chłopca, do których celowano z broni maszynowej, poszedł pobrać pieniądze. Kierownictwo banku przyjęło zasadę, że bezpieczeństwo pracowników jest na pierwszym miejscu, dlatego umożliwiło Traversowi pobranie pieniędzy. Mężczyzna przekazał porywaczom pieniądze na stacji kolejowej w północnym Dublinie, a ci uwolnili jego bliskich. Dopiero wtedy zgłoszono kradzież. Ujęcie sprawców: Policja ujęła sprawców już następnego dnia. Byli to członkowie dublińskiego gangu specjalizującego się w tzw. tygrysich porwaniach (celem jest przymuszenie spokrewnionych osób do wykonania czynu karalnego). Znaleziono u nich jednak tylko jedną czwartą skradzionych pieniędzy.

NIEDOSZŁY NAJWIĘKSZY RABUNEK

NIEPOZORNY SZPIEG Keylogger rejestruje każde naciśnięcie klawisza na klawiaturze

Gdzie: Sumitomo Mitsui Bank, Londyn Kiedy: 2007 Ile skradziono: w przeliczeniu ok. 850 000 000 złotych Jak wyglądała akcja: Izraelski haker Yeron Bolondi, dzięki pomocy kierownika bezpieczeństwa0 londyńskiego oddziału Sumitomo Mitsui w Londynie, Franka O‘Donoghua, zainstalował na kilku kluczowych komputerach w banku keylogger (program, który rejestruje każde naciśnięcie klawisza na klawiaturze). Dzięki temu pozyskali loginy i hasła pracowników banku, a tym samym dostęp do kont największych klientów, do których należeli m.in. Toshiba czy Nomura Holdings. Kiedy jednak chcieli przelać pieniądze na przygotowane konta w Hiszpanii, Dubaju, Hongkongu, Turcji i Izraelu, nie udało im się. Brytyjscy „cyberpolicjanci” National Hi-Tech Crime Unit, po wykryciu włamania do systemu bankowego, schwytali Bolondiego na gorącym uczynku. Ujęcie sprawców: Włamywacze zostali szybko ujęci, brytyjska policja jednak kontynuuje śledztwo. Istnieją podejrzenia, że dwójka należała do większej grupy. 

AUTOR: LENA SZYMAŃSKA

10.

FOTO: SHUTTERSTOCK.COM, ISIFA, WIKIPEDIA.ORG, FLICKER.COM, ARCHIWUM

TAJNE MIEJSCE PRZEKAZANIA Na stacji w północnej części Dublina Travers przekazał łup porywaczom. Ci jednak niedługo cieszyli się pieniędzmi

76 svět na dlani

67-76.indd 10

26.9.2014 7:49:04

21ST_SELFEXTRA_210_280.QXD:82_10_21ST_SELFEXTRA1.QXD

15.9.2014

13:30

Page 1

21.WIEK EXTRA FASCYNUJĄCE TEMATY CO KWARTAŁ

EXTRA

Jak świat żegna się ze zmarłymi?

| 04 | JESIEŃ 2014 | 8,90 zł (w tym 8% VAT)

Czy starzenie się jest naprawdę nieodwracalne?

Życie po życiu – nauka vs religia

333

SPOSOBY Dlaczego mieszkańcy Azji są zdrowsi?

Czy da się zapobiec katastrofom?

Czy medycyna da nam nieśmiertelność?

JAK OSZUKAĆ

ŚMIERĆ

PLUS:

Tam, gdzie śmierć czuje się jak w domu… Wojny! Czy ocali nas powrót do natury? Droga do cyborgów

POZNAJCIE SEKRETY ŚMIERCI I WRAZ Z NAMI RZUĆCIE JEJ WYZWANIE!

Już w sprzedaży!

R O UB W RY A K A

PRZEGLĄD NAJNOWSZYCH GADŻETÓW, KTÓRE UŁATWIAJĄ ŻYCIE

NA TOP

Gadżet, który zmieni TWOJEGO PSA W GENIUSZA

 Czy Twój pupil spędza samotnie długie godziny, kiedy wszyscy domownicy są w pracy lub szkole? Nowy elektroniczny gadżet o nazwie CleverPet może zmienić nudę i tęsknotę w czas wypełniony zabawą i nauką! Potrafi nakarmić psa, pobawić się z nim, a nawet nauczyć go czegoś nowego. Urządzenie, które łączy w sobie zabawkę i miskę na pokarm, ma trzy podświetlane przyciski. Wyposażone jest w aplikację, która przy pomocy barw i dźwięków bawi się z psem, a nagrodą w zabawie są łakocie ukryte wewnątrz miski. Jeśli na przykład pies dobrze naciśnie świecący guzik, dostaje smakołyk. Poziom trudności gier podwyższa się po zaliczonych próbach. Co więcej, będąc poza domem, możemy na telefonie obserwować, w ile gier już zagrał nasz pies, jak mu poszło i ile zjadł. Inteligentna miska kosztuje około 900 złotych.

NOWA AUTOKAMERA GOGEN widzi wszystko  Bezpieczna jazda samochodem wymaga dobrej widoczności wszystkiego, co się wokół nas dzieje. Same lusterka nie zawsze wystarczają, zwłaszcza podczas parkowania. Idealnym rozwiązaniem okazuje się kamera samochodowa, czyli rejestrator jazdy. Nowy system GoGEN CC217 zawiera przednią i tylną kamerę, z których może transmitować i zapisywać oba obrazy jednocześnie. Nagranie zobaczymy na wyświetlaczu w relacji bezpośredniej. Podczas jazdy kamerę zasila zapalniczka samochodowa, ale urządzenie może też działać na baterie. Kąt rejestru obrazu wynosi 120°, co pozwala uniknąć problemu z tak zwanym martwym punktem. Obraz zapisywany jest na karcie pamięci o pojemności 32GB. Nagranie może się przydać na przykład przy rozstrzyganiu winy wypadku. Urządzenie pełni też przyjemniejsze funkcje – można nim nagrać sportowe wyczyny czy krajobrazy. Potrafi się też łączyć z internetem, co może się przydać taksówkarzom. Więcej informacji na www.gogen.pl.

78-79.indd 2

Wyposaż swoją komórkę we wzrok Predatora!  Słynny krwiożerczy kosmita z serii filmów science fiction posiadał zdolność termowizji, czyli postrzegania w otoczeniu emitowanego ciepła. Dzięki temu potrafił zobaczyć wroga ukrytego nawet w gęstym lesie. Coś podobnego oferuje obecnie dodatkowa kamera do telefonów komórkowych FLIR ONE. Za pomocą telefonu ustawiamy jej czułość. Byłby to gadżet godny samego Jamesa Bonda, ponieważ potrafi zarejestrować nawet pozostałe ciepło – na przykład ślad na dywanie, po którym przed chwilą przeszedł człowiek w skarpetkach. Urządzenie jest na razie dostępne tylko dla iPhone’ów i kosztuje ponad 1000 złotych.

26.9.2014 7:52:42

OPIE

Nowości, które chwycą!

Skarpetki powiedzą JAK DOBRZE BIEGASZ  Bieganie stało się bardzo modne. Niezależnie od tego, to dobra forma ćwiczeń na kondycję. Ale właściwa technika, dzięki której po biegu nie mamy obolałych pięt lub ścięgien, wcale nie jest prostą rzeczą. Ze skarpetkami wyposażonymi w czujniki możemy sprawdzić, które miejsca na stopach są najbardziej obciążone podczas biegu. Sensory rejestrują również rytm kroków, ich długość czy liczbę spalonych kalorii. Elektroniczne skarpetki możemy bez problemu wrzucić do pralki. Dane są zapisywane w magnetycznej bransolecie przypiętej do kostki, która przesyła je dalej do telefonu komórkowego. Za całość zapłacimy około 500 złotych.

Zwykła lampka jest nudna, postaw na biurku TORNADO!  Jak ciekawie zaaranżować biurko, a przy okazji wywołać wrażenie na kolegach z pracy? To może być dobre rozwiązanie – walec, który wiernie symuluje szalejące tornado. W tubusie umieszczony jest rozpylacz, który najpierw zmienia wodę w parę, a następnie przy pomocy wentylatora unosi ją do góry. Sześć przewodów cyrkulacyjnych doprowadza do rotacji chmury. Można zmieniać zarówno kierunek obrotu, jak i prędkość. Jedyną wadą biurkowego tornada jest cena, która w przeliczeniu wynosi około 1000 złotych.

 Zapomnijcie o ogromnej liczbie wkładów do długopisów czy zestawach kolorowych flamastrów. Teraz wystarczy jedno pióro – Scribble. Ten elektroniczny przybór do pisania potrafi przyjąć dowolny kolor tuszu. Tam, gdzie w ołówkach zwykle bywa gumka, umieszczono specjalny czytnik, który potrafi rozróżnić i zapisać w pamięci aż 100 000 odcieni barw – wystarczy jedynie przyłożyć go do kolorowej powierzchni. Wewnątrz umieszczono 5 pojemników z tuszem, które łącząc się, stworzą pożądaną barwę. Pióro ma się pojawić na rynku w przyszłym roku, będzie kosztowało około 500 złotych.

 Nawigacja samochodowa należy już do stałego wyposażenia aut. Wśród rowerzystów nie jest tak popularna jak wśród kierowców. Można ewentualnie przymocować telefon do kierownicy, ale nie jest to ani wygodne, ani bezpieczne – aparat może uszkodzić się w razie upadku, a patrzenie na wyświetlacz podczas jazdy może ten upadek spowodować. Ten praktyczny problem chce rozwiązać firma Schwinn, która wyposażyła klasyczną lampę rowerową w nawigacyjne strzałki, które świecą się zgodnie z kierunkiem, w którym mamy jechać. W opcji jest również nawigacja głosowa. Lampka, połączona z komórką przy pomocy technologii bezprzewodowej, kosztuje około 200 złotych.

Wystarczy przyłożyć pióro do pomarańczy i MOŻEMY PISAĆ NA POMARAŃCZOWO

ŚC ZA

FOTO: ARCHIWUM FIRM

LAMPKA ROWEROWA NIE POZWOLI CYKLIŚCIE ZABŁĄDZIĆ

AUTOR: JERZY MARKOWSKI

SPRYTNE PIÓRO może pisać dowolnym kolorem

ŚWIAT NA DŁONI 79

78-79.indd 3

26.9.2014 7:52:47

 już d row wśró przy nie – ap ku, jazd prak Schw lam któr w kt rów połą nolo 200

Czy w stanie hipnozy można kogoś zabić? Czy możliwe są podróże do przeszłych lub przyszłych żywotów? Czy można zostać uwięzionym w magicznym pół-świecie, jeśli hipnotyzer zemdleje lub umrze? I czy hipnozę można traktować jako dziedzinę medycyny zajmującą się ludzkimi myślami? ŚWIAT NA DŁONI zna odpowiedzi na te pytania.

a1 z Fa

POZIOM HIPNOIDALNY

Hipnotyzowany człowiek odczuwa ospałość i zapada w letarg.

Jak działa

hipn

TAJEMNICZE ZAKĄTKI LUDZKIEGO UMYSŁU

a2 z Fa

LEKKA HIPNOZA

Mięśnie są rozluźnione, umysł wolny, oczy wywrócone a ramiona zesztywniałe.

80 ŚWIAT NA DŁONI

80-83.indd 2

26.9.2014 7:53:35

noza? a3 z Fa

ŚREDNIA HIPNOZA

Człowiek reaguje jedynie na rozkazy hipnotyzera. Sam nie wstanie ani nie przemówi.

a4 z Fa

GŁĘBOKA HIPNOZA

Człowiek nie ma świadomości swoich odczuć i wydarzeń dookoła niego.



80-83.indd 3

26.9.2014 7:53:44

TAJEMNICZE ZAKĄTKI LUDZKIEGO UMYSŁU



ipnoza polega na wprowadzeniu człowieka w stan wzmożonej podatności na sugestię… Oczywiście za zgodą osoby wprowadzanej w trans! Nie każdy jest jednakowo podatny na taką formę działania, a sceptyk, który nie wykazuje ochoty na współpracę, nie zostanie w stan hipnozy wprowadzony. Hipnotyzer nie jest wcale zręcznym szamanem, który, wypowiadając magiczną formułę, uśpi człowieka i rozkaże mu, na przykład, zabić prezydenta. Tak wygląda to jedynie w ﬁlmach. Osoba, która ulega hipnozie jest, w pewnym sensie, świadoma i nie popełni żadnego czynu, który niezgodny jest z jej osądem moralnym. Hipnotyzer jest tylko przewodnikiem, daje jej instrukcje i wskazuje drogę, jak wejść w stan tzw. hipnotycznego transu. Resztę „pracy” musi wykonać mózg.

HIPNOZA PODCZAS OGLĄDANIA TELEWIZJI Wejście w stan hipnozy nie musi wcale oznaczać, że nagle obudzimy się w innym świecie, zupełnie oderwani od rzeczywistości. Istnieją bowiem różne poziomy głębokości transu. Do tych najlżejszych wprowadzić może zwykłe oglądanie telewizji, czytanie lub słuchanie muzyki, kiedy to czynność zajmuje nas na tyle, iż ignorujemy np. odgłos tykającego zegara. Hipnoza nie jest bowiem jakąś formą tajemniczego snu – w trakcie seansu zmysły są bardziej wyostrzone aniżeli poza transem.

AUTOR: MALWINA PACH

FOTO: SHUTTERSTOCK.COM, WIKIMEDIA.ORG

RACJONALNA ŚWIADOMOŚĆ CZĘSTO SIĘ MYLI Kluczem do zrozumienia hipnozy jest poznanie mechanizmów działania ludzkiego umysłu. Możemy wyróżnić trzy poziomy jego funkcjonowania: świadomość, nieświadomość i podświadomość. Pierwsza z nich to racjonalne i logiczne myślenie, które towarzyszy nam praktycznie na każdym kroku. Z jego pomocą podejmujemy decyzje, rozważamy „za” i „przeciw”, analizujemy nasze problemy. Świadome myślenie, choć jest racjonalne i logiczne, nie zawsze decyduje o naszym działaniu.

CO KIERUJE SERCEM? Funkcje naszego ciała przynależą do nieświadomości. Oddech, tętno krwi, produkcja hormonów czy trawienie – czynności te dzieją się niezależnie od naszych działań czy myśli. Nieświadomość pracuje nie tylko w ciągu dnia, gdy jesteśmy aktywni, ale także w czasie snu. Nie wpływamy na nią swoją wolą. Za pomocą sugestii nie można zmusić do, na przykład, wyeliminowania odruchów bezwarunkowych.

CENTRALNY MAGAZYN NASZYCH ODCZUĆ Podświadomość jest to „magazyn centralny” wszystkiego, co dzieje się lub już się wydarzyło w naszym życiu

– gromadzi wszelkie informacje, wspomnienia, przeżycia. Wszystko, co kiedykolwiek przeczytaliśmy, widzieliśmy, słyszeliśmy, czuliśmy, ale także to, co pomyśleliśmy czy czego się baliśmy, wpływa pośrednio na naszą psychikę. Nie jest to jednak uświadomione – „wgrywa się” zatem do naszej podświadomości wraz ze wszystkimi emocjami, które przy tych wydarzeniach odczuliśmy.

CHOROBY Z TŁUMIONEGO STRESU Podświadomość stara się nas chronić przed negatywnym wpływem uczuć. Czyni to poprzez rozmaite mechanizmy obronne, które gromadzą niechciane emocje w głębinach centralnego magazynu. Na skutek ,,przeładowania” emocje, które tłumimy, które odsuwamy i których chcielibyśmy się pozbyć, wybuchają. Wtedy pojawiają się tzw. zaburzenia psychosomatyczne, czyli choroby wynikłe z długotrwałego stresu skrytego w podświadomości. Ujawniają się wówczas migreny, bóle pleców, choroby skóry (egzemy, łuszczyce), zapalenia stawów, a także bezsenność, syndrom ciągłego zmęczenia czy astma. Może też nastąpić zawał.

MAGICZNY MOST DO PODŚWIADOMOŚCI W normalnych okolicznościach świadomość i podświadomość nie komunikują się ze sobą. Świadomość polega na zasadach logiki, podświadomość przyrównać można do małego (ale potężnego) dziecka, które kieruje się emocjami. Hipnoza może pełnić rolę pomostu między świadomością a podświadomością. Człowiek wówczas ma szansę skomunikować się z podświadomością i ukierunkować ją w konkretny sposób. Dzieje się tak, ponieważ racjonalna świadomość nie stanowi bariery.

ŚWIADOMOŚĆ STOI NAM NA DRODZE Przy pomocy hipnozy nasz mózg może odebrać tzw. pozytywną sugestię, przed którą broni się w stanie czujności. Sugestia ta rozpoczyna pewną zmianę – ukierunkowuje pacjenta i pomaga mu w zwalczeniu depresji, fobii, tremy czy bólu. Umożliwia również zneutralizowanie chorób psychosomatycznych. Osoba hipnotyzowana pozostaje świadoma i nie odczuwa wyjątkowości tej sytuacji. Będzie czuć stopniowe rozluźnienie wywołane instrukcjami hipnotyzera.

WYCIECZKA DO POPRZEDNICH ŻYWOTÓW Wrażliwsi ludzie oczywiście mogą dostać się na głębsze poziomy hipnozy. W ten sposób rzeczywiście można ocknąć się w innych światach, które zasugerował lub stworzył hipnotyzer. Czy można więc dotrzeć do poprzedniego życia? Owszem! Jednak nie wynika to z metaﬁzycznego kontaktu z przeszłymi wcieleniami. Nierzadko zdarza się, iż problemy, które tkwią w podświadomości, projektujemy sobie jako echa minionych wcieleń. W rzeczywistości nie jest to jednak nic innego jak autosugestia wynikająca z naszych wyobrażeń dotyczących zapadania w trans. 

82 ŚWIAT NA DŁONI

80-83.indd 4

26.9.2014 7:53:45

8 najczęstszych mitów o hipnozie 1. HIPNOZA TO GŁĘBOKI SEN

Wprost przeciwnie: zmysły wyostrzone są bardziej niż na jawie. Osoba zahipnotyzowana jest świadoma.

HIPNOZA JAKO ZABAWA Amerykański hipnotyzer, Michael C. Anthony, przeprowadza grupową hipnozę na festiwalu artystycznym. Jego kolega, Mike Bishop (na dole), zabawia publikę poprzez wprawianie w trans ochotników

HIPNOTYZER MOŻE MNĄ ZAWŁADNĄĆ WBREW MOJEJ WOLI

Nie można zmusić człowieka, by w hipnozie zrobił coś, czemu jest przeciwny. Hipnotyzowany musi współpracować z hipnotyzerem, aby jego umysł się rozluźnił. W innym wypadku seans jest nieskuteczny. Hipnotyzowany pozostaje świadomy i kiedy usłyszy rozkaz (sugestię), który jest wbrew jego woli, może go zignorować.

NIE MOGĘ BYĆ ZAHIPNOTYZOWANY, NA MNIE TO NIE DZIAŁA

Osoba, która jest świadoma i uznaje hipnotyzera za autorytet, może zostać zahipnotyzowana. Według badań około 95% ludzi ulega hipnozie za pierwszym razem! Jedynymi przeszkodami jest brak współpracy ze względu na obawę przed wprowadzeniem w trans. Osoby z wysokim IQ są bardziej podatne na hipnozę.

STAN HIPNOZY TO STAN NIEŚWIADOMOŚCI

W STANIE HIPNOZY MOŻNA POZOSTAĆ NA ZAWSZE

Tak naprawdę hipnotyzowany jest w pełni świadomy. Jego uwaga koncentruje się jednak na komunikacji z podświadomością, a racjonalna świadomość na moment się wycisza.

Co leczy hipnoza i w czym pomaga?  FOBIE (lęk przed wysokością, windą czy zwierzętami)  TREMĘ (lęk przed zawodem podczas jakiegoś działania)  NEURASTENIE (wyczerpanie, osłabienie, lęki, niezdolność do działania)  DEPRESJE NEUROTYCZNE (smutny nastrój, który nie jest wynikiem biochemicznych reakcji w mózgu, ale bierze się z osobowości lub obecnej sytuacji człowieka)

 CHOROBY PSYCHOSOMATYCZNE – grupa chorób, które mają podłoże psychiczne, wynikające najczęściej z długotrwałego stresu (astma, nadciśnienie, alergie, choroby skóry czy wrzody żołądka)

 BÓLE (na przykład ulga przy bólach onkologicznych lub po mniejszych operacjach chirurgicznych)

 ZMNIEJSZENIE MASY CIAŁA  ZABURZENIA EREKCJI U MĘŻCZYZN LUB BRAK ORGAZMU U KOBIET  UZALEŻNIENIA (hipnoza jest skuteczna u palaczy papierosów, alkoholików czy w kuracji odwykowej)

80-83.indd 5

Nawet gdyby podczas sesji hipnotyzer doznał zawału i zmarł, nie można zostać w stanie hipnotycznym na zawsze. Wybudzenie następuje automatycznie, chociaż czasami może potrwać więcej niż kilka minut. Niezależnie od tego, osoba zahipnotyzowana powraca do swojego naturalnego poziomu koncentracji.

NIE DA SIĘ HIPNOTYZOWAĆ SAMEGO SIEBIE

HIPNOTYZER MUSI MIEĆ GŁĘBOKI I USPOKAJAJĄCY GŁOS

Wręcz przeciwnie – człowiek, w pewnym sensie, zawsze sam odpowiedzialny jest za wejście w trans. Aby wejść głębiej do podświadomości, musi uwolnić swoją świadomość. Może mu w tym pomóc, choć wcale nie musi, hipnotyzer. Wprowadzenie się w trans bez pomocy terapeuty nosi miano autohipnozy.

Hipnoza nie zależy od barwy ani siły głosu hipnotyzera. Ważny jest sposób wydawania poleceń i kierowanie człowieka.

PO PRZEBUDZENIU NIE BĘDĘ NIC PAMIĘTAĆ

Osoba zahipnotyzowana pamięta wszystkie zdarzenia, które wydarzyły się podczas sesji. Jedynie w przypadku wyjątkowo wrażliwych ludzi hipnotyzer może zasugerować, aby doświadczenie to pozostało w głębokiej podświadomości.

26.9.2014 7:53:47

EKSTREMA GALAKTYKI

KTÓRA GÓRA

JEST NAJWYŻSZA

W UKŁADZIE

SŁONECZNYM?

64 ŚWIAT NA DŁONI 84

84-86.indd 2

25.9.2014 10:59:49

Najwyższym szczytem Układu Słonecznego jest monumentalny wulkaniczny Olympus Mons na Czerwonej Planecie. Wznosi się na wysokość 27 kilometrów ponad otaczającymi równinami, czyli jest trzykrotnie wyższy niż ziemski Mount Everest. Za największą górę na Ziemi jeszcze do niedawna uważano Mauna Kea na Hawajach, który od morskiego dna sięga wysokości 10 kilometrów. Niedawno jednak wyrósł mu poważny konkurent do tego tytułu. WIDOCZNY Z KOSMOSU Masyw wulkanu Olympus Mons jest tak ogromny, że jest łatwo rozpoznawalny z orbity Marsa

NAJWIĘKSZY WULKAN NA ZIEMI

Masyw Tamu (Ziemia) Północno-zachodni Pacyfik

Wysokość 4 460 metrów Szczyt leży na głębokości 1980 metrów Podstawa góry ma wymiary 450 x 650 km Zajmuje powierzchnię 260 000 km2, czyli więcej niż Wielka Brytania (243 210 km2)

WIELKOŚĆ MASYWU OLYMPUS MONS W PORÓWNANIU Z POWIERZCHNIĄ FRANCJI

DRUGIE MIEJSCE NA ZIEMI

Mauna Kea (Ziemia) Hawaje, Pacyfik

Wysokość (z częścią podwodną): 10 205 metrów, 4 207 m n.p.m. Średnica podstawy: 120 km Zajmuje powierzchnię 5000 km2

PORÓWNANIE WIELKOŚCI: NAJWYŻSZA GÓRA UKŁADU SŁONECZNEGO

Olympus Mons (Mars) Wysokość 27 000 lub 21 000 metrów (w zależności od sposobu pomiaru) Średnica podstawy 624 km Zajmuje powierzchnię 295 254 km2 (powierzchnia Włoch to 301 338 km2)

84-86.indd 3

27 000 m Olympus Mons

10 205 m 8 844 m Mount Everest

Mauna Kea 120 km

Olympus Mons 624 km



25.9.2014 11:00:47

EKSTREMA GALAKTYKI



a Oceanie Spokojnym, 1600 kilometrów na wschód od wybrzeża Japonii i 1980 metrów pod powierzchnią wody znajduje się wulkan, który, choć uśpiony, wstrząsnął rankingiem wielkich gór Układu Słonecznego. Na powierzchni większej niż obszar Wielkiej Brytanii rozpościera się gigantyczny podmorski masyw, który swoimi rozmiarami niewiele ustępuje masywowi Olympus Mons. Jego krater ma szerokość niemal 650 kilometrów.

GIGANTYCZNA GÓRA NA DNIE OCEANU

Naukowcy wiedzieli o jego istnieniu, sądzili jednak, że są to trzy oddzielne góry. Obszar Masywu Tamu jest tak naprawdę jednym gigantycznym wulkanem, największym, jaki kiedykolwiek odkryto na Ziemi i jednym z największych w Układzie Słonecznym – ogłosił amerykański geoﬁzyk William Sager, odkrywca góry przed 20 laty, a teraz autor nowych pomiarów. Wykazały one, że Masyw Tamu ustępuje marsjańskiemu rekordziście, Olympus Mons tylko o jedną czwartą wielkości masywu.

WULKANY SZCZYTOWE NIE SĄ STROME

Wulkaniczny stożek Tamu jest 60-krotnie większy niż uważany dotąd za największy wulkan na Ziemi Mauna Kea na Hawajach. Na większości swego obszaru jest płaski. Jego zbocza są bardzo łagodne. Należy zatem do wulkanów szczytowych, których charakterystyczną cechą jest to, że nie są strome, ale bardzo rozległe. Do tej samej kategorii zalicza się Olympus Mons.

NARODZINY PODMORSKIEGO POTWORA

Dokładne opisanie kształtu góry na morskim dnie zajęło zespołowi profesora Williama Sagera 15 lat. Pozwoliły na to dopiero nowoczesne technologie, dzięki którym powstał trójwymiarowy model komputerowy Masywu Tamu. Z kolei analiza próbek skał z wykonanych w górze

odwiertów wykazała, że narodził się w okresie wielkiej aktywności sejsmicznej przed 130–145 000 000 lat.

KTO POKONA MASYW TAMU?

Dlaczego wulkan Tamu tak długo umykał uwadze badaczy? Jest on wyjątkowy nie tyko ze względu na rozciągłość, ale także kształt – jest niski i szeroki. Z tego powodu może nie zajmować długo pierwszego miejsca wśród ziemskich wulkanów. Kolejny kandydat do tego tytułu to podmorski masyw Ontong Java. Rozciąga się na Pacyﬁku, na wschód od Papui-Nowej Gwinei i szacuje się, że jego powierzchnia wynosi 1 717 854 km². Istnieją jednak wątpliwości co do tego, czy rzeczywiście jest to jeden szczyt, czy może kilka złączonych ze sobą gór.

RHEASILVIA, NAJWYŻSZA GÓRA UKŁADU SŁONECZNEGO

Na planetoidzie Vesta, która obiega Słońce między orbitami Marsa i Jowisza, znajduje się jeden z najgłębszych kraterów naszego systemu, Rheasilvia. W nim zaś, jak wykazały badania z 2011 roku, wznosi się szczyt, który, w zależności od sposobu pomiaru, jest szacowany nawet na 22 000 metrów wysokości.

JAK MIERZYĆ WYSOKOŚĆ NAD POZIOMEM MORZA BEZ MORZA?

Od sposobu pomiaru zależy najwięcej, a w kosmosie nie jest to tak łatwe jak na Ziemi. Na Marsie nie ma bowiem morza, od poziomu którego można by mierzyć wysokość bezwzględną. Dlatego naukowcy musieli sztucznie zdeﬁniować inny punkt odniesienia. Według zerowej wartości poziomu morza Marsa, Olympus Mons ma wysokość 27 000 metrów. Jeśli jednak przyjmiemy sposób mierzenia odnoszący się do tzw. linii powierzchni grawitacyjnej, to wysokość góry wynosi „zaledwie” 21 000 metrów, a zatem o kilometr mniej niż wysokość szczytu Rheasilvia. 

AUTOR: BARBARA RAMZA

FOTO: NASA

Kolejne olbrzymy Układu Słonecznego

Rheasilvia (planetka Vesta,

między orbitami Marsa i Jowisza) Wysokość: 22 000 metrów

Ascraeus Mons (Mars) Wysokość: 18 200 metrów Szerokość podstawy: 400 km

Pavonis Mons (Mars)

Wysokość: 14 100 metrów Szerokość podstawy: 375 km

86 ŚWIAT NA DŁONI

84-86.indd 4

25.9.2014 11:00:49

ďábelská věda

PRENUMERATA ŚWIATA NA DŁONI WARIANT 1 6 numerów miesięcznika Świat na dłoni  krajowa: 20 zł  zagraniczna: 70 zł  za pobraniem: 30 zł

MIESIĘCZNIK ŚWIAT NA DŁONI PROSTO DO TWOJEGO DOMU! Jak działa

VAT)

POWIEMY WAM, DLACZEGO OD MIŁOŚCI BLISKO DO OBSESJI

miłość?

WIKINGOWIE Dlaczego drżała przed nimi cała Europa?

SZCZURY SĄ JESZCZE GROŹNIEJSZE, NIŻ MYŚLICIE

Przeżyją nawet

JESTEŚMY GOTOWI NA KONTAKT Z CYWILIZACJĄ POZAZ

Czy obcy będą przyja IEMSKĄ? źnie nastawieni?

wybuch jądrowy!

01.indd 1

16.9.2014 12:42:56

MIESIĘCZNIK ŚWIAT NA DŁONI DOSTĘPNY TAKŻE W WERSJI ELEKTRONICZNEJ W FORMIE E-GAZETY

*prenumerata za pobraniem tylko na terenie Polski

87_predplatne.indd 1

❱ 3,99 ZŁ (W TYM 8%

NOWE RUBRYKI

12 numerów miesięcznika Świat na dłoni  krajowa: 40 zł  zagraniczna: 140 zł  za pobraniem: 50 zł

 Wysyłając na nasz adres kupon zamówienia: Wydawnictwo Amconex Sp. z o.o. ul. Banderii 4 lok. 162, 01-164 Warszawa  Wysyłając e-mail z zamówieniem: prenumerata@21wiek.com.pl  Telefonicznie: 67 210 86 02  Składając zamówienie na stronie www.21wiek.com.pl  Wpłat prosimy dokonywać na konto: 76 1240 1037 1111 0000 0693 4330, Nr SWIFT: PKOPPLPW PL Więcej informacji na naszej stronie internetowej: www.swiat-na-dloni.pl

❱ 11 ❱ LISTOPAD 2014

Wystarczą 4 minuty, by poczuć się jak PO DAWCE KOKAINY!

WARIANT 2

JAK ZAMAWIAĆ PRENUMERATĘ:

CZASOPISMO, KTÓRE OTW ORZY PRZED TOB Ą ŚWIAT

ZŁ

Jeśli chcesz zamówić prenumeratę redakcyjną miesięcznika Świat na dłoni, wypełnij poniższy kupon i prześlij go pocztą wraz z dołączoną kopią dowodu opłaty za wybrany okres.

Nasz adres: Wydawnictwo Amconex Sp. z o.o., ul. Banderii 4 lok. 162, 01-164 Warszawa ZAMÓWIENIE PRENUMERATY REDAKCYJNEJ

roczna prenumerata miesięcznika Świat na dłoni 6 numerów miesięcznika Świat na dłoni

od numeru ............................................................................ DANE WPŁACAJĄCEGO: Imię* .................................................................................... Nazwisko* ............................................................................. Ulica, numer domu i mieszkania* .............................................. Kod pocztowy i miasto* ............................................................ Numer telefonu .................... Adres e-mail ............................... * pola obowiązkowe Dokonując wpłaty, wyrażam zgodę na umieszczenie i przetwarzanie moich danych teleadresowych w bazie danych Amconex Sp. z o.o. na potrzeby obsługi prenumeraty i w celach promocyjnych. Oświadczam, że moje dane zostały podane dobrowolnie i przysługuje mi prawo do wglądu do nich i ich poprawiania zgodnie z Ustawą z dnia 29.08.1997 r. o ochronie danych osobowych.

Data: ....................................

Podpis: ....................................

26.9.2014 14:45:36

hrozba katastrofy

TYKAJĄCA BOMBA N

Po obu wojnach światowych zatapiano broń chemiczną. O tysiącach ton chemikaliów świat miał z czasem zapomnieć. Jednak niezwykle niebezpieczny odpad znów daje o sobie znać. Ze rdzewiejących granatów i beczek zaczynają wypływać chemikalia, które zatruwają wodę. Nikt przy tym nie wie, jak poradzić sobie z groźbą katastrofy.

rodzaje zatopionych chemikaliÓw bojowych:

iperyt

chloropikryna

Środek bojowy, który po raz pierwszy został użyty w 1917 roku. Przenika do skóry, więc maska gazowa nie zapobiega całkowicie jego działaniu, chociaż częściowo eliminuje poparzenie układu oddechowego. Iperyt wywołuje bolesne pęcherze, zapalenie śluzówek, ślepotę i oparzenia.

Duszący gaz bojowy używany w I wojnie światowej. Powoduje natychmiastowe wymioty, co zmuszało żołnierzy do zdejmowania masek gazowych. Atakuje skórę i śluzówki, wywołuje ślepotę a przy wdychaniu dochodzi do śmiertelnego obrzęku płuc.

fosgen

clark i. i ii.

Duszący gaz bojowy użyty został po raz pierwszy przez wojska niemieckie w bitwie pod Verdun w 1916 roku. Drażni oczy i skórę, a poprzez inhalację wywołuje śmiertelny obrzęk płuc.

Zmuszają do zdjęcia maski przeciwgazowej, ponieważ wywołują mdłości i wymioty. Ponadto powodują bóle głowy, zębów, uszu i palący ból oczu, a także podrażniają górne drogi oddechowe. Skutki ich działania znikają jednak na świeżym powietrzu.

64 svět na dlani

88-91.indd 2

25.9.2014 11:01:36

ZAGROŻENIE KATASTROFĄ

A NA MORSKIM DNIE Nazistowska broń może „wystrzelić” nawet po 70 latach!

267 500

Szacuje się, że tyle ton broni chemicznej zatopiły zwycięskie państwa po II wojnie światowej zatopiły na dnie Morza Bałtyckiego i Północnego. Jeśli to wszystko załadowalibyśmy na pociąg, miałby on łącznie 3800 wagonów i był długi na 76 kilometrów!



ŚWIAT NA DŁONI 89

88-91.indd 3

25.9.2014 11:01:44

OBSZARY Z ZATOPIONĄ BRONIĄ CHEMICZNĄ W MORZU BAŁTYCKIM I PÓŁNOCNYM NORWEGIA

SZWECJA

ZAGROŻENIE NA DNIE Po II wojnie światowej mocarstwa pozbyły się tysięcy ton broni chemicznej. Amerykanie i Brytyjczycy zatapiali całe statki załadowane amunicją, Rosjanie natomiast wyrzucali za burtę granaty, miny i beczki

DANIA

NIEMCY

POLSKA

BECZKI W MORZU W kwietniu 1958 roku w dwóch wrakach statków transportowych znaleziono beczki z niemieckim gazem bojowym. Łącznie 60 000 ton znalezionej broni chemicznej dwa lata później zostało ponownie zatopione na dnie morza



ŚMIERTELNY POŁÓW W SIECIACH

Kuter rybacki wypływający na północ od polskiego wybrzeża miał jeden cel – złowić dorsze i płastugi. Załoga kutra z oznaczeniem WLA-206 w styczniu 1997 roku wydobyła z morza coś zupełnie nieoczekiwanego. W sieci pozostała dziwna gruda materiału podobnego do iłu. Rybacy wyrzucili ją do pojemnika z odpadami, a następnego dnia cała załoga cierpiała z powodu pojawienia się bolesnych pęcherzy. Okazało się, że nie był to ił, ale środek bojowy – iperyt.

PÓŁNOCNE CMENTARZYSKO CHEMIKALIÓW

Skąd niebezpieczny gaz bojowy wziął się niecałe 20 km od wybrzeża? Otóż w kilku lokalizacjach Morza Bałtyckiego po II wojnie światowej alianci zatopili amunicję pochodzącą z niemieckich magazynów zbrojeniowych. Według szacunków mowa nawet o 35 000 ton tylko przy Bornholmie. Z tego co najmniej 13 000 to trujące substancje. Zaledwie jedna szósta takiej ilości byłaby w stanie pozabijać wszystko co żywe w Morzu Bałtyckim.

TYKANIE BOMBY

Zatopienie niepotrzebnej broni chemicznej wydaje się być najprostszym rozwiązaniem. Beczki i granaty na dnie powinny się pokryć warstwą osadu, a mała ilość tlenu spowolnić rdzewienie pojemników. Nie wszystko poszło jednak zgodnie z planem i na przykład zaledwie kilkaset metrów od wybrzeża Zatoki Gdańskiej wykryto ślady gazu bojowego. Oznacza to, że niektóre beczki rdzewieją szybciej, a chemikalia mogą zatruć poławiane ryby.

90 ŚWIAT NA DŁONI

88-91.indd 4

25.9.2014 11:02:06

ZAGROŻENIE KATASTROFĄ

Stale prowadzi się badania i pomiary zanieczyszczeń. Zajmuje się tym europejska organizacja Chemsea. Większość trucizn rozkłada się na mniej niebezpieczne substancje w kontakcie z wodą, ale nie wszystkie. Dlatego też dr Jacek Bełdowski z Instytutu Oceanologii PAN zapowiada, iż nowa forma zanieczyszczeń będzie zagrażała wodom Bałtyku. Jednocześnie zaznacza, że wszystkie pojemniki nie rdzewieją w tym samym momencie. Zanieczyszczenia będą więc trwałe, ale nie katastrofalnie wielkie.

88-91.indd 5

OCZYSZCZENIE DNA? DOŚĆ RYZYKOWNE

Dziś uważa się, że trucizny powinny być wydobyte z morskiego dna. Naukowcy jednak ostrzegają. Jakakolwiek manipulacja pojemnikami jest niebezpieczna i może wywołać prawdziwą katastrofę ekologiczną. Kraje nadbałtyckie będą musiały zatem rozważyć najbezpieczniejsze rozwiązanie tego problemu, i to już w najbliższych latach. Kluczowym aspektem jest przeprowadzenie działań tak, aby chemikalia nikomu nie zagrażały.

RYBAKOM RADZĄ PIROTECHNICY

Co zatem zrobić, kiedy w sieci pełnej ryb znajdzie się kawałek iperytu? W wodzie zmienia się on w lepką masę, którą morskie prądy mogą unosić po powierzchni przez wiele lat. Chemsea wraz z naukowcami i pirotechnikami opracowała wytyczne dla bałtyckich rybaków. Zagrożone są też morskie gazociągi. Bełdowski podkreśla, że i w tym wypadku konieczne jest opracowanie szczegółowych procedur wiercenia i wydobywania  surowców z ryzykownych stref.

AUTOR: MALWINA PACH

KATASTROFA NA HORYZONCIE?

FOTO: ISIFA, WIKIMEDIA.ORG, ARCHIWUM

MAPOWANIE AMUNICJI W niektórych przypadkach wojskowe materiały pirotechniczne spoczywają zaledwie kilka metrów pod powierzchnią, a broń chemiczna na głębokości 100 metrów

25.9.2014 11:02:13

SEKS

MORDERSTW

OWADÓW

92 ŚWIAT NA DŁONI

92-97.indd 2

25.9.2014 11:03:22

STWA I KANIBALIZM JAK Z HORRORU!

Czasem partnerzy są ta k złączeni, że nie rozdzielają się nawet po śmie rci jednego z nich.



Pluskwiaki Naprawdę zacieśnione stosunki

WIELKOŚĆ: DO 10 CM GDZIE ŻYJĄ: NA CAŁYM ŚWIECIE  Na naszej planecie występuje przynajmniej 50 000 gatunków tych owadów. Różnią się one kształtem, kolorem, a nawet liczbą skrzydeł. U pluskwiaków wyraźny jest dymorﬁzm płciowy (czyli zróżnicowanie osobników męskich i żeńskich tego samego gatunku), ale nie oznacza to, że jedyną formą prokreacji jest stosunek „damsko-męski”. Nierzadkim zjawiskiem jest dzieworództwo. Samica po prostu składa jaja, z których wykluwają się kolejne samice. Ma to związek z przemianą pokoleń. Niektóre gatunki składają jaja zaraz po kopulacji, która trwa niekiedy od 12 godzin do 7 dni! Tak się dzieje w przypadku kowala bezskrzydłego. Samiec i samiczka chodzą połączeni odwłokami i kopulują. Chodzi o przekazanie genów, bo plemniki ostatniego partnera samicy zapładniają jej jaja.

92-97.indd 3

25.9.2014 11:03:26

FASCYNUJĄCA PRZYRODA



Modliszki

Jak nie dać się pożreć w czasie orgazmu

WIELKOŚĆ: 1,5–16 CM GDZIE ŻYJĄ: OBSZARY TROPIKÓW, EUROPA  Samiec modliszki nie ma łatwego życia. Jego dorosłość trwa tylko trzy miesiące, w czasie których musi znaleźć odpowiednią do parzenia samiczkę. Nie przypomina to jednak romansu pełnego miłosnych uniesień. Panie modliszki są większe i silniejsze od panów, a wsławił je tzw. partnerski kanibalizm. Bywa bowiem i tak, że samica już podczas stosunku pożera głowę swego partnera. To jednak nie wszystko – pozostała część ciała samca nadal kopuluje, a na koniec posłuży jako pożywienie dla potomków. Partner ma oczywiście szansę na uniknięcie śmierci: może przynieść samicy pokarm. Jednak jeśli tego nie zrobi, to jego jedyna nadzieja w tym, że partnerka najadła się zawczasu.

e głow ca z e B m o sa uluje, ł a i c p al ko łodnić d a n za p a by amicę. s

94 ŚWIAT NA DŁONI

92-97.indd 4

25.9.2014 11:03:32

Pluskwy sem mylą czaz samce samicę m seksualn . Homoy kończy s kontakt ię śmiercią jedne g z partneró o w.

Pluskwy

Sztylet zamiast organu płciowego

WIELKOŚĆ: DO 6 MM GDZIE ŻYJĄ: NA CAŁYM ŚWIECIE  Nie budzą sympatii, bo potraﬁą żywić się ludzką krwią. Także między sobą nie wykazują zbyt przyjacielskich stosunków. Zwłaszcza podczas godów i rozmnażania. Problemem jest pancerzyk otaczający ich ciało (tak zwany egzoszkielet), który – w przypadku samicy – nie ma żadnego otworu umożliwiającego połączenie z organem płciowym partnera. Samce natomiast dysponują prąciem, które jest jednocześnie śmiertelną bronią podobną do ostrza. Podczas parzenia tym „sztyletem” samiec przebija brzuch samiczki i wpuszcza ejakulat (czyli porcję spermy) wprost w jej ciało. Chociaż brzmi to przerażająco, samice przeżywają, ponieważ rozwinęły w sobie odpowiedni system odpornościowy.



Pszczoly

Koniec posłusznych niewolników seksu

WIELKOŚĆ: DO 18 MM GDZIE ŻYJĄ: NA CAŁYM ŚWIECIE  Pszczoły są bardzo pożyteczne, dlatego ludzie je lubią i cenią. Jednak życie intymne samców pszczół nie jest godne pozazdroszczenia, a budzić może co najwyżej współczucie. W każdym roju jest średnio 2500 trutni. Nie mają żądła, a ich życie trwa tylko kilka miesięcy. Każdy z nich ma przy tym jeden cel – połączyć się z pszczelą królową. Szanse na sukces są jednak bardzo małe, ponieważ królowa wybierze spośród nich maksymalnie 12 osobników. Na końcu aktu płciowego matka wyrywa narządy rodne samca, a truteń ginie. Ceną zwycięstwa jest zatem śmierć.

92-97.indd 5

Tr utnie, kt nie parzą óre się z królow ą, zostają wygnane z i skazan ula e na zgubę.

 svět na dlani 39

25.9.2014 11:03:41

Muszki owocówki



WIELKOŚĆ: DO 4 MM GDZIE ŻYJĄ: NA CAŁYM ŚWIECIE  Owady te należą do bardzo licznej rodziny wywilżnowatych. Są wdzięcznym obiektem badań dla naukowców, którzy uczynili je gatunkiem modelowym. Oznacza to, że na przykładzie tych owadów można badać zależności genetyczne. (Drosophila melanogaster, które znamy ze szkoły, zostały organizmem modelowym już w pierwszej dekadzie XX wieku.) Gatunek ten jest o tyle atrakcyjny dla badaczy, iż rozmnaża się relatywnie szybko… i żyje krótko. Naukowcy mogą więc łatwo i szybko zaobserwować wymianę pokoleń i dziedziczenie genów oraz rządzące tym mechanizmy.

j ęście zek z c m s I mu paczki sami wek się są ó e owoc m bliższ doy t w , o o rzą ci. Sp t przez r e i s śm to je zawane ny, które a toksy r a sper m wie tner a. par

AUTOR: MALWINA PACH

FOTO: SHUTTERSTOCK.COM, WIKIPEDIA.ORG, FLICKR.COM



Wzorcowy przykład

96 ŚWIAT NA DŁONI

92-97.indd 6

25.9.2014 11:03:45

FASCYNUJĄCA PRZYRODA

Strakowce

Im większe kolce, tym większy sukces

Samce s kowców trąr ują międ konkuzy w tym, k sobą z nich je tór y st płodniejs najzy!

WIELKOŚĆ: DO 22 MM GDZIE ŻYJĄ: NA CAŁYM ŚWIECIE  Jeśli organ płciowy pluskwy wydawał się przerażający, o tyle „wyposażenie” strąkowca to dobry motyw horroru. Samice tych chrząszczy, które swoją nazwę otrzymały stąd, że ich larwy żywią się na przykład fasolą, muszą stykać się z organem samców pokrytym twardymi kolcami. Nic dziwnego, że ich zbliżenie często kończy się poranieniem organów wewnętrznych samicy. Ma to jednak swoje znaczenie. Ranna samiczka nie będzie trwonić energii na szukanie kolejnego samca, ale poświęci się w pełni opiece nad potomstwem. Inaczej mówiąc – ten, który ma większe kolce, odnosi większe sukcesy  w zapładnianiu…

svět na dlani 39

92-97.indd 7

25.9.2014 11:03:51

W NASTĘPNYM NUMERZE… Miesięcznik ŚWIAT NA DŁONI Czasopismo, które otworzy przed Tobą świat

Wyłącz złość, zanim wybuchniesz!

10 sposobów na opanowanie gniewu

Wydawca: Amconex Sp. z o.o. 01-164 Warszawa, ul. Banderii 4 lok. 162 e-mail: biuro@amconex.pl DYREKTOR GENERALNY: ^

Pavel Machác

e-mail: pavel.machac@amconex.pl

Kim są najlepsi ojcowie wśród zwierząt?

SEKRETARIAT: Agata Fluder tel.: 22 126 88 58

O swoje potomstwo dbają dużo lepiej niż matki!

e-mail: agata.ﬂuder@amconex.pl REDAKTOR NACZELNA: Barbara Ramza e-mail: barbara.ramza@amconex.pl ZESPÓŁ REDAKCYJNY: Stanisław Gajda, Marek Kożusznik, Jan Kuba, Jerzy Markowski Lena Szymańska tel.: 22 121 60 34 e-mail: redakcja.swiat@amconex.pl

Najstraszniejsze zamki świata Tam, gdzie na pewno nie chciałbyś przenocować!

KOREKTA: Marta Tomaszewska e-mail: marta.tomaszewska@21wiek.com.pl WSPÓŁPRACA: Aneta Mickiewicz, Malwina Pach, Agnieszka Rey REKLAMA: e-mail: pavel.machac@amconex.pl SKŁAD:

ra + 8 stron Ekst DNIK WIELKI PRZEWO SKARBÓW … na co jeszcze warto czekac CZ Y Ile brakuje, by wybuchła zabójcza pandemia? POSZUKIWA Tylko 5 mutacji!

Czy wiesz, co pijesz?

Woda pitna to skomplikowany związek chemiczny!

Zaskakujące fakty na temat snu, o których nie miałeś pojęcia

Najbardziej tajemniczy proces, którego doświadczamy co noc Kolejny numer ŚWIATA NA DŁONI ukaże się

Tony złota, skrzynie diamentów i cudowne klejnoty czekają właśnie NA CIEBIE!

12 12 listopada 2014

Weronika Rużkowa DRUK: EUROPRINT a.s. Pod Kotlárkou 3, 150 00 Praha 5 REJESTRACJA: INDEX: 297 232 ISSN: 2300-3723 Kod kreskowy: 977230037240811 Cena: 3,99 (w tym 8% VAT) Numer 11/2014, w sprzedaży 15.10.2014 r. AMCONEX Sp. z o.o. wydaje tytuły: 21.WIEK, PANORAMA 21.WIEK, 21.WIEK EXTRA, 21.WIEK HISTORY REVUE, ENIGMA: KLUCZ DO TAJEMNIC Zapraszamy na nasze strony internetowe: www.21wiek.com.pl www.swiat-na-dloni.pl Redakcja nie zwraca niezamówionych tekstów i fotograﬁi oraz zastrzega sobie prawo skracania i redagowania nadesłanych materiałów. Redakcja odpowiada tylko na wybrane listy. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść ogłoszeń i reklam. Sprzedaż aktualnych i archiwalnych numerów po cenie innej niż detaliczna, ustalona przez wydawcę jest

Tajemniczy Celtowie. Kim byli i kiedy przyszli na polskie ziemie?

nielegalna i grozi odpowiedzialnością karną i cywilną. Kopiowanie i rozpowszechnianie materiałów redakcyjnych bez zgody wydawcy jest zabronione.

Archeolodzy i historycy wciąż to badają…

98.indd 2

26.9.2014 8:03:33

Bestsellerowy autor New York Timesa dzieli się z Tobą najbardziej praktycznymi metodami zwiększenia szans na dłuższe, zdrowsze i bardziej satysfakcjonujące życie. Dzięki tej książce pozbędziesz się trapiących Cię chorób i ustrzeżesz się przed nowymi dolegliwościami. Dziś decydujesz, jak będziesz się czuł jutro.

Autor ujawnia kłamstwa, którymi przemysł farmaceutyczny karmi nas od pokoleń. Prezentuje naukowe dowody na to, że wiele szczepionek zamiast podnosić wydajność układu odpornościowego, niszczy go i naraża nas na poważne choroby, takie jak nowotwory, cukrzyca czy alergie. Poznaj prawdę i decyduj świadomie!

W tym poradniku Autor przedstawia 3-stopniowy program odżywiania, który wzmocni Twoją pamięć i będzie chronić zdrowie Twojego mózgu. Dzięki niemu dowiesz się jakie pokarmy spożywać, a jakich unikać, a także poznasz proste ćwiczenia oraz suplementy pozwalające Ci usprawnić pracę mózgu. Zadbaj o jego prawidłowe odżywienie.

Dzięki tej książce poznasz mechanizmy rządzące mową ciała współczesnych ludzi i rozszyfrujesz każdą osobę. Korzystając z wiedzy Autora poprawisz relacje w związku, rozbudzisz pewność siebie, zrozumiesz przyjaciół i znajomych, a nawet nauczysz się odkrywać, kiedy ktoś kłamie. Czy jesteś gotów poznać całą prawdę?

Bez názvu-1 1

26.9.2014 15:06:22