21wiek 2014 by Amconex Sp. z o.o.

01_12_21ST_TITUL.QXD:01_5_21ST_TITUL_NEW_verze4.QXD

13.10.2014

16:12

Page 1

| 21.WIEK | grudzień 2014 |

Poszerz swoją Niespodzianka! wiedzę o świecie Słynny ptak

kiwi nie pochodzi

z Nowej I S S N 1 8 9 6 - 41 17 I n d e k s 2 2 1 3 2 5

Zelandii

Wilk w owczej skórze Jak tłum zmienia miłego człowieka w dzikie zwierzę?

| 1 2 | GRUDZIEŃ 2014 | 8,50 zł (w tym 8% VAT) |

T Gdzie nauka zaprzecza Biblii i odwrotnie?

Dlaczego

w Biblii

nie ma naprawdę wszystkiego? T Ewolucja czy Bóg? T Czy Karol Darwin miał rację?

CZY SŁODZONE NAPOJE MAJĄ NEGATYWNY WPŁYW NA MÓZG?

PLUS:

DLACZEGO WODA W OCEANACH MA CORAZ WIĘKSZĄ KWASOWOŚĆ?

UU Z muzyką ku inteligencji! UU Molekuły w rękach kucharzy UU Jak wyglądał kręgosłup Ryszarda III? UU Nowy termometr wykorzystujący laser UU EKSTRA: Pandemia zwana AIDS

03_12_21ST_EDIK.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

17.10.2014

15:47

Page 3

Magazyn o nauce, technice, ludziach i odkryciach MIESIĘCZNIK, ROCZNIK VII NR 12, GRUDZIEŃ 2014 UU Wydawca: AMCONEX Sp. z o.o. 01-164 Warszawa, ul. Banderii 4, lok. 162 tel. 22 126 88 58 e-mail: biuro@amconex.pl UU Dyrektor generalny: Pavel Macháč e-mail: pavel.machac@amconex.pl UU Sekretariat: Asystentka ds. administracyjnych Agata Fluder tel. 22 126 88 58 e-mail: agata.fluder@amconex.pl UU Redaktor naczelna: Alicja Czyrska tel.: 22 121 60 34 e-mail: alicja.czyrska@21wiek.com.pl UU Zespół redakcyjny: Stanisław Gajda, Anna Lato, Grzegorz Link, Jarosław Piotrowski, Michał Potocki, Marek Senel UU Współpracownicy: Joanna Lichterowicz, Mateusz Sydow, Marta Woźniak UU Art. Director: Vladimír Pfeifer UU Reklama: e-mail: pavel.machac@amconex.pl UU Korekta: Marta Tomaszewska e-mail: marta.tomaszewska@21wiek.com.pl UU Skład DTP: Rafał Leszczyński e-mail: rafal.leszczynski@21wiek.com.pl UU Druk: SEVEROTISK, s.r.o., Mezní 3312/7 400 11 Ústí nad Labem UU Prenumerata: Zamówienia i reklamacje tel.: 67 210 86 02 Krajowa: Wpłaty przyjmują wszystkie urzędy POCZTY POLSKIEJ bez względu na miejsce zamieszkania (siedzibę) prenumeratora, listonosze na wsi (w miastach tylko od osób niepełnosprawnych) oraz jednostki kolportażowe RUCH S.A. właściwe dla miejsca zamieszkania lub siedziby prenumeratora. Zagraniczna: RUCH S.A., Dział Prenumeraty, tel. +48 22 693 67 75, +48 22 693 67 82, +48 22 693 67 18 Prenumerata e-wydania: www.egazety.pl, www.e-kiosk.pl Zachęcamy do korzystania z najwygodniejszej formy zakupu: www.21wiek.com.pl e-mail: prenumerata@21wiek.com.pl UU Rejestracja: INDEX: 221-325 ISSN: 1896-4117 kod kreskowy: 9771896411409 Cena: 8,50 zł (w tym 8% VAT) UU AMCONEX Sp. z o.o. wydaje tytuły: 21.WIEK, 21.WIEK EXTRA, 21.WIEK HISTORY REVUE, ENIGMA: KLUCZ DO TAJEMNIC, ŚWIAT NA DŁONI UU Foto na okładce: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC, NOAA i GNU

Redakcja nie zwraca niezamówionych tekstów i fotografii oraz zastrzega sobie prawo skracania i redagowania nadesłanych materiałów. Redakcja odpowiada tylko na wybrane listy. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść ogłoszeń i reklam. Sprzedaż aktualnych i archiwalnych egzemplarzy pisma po cenie innej niż detaliczna, ustalona przez wydawcę jest nielegalna i grozi odpowiedzialnością karną i cywilną. Kopiowanie i rozpowszechnianie materiałów redakcyjnych bez zgody wydawcy jest zabronione.

Drodzy Czytelnicy, nikt z pewnością nie wątpi w to, że każde uzależnienie niszczy człowieka. W temacie miesiąca zaprezentowaliśmy najbardziej znane uzależnienia oraz te, o których rzadko słyszymy. Jak powstają uzależnienia od alkoholu, tytoniu, automatów do gry? Jak możemy je leczyć? Jak bronić się przed mniej znanymi uzależnieniami, np. od opalania czy pornografii? Naukowcy są przekonani, że można uzależnić się też od zakupów, pogoni za zdrowym stylem życia, a nawet od doskonale wysprzątanego, czystego mieszkania... Nasz dodatek EKSTRA, który zazwyczaj poświęcony jest historii, tym razem dotyczy zachorowań na AIDS, z którym lekarze i naukowcy zmagają się od ponad 30 lat. Na razie jest to walka, w której przegrywamy, ale nauka osiągnęła już kilka istotnych sukcesów. Jeśli Wasze dzieci grają na instrumencie muzycznym albo śpiewają, może mieć to pozytywny wpływ na rozwój ich inteligencji. Ludzie uprawiający muzykę lepiej i łatwiej się uczą, potrafią dokładniej przetwarzać i klasyfikować zyskane informacje oraz rozwiązywać pojawiające się problemy. Wpływ na człowieka ma nie tylko muzyka. Zaprezentowaliśmy 10 drobnych rzeczy, niezauważanych na co dzień, które mają jednak ogromny wpływ na nasze życie. Czy wiedzieliście, że kobiety naprawdę postrzegają czas inaczej niż mężczyźni? Albo też, że hamburgery stępiają w człowieku poczucie piękna? Jeśli interesują Was te zagadnienia, zapraszam do artykułu: 10 drobnych rzeczy, które wpływają na nasze postrzeganie świata. Życzę Wam przyjemnej lektury i czekam na kolejne spotkanie za miesiąc na stronach 21.WIEKU.

DOBRA WIADOMOŚĆ

ZŁA WIADOMOŚĆ

NAGRODA DLA CZESKICH LEKARZY Lekarze z instytutu hematologii i transfuzjologii w Pradze zostali nagrodzeni za odkrycie mechanizmu, dzięki któremu można wykryć rzadką chorobę hemoglobinurię we krwi pacjenta. Nieleczona prowadzi do rozpadu czerwonych krwinek, chronicznego zmęczenia, duszności, powstawania skrzepów krwi i do degeneracji ważnych narządów, jak np. nerki czy wątroba.

MAKAKI MAJĄ ZŁĄ KREW Według brytyjskich naukowców u makaków japońskich, które żyją niedaleko zniszczonej elektrowni Fukushima, widoczne są zmiany we krwi. Mają niski poziom białych i czerwonych krwinek oraz hemoglobiny, co w konsekwencji prowadzi do większej podatności na choroby zakaźne. W ciele makaków wykryto również radioaktywny cez.

CIEKAWOSTKA MIESIĄCA Tegoroczni nobliści – John O'Keefe z University College London oraz May-Britt i Edvard Moserowie z Norweskiego Instytutu Nauki i Technologii w Trondheim odkryli, w jaki sposób w naszym mózgu tworzy się mapa poznawcza danego miejsca. Odpowiadają za to określone grupy neuronów w hipokampie, które aktywują się, gdy trafiamy do konkretnego miejsca oraz kora śródwęchowa znajdująca się w sąsiedztwie hipokampu. Komórki znajdujące się w tych strukturach wzajemnie się komunikują i rejestrują ruchy głowy oraz to, w jakim miejscu się znajdujemy. Dzięki temu systemowi zapamiętujemy nasze otoczenie, orientujemy się w przestrzeni i wiemy, jak się w niej poruszać.

grudzień 2014 l 21.WIEK l 3

FOTO: SHUTTERSTOCK

21.WIEK

FOTO: WWW.TOMEKOLSZEWSKI.PL

EDYTORIAL

04_12_21ST_DOPISY.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

LISTY | 21.WIEK, Dzień dobry, w szkole średniej nauczyciel przyzwyczaił nas do regularnego czytania 21.WIEKU. Muszę powiedzieć, że wasze czasopismo zawsze mi się bardzo podobało, bo pełne jest ciekawych informacji i zdjęć, które je doskonale ożywiają. Jestem tylko zwykłą czytelniczką, ale gdybyście potrzebowali jakiejkolwiek pomocy, to byłabym bardzo chętna. Katarzyna Różek, e-mail Szanowna Pani, dziękujemy za słowa uznania oraz za ofertę pomocy. Oprócz regularnej lektury, najlepszą pomocą byłoby, gdyby napisała nam Pani propozycje tematów, o których chciałaby Pani przeczytać. Dzień dobry, chciałbym podziękować za takie doskonałe czasopismo, jakim jest 21.WIEK. Pierwszy raz kupiłem je na wakacjach i teraz jestem stałym czytelnikiem. Jest naprawdę interesujące. Chciałbym o coś zapytać: czy planujecie kiedyś temat dotyczący zwierząt żyjących w pobliżu miast? Piotr Szanowny Panie, dziękujemy za miłe słowa. Temat zwierząt w mieście jest bardzo ciekawy i z pewnością zajmiemy się nim w przyszłości. Dzień dobry, chciałbym się zapytać, czy nie ma jakichś nowości w dziedzinie regeneracji zębów. Mniej więcej 4 lata temu czytałem, że francuska firma farmaceutyczna w ciągu pięciu lat stworzy środek likwidujący próchnicę i nie chodzi tu tylko o prewencję. Mam też jedną propozycję: napiszcie coś o nowościach, które są już dostępne na rynku, a nie tylko o tych, które są opracowywane. Często czytam, że to albo to będzie dostępne za 10 lat itd. Pod innymi względami jesteście super czasopismem! Jerzy Gajewski, e-mail

4 l 21.WIEK l grudzień 2014

15.10.2014

9:38

Page 4

UL. BANDERII 4, LOK. 162, 01-164 WARSZAWA, E-MAIL: REDAKCJA@21WIEK.COM.PL LIST MIESIĄCA Droga Redakcjo, gdy byłem w drodze na wakacje, po drodze kupiłem miesięcznik 21.WIEK. Okazało się, że jest to bardzo ciekawe czasopismo, dzięki któremu droga – z Krakowa do Gdańska – upłynęła mi bardzo szybko. Teraz, gdy wakacje się skończyły, nie zamierzam rezygnować z lektury tego fantastycznego pisma. GratuSzanowny Panie, z pewnością niedługo zajmiemy się tematem regeneracji zębów. Staramy się umieszczać wzmianki o nowościach naukowych, które są już dostępne na rynku. Szanowna Redakcjo, przede wszystkim chciałabym podziękować za czasopismo. To niesamowite iloma dziedzinami nauki się zajmujecie. Przede wszystkim doceniam, że artykuły mają podłoże naukowe, a przy tym są podane w zrozumiały sposób nawet dla przeciętnego czytelnika. Chciałabym was prosić, żebyście napisali o chorobie toczeń rumieniowaty krążkowy. Życzę waszemu czasopismu wielu lat sukcesów i wielu zadowolonych czytelników. Z pozdrowieniami Ewa, e-mail Szanowna Pani Ewo, staramy się, aby artykuły były zrozumiałe dla wszystkich naszych czytelników bez względu na ich wykształcenie. Chorobie, o której Pani wspomniała, poświęcimy tekst w artykule o chorobach skórnych, nad którym już pracujemy. Dzień dobry, chętnie zobaczyłbym nową rubrykę dotyczącą cząstek elementarnych albo hadronów. Ta dziedzina fizyki bardzo mnie

luję ciekawego pomysłu i życzę wielu sukcesów. Adam, e-mail Szanowny Panie, niezmiernie cieszy nas fakt, że zainteresowało Pana nasze czasopismo. Mamy nadzieję, że pozostanie Pan naszym Czytelnikiem przez jak najdłuższy czas.

interesuje, niestety nie mogę znaleźć na ten temat zbyt wielu informacji. Rafał,e-mail

Szanowna Pani, bardzo dziękujemy za propozycję. Postaramy się niebawem zająć tym tematem.

Szanowny Panie, dziękujemy za propozycję nowej rubryki. Rozważymy tę możliwość.

Droga Redakcjo, podczas wakacyjnego pobytu w Szczecinie natrafiłem na bardzo interesujące czasopismo – był nim 21.WIEK. Tematy okazały się bardzo wciągające, a grafika przykuła moją uwagę. Waszym czasopismem zainteresował się również mój syn, który w Berlinie, bo tam mieszkamy, studiuje fizykę. Obaj jednogłośnie postanowiliśmy zaprenumerować Wasz miesięcznik. Razem z synem dziękujemy za bardzo ciekawe artykuły i życzymy wielu sukcesów. Jan i Bartek, Berlin

Dzień dobry, czy można gdzieś zdobyć starsze numery waszego czasopisma? Krystyna, e-mail Szanowna Pani Krystyno, wystarczy zwrócić się do naszego działu dystrybucyjnego. Kontakty znajdują się na stronie 3. Droga Redakcjo, w swoim zawodzie nie mam zbyt wiele czasu na regularne lektury ale zawsze znajdę czas, aby przyjrzeć się tematom zawartym w miesięczniku 21.WIEK. Lubię Wasze pismo ponieważ mogą je czytać wszyscy bez względu na wiek czy zawód – dosłownie od uczniów do emerytów. Każdy znajdzie ciekawie opracowane tematy, które go zainteresują. Janek Szanowny Panie, dziękujemy za list i słowa uznania. Doceniamy fakt, iż mimo ograniczonego czasu znajduje pan chwilę na lekturę naszego miesięcznika. Droga Redakcjo, w wiadomościach słyszymy o nowym wirusie EBOLA. Moglibyście napisać parę rzeczy na temat tego nowego wirusa? Marcelina, Ateny

Drodzy Panowie, ogromnie dziękujemy za list i słowa uznania. Cieszymy się, iż grono naszych stałych Czytelników rozrasta się poza granice Polski. Obiecujemy dołożyć wszelkich starań, abyście Państwo byli nieustannie zadowoleni z naszego miesięcznika. Zapraszamy na naszą stronę FACEBOOK/ CZASOPISMO21.WIEK

Czekają tam na Państwa najświeższe informacje na temat czasopism 21.WIEK, PANORAMA 21.WIEKU oraz 21.WIEK EXTRA, aktualnie prowadzonych konkursów oraz najnowszych odkryć ze świata nauki!

05_12_21ST_OBSAH.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

17.10.2014

16:22

Page 5

SPIS TREŚCI | O CZYM PRZECZYTACIE W TYM NUMERZE 10

MUZYKA ZWIĘKSZA ILORAZ INTELIGENCJI

Dzieci, które grają na instrumencie muzycznym, uczą się lepiej od pozostałych

STULETNI LEK POMAGA AUTYSTOM NIESZCZĘSNY PROTON: PRZEKLEŃSTWO ROSYJSKIEGO PROGRAMU KOSMICZNEGO?

MODEL KOMPUTEROWY BADA LOSY RDZENNEJ LUDNOŚCI

Dlaczego Rosjanom nie powodzi się obecnie w kosmosie?

10 DROBNYCH RZECZY, KTÓRE WPŁYWAJĄ NA NASZE POSTRZEGANIE ŚWIATA

MOLEKUŁY W RĘKACH KUCHARZY

Dlaczego kobiety postrzegają czas inaczej i dlaczego zaślepiają nas pieniądze?

ŻYCIE NA ZIEMI NIE ISTNIAŁOBY BEZ BROMU!

Naukowcy stworzyli dokładny model kręgosłupa brytyjskiego króla

Z CIEMNOŚCIĄ KU SZCZUPŁEJ SYLWETCE! Niespodziewanie prosta „dieta”

EKSTRA: AIDS: EPIDEMIA WSPÓŁCZESNOŚCI

W EGIPCIE ODKRYTO ŚLADY PO EPIDEMII DŻUMY

SŁODZONE NAPOJE WPŁYWAJĄ NA MÓZG

SYMBOL NOWEJ ZELANDII – KIWI – NIE POCHODZI Z TEGO ARCHIPELAGU!

Cukier jest dla dzieci i młodzieży większym zagrożeniem niż dla dorosłych

Olbrzym, który zmienił się w karła Ponad 30 lat badań nad wirusem i walki z chorobą

DLACZEGO W BIBLII NIE MA NAPRAWDĘ WSZYSTKIEGO?

TAJEMNICA PREHISTORYCZNEGO NASZYJNIKA Z MUSZLI

ZNAMY SEKRET PORUSZANIA SIĘ PREHISTORYCZNYCH MORSKICH GADÓW!

KOLEJNA TAJEMNICA SKRYTA WE WNĘTRZU NASZEJ PLANETY ZOSTAŁA ODKRYTA!

Co powiedziały nam nowo odkryte skamieniałe ślady?

ZAKWASZENIE MÓRZ WZRASTA Z ZAWROTNĄ SZYBKOŚCIĄ Dlaczego przeszkadza nam wzrost zakwaszenia wód?

ILUSTRACJA: 3NEWS.CO.NZ

W jądrze Ziemi skrywają się duże ilości wody

TEMAT MIESIĄCA: JAK UZALEŻNIENIA NISZCZĄ NASZE MÓZGI?

Od czego możemy się uzależnić? Jak się przed tym bronić?

W SAMOTNOŚCI BARANKI, W GRUPIE – WILKI Jak tłum zmienia człowieka?

Naszyjnik pochodził z wybrzeża

JAKI BYŁ GARB RYSZARDA III?

Czy mogła to być ospa?

Świat według Biblii i według nauki

STACHANOWIEC NA ORBICIE Co odkrył satelita CryoSat?

Ludzie potrzebują do życia 28 różnych pierwiastków

NAJDOKŁADNIEJSZY TERMOMETR ŚWIATA WYKORZYSTUJE LASER W sekundę zmierzy temperaturę z maksymalną dokładnością

Rdzenne plemiona utrzymują więcej kontaktów z innymi kulturami

Jak wygląda i co jest możliwe z kuchnią molekularną?

Nieoczekiwane odkrycie naukowców z Oksfordu

Jak komunikują się komórki?

OWOCÓWKI SĄ INTELIGENTNE!

CIEKAWOSTKA

Amerykańscy lekarze z Johns Hopkins University w Maryland oznajmili, że udało im się stworzyć prosty test krwi, który z próbki określa, czy mamy skłonności samobójcze. Skuteczność testu wynosi ok. 80%.

STAŁE RUBRYKI 4 6 8 14 20

LISTY FOTOAKTUALNOŚCI ODKRYCIE MIESIĄCA ZA ZWIERCIADŁEM INFOGRAFIKA

22 42 48 82 85

PANORAMA MAKROFOTO FAQ FAKTY I MITY WCZORAJ, DZIŚ I JUTRO

86 90 92 95 96

SERIAL W OBIEKTYWIE ABC QUIZ 21.WIEKU PRENUMERATA

98 101 102 104 106

NOWOŚCI TECHNICZNE MARKETPLACE MÓZGOWNICA REVUE ZA MIESIĄC

grudzień 2014 l 21.WIEK l 5

06_07_12_21ST_FOTOAKT.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

17.10.2014

FOTOAKTUALNOŚCI | ARCHITEKTURA Właściwie to takie małe miasto, tyle że klimatyzowane. W ten sposób można opisać wyobrażenia deweloperów, którzy w Dubaju mają wybudować Mall of the World, czyli światowe centrum handlowe. Jego całkowita powierzchnia wyniesie ponad 740 tys. m2. ogromnym centrum handlowym o objętości 4,5 mln m3 znajdą się nie tylko sklepy, lecz także restauracje, salony urody i masażu, centra rozrywki, olbrzymi podziemny parking oraz hotele. Wszystko będzie połączone ok. 7 km alejek. Szacuje się, że centrum rocznie odwiedzi aż 180 mln ludzi. Komfort zapewnią im klimatyzowane tunele, wielki park rozrywki oraz ponad 20 tys. miejsc hotelowych i 50 tys. miejsc parkingowych. Na razie nie podano ani terminu ukończenia budowy, ani kosztów, które, biorąc pod uwagę wybujałe plany, z pewnością będą astronomiczne. I

JAROSŁAW PIOTROWSKI

6 l 21.WIEK l grudzień 2014

13:26

Page 6

17.10.2014

13:26

Page 7

ILUSTRACJA: ASIF ZULFIQAR

06_07_12_21ST_FOTOAKT.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

W Dubaju powstanie

największe centrum handlowe na świecie grudzień 2014 l 21.WIEK l 7

08_12_21ST_OBJEV.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

16.10.2014

15:47

Page 8

FOTO: DARPA

ODKRYCIE MIESIĄCA | FAUNA najcz´Êciej pada ofiarà nieprzyjacielskiego ognia. Gekon jest mistrzem wspinaczki wÊród zwierzàt. Dlatego DARPA uwa˝a∏a za naturalne, ˝eby zainspirowaç si´ w∏aÊnie tym stworzeniem podczas tworzenia narz´dzia do pokonywania przeszkód na wysokoÊciach. Mia∏oby to pomóc ˝o∏nierzom poruszajàcym si´ w przestrzeni miejskiej, mówi Matthew Goodman, kierownik projektu Z-Man. Dla naszego zespo∏u wyzwaniem by∏o zrozumienie biologii i fizyki wspinaczki gekonów. Potem za pomocà in˝ynierii wstecznej nale˝a∏o przenieÊç te w∏aÊciwoÊci dynamiczne do sztucznego

Technika gekonów

zmieni człowieka

FOTO: TIMOTHY KILBRIDE

I Gekon, dzięki wyrostkom na wewnętrznej stronie palców, utrzyma się nawet na gładkim szkle

w Spidermana

FOTO: SITES.PSU.EDU

Po gładkiej tafli szkła sprawnie przemieszcza się mężczyzna i szybko mknie na szczyt. Umiejętność wspinania się po gładkich ścianach budynków bez odpowiednich narzędzi należała dotychczas wyłącznie do Spidermana. Amerykańska Agencja Zaawansowanych Projektów Badawczych w Obszarze Obronności (DARPA) wymyśliła sposób, by potrafił to też zwykły człowiek. Zainspirowała się naturą. HACZYKI OWOCÓW ŁOPIANU TAKŻE SĄ CHWYTNE ednym z przykładów inspiracji naturą jest rzep, którego odkrycie związane jest ze zwykłym spacerem z psem w 1948 r. Jego wynalazca, szwajcarski inżynier Georges de Mestral (1907– 1990) zauważył, że owoce łopianu przyczepiają się do jego ubrań i do sierści psa haczykami, które mają na swojej powierzchni, i bardzo trudno je odczepić. Postanowił wykorzystać tę właściwość w swoim wynalazku, który opatentował w 1955 r. Nazwał go VELCRO, co jest połączeniem francuskich słów velours („welwet”) i crochet („haczyk”).

Rzep produkowany jest z włókna nylonowego. Powstała tkanina składa się z gęsto rozmieszczonych, minia-

turowych pętelek. Druga część z haczykami powstaje przez przecięcie pętelek, a następnie utrwalenie ich wysoką temperaturą. I

8 l 21.WIEK l grudzień 2014

u˝ za kilka lat ka˝dy amerykaƒski ˝o∏nierz b´dzie móg∏ pokonaç takà przeszkod´. Kluczem jest zestaw specjalnych p∏yt, które by∏y inspirowane cia∏em gekonów i które umo˝liwiajà wspinanie si´ bez liny w pe∏nym uzbrojeniu po niemal˝e dowolnej powierzchni. Podczas prezentacji urzàdzenia, które zosta∏o nazwane Z-Man, w laboratorium w Massachusetts, m´˝czyzna o wadze 100 kg z 22-kilogramowym ∏adunkiem bez problemu wspià∏ si´ na prawie 8-metrowà szklanà Êcian´.

I Podczas prezentacji projektu Z-Man ochotnik wspiął się na prawie 8-metrową, szklaną ścianę

uk∏adu, który b´dzie u˝ywany przez cz∏owieka – dodaje Goodman.

BIOKLEJ ZALEPI KAŻDĄ RANĘ

Wewn´trzne strony palców u gekonów sà pokryte specjalnymi blaszkami z mikroskopijnymi wyrostkami. Za sprawà oddzia∏ywania van der Waalsa gekon utrzymuje si´ na powierzchni. Oddzia∏ywanie to pojawia si´, gdy dwie powierzchnie dotykajà si´ w kilku ró˝nych punktach, w tym wypadku w miejscach stykania si´ z wyrostkami. Oddzia∏ywanie adhezyjne jest tak SEKRETEM SĄ BLASZKI, silne, ˝e jeÊli doros∏y gekon, który KTÓRE PRZYSYSAJĄ wa˝y 70 g, wykorzysta∏by wszystSIĘ DO POWIERZCHNI FOTO: DARPA kie mikrowyrostki na wszystkich I Specjalne przykoƒczynach, utrzyma∏by 133 kg. Celem projektu Z-Man jest stworzenie nowej technologii, która ssawki uniosą setki To umo˝liwia gekonom poruszanie zwi´kszy bezpieczeƒstwo i sku- kilogramów. Dzięki si´ po ska∏ach i drzewach, a tak˝e tecznoÊç ˝o∏nierzy walczàcych temu są bezpieczne po stromych Êcianach i szkle. również dla żołnierzy W 2013 r. amerykaƒscy nauw wàskich miejscach. Jednym w pełnym rynsztunku kowcy z Harvardu i MIT stworzyli z podstawowych wymagaƒ wobec ˝o∏nierzy, którzy prowadzà misj´ w mias- biokompatybilny klej, który opiera si´ na tach jest ∏atwoÊç przemieszczania si´. Zys- specjalnej w∏aÊciwoÊci ∏ap gekonów. Potrafià kanie podwy˝szonej pozycji jest w walce one ∏àczyç si´ z ró˝nymi powierzchniami, miejskiej bardzo du˝à zaletà taktycznà, wi´c w∏àcznie z tymi, które sà nieregularne i zmie˝o∏nierze cz´sto muszà przedostawaç si´ niajà swój kszta∏t. W przeciwieƒstwie do do domów i innych obiektów. Noszenie lin obecnych klejów medycznych, bioklej poi uprz´˝y spowalnia oddzia∏, nie wspomina- trafi zasklepiç rany pewnie i szybko, bez podjàc o tym, ˝e ten, kto wspina si´ pierwszy, ra˝nienia tkanek. I JAROSŁAW PIOTROWSKI

reklama_A4m.QXD:08_1_21ST_FOTOAKTU.QXD

15.10.2014

10:42

Page 4

0LOLRQ\ OXG]L QD ฤ ZLHFLH FLHUSL ] SRZRGX FKRUรถE QD SR]LRPLH FLDรฏD GXFKRZHJR PHQWDOQHJR HPRFMRQDOQHJR L ฤ ]\F]QHJR :LHONL PLVWU] GXFKRZ\ RUD] QDXF]\FLHO 7UDG\F\MQHM 0HG\F\Q\ &KLรฑVNLHM GU =KL *DQJ 6KD SU]HGVWDZLD WHFKQLNL G]Lร NL NWรถU\P Eร G]LHV] PรถJรฏ SRSUDZLร ]GURZLH VZRMH D WDNฤ H LQQ\FK 8]GURZLHQLH QD ZV]\VWNLFK SR]LRPDFK 8]

Jak przekonuje bestsellerowy autor New York Timesa WUZDMร FH ZรฏDฤ QLH JOREDOQH SU]HPLDQ\ PDMร EDUG]R NRQNUHWQ\ ZSรฏ\Z QD ฤ \FLH NDฤ GHJR ] QDV $E\ VLร Z QLFK QLH SRJXELร L Z SHรฏQL Z\NRU]\VWDร WNZLร F\ ZbQLFK SRWHQFMDรฏ PXVLP\ VNRU]\VWDร ]DUรถZQR ]bGRURENX QDXNL MDN L ZLHG]\ QDV]\FK SU]RGNรถZ :LHONLH ]PLDQ\ QRZH PRฤ OLZRฤ FL

$XWRUND SUH]HQWXMH ZV]\VWNLH REOLF]D PDJLL D MHM NVLร ฤ ND ]DSHZQLD IDVF\QXMร F\ SU]HJOร G QLH]DZRGQ\FK F]DURG]LHMVNLFK WHFKQLN ] FDรฏHJR ฤ ZLDWD RG ]DUDQLD G]LHMรถZ =QDMG]LHV] WXWDM PHWRG\ Z]PDFQLDQLD VZRMHJR SRWHQFMDรฏX VSRVRE\ RFKURQ\ SU]HG DWDNDPL SDUD SV\FKLF]Q\PL RUD] PDรฏR ]QDQH D QLH]Z\NOH VNXWHF]QH W\S VN \S\ \ F]DUรถZ 6WZรถU] VZRMร Mร PDJ DJLร Lร

$XWRUND RGNU\ZD WDMHPQLFH =Dฤ ZLDWรถZ ']Lร NL MHM UHODFMRP ]UR]XPLHV] ฤ H EOLVF\ QLH RGFKRG]ร D MHG\QLH VLร ]PLHQLDMร L ฤ \Mร Z LQQ\P Z\PLDU]H -HM SU]HND]\ ] 'UXJLHM 6WURQ\ GDMร XNRMHQLH QLH W\ONR W\P NWรถU]\ VWUDFLOL XNRFKDQH RVRE\ 2GVรฏDQLD SLร NQร ZL]Mร GDOV]HJR ฤ \FLD SR ฤ PLHUFL NWรถUD GDMH RJURPQร QDG] QD G LHMร Mร 3RNRQDM MJU J DQLFH PLร G ร ]\\ ฤ ZLDWDPL L

10_12_21ST_HUDBA.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

14.10.2014

13:56

Page 10

FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

NEUROLOGIA | INTELIGENCJA

Muzyka podwyższa iloraz inteligencji P

owszechnie uwa˝a si´, ˝e szkolny program nauczania i wszelkie kursy doszkalajàce przygotujà m∏odych ludzi do póêniejszych studiów o wiele lepiej ni˝ wychowanie muzyczne, które w wi´kszoÊci szkó∏ jest traktowane po macoszemu.

I Osoby utalentowane muzycznie, które grają na jakimś instrumencie, łatwiej się uczą i osiągają lepsze wyniki niż ich rówieśnicy

I Rezonans magnetyczny u osób z talentem muzycznym zarejestrował zwiększoną aktywność mózgu podczas wypełniania testów

NIEDOCENIANE WYCHOWANIE MUZYCZNE Okazuje si´ jednak, ˝e rzeczywistoÊç jest zupe∏nie inna. Badania wykorzystujàce rezonans magnetyczny wykaza∏y zale˝noÊç biologicznà mi´dzy wykszta∏ceniem muzycznym ma∏ych dzieci a poprawà aktywnoÊci ich mózgu. Testy wykaza∏y, ˝e procesy poznawcze dzieci utalentowanych muzycznie sà na bardzo wysokim poziomie. Dzieci podejmujà prawid∏owe decyzje, Êwiadomie planujà swoje dzia∏ania i przystosowujà si´ do zmian. Naukowcy zauwa˝yli, ˝e dzieci utalentowane muzycznie majà lepsze wyniki w nauce, ale obserwacje dotyczy∏y tylko okreÊlonych aspektów uczenia si´. W badaniu, które wykorzystywa∏o rezonans magnetyczny, wzi´∏o udzia∏ 27 dzieci w wieku od 9 do 12 lat. Pi´tnaÊcioro z nich umia∏o graç na instrumencie muzycznym, a pozosta∏ych 12 nie posiada∏o tej umiej´tnoÊci.

10 l 21.WIEK l grudzień 2014

FOTO: GE

UTALENTOWANI LEPIEJ SIĘ UCZĄ Ka˝dy badany instrumentalista musia∏ przyjmowaç edukacj´ muzycznà od co najmniej dwóch lat. Ârednio dzieci gra∏y na swoich instrumentach 5,2 roku i çwiczy∏y 3,7 godziny tygodniowo. Âredni wiek, w którym dzieci zacz´∏y uczyç si´ graç na instrumencie, wynosi∏ 5,9 roku. Aby naukowcy mogli zyskaç najbardziej kompleksowe wyniki, w∏àczyli do badaƒ równie˝ doros∏ych muzyków oraz grup´ kontrolnà sk∏adajàcà si´ z osób, które nigdy

DO CZEGO WYKORZYSTUJE SIĘ REZONANS MAGNETYCZNY? ezonans magnetyczny może nie tylko mierzyć aktywność mózgową, lecz także wykryć uszkodzenie tkanek. Dlatego najczęściej służy do diagnozowania zaburzeń zdrowotnych oraz poważnych chorób. Wykorzystywany jest także do wykrywania chorób nowotworowych, zakrzepów, uszkodzeń kręgosłupa oraz wielu innych problemów.

Metoda rezonansu magnetycznego do prześwietlenia organów nie wykorzystuje promieni rentgenowskich, ale emituje silne pole magnetyczne. Potrafi nawet wykryć komplikacje, których nie można zobaczyć za pomocą rentgena, ultradźwięków czy tomografii komputerowej. I

nie gra∏y na ˝adnym instrumencie. Wszystkie 4 grupy otrzyma∏y do wype∏nienia test efektywnoÊci uczenia si´. Obie grupy muzyków uzyskiwa∏y lepsze wyniki ni˝ grupy kontrolne. Podczas testów mierzono tak˝e aktywnoÊç mózgowà uczestników za pomocà rezonansu FOTO: NYC PUBLIC SCHOOL

FOTO: WIKIPEDIA.ORG

Dzieci, które grają na instrumentach muzycznych, w szkole uczą się dużo szybciej od dzieci, które nie posiadają takich umiejętności. Umiejętność łatwiejszego uczenia umożliwia im: szybkie przetwarzanie informacji, rozwiązywanie problemów, planowanie oraz dokonywanie rozsądnych wyborów. Właśnie te czynniki są ważniejsze, by zdobyć tytuł akademicki i zrobić błyskotliwą karierę zawodową niż np. iloraz inteligencji.

I Dzieci, które umiały grać na instrumencie muzycznym, osiągały wyższe wyniki w niektórych częściach testów na inteligencję kognitywną

magnetycznego. Pomiary wykaza∏y u utalentowanych osób zwi´kszonà aktywnoÊç mózgowà w pewnych obszarach przedczo∏owej kory mózgowej. Jest to cz´Êç mózgu, która znajduje si´ w p∏acie czo∏owym i m.in. jest odpowiedzialna za zdolnoÊç logicznego myÊlenia. Co ciekawe, zwi´kszonà aktywnoÊç wykazujà mózgi zarówno ma∏ych, jak i doros∏ych muzyków. Badanie nie bra∏o pod uwag´ innych czynników, które mogà wp∏ywaç na zdolnoÊci uczenia si´, jak np. status socjoekonomiczny dzieci. Mo˝na zatem za∏o˝yç, ˝e dzieci wykszta∏conych rodziców b´dà zach´caç swoich potomków do nauki i udoskonalania swoich naturalnych talentów, co op∏aci si´ im w przysz∏oÊci. Jest jednak pewne, ˝e nowe informacje w po∏àczeniu z terapià muzycznà mog∏yby zostaç wykorzystane w leczeniu zaburzeƒ uwagi, np. zespo∏u nadpobudliwoÊci psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD). I ALICJA CZYRSKA

11_12_21ST_LEK.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

16.10.2014

15:48

Page 11

FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

MEDYCYNA | FARMAKOLOGIA

Stuletni

lek

pomaga

autystom ek Suramina, który powsta∏ przed stu laty, wykorzystywany jest do zmniejszania objawów Êpiàczki afrykaƒskiej. W 1916 r. substancj´, znanà równie˝ pod nazwà Germanin, stworzy∏o dwóch niemieckich lekarzy Oskar Dressel i Richard Kothe.

LEKU NIE NALEŻY STOSOWAĆ PRZEZ DŁUŻSZY CZAS Na trudne do strawienia substancje uk∏ad odpornoÊciowy reaguje agresywnie. W konsekwencji komórki zaczynajà zmieniaç swoje zachowanie i przestajà tworzyç wzajemne po∏àczenia. W przypadku neuronów dochodzi do ograniczenia komunikacji. Naukowcy twierdzà, ˝e Suramina, która zosta∏a podana myszom z objawami autyzmu, odnowi∏a u nich normalne reakcje komórek i zlikwidowa∏a zewn´trze objawy choroby. Komunikacja mi´dzy komórkami zosta∏a odnowiona, znikn´∏y problemy z trawieniem. Biologiczny wiek badanych zwierzàt wynosi∏ ok. 30 ludzkich lat. Jednak lecznicze dzia∏anie Suraminy nie by∏o trwa∏e i leku nie da si´ niestety stosowaç prewencyjnie. Dzia∏anie dawki leku u myszy utrzymywa∏o si´ przez ok. 5 ty-

FOTO: WIKIMEDIA

Jedna z aktualnych hipotez naukowych opiera się na teorii, że autyzm jest wynikiem nieprawidłowej komunikacji komórek. Stuletni lek, który został podany myszom, odnowił u nich normalne reakcje komórkowe i odwrócił lub wyraźnie zmniejszył większość objawów choroby.

mu jest zaburzenie trawienia. Ludzie z autyzmem nie sà w stanie trawiç glutenu i bia∏ka mlecznego kazeiny. Dlatego autyzm bada si´ równie˝ jako chorob´ metabolizmu.

PASOŻY T, ŚLEPOTA, AUT YZM...

FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

Wkrótce odkryto, ˝e leczy chorob´ zwanà Êlepotà rzecznà, wywo∏ywanà przez paso˝yta Onchocerca volvulus. Lek jest obecnie badany tak˝e pod kàtem skutecznoÊci w leczeniu prostaty, a ostatnio równie˝ autyzmu. Naukowcy z Uniwersytetu Kalifornijskiego i School of Medicine w San Diego podejrzewajà, ˝e jednym z powodów powstania autyzmu sà anomalia w komunikacji komórek. Jest to jednak tylko kropla w morzu przyczyn choroby. Lekarze nie majà pewnoÊci, jakie sà jej przyczyny. Aby pojawi∏ si´ autyzm, musi zaistnieç kilka mechanizmów wyzwalajàcych. Jest pewne, ˝e na autyzm w ok. 20% wp∏ywajà czynniki genetyczne. Typowym objawem wi´kszoÊci postaci autyz-

I Suramina jest stosowana do dziś jako lek przeciw śpiączce afrykańskiej. Leczy też ślepotę rzeczną. Chorobę wywołuje pasożyt Onchocerca volvulus, żyjący w tropikalnych rejonach Afryki

CZYM JEST AUTYZM? utyzm jest zaburzeniem rozwoju. U każdego człowieka może objawiać się w inny sposób. Ludzie cierpiący na autyzm zamykają się we własnym świecie. Ogólnie można powiedzieć, że spektrum autystyczne jest bardzo szerokie i każdy chory zmaga się z indywidualnymi problemami. Niektóre dzieci rodzą się z predyspozycją do autyzmu. Jednak nie oznacza to, że pojawi się u nich

choroba. Rozwój choroby u dzieci z wrodzonymi predyspozycjami może spowodować kilka czynników. Należą do nich m.in. przedwczesne narodziny, nieod-

powiednie pożywienie, a w niektórych przypadkach również antybiotyki podane zaraz po porodzie. Do objawów autyzmu u małych dzieci należy wielka płochliwość albo wręcz odwrotnie stoicki spokój. Widocznym objawem choroby w późniejszym stadium rozwoju są apatia i brak zdolności komunikacji z otoczeniem. Dziecko często sprawia wrażenie niesłyszącego. I

I Słowo autyzm wymyślił i po raz pierwszy użył go w zdaniu szwajcarski psychiatra Eugen Bleuler. Miało to miejsce w 1911 r. Termin pochodzi z greckiego wyrazu autos, które oznacza ‘sam’

godni, a potem znika∏o. Suraminy nie da si´ tak˝e stosowaç przez d∏u˝szy czas, poniewa˝ ma wiele skutków ubocznych. Powoduje np. anemi´, biegunk´ czy wymioty. Ponadto przy d∏ugotrwa∏ym stosowaniu mo˝e spowodowaç uszkodzenie kory nadnerczy. Na szcz´Êcie lekarze mogà wykorzystaç pozytywne efekty dzia∏ania u myszy do dalszych badaƒ tej trudnej choroby. Z czasem móg∏by powstaç skuteczny Êrodek, który nie wymaga∏by d∏u˝szego stosowania. I STANISŁAW GAJDA

grudzień 2014 l 21.WIEK l 11

12_13_21_12_PROTONY.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

16.10.2014

15:46

Page 12

Nieszczęsny Proton:

FOTO: ROSKOSMOS

KOSMOS | TECHNIKA

przekleństwo rosyjskiego programu kosmicznego? W maju tego roku Rosjanie planowali odnieść ogromny sukces. Ich rakieta Proton miała wynieść w kosmos najefektywniejszego rosyjskiego satelitę komunikacyjnego. Mogła ona zaspokoić potrzeby komunikacyjne całego terenu dawnego Związku Radzieckiego. nios∏y wiele sukcesów, ich ró˝ne wersje wynios∏y w kosmos pierwszà stacj´ kosmicznà Salut 1 czy pierwszy modu∏ stacji orbitalnej Mir. Jednak w ostatnim czasie Protonom wiedzie si´ gorzej. Od 2001 r. odby∏y si´ 82 starty, z których sukcesem zakoƒczy∏y si´ 74 loty. Dla porównania – europejska rakieta noÊna Ariane 5 od 1996 r. wystartowa∏a ponad 70 razy i tylko jeden start (pierwszy lot) zakoƒczy∏ si´ niepowodzeniem.

ednak wszystko przebieg∏o inaczej. Zamiast sukcesu agencja Roskosmos odnios∏a straty, które przekroczy∏y 2 mld rubli. Rakieta noÊna Proton nie dotar∏a ze swoim ∏adunkiem na orbit´. Zawiod∏y silniki jej trzeciego stopnia, rakieta run´∏a na Ziemi´ i jej fragmenty spad∏y na powierzchni´ Chin. Wed∏ug chiƒskich w∏adz kilka ci´˝kich przedmiotów spad∏o na terytorium prowincji Heilongjiang. Na szcz´Êcie ca∏y wypadek nie pozostawi∏ po sobie ofiar. FOTO: ROSKOSMOS

FOTO: SCIENTIFIC AMERICAN

FOTO: NASA I WWW.ASTRONAUTIX.COM

I System GLONASS miał być konkurentem dla amerykańskiego GPS i europejskiego Galileo

I Utrata sondy Fobos-Grunt była wielkim ciosem. Miała ona być powrotem Rosji w przestrzeń międzyplanetarną

PÓŁ WIEKU W UŻY TKU

CZARNA SERIA

Rakiety Proton znajdujà si´ w arsenale Rosji (lub ZSRR) ju˝ od lat 60-tych. Protony od-

Wydaje si´, ˝e wypadki Protonów sà na porzàdku dziennym. W grudniu 2010 r. w wodach

I Protony latają i spadają od lat 60-tych

NAJGORSZE KATASTROFY KOSMICZNE 24 PAŹDZIERNIKA 1960 – Przed pierwszym próbnym startem wojskowej rakiety międzykontynentalnej SS 7 z nowym paliwem na kosmodromie Bajkonur w ZSRR doszło do pożaru i wybuchu silnika oraz zbiornika paliwowego z kwasem azotowym. Podczas katastrofy zginęło 200 osób, ZSRR przyznał się do tego dopiero po 20 latach. 23 MARCA 1961 – Po pożarze w komorze wypełnionej tlenem zginął członek radzieckiego 1. oddziału kosmonautów Wałentyn Bondarenko.

12 l 21.WIEK l grudzień 2014

27 STYCZNIA 1967 – Podczas prób statku Apollo 1 na Przylądku Kennedy’ego w USA zginęli Virgil Ivan Grissom, Roger B. Chaffee i Edward White. 24 KWIETNIA 1967 – Podczas lądowania radzieckiego statku

Sojuz 1 zginął Władimir Michajłowicz Komarow. 27 MARCA 1968 – Podczas lotu treningowego w myśliwcu MiG 15 UTI zginął radziecki kosmonauta Jurij Aleksiejewicz Gagarin. 3 LIPCA 1969 – Doszło do największego wybuchu rakiety w historii, gdy eksplodowała radziecka rakieta nośna N-1 o masie 3000 ton i długości 100 m. Cudem nikt nie stracił życia. 30 CZERWCA 1971 – Podczas lądowania radzieckiego statku

Sojuz 11 przedwcześnie otworzył się wlot wentylacyjny i w kabinie udusili się Gieorgij Timofiejewicz Dobrowolski, Władisław Nikołajewicz Wołkow i Wiktor Iwanowicz Pacajew. 28 STYCZNIA 1986 – Niedługo po starcie eksplodował amery-

12_13_21_12_PROTONY.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

16.10.2014

15:46

Page 13

FOTO: FLICKR.COM

FOTO: ROSKOSMOS

Najnowsze informacje o naszych numerach znajdziesz na www.21wiek.com.pl

I Wypadek z lipca 2013 r. kosztował Rosjan utratę trzech satelitów systemu GLONASS

I Razem z rakietą nośną Proton zniszczone zostały również trzy satelity GLONASS

CZY TO WSZYSTKO PRZEZ SABOTAŻ? Ponadto Rosji nie wychodzi równie˝ w innych sferach badaƒ kosmicznych. Utrata sondy Fobos-Grunt, która mia∏a stanowiç wielki powrót Rosjan na Marsa, awarie statku noÊnego Progress M12-M oraz satelity wojskowego Geo-IK-2 nie zwi´kszy∏y presti˝u rosyjskiej agencji kosmicznej. Nie zmienià tego tak˝e ambitne plany wybudowania fabryk na Ksi´˝ycu, o których mówi∏ ostatnio rosyjski wicepremier Dmitrij Rogozin. W kr´gach naukowych panuje przeÊwiadczenie, ˝e w rosyjskim programie kosmicznym panuje wszystko oprócz porzàdku. Technologie kulejà, a korupcja jest na porzàdku dziennym. Jednak Kreml si´ do tego nie przyznaje. Podobnie jak za czasów

kański wahadłowiec Challenger, zginęli Michael John Smith, Francis Scobee, Ronald McNair, Ellison Onizuka, Christa McAuliffe, Gregory Jarvis i Judith Resnik. Wypadek spowodowało uszkodzenie pierścienia uszczelniającego w prawym silniku rakiety dodatkowej. 2 KWIETNIA 1994 – Na kosmodromie Xichang w Chinach eksplodował satelita meteorologiczny, zmarły 23 osoby. 14 LUTEGO 1996 – Rakieta nośna Chang Zheng 3B, która

Stalina rzucane sà oskar˝enia, ˝e za wypadki Protonów odpowiada sabota˝, a rosyjska Federalna S∏u˝ba Bezpieczeƒstwa rozpocz´∏a nawet Êledztwo.

NADZIEJA O IMIENIU ANGARA? Wed∏ug s∏ów Roskosmosu, Rosja b´dzie wykorzystywaç Protony, co najmniej do 2025 r. Moskwa doczeka∏a si´ jednak balsamu na swoje rany. Niemal˝e po 50 latach wiosnà odby∏ si´ pierwszy próbny lot zupe∏nie nowej rakiety noÊnej o nazwie Angara. Od Êmierci legendarnego radzieckiego konstruktora Siergieja Korolowa w 1966 r. w kosmos nie wznios∏a si´ ˝adna inna rosyjska rakieta cywilna. Rakieta by∏a konstruowana a˝ przez 20 lat, a prace nad nià kosztowa∏y co najmniej 100 mld rubli (ok. 8 mld z∏), choç niektóre dane mówià o dwukrotnie wy˝szej sumie. Na razie odby∏y si´ testy l˝ejszej wersji rakiety, która potrafi wynieÊç w kosmos 3,8 tony ∏adunku. Lot próbny ci´˝szego wariantu mia∏by si´ odbyç jeszcze w tym roku. Moskwa ma nadziej´, ˝e Angara stanie si´ konkurentem europejskich rakiet Ariane i kalifornijskiego prywatnego projektu Space. Tak czy inaczej, aby Roskosmos móg∏ pozbyç si´ reputacji braku wiarygodnoÊci i zyskaç zaufanie potencjalnych klientów, czeka go jeszcze wiele pracy. I

miała wynieść na orbitę satelitę Intelsat, 20 sekund po starcie z kosmodromu Xichang na południowym zachodnie Chin spadła i eksplodowała. Powstały trujący gaz zabił co najmniej 4 osoby. 1 LUTEGO 2003 – Szesnastodniowa misja amerykańskiego wahadłowca Columbia zakończyła się tragedią, podczas której zginęło siedmiu astronautów: sześciu Amerykanów (Rick Husband, William Cameron McCool, Michael Philip Anderson, Kalpana Chawla, David McDowell Brown, Laurel Clark)

STANISŁAW GAJDA

wnątrz gorąca plazma i wahadłowiec stanął w płomieniach. 22 SIERPNIA 2003 – 21 martwych i co najmniej 20 rannych to ofiary eksplozji brazylijskiej rakiety nośnej VLS-3 na kosmodromie Alcântara. I i pierwszy Izraelczyk w kosmosie (Ilan Ramon). Wypadek spowodowała pianka, która podczas startu odpadła ze zbiornika na paliwo i spowodowała pęknięcie w skrzydle. Podczas powrotu z orbity przy lądowaniu przez pęknięcie przedostała się do we-

grudzień 2014 l 21.WIEK l 13

FOTO: WIKIPEDIA.ORG I DR. SCOTT LIEBERMAN

Pacyfiku skoƒczy∏y trzy satelity rosyjskiego systemu nawigacyjnego GLONASS. W 2011 r. Rosja straci∏a satelit´ Express AM-4. Potem dwukrotnie rakieta noÊna Proton-M/Briz-M wprawdzie wynios∏a swój ∏adunek na orbit´, ale satelity pozosta∏y na orbicie ni˝szej, ni˝ zamierza∏ Roskosmos. W lipcu ubieg∏ego roku dosz∏o do kolejnego wypadku. Rakieta oderwa∏a si´ od platformy startowej, jednak natychmiast potem zacz´∏a odchylaç si´ od swojego kursu. Zawiód∏ pierwszy stopieƒ rakiety i Roskosmos straci∏ kolejne trzy satelity GLONASS. Straty zosta∏y wycenione na 4,4 mld rubli.

14_15_12_21ST_ZAZRC.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

16.10.2014

15:51

Page 14

Gdy ktoś stale się objada, a mimo to wciąż pozostaje szczupły mawiamy, że „pewnie ma tasiemca”, choć może być za to odpowiedzialny także jego szybki metabolizm. Tasiemiec, który w naszych jelitach może osiągnąć nawet kilka metrów długości, naprawdę żywi się substancjami odżywczymi przyjmowanymi przez nas w pożywieniu, więc jedząc, żywimy także tasiemca. asiemiec to nie jedyny pasożyt, który może znaleźć się w organizmie człowieka. Istnieje

różnieniu od wielu mikroorganizmów, takich jak bakterie składających się na mikroflorę jelitową, które żyją

FOTO: SCIENCE PICTURE CO

ZA ZWIERCIADŁEM | PASOŻYTY I Dorosłe tasiemce składają się z głowy, wielkości główki od szpilki, z wieńcem chwytnych haczyków i różnej liczby płaskich członów

termicznie pożywieniu, przez kontakty ze zwierzętami domowymi, np. z kotami (toksoplazmoza) lub przez

Nasze ciała są przeżarte przez robaki z nami w symbiozie i sprzyjają naszemu organizmowi, pasożyty tylko od nas czerpią i odpłacają nam się jedynie toksycznymi substancjami i chorobami.

ZAZWYCZAJ ZJADAMY LARWY PASOŻY TÓW Najczęściej pasożyty dostają się do naszego ciała w niedostatecznie obrobionym

kontakt z zakażoną osobą. Prawie każdy z nas ma doświadczenia z niektórymi gatunkami pasożytów. Najpowszechniejsze choroby to owsica, świerzb oraz toksoplazmoza, której nie wywołują robaki, ale pierwotniak Toxoplasma gondii. Lekarze podają, że ok. 60% społeczeństwa polskiego przebyło w swoim życiu zakażenie tym pierwotniakiem. I

I Dla tasiemca bąblowcowego (Echinococcus granulosus), który ma długość 3–6 mm, człowiek jest żywicielem pośrednim. Tasiemiec ten tworzy w wątrobie potencjalnie śmiertelne cysty, które mogą mieć wielkość nawet głowy dziecka i zawierają kilka tysięcy protoskoleksów, czyli postaci larwalnych potomnych

ANNA LATO

FOTO: WWW.K-STATE.EDU

FOTO: IANIMAL.RU

ok. 300 gatunków pasożytów, gotowych nas zainfekować. Wśród nich znajdują się zarówno jednokomórkowe pierwotniaki, jak i robaki, które potrafią w naszych ciałach tworzyć całe kolonie. Z pewnością nie będzie nam przyjemnie, gdy uświadomimy sobie, że pasożyty mogą zagnieździć się nie tylko w naszych jelitach, lecz także w płucach, oczach, mózgu i innych narządach. W od-

I Nitkowiec podskórny Dracunculus medinensis występuje w Afryce. Zapłodnione samice, które mogą mierzyć aż 1 m długości, zagnieżdżają się pod skórą, gdzie wytwarzają bolesny wrzód, z którego uwalniają się niedojrzałe larwy

14 l 21.WIEK l grudzień 2014

FOTO: WHO

I Zdjęcie makroskopowe głowy tasiemca z rzędu Trypanorhyncha, na którym widać chwytne haczyki

16.10.2014

15:51

Page 15

FOTO: WWW.K-STATE.EDU

14_15_12_21ST_ZAZRC.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

I Owsik ludzki (Enterobius vermicularis) żyje w jelitach cienkim i grubym i zazwyczaj atakuje dzieci. Mierzy aż 6 mm

FOTO: UMDE

FOTO: LINCOLN.AC.UK

I Motylica wątrobowa (Fasciola hepatica) pasożytuje w przewodach żółciowych wątroby ssaków, włącznie z człowiekiem. Potrafi tam żyć i produkować jajeczka nawet przez kilka lat

I Glista ludzka (Ascaris lumbricoides hominis) jest jednym z najpowszechniejszych pasożytów człowieka na świecie. Osobniki dorosłe, które żyją w jelicie cienkim, mierzą 10–30 cm i żyją 1–2 lata FOTO: WHO

FOTO: CDC

FOTO: PARASITOLOGY.COM

I Szczegółowe zdjęcie bruzdogłowca szerokiego (Diphyllobothrium latum), dużego tasiemca, którym człowiek zaraża się przez zjedzenie zakażonej ryby

I Otorbione larwy włosienia krętego (Trichinella spiralis) są umieszczane w mięśniach poprzecznie prążkowanych w całym ciele i mogą tam przeżyć nawet 30 lat. Człowiek zaraża się przez spożycie surowego lub półsurowego mięsa

I Włosogłówka (Trichuris trichiura) jest gatunkiem nicienia, który pasożytuje w jelitach ślepym i grubym człowieka i człowiekowatych. Osiąga 35–50 mm

grudzień 2014 l 21.WIEK l 15

16_18_12_21ST_MOLEKJIDLO.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

16.10.2014

15:55

Page 16

Molekuły

I Gdy naukowcy połączą swoje siły z kucharzami, powstają szokujące, ale bardzo smaczne potrawy

FOTO: SHIFTING.COM

FIZYKA | KUCHNIA

w rękach

FOTO: TOASTABLE.COM

kucharzy Co łączy naukę ze sztuką kucharską i gastronomią? Kuchnia molekularna! Dzięki połączeniu zdobyczy chemii i fizyki ze znajomością odpowiedniego przygotowywania potraw można wyczarować przysmaki, które przyjemnie zaskoczą nasze zmysły. Np. ogórkowy kawior dla wegetarian lub jajko sadzone z kokosa i pomarańczy.

Czary z czàstkami nie sà w gastronomii ˝adnà nowoÊcià. Procesy chemiczne i fizyczne od najdawniejszych czasów s∏u˝à nam do przetwarzania pokarmów. Dzi´ki celowemu przegrupowaniu czàstek zyskujemy np. majonez z jajek i oleju czy bità Êmietan´ ze Êmietany. Kucharze zajmujàcy si´ gastronomià molekularnà zdecydowali si´ pójÊç o krok da-

I Efektowne, a przy tym proste: molekularny kawior z soków owocowych i warzywnych lub z octu balsamicznego FOTO: MOLECULAR GASTRONOMY

yli∏by si´ ten, kto pod poj´ciem kuchni molekularnej wyobra˝a∏by sobie mi∏e dla oka potrawy, których smak pozostaje daleko w tyle za wyglàdem. Dzi´ki odpowiedniej pracy z moleku∏ami mo˝na uzyskaç prawdziwe delikatesy, które zaskoczà smakami, konsystencjà oraz wyglàdem.

LISTA ZAKUPÓW DO KUCHNI MOLEKULARNEJ o przygotowania niektórych potraw molekularnych często wystarczają zwykłe naczynia kuchenne i składniki żelujące, które są dostępne w sklepach. Do stworzenia bardziej skomplikowanych przysmaków powinniśmy odwiedzić laboratorium chemiczne, a przynajmniej jeden ze sklepów internetowych specjalizujących się w tej dziedzinie gastronomii.

emulgator wyprodukowany z soi. Sprawia, że soki owocowe i warzywne, sosy oraz wywary stają się dużo gęstsze.

Podstawą kuchni molekularnej jest agar – naturalny polisacharyd z właściwościami żelującymi, który jest produkowany z morskich krasnorostów i w kuchni jest składnikiem żelatyny oraz innych środków żelujących.

Do zagęszczania pokarmów służy guma ksantanowa – zagęszczacz uzyskany w procesie fermentacji skrobi kukurydzianej. Wykorzystywana jest, np. do zagęszczania cieczy, w których utrzymuje cząsteczki zapewniając lepkość roztworu. Do produkcji mrożonych i ciepłych pian wykorzystuje się lecytynę – naturalny

16 l 21.WIEK l grudzień 2014

Efekt musowania napojów i pian wyczarowywany jest za pomocą granulatu fizzy. Można go spożywać również bezpośrednio, np. w czekoladzie, w której wywołuje efekt musowania po włożeniu do ust. Kruchość zapewniana jest przez crumiel, który składa się z cząstek miodu w postaci krystalicznej. Jego małe, nieregularne granulki dodawane są do potraw słodkich i pikantnych. I

I Za pomocą reakcji chemicznych i fizycznych można zmienić stan skupienia prawie każdej potrawy lub jej składnika

lej. Zaprosili do swoich kuchni naukowców i wtedy zacz´∏y si´ dziaç niesamowite rzeczy... W „zwyczajnych” kuchniach zagoÊci∏y metody znane raczej z laboratoriów naukowych: emulgowanie czy zamra˝anie ciek∏ym azotem o temperaturze -196°C. Po zanurzeniu w ciek∏ym azocie potrawy sà natychmiast g∏´boko zamro˝one i zachowujà skupienie sta∏e. W ten sposób mo˝na przygotowaç, np. mro˝one napoje alkoholowe, które podawane sà w formie sorbetów czy koktajli.

16.10.2014

15:56

Page 17

FOTO: WORDPRESS.COM

FOTO: GOOGLE

16_18_12_21ST_MOLEKJIDLO.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

SPAGHETTI O SMAKU ZUPY Kolejnà mo˝liwoÊcià jest dodawanie ró˝nych substancji rozk∏adajàcych struktur´ sk∏adnika. Dok∏adny sk∏ad tych substancji jest tajemnicà ka˝dego kucharza. Zazwyczaj wykorzystywane sà substancje chemiczne i Êrodki, które standardowo s∏u˝à np. do konserwacji lub przetwarzania po˝ywienia.

I Jakie smaki skrywają się w tych efektach kuchni molekularnej? Można się o tym przekonać dopiero po ich skosztowaniu! Nasze kubki smakowe czeka wielkie zaskoczenie

Cz´sto stosowanà metodà jest równie˝ gotowanie w niskich temperaturach metodà pró˝niowà. Dzi´ki stosowaniu technik, które ma∏o kto ∏àczy∏by z gotowaniem, mo˝na osiàgaç nowe, nieoczekiwane rezultaty. Chodzi o tworzenie zupe∏nie nowych grup potraw, które smakowa∏yby jak dobrze znane jedzenie.

Surowce wykorzystane do gotowania sà zwyczajne i ogólnie dost´pne. Znawcy technik kuchni molekularnej potrafià je jednak przemieniç w zupe∏nie niespodziewane dzie∏a kulinarne. Z bulionu wo∏owego, który zostanie utwardzony, mo˝na przygotowaç np. makaron spaghetti. Nast´pnie mo˝na go REKLAMA

Runy to najstarsze europejskie pismo, dzięki któremu każdy człowiek może rozwijać się i pracować nad sobą! Odpowiednio dobrane runy pozwolą odnaleźć Ci drogę do rozwiązania problemów.

Wyślij sms o treści

RUNY pod numer 7257 Koszt sms-a: 2 zł/2,46 zł z VAT Organizatorem serwisu jest AMCONEX Sp. z o.o.

16_18_12_21ST_MOLEKJIDLO.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

16.10.2014

15:56

Page 18

FOTO: FIREBOX.COM

FIZYKA | KUCHNIA

I Kucharze molekularni przygotowują całe gotowe menu od aperitifu i przystawki aż po deser. Jednak na pierwszy rzut oka trudno stwierdzić, co jest tu zupą, a co deserem

FOTO: WORDPRESS.COM

Produkty lub potrawy w innym stanie skupienia smakujà tak samo jak w wersji oryginalnej, ale wyglàdajà zupe∏nie inaczej. Im wi´ksza ró˝nica mi´dzy stanem skupienia i kolorem postaci pierwotnej a koƒcowej, tym bardziej zaskakujàce czy szokujàce prze˝ycie podczas jego konsumpcji.

kuchnia molekularna? Chociaż zjawisko gotowania molekularnego może wydawać nam się bardzo futurystyczne, jego korzenie sięgają 1988 r. Założycielami kuchni molekularnej są fizycy Nicholas Kurti i Hervé This z Uniwersytetu Oksfordzkiego.

FOTO: GMHOFMANN

A MOŻE MOJITO W KOSTCE?

wyciàg z alg i poczekaç a˝ produkt zastygnie. Nie trzeba baç si´ równie˝ wspomnianego ciek∏ego azotu. Azot zawarty jest tak˝e w powietrzu, którym oddychamy. Kolacja molekularna mo˝e dostarczyç wiele przyjemnoÊci równie˝ ekologom czy zwolennikom zdrowego ˝ywienia. Mogà spróbowaç strudla w kostce, który zosta∏ przygotowany wy∏àcznie z biosk∏adników, wyhodowanych w gospodarstwach ekologicznych. Mo˝liwoÊci kuchni molekularnej sà bardzo szerokie. Gastronomia molekularna mo˝e równie˝ stworzyç soczysty stek o idealnej konsystencji z mi´sa ni˝szej jakoÊci, które FOTO: CC BY-SA 3.0

przygrzaç i podawaç jako zupe∏nie nowà potraw´. Niespodziewajàcy si´ niczego degustator nakr´ci makaron na widelec, w∏o˝y go do ust i dozna szoku. Spaghetti smakuje jak zupa.

Skąd wzięła się

auka o jedzeniu nie jest nowością, która pojawiła się pod koniec XX w. Już w II w. p.n.e. nieznany kucharz wykorzystywał wagę, aby sprawdzić, czy zepsute mięso jest lżejsze od świeżego. Wyniki eksperymentu zapisywał na zwoju papirusowym, który został później odkryty.

I Jak przegrupować molekuły – naukowcy i kucharze stworzyli certyfikowane metody, dające pożądane efekty. Jedną z nich jest bardzo dokładne regulowanie temperatury gotowania

W restauracji z kuchnià molekularnà mo- w innych okolicznoÊciach nadawa∏oby si´ ˝emy skosztowaç kawioru z ogórka lub soku wy∏àcznie do gulaszu. pomaraƒczowego, jadalnej ziemi czy dymiàcego napoju, który swoim niebezpiecznym DELIKATESY Z KURZĄ wyglàdem przypomina roztwór z laboratoBITĄ ŚMIETANĄ rium chemicznego. Kolacj´ z∏o˝onà z kilku daƒ mo˝emy zakoƒczyç drinkiem. Molekularni kucharze potrafià wyczarowaç Nie oczekujcie jednak ulubionego mojito zadziwiajàce potrawy, np. pol´dwic´ w kostw stanie ciek∏ym. Dostaniecie ce albo powietrze parmezanoFOTO: TOASTABLE.COM je w postaci szeÊciennej kostki. we. Do zjedzenia delikatesów W kuchni molekularnej zaw postaci galaretek nie pomiast patelni i garnków u˝ywa trzebujemy z´bów. Wystarczy si´ strzykawek i ciek∏ego azow∏o˝yç do ust kolorowà galatu. Nale˝y jednak pami´taç, ˝e retowatà kostk´ lub kulk´ i popodczas przygotowywania poczekaç a˝ si´ rozpuÊci. traw do surowców nie dodaje Na j´zyku mo˝e pojawiç si´ si´ ˝adnych szkodliwych chenam smak, np. Êwie˝ych pomikaliów. Wr´cz odwrotnie, midorów. Mniej przyjemne kuchnia molekularna opiera mo˝e byç spotkanie z atraksi´ na Êwie˝ych sk∏adnikach cyjnie wyglàdajàcà bità ÊmieKawior z arbuza i dok∏adnej pracy kucharza. tanà, która szokuje smakiem zaskakuje orzeźwiakurzego mi´sa. Tak, mo˝liwe jącym owocowym jest naprawd´ wszystko. smakiem KRUCHY STEK Oryginalne przetwarzanie ZE STAREJ KROWY za pomocà reakcji chemicznych zaskakuje Dlatego czary z czàstkami nie majà ˝adnego i dostarcza wiele przyjemnoÊci, co sprawia, szkodliwego wp∏ywu na zdrowie cz∏owieka. ˝e kuchnia molekularna staje si´ coraz barZmiany stanu skupienia czy kszta∏tu osiàga si´ dziej popularna na ca∏ym Êwiecie. Umo˝liza pomocà wyciàgów z glonów morskich, wia nam skosztowanie czegoÊ rzeczywiÊcie nietradycyjnego, czegoÊ, czego na pewno nie które, jak wiadomo, sà bardzo zdrowe. Aby uzyskaç idealne kuleczki, kucharze jedliÊmy nigdy w ˝yciu, a jednak jest dla nas muszà wp∏ynàç na kwaÊnoÊç jedzenia, dodaç ca∏kiem znajome. I JAROSŁAW PIOTROWSKI

18 l 21.WIEK l grudzień 2014

Pierwsza oficjalna prezentacja kuchni molekularnej miała miejsce w 1992 r. w mieście Erice na Sycylii. Tam naukowcy Kurti i This urządzili serię seminariów pt. Nauka i gastronomia. Na zajęciach fizycy wykorzystywali również termin gastronomia molekularna i fizyczna, ale później nazwa została skrócona do kuchni molekularnej. Dzięki seminariom naukowcy z dziedziny chemii i fizyki spotykali się, aby dyskutować o możliwościach połączenia nauki z gastronomią. Kurti i This wraz z amerykańskim naukowcem i pisarzem Haroldem McGee założyli oficjalnie nową dziedzinę. Seminaria poświęcone gastronomii molekularnej były prowadzone przez kilka kolejnych lat i trwały cztery dni. Regularnie brało w nich udział kilkudziesięciu naukowców i szefów kuchni. Od czasu założenia kuchnię molekularną rozwija wielu światowej sławy kucharzy, np. Grant Achatz, Richard Blais, Heston Blumenthal czy Marcel Vigneron. Organizacje zajmujące się gastronomią molekularną istnieją w Argentynie, Szwajcarii i Hiszpanii. Obecnie światowym centrum nowej dziedziny jest Francja. I

FOTO: MOLECULARGASTRONOMYNETWORK.COM

NAUKA I GASTRONOMIA OD 1992 R.

19_12_21ST_BROM.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

15.10.2014

9:40

Page 19

CHEMIA | CIAŁO CZŁOWIEKA

Życie na Ziemi

ILUSTRACJA: GFDL

nie istniałoby bez bromu!

BROM ZNAMY JUŻ 200 LAT rom (bromium) w normalnych warunkach jest toksyczną czerwonobrązową cieczą. Symbol chemiczny bromu to Br, a liczba atomowa to 35.

Jest to wysoce reaktywny pierwiastek, który łączy się z większością pozostałych pierwiastków chemicznych. W warunkach naturalnych występuje tylko w związkach. Zazwyczaj są to bezbarwne, rozpuszczalne, krystaliczne mineralne sole halogenowodorowe podobne do soli, którą znamy z kuchni. Dzięki łatwej rozpuszczalności jonów bromkowych dochodzi do ich nagromadzenia w oceanach. Zawartość bromu w skorupie ziemskiej i ogólnie w kosmosie jest jednak stosunkowo niewielka. Za odkrywcę tego pierwiastka uważa się francuskiego chemika Antoine’a Jérôme’a Balarda (1802–1876), ponieważ w 1826 r. udało mu się wyekstrahować ten nieznany dotąd pierwiastek z wody morskiej. Niezależnie od niego brom odkrył również niemiecki chemik Carl Jacob Löwig (1803–1890), który dokonał tego nawet rok wcześniej. I

FOTO: NNDB.COM

rom wraz z innymi pierwiastkami jest naturalnà substancjà chemicznà wyst´pujàcà w kosmosie. Na naszej planecie brom wyst´puje jednak wy∏àcznie w postaci zwiàzków, które w wi´kszoÊci sà rozpuszczone w wodzie morskiej i w niektórych s∏onych jeziorach, np. w Morzu Martwym. Niedawno naukowcy odkryli Êlady wyst´powania bromu we wszystkich organizmach na Ziemi od pierwotniaka a˝ po cz∏owieka. Aby dok∏adniej przyjrzeç si´ temu zjawisku badacze z centrum medycznego Uniwersytetu Vanderbilt w Nashville przeprowadzili eksperyment, który polega∏ na wyeliminowaniu

I Kolagen jest nierozpuszczalnym w wodzie białkiem, które stanowi podstawowy budulec tkanki łącznej. Istnieje łącznie 27 różnych typów kolagenu. W ciele ssaków stanowi ok. 30% wszystkich białek

SCHEMAT: JASN

Pierwiastki chemiczne i ich związki są niezbędne dla życia człowieka. Naukowcy dotychczas przypuszczali, że do odpowiedniego funkcjonowania organizmu potrzebujemy mieć w ciele 27 różnych pierwiastków. Niedawno dokonali jednak rewolucyjnego odkrycia – ludzie potrzebują aż 28 pierwiastków.

I Kolagen typu IV nie tworzy włókien i występuje najczęściej w nabłonku, czyli tkance składającej się z ściśle przylegających do siebie komórek z minimalną substancją międzykomórkową

bromu z jad∏ospisu muszek owocówek. Okaza∏o si´, ˝e muszki, które nie posiada∏y bromu w swym menu, wkrótce umar∏y. Prze˝y∏a tylko ta grupa, której dodano ten pierwiastek do po˝ywienia.

komórek, zdolnych do wzajemnej komunikacji. W 2009 r. odkryto nowe wiàzanie mi´dzy atomem siarki i atomem azotu, które w po∏àczeniu z czàstkà kolagenu typu IV dzia∏a jak zapi´cie na rzep. Wiàzanie zachodzi dzi´ki enzymowi peroksydazie. Zespó∏ prowadzony przez profesora WilJAK DZIAŁA BROM liama G. Hudsona odkry∏ niedawno wyjàtW NASZYM CIELE? kowà rol´ jonów bromu, która umo˝liwia peroksydazie tworzenie wy˝ej Niedobór bromu mo˝e rówFOTO: MC.VANDERBILT.EDU opisanego wiàzania. JeÊli te nie˝ spowodowaç komplika„sieci” zostanà uszkodzone, cje zdrowotne. W po∏owie lat dochodzi do powstania cho80. XX w. lekarze z Kansas roby. Wadliwe wiàzanie mozbadali kilku chorych pacjen˝e wywo∏aç ró˝ne choroby, tów, którzy cierpieli na rzadkà m.in. zespó∏ Goodpasture’a. chorob´ nerek. U badanych Choroba objawia si´ zapalepacjentów lekarze wykryli nieniem nerek i krwawieniem do dobór bromu a tak˝e, niemal p∏uc. Dotyka cz´Êciej m´˝przy okazji, odkryto obecnoÊç Ernest William Goodczyzn. Zespó∏ otrzyma∏ nanieznanych dotàd bia∏ek. pasture był amerykańzw´ po swoim odkrywcy, To w∏aÊnie te badania sprzed skim lekarzem. Swoje amerykaƒskim fizjologu Er30 lat sta∏y si´ przyczynkiem życie poświęcił badaneÊcie Williamie Goodpasdo wspó∏czesnych eksperyniu chorób wirusowych turze (1886–1960). mentów nad obecnoÊcià broNieprawid∏owe dzia∏anie mu w organizmach ˝ywych. peroksydazy mo˝e równie˝ prowadziç do nadmiernego odk∏adania si´ kolagenu typu IV, SIARKA I AZOT JAKO RZEP co cz´sto bywa przyczynà pogorszenia w funkKolagen typu IV tworzy sieciowà struktur´ cjonowaniu nerek. I JAROSŁAW PIOTROWSKI

grudzień 2014 l 21.WIEK l 19

20_21_12_21ST_INFOGR.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

16.10.2014

15:57

Page 20

INFOGRAFIKA | FAUNA

Fascynujący mieszkańcy Wieloryb biskajski, podobnie jak wszystkie ssaki, oddycha płucami. Przy każdym oddechu wywieloryb mienia o wiele więcej powietrza z płuc, niż robi to na przykład człowiek.

południowych mórz

Wieloryb może wypuścić z otworu nosowego fontannę o wysokości aż 5 m w charakterystycznym kształcie litery V.

90%

ODDYCHANIE

10%

Wieloryb biskajski południowy (Eubalaena australis) należy do rodziny wielorybów gładkoskórych (Balaenidae) i występuje wyłącznie na półkuli południowej.

człowiek BIAŁE PLAMY, które wyglądają jak „odciski” na głowie i są różne u każdego osobnika, powstają w wyniku działalności pasożytów nazywanych wszami wielorybimi

OKO, UCHO I BRWI

BRAK PŁETWY GRZBIETOWEJ

PYSK KOLOR CIAŁA jest zazwyczaj czarny lub ciemnobrązowy

WĄSIKI

Zamiast zębów wieloryby 2,5 m mają fiszbiny. Ich spodnia część jest przystosowana do filtrowania pożywienia z wody

Latem wieloryb zwiększa swoją masę aż o 40%, a zasoby tłuszczowe pozwalają mu przetrwać ciężkie miesiące zimowe

ŁOPATKA KOŚĆ RAMIENNA PRZEGUB

OLBRZYMI MIESZKAŃCY MÓRZ 6m

wieloryb mały (Caperea marginata)

PŁETWA PIERSIOWA Budowa płetwy piersiowej jest podobna do budowy kończyn innych ssaków

KOŚĆ PROMIENIOWA ŚRÓDRĘCZE PALICZKI

długopłetwiec (Megaptera novaeangliae) 14 m

GDZIE MOŻECIE JE SPOTKAĆ? w Argentynie: 16 m

wieloryb biskajski południowy (Eubalaena australis)

GDZIE ŻYJĄ? na obszarze w przybliżeniu od 20 do 60 równoleżnika

zatoka Nuevo

Pacyfik zatoka San Matías

płetwal błękitny (Balaenoptera musculus)

20 l 21.WIEK l grudzień 2014

Puerto Pirámides

Puerto Madryn 32 m

60 Morze Argentyńskie

Ocean Atlantycki

Argentyna

RPA

20_21_12_21ST_INFOGR.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

Długość życia 60 lat Prędkość poruszania 30 km/h Głębokość zanurzenia 300 m Masa (= 40 słoniom)

16.10.2014

Dorosły osobnik 40 ton Młode 2,5 tony Długość ciała 14 m (samce), 16 m (samice)

15:57

Page 21

Bezwzględne połowy zdziesiątkowały ten gatunek. Od XIX w. ich liczebność zmniejszyła się o 90%. Współcześnie żyje ok. 8 tys. osobników. W Australii wieloryb biskajski zaliczany jest do gatunków zagrożonych.

WYJĄTKOWE ZACHOWANIA Wieloryby wykonują skoki nad powierzchnią wody, aby pozbyć się pasożytów ze swojego ciała.

Uderzanie ogonem w taflę wody jest prawdopodobnie sposobem komunikacji.

OLBRZYMIE CIAŁO ma na sobie bardzo wiele plam

Wystawianie głowy nad wodę jest przejawem ciekawości.

PORÓWNANIE Z CZŁOWIEKIEM PLAMY BRZUSZNE są białe, mają nieregularny kształt i są inne u każdego osobnika

SZKIELET PŁETWA OGONOWA ma zaokrąglone 5 m krawędzie i duże wgłębienie pośrodku

czaszka górna szczęka bez zębów

łopatka

dolna szczęka płetwy piersiowe

Płynie powoli z otwartą paszczą. Następnie wyrzuca wodę z pyska przez fiszbiny w jamie gębowej. Kryl zatrzymuje się na fiszbinach.

6 cm

Niekontrolowany połów niemalże spowodował wyginięcie tych ssaków. Na szczęście sytuacja się stopniowo poprawia.

W okolicach półwyspu Valdés w Argentynie co 10 lat liczba wielorybów biskajskich ulega podwojeniu.

1000 500 250 1985

1800 1995

1995

2005

grudzień 2014 l 21.WIEK l 21

SCHEMAT: WORDPRESS.COM

Australia

3 tys. osobników

JAK POLUJE? POWOLNE PRZYWRACANIE LICZEBNOŚCI

Głównym źródłem pożywienia dla wielorybów jest tzw. kryl, który składa się z różnych małych skorupiaków. Wieloryby zjadają ok. 300 kg na godzinę. Kryl znajduje się zazwyczaj na głębokości do 50 m.

300 tys. osobników

Ocean Indyjski

CZYM SIĘ ŻYWI?

22_26_12_21ST_PANORAMA1.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

16.10.2014

15:58

Page 22

FOTO: CITYTRUTH.IN

PANORAMA | NAUKA ZA CO ODPOWIADA DNA?

Przyjaciół dobieramy na podstawie genów owe badanie naukowców z USA ujawniło, że ludzie mimowolnie dobierają sobie przyjaciół, z którymi mają zgodne niektóre sekwencje DNA. Nowego znaczenia nabierają zatem frazy przyjaźń i braterstwo albo przyjaciel jak rodzina. Naukow-

TANIEC BRZUCHA DAJE RADOŚĆ

cy przeanalizowali prawie 1,5 mln markerów wariacji genów u prawie 2 tys. ludzi, którzy nie byli ze sobą biologicznie spokrewnieni. Badacze odkryli, że przyjaciele mieli ze sobą więcej wspólnych genów niż zupełnie obce osoby. Pary przyjaciół miały ten

sam poziom wspólnych genów, jaki mają kuzyni, posiadający wspólnego przodka w czwartym pokoleniu, czyli ok. 1% wspólnego genomu. Najczęstszym genem wspólnym u przyjaciół był gen wpływający na nasz węch. I

FOTO: ZAVE SMITH

…i zwiększa pewność siebie aukowcy z Australii pod kierownictwem Mariki Tiggemann wykazali, że kobiety uprawiające taniec brzucha mają mniej kompleksów dotyczących swojego ciała w porównaniu z kobietami, które nigdy się z nim nie zetknęły. Tancerki były znacznie częściej zadowolone ze swojego wyglądu i nie przejmowały się opiniami innych na temat ich ciała. Badanie naukowców z Australii wykazało również, że większość kobiet uprawiających taniec brzucha robi to wyłącznie dla zabawy i poprawy sprawności fizycznej, a nie po to, by stać się bardziej seksownymi i atrakcyjnymi w oczach innych osób. I

22 l 21.WIEK l grudzień 2014

rcheologiczne badania na budowie tunelu kolejowego w Kysicach pod Pilznem wykazały, że w tym miejscu 8 tys. lat temu znajdował się sztuczny zbiornik wodny, który powstał prawdopodobnie przez odgrodzenie naturalnego zbiornika. Według naukowców jest to wyjątkowe odkrycie, ponieważ inne prehistoryczne stawy odkryte na terytorium Czech są albo młodsze, albo nie można określić ich wieku. W tym wypadku w datowaniu pomogły znalezione fragmenty ceramiki oraz oszlifowanych narzędzi. W okolicy zbiornika znajdowała się prehistoryczna osada powstała w neolicie, czyli ok. 6000–5500 lat p.n.e. Znajdowała się tam przez cały okres neolitu aż po wczesną epokę brązu do ok. 1000 r. p.n.e. Odnaleziony zbiornik mógł służyć jako źródło wody lub jako staw hodowlany. Więcej wykażą analizy osadów nagromadzonych na warstwach skalnych. I

ajnowsze odkrycie amerykańskich, brytyjskich i holenderskich naukowców wskazuje, że na Antarktydzie jest coraz mniej pingwinów cesarskich (Aptenodytes forsteri). Pod wpływem zmian klimatycznych ich populacja, która obecnie liczy ok. 600 tys. osobników, do 2100 r. mogłaby się zmniejszyć o 19–33%. Według naukowców największym zagrożeniem dla pingwinów cesarskich, które są największymi i najcięższymi pingwinami, są zmiany w ilości lodu morskiego u wybrzeży Antarktydy. Pingwiny wykorzystują lód jako kryjówkę przed drapieżnikami oraz przemieszczają się na nim do źródeł wody pitnej czy pożywienia. Aby stworzyć pingwinom warunki idealne do życia, naukowcy chcą wprowadzić strefę ochronną na Morzu Rossa. I

FOTO: PLANETBIRDS

FOTO: VLASTIMIL LEOKA

aukowcy z Kalifornijskiego Instytutu Technologicznego pozbawili skóry martwe ciało myszy, a do jej krwiobiegu i szpiku kostnego wprowadzili substancje chemiczne, które usuwają komórki tłuszczowe i doskonale konserwują martwe tkanki przez kilka tygodni. Za pomocą tych procedur zmienili wszystkie narządy martwych myszy w przezroczyste tkanki. Kości pozostały nieprzezroczyste. Cały proces zajął naukowcom dwa tygodnie. Przezroczyste modele zwierzęce będą służyć celom naukowym. Lekarze mogliby na ich organach monitorować przebieg chorób nowotworowych i zaburzeń metabolicznych. I

Zmiany klimatyczne zagrażają populacji pingwinów

Staw sprzed 8 tys. lat

NARZĄDY W TRANSMISJI NA ŻYWO

Naukowcy stworzyli przezroczystą mysz

NIEBEZPIECZEŃSTWO NA ANTARKTYDZIE

CO SKRYWAŁ TUNEL KOLEJOWY?

22_26_12_21ST_PANORAMA1.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

16.10.2014

15:58

Page 23

Wystarczy mikroczip pod skórą! edną z nowoczesnych możliwości antykoncepcji u kobiet są implanty, które stopniowo uwalniają niskie dawki hormonów. Ich zaletą jest fakt, że kobiety mogą zapomnieć o regularnym zażywaniu tabletek. Z drugiej strony implanty należy wymieniać co trzy lata, a jeśli kobieta chce zajść w ciążę, musi całkowicie usunąć implant z ciała. Moglibyśmy pozbyć się tych utrudnień dzięki nowemu antykoncepcyjnemu mikroczipowi, który stworzyła Fundacja Billa i Melindy Gatesów. Urządzenie o rozmiarach 20 x 20 x 7 mm wszczepia się pod skórę w okolicach pośladków, ramienia lub brzucha. Zawiera 1,5 cm3 hormonu levonorgestrel, co miałoby wystarczyć na 16 lat stosowania. Maksymalna FOTO: IMAGE BROKER

ilość hormonu, która jest uwalniana w danym momencie, wynosi 30 µg. Dawkowanie można sterować za pomocą zdalnego pilota, a jeśli kobieta chce zajść w ciążę, można całkowicie wyłączyć uwalnianie hormonu. Testy implantu na ludziach miałyby się rozpocząć w przyszłym roku. Jeśli wszystko pójdzie zgodnie z planem, implant pojawiłby się na rynku w 2018 r. I

DLACZEGO NIE LUBIMY NIEPEWNOŚCI?

O odczuwaniu przykrości i przyjemności decyduje mózg la każdego z nas chwile niepewności nie należą do najprzyjemniejszych. W większości wolimy mieć poczucie, że mamy wpływ na sytuację i możemy przewidzieć, co się wydarzy. Badacz Ming Hsu wyjaśnił, dlaczego niepewność jest dla nas tak nieprzyjemna. Przeprowadził eksperyment, w którym wykazał, że nawet niewielka dwuznaczność, przed jaką zostali postawieni badani, wywołała wzmożoną aktywność ciał migdałowatych – dwóch struktur znajdujących się po obu stronach części skroniowej mózgu, tuż nad naszymi uszami. Równocześnie w stanie niepewności zmniejszała się aktywność w brzusznym prążkowiu – części która uczestniczy w reakcji na nagrody, np. przy pocałunku, oczekiwaniu na prezent czy podwyżkę w pracy. Jednym słowem, kiedy wzrasta poziom niepewności, zwiększa się pobudzenie ciał migdałowatych, co subiektywnie odczuwamy jako przykrość, a aktywność prążkowia brzusznego odpowiedzialnego za dobre samopoczucie maleje. I

FOTO: SAMVANAKEN.COM, CC BY 2.5, IAN O'NEILL I NASA

NOWA ANTYKONCEPCJA

ILUSTRACJA: JAEA.GO.JP

MAŁE WIELKIE WIADOMOŚCI UU

Amerykański łazik OPPORTUNITY, który od stycznia 2014 r. bada powierzchnię Marsa, ustanowił nowy rekord odległości wśród urządzeń stworzonych przez człowieka i poruszających się po pozaziemskim obiekcie kosmicznym. Od lądowania do 27 lipca pokonał odległość 40,25 km. Tym samym pokonał radziecki Łunochod 2, który w 1973 r. przejechał ok. 39 km na Księżycu.

Amerykańscy naukowcy ogłosili kolejny sukces w dziedzinie badań nad wykorzystaniem komórek macierzystych. Udało im się WYHODOWAĆ SZTUCZNĄ SIATKÓWKĘ OKA. Cudowne komórki zostały pobrane ze skóry ludzkiej. Sztuczna siatkówka reaguje na światło, nie potrafi jednak jeszcze rejestrować sygnału wizualnego, który mózg przemieniałby w obraz.

Prof. Sam Van Aken z College of Visual and Performing Arts w Syrakuzach, stworzył unikalny projekt artystyczno-botaniczny nazywany Tree of 40 Fruit („drzewo 40 owoców”). Za pomocą przeszczepienia wyhodował DRZEWO, KTÓRE DAJE 40 RÓŻNYCH OWOCÓW PESTKOWYCH, takich jak brzoskwinie, śliwki, morele, nektarynki, czereśnie, a także migdały.

Naukowcy z University of Harvard we współpracy z Wyss Institute UMIEŚCILI W JEDNYM GRAMIE DNA REKORDOWE 700 TB DANYCH.

Mniej więcej JEDNA TRZECIA LUDZI JEST ZAKAŻONA KOCIM PASOŻYTEM TOXOPLASMA GONDII, chociaż większość z nich nie odczuwa żadnych objawów. Naukowcy pod kierownictwem Davida Bzika z Dartmouth College odkryli, że można zmodyfikować funkcje życiowe tego pasożyta w taki sposób, aby stymulował reakcję immunologiczną likwidującą komórki rakowe.

W chińskiej prowincji Syczuan odkryto NAJWIĘKSZEGO PRZEDSTAWICIELA WODNYCH OWADÓW USKRZYDLONYCH, należącego do rodziny Corydalidae. Największy osobnik miał skrzydła o rozpiętości 21 cm, czyli o prawie 2 cm więcej niż dotychczasowy rekordzista.

Burgundzcy winiarze potrafią zapewnić sobie dobrą pogodę. Zaczęli wykorzystywać generatory z jodkiem srebra, które unoszą roztwór na wysokość 1–3 km i POTRAFIĄ WYWOŁAĆ SZTUCZNY DESZCZ lub zapobiec gradowi.

Genetycy tworzą klucz do lepszego pożywienia czekuje się, że do 2050 r. populacja światowa wzrośnie z 7,1 mld do ponad 9 mld. Jednym z rozwiązań, jak wykarmić taką liczbę ludzi, jest stworzenie nowych roślin, które będą dawać dwu- lub trzykrotnie większe plony i równocześnie będą potrzebować mniej wody i nawozów. Międzynarodowy zespół genetyków ukończył kompletne zmapowanie genomu ryżu afrykańskiego i dzikich pomidorów, które mogłyby pomóc w tworze-

niu odporniejszych odmian tych roślin. Okazało się, że ryż afrykański (Oryza glaberrima) zaczęto uprawiać ok. 3 tys. lat temu w dolinie rzeki Niger, czyli 7 tys. lat po tym, gdy zaczęto uprawiać azjatycki ryż siewny (Oryza sativa). Ryż afrykański jest o wiele bardziej odporny na suszę i jeśli uda się określić odpowiedzialne za to geny, będzie można stworzyć nowe odmiany, dające wysokie plony i odporniejsze na susze. W drugim badaniu,

FOTO: ISAGANI SERRANO

JAK WYKARMIĆ LUDZKOŚĆ?

w którym odczytywano genom niejadalnego, dzikiego pomidora Solanum pennellii z Ameryki Południowej, udało się zidentyfikować geny związane z odpornością na odwodnienie, rozwojem owoców i dojrzewaniem. Ten gatunek używany jest do krzyżówek z uprawianym jadalnym pomidorem zwyczajnym (Solanum lycopersicum). I

grudzień 2014 l 21.WIEK l 23

22_26_12_21ST_PANORAMA1.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

16.10.2014

15:58

Page 24

PANORAMA | NAUKA NIEOCZEKIWANE ODKRYCIE

CZTERY NIEZWYKŁE SKRZYDŁA

Słonie mają dwukrotnie lepszy węch niż psy

piórami – łącznie z tylnymi nogami, które przypominały drugą parę skrzy-

NAJCZARNIEJSZA CZERŃ

Nowy materiał pokonał czerń rytyjscy naukowcy z laboratorium firmy Surrey NanoSystems stworzyli nowy materiał, który jest czarniejszy niż czerń. Materiał nazwany Vantablack został stworzony z nanowłókien 10 tys. razy cieńszych niż ludzki włos i jest tak ciemny, że pochłania aż 99,965% widzialnego światła. Jest tak czarny, że ludzkie oko nie potrafi sobie z nim poradzić i mamy wrażenie, że patrzymy w niekończącą się otchłań. Znikają wszystkie kontury, a jeśli z tego nanomateriału stworzylibyśmy małe czarne sukienki koktajlowe, przykładowo od Coco Chanel, ubiór kompletnie straciłby swoją funkcję. Jedyne, co moglibyśmy zobaczyć, to dziwna czarna plama, z której wystają głowa, ręce i nogi. Producent widzi praktyczne zastosowanie materiału w urządzeniach do kalibracji kamer. I

deł. Paleontolodzy na razie nie zgadzają się co do tego, czy Changyuraptor yangi potrafił latać czy tylko podlatywał, jak kury. Zakładają jednak, że mógł żyć w koronach drzew i poruszać się między nimi. I

NADZIEJA DLA DIABETYKÓW

Zastrzyk zlikwiduje objawy cukrzycy na 2 dni adzieją dla milionów ludzi cierpiących na cukrzycę typu 2 jest leczenie białkiem FGF1, które zostało stworzone przez naukowców z Instytutu Badań Biologicznych Salka. Jeden zastrzyk miałby wystarczyć do utrzymania normalnego poziomu cukru przez ponad dwa dni. Leczenie nie ma żadnych skutków ubocznych, a wręcz przeciwnie, oprócz utrzymywania odpowiedniego poziomu cukru we krwi, zmniejsza również niewrażliwość na insulinę. Jest to stan, w którym organizm ma wystarczającą ilość własnej insuliny, ale komórki nie potrafią na nią odpowiednio reagować.

FOTO: THE RED HIVE

Metoda na razie przeszła pozytywnie testy na otyłych myszach z cukrzycą typu 2. Według naukowców odkrycie mogłoby posłużyć do stworzenia nowej generacji bezpieczniejszych i skuteczniejszych leków, które wprawdzie nie wyleczą całkowicie cukrzycy typu 2, ale ułatwią pacjentom życie z tą chorobą. I

24 l 21.WIEK l grudzień 2014

łoń jest znany ze swojej długiej i sprytnej trąby. Teraz okazało się, że narząd ten jest wyjątkowy także pod innym względem – ma znakomity węch. Japońscy naukowcy z Uniwersytetu Tokijskiego porównali liczbę genów odpowiedzialnych za węch u 13 ssaków, włącznie z człowiekiem, słoniem afrykańskim, szympansem i orangutanem. Okazało się, że ze wszystkich badanych zwierząt właśnie słoń ma najwięcej genów węchowych – 1948. Na drugim miejscu, z wyraźnie gorszym wynikiem, uplasował się szczur (1207 genów), a zaraz za nim krowa (1186 genów). Psy z 811 genami znalazły się w połowie zestawienia, a człowiek z 396 genami był dziewiąty. Najgorzej wypadł orangutan, który ma tylko 296 genów węchowych. Wspólny przodek wszystkich 13 badanych zwierząt, który żył 100 mln lat temu, miał

FOTO: ROSIE DIMANNO

ok. 4,5 kg i mierzyło 1,5 m, z czego 30% stanowił długi, opierzony ogon. Całe jego ciało było pokryte FOTO: NANOSYSTEMS

hińscy naukowcy pod kierunkiem Gang Hana z Uniwersytetu Pohaj w Jinzhou opisali nowy gatunek latającego dinozaura sprzed ok. 125 mln lat, który mógłby pomóc w odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób u tych dinozaurów pojawiła się umiejętność latania. Nowy gatunek otrzymał nazwę Changyuraptor yangi. Słowo Changyu oznacza „długie pióro”, a raptor „drapieżnik”. Nazwa gatunkowa yangi to hołd złożony chińskiemu paleontologowi Yang Yandongowi. Skamieniałość szkieletu, który najprawdopodobniej należał do dorosłego osobnika, została znaleziona w chińskiej prowincji Liaoning. Zwierzę ważyło

ILUSTRACJA: DUNCAN GEERE A JULIUS T. CSOTONYI / SCIENCE SOURCE

Jak latał nowo odkryty dinozaur?

781 genów odpowiedzialnych za receptory węchowe. Odkrycie jest kolejnym potwierdzeniem badań, które wykazały, że słonie mają dobry węch. Już w przeszłości okazało się, że potrafią po zapachu rozróżnić członków dwóch afrykańskich plemion – Masajów i Kamba. Jest to istotne dla ich przeżycia, ponieważ masajscy młodzieńcy udowadniali męskość złowieniem słonia, podczas gdy członkowie rolniczego plemienia Kamba zostawiali słonie w spokoju. Słonie wykorzystują swój węch także do poszukiwania pożywienia, rozróżniania członków rodziny i sprawdzania, czy samica ma aktualnie dni płodne. I

22_26_12_21ST_PANORAMA1.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

16.10.2014

15:58

Page 25

Piasek przedłuży żywotność baterii azwyczaj niechętnie widzimy piasek w pobliżu elektroniki. Jego drobne ziarenka mogą dostać się do wnętrza i w najgorszym przypadku nawet zniszczyć urządzenie. Zespół naukowców z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Riverside znalazł sposób jego wykorzystania, który zrehabilituje piasek w naszych oczach. Ich metoda umożliwia stworzenie z ditlenku krzemu, który jest głównym składnikiem piasku, nanokrzem, który ma budowę porowatego grzyba. Jest on idealnym materiałem do produkcji anod baterii litowych. W odróżnieniu od współczesnych anod, które produkowane są z węgla w postaci grafitu, nanokrzem ma 3x dłuższą żywotność, ponieważ dzięki większej gęstości energii baterie będzie można ładować 3x rzadziej. Docenią to zwłaszcza producenci i właściciele elektroniki przenośnej, w której baterie są obecnie jednymi z najdroższych elementów. Cena nowych baterii mogłaby być bardzo przystępna, ponieważ piasek jest bardzo tani i oszczędny dla środowiska. I

Z NOWY IMPLANT OKA

Bioniczne oko daje nadzieję niewidomym ioniczne oko nie należy już do świata fantastyki. Ten elektroniczny implant umieszczony na siatkówce dał już kilkudziesięciu niewidomym możliwość przynajmniej częściowego widzenia. Według naukowców jego zastosowanie będzie rozszerzone w ciągu kilku następnych lat. Urządzenie składa się z rodzaju okularów słonecznych wyposażonych w miniaturową kamerę, elektroniczne urządzenie przetwarzające dane wizualne z kamery oraz systemu, który przekazuje je do implantu oka. Dzięki bionicznemu oku ludzie, którzy stracili wzrok, mogą znowu rozróżniać kształty, kontrasty świetlne, średniej wielkości przedmioty, a nawet potrafią odczytać litery i słowa, napisane dużą czcionką, wyjaśnia prof. José-Alain Sahel. I

FOTO: WHSC.EMORY.EDU, WWW.UNIVERSEOFSYMBOLISM.COM I WN.COM

NOWY MATERIAŁ

ILUSTRACJA: UCR.EDU

FOTO: U FOTO 21

MAŁE WIELKIE WIADOMOŚCI UU

Naukowcy z The University of Texas w Austin odkryli MUTACJĘ W GENOMIE drobnego nicienia laboratoryjnego Caenorhabditis elegans. Mutacja powoduje, że nie działa na niego alkohol.

Naukowcy z Washington University School of Medicine w St. Louis odkryli, że SYGNAŁY Z UKŁADU ODPORNOŚCIOWEGO, które pomagają odpierać pasożyty, takie jak tasiemce i glisty, mogą wywołać utajoną infekcję wirusową.

Chiński łazik księżycowy NEFRYTOWY KRÓLIK, który w grudniu 2013 r. wylądował na naszym satelicie, nie może się poruszać. Eksperci twierdzą, że nie jest to wina niskiej temperatury, ale kolizji ze skałą, podczas której łazik rozbił sobie koła.

Najnowsze badania naukowców z Durham University w Wielkiej Brytanii, w których analizowano różne PODGATUNKI LWÓW, włącznie z wymarłymi, pokazały, że ich wspólny przodek żył 121 tys. lat temu, a 21 tys. lat temu część lwów opuściła Afrykę i znalazła się aż w Indiach.

Europejska kosmiczna SONDA VENUS EXPRESS, na koniec swojej 8-letniej misji wykonała manewr, w trakcie którego znalazła się zaledwie 129 km nad powierzchnią Wenus. Celem manewru było zyskanie ważnych informacji uzupełniających na temat atmosfery planety.

Konsorcjum naukowców z 35 krajów dzięki porównaniu kodu genetycznego PACJENTÓW CIERPIĄCYCH NA SCHIZOFRENIĘ z genomem zdrowych osób udało się odkryć 100 genów odpowiedzialnych za powstanie tej choroby. Umożliwi to rozwój nowej metody leczenia.

Naukowcy odkryli mechanizm prostego testu krwi, który pomoże lekarzom W DIAGNOSTYCE RAKA. Dzięki testowi będą mogli w łatwy sposób wytypować pacjentów, którzy cierpią na określone objawy choroby. Nowa metoda niesie perspektywy obniżenia kosztów badań oraz indywidualnego podejścia do chorych.

NASZA PAMIĘĆ LUBI KOLORY

Kolorowe notatki górą! taczający nas świat poznajemy za pomocą wszystkich zmysłów. Przyjmuje się, że 83% informacji odbieramy za pomocą wzroku, 11% słuchu, 3,5% węchu, 1,5% dotyku, a 1% smaku. Na pamięć i uwagę ogromny wpływ ma kolor, gdyż wykorzystywanie ulubionych barw podczas sporządzania notatek FOTO: QUIRKY

sprawia, że nabieramy emocjonalnego stosunku do treści i dzięki temu lepiej pamiętamy. Badania przeprowadzone na Uniwersytecie Łódzkim wykazały, że już samo wyróżnienie kolorem tekstu polepsza jego zapamiętanie i odtwarzanie nawet o 16%. Zdaniem ekspertów najlepsze rezultaty przynosi zakreślanie

tekstu kolorem pomarańczowym. Osoby, które do wyróżniania tekstu użyły właśnie tej barwy, przypominały sobie 82% informacji, w przypadku koloru niebieskiego było to 77% informacji, a zielonego tylko 68%. Nie pozostaje nam zatem nic innego, jak wyposażyć swoje piórniki w pomarańczowe zakreślacze. I

22_26_12_21ST_PANORAMA1.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

16.10.2014

15:58

Page 26

PANORAMA | NAUKA NIESPODZIEWANY DODATEK

NOWE BADANIA

Zdrowa czekolada Chemioterapia Ilu ludzi skolonizuje ma zawierać grzyby przejdzie do historii? planetę? merykańscy naukowcy wymyślili no-

wy sposób fermentacji ziaren kakaowca wraz z grzybami. Nowa metoda fermentacji podobno sprawia, że czekolada nie staje się tak bardzo gorzka i nie trzeba do niej dodawać dużych ilości cukru. Proces polega na tym, że ziarna kawowe lub kakaowe pozostawia się na dwutygodniową fermentację z grzybem lakownicą żółtawą, znanym również pod japońską nazwą reishi.

edług Camerona Smitha z Portland State University do kolonizacji niezamieszkanej planety potrzebnych byłoby ok. 40 tys. ludzi. Aby można było wysłać w kosmos samowystarczalną załogę, zdolną do założenia nowej cywilizacji, należałoby skonstruować statek kosmiczny, który uniesie kilkadziesiąt tysięcy ludzi z ich zapasami i towarami. Naukowiec w wyliczeniach wziął pod uwagę genetyczne predyspozycje linii rodowych. Z góry należy również określić prawdopodobny przyrost demogra-

FOTO: MEDIA4.ONSUGAR.COM

W Kraju Wschodzącego Słońca grzyb ten jest od tysięcy lat wykorzystywany w medycynie. Nazywany jest grzybem nieśmiertelności, ponieważ jego regularne spożywanie poprawia zdrowotny i fizyczny stan organizmu człowieka. Popijanie naparu z lakownicą łagodzi skutki nieumiarkowanego picia alkoholu i rzekomo może wydłużyć życie nawet o kilka lat. Kolejną wyjątkową cechą grzyba jest fakt, że wchłania cukry, zmniejsza kwaśność i posmak goryczy. I

ficzny całej załogi. Jest bowiem możliwe, że na statku kosmicznym musiałoby mieszkać kilka pokoleń przyszłych kolonizatorów. Antropolog uważa, że drugą możliwością byłoby wysłanie w kosmos zamrożonych jajeczek i nasienia oraz kilku osób, które by się nimi zajmowały. Ten model jest dosyć skomplikowany, ponieważ na pokładzie statku mieszkałyby osoby z różnymi umiejętnościami i profesjami. Naukowiec rozważał również realność projektu Mars One popularnego w mediach, który zakłada wysłanie kolonizatorów na Marsa. Według niego projekt jest skazany na niepowodzenie. Nie dysponuje dostateczną technologią, a przede wszystkim – dostatecznymi finansami. Nie najszczęśliwszy jest również sam plan stopniowego wysyłania kolonizatorów na Marsa. I

26 l 21.WIEK l grudzień 2014

rytyjski rząd zdecydował się finansować badania nad rakiem i rzadkimi chorobami genetycznymi. Łącznie w badaniu ma wziąć udział aż 40 tys. chorych. Sprawdzony zostanie również materiał genetyczny najbliższych krewnych pacjentów, którzy są zdrowi. Naukowcy skupią się zarówno na zdrowych, jak i chorych komórkach. Lekarze będą zajmować się przede wszystkim dokładnym badaniem DNA i nowymi metodami leczenia, które będą usuwać przyczyny i objawy tych poważnych chorób w sposób oszczędniejszy dla organizmu. Chemioterapia jest bardzo skuteczną metodą, ale bardzo wyczerpującą dla chorych. Lekarze wierzą, że uda im się znaleźć nowe sposoby leczenia, skierowane bezpośrednio na uszkodzone geny. Leczenie miałoby bezpośrednio wpływać na budowę wadliwych genów. Na podobnej zasadzie działa już lek, podawany kobietom cierpiącym na raka piersi. Szacuje się, że całkowity koszt projektu wyniesie ok. 1,5 mld złotych. I

NIEOCZEKIWANI POMOCNICY

ierwsze pierścienice pojawiły się na Ziemi ok. 540 mln lat temu. Były to prymitywne bezkręgowce, które zaczęły przewiercać warstwy osadów na dnie morskim. Ich aktywność miała wielki wpływ na cykliczny obieg fosforu w oceanach. Fosfor jest ważnym składnikiem żywych organizmów i stanowi ok. 2% suchej masy roślin. Odgrywa niezastąpioną rolę w metabolizmie

energetycznym. Głównym źródłem fosforu na Ziemi są minerały i skały z nierozpuszczalnymi fosforanami, które są uwalniane do atmosfery przez erozję. Do ekosystemu fosfor dostaje się zazwyczaj w postaci rozpuszczonych fosforanów. Fosfor mineralny jest wypłukiwany z lądu do oceanów. Ten pierwiastek chemiczny jest często ważnym czynnikiem wzrostu roślin. Jego

brak wywołuje przedwczesne opadanie liści. W wodzie może dochodzić do obumierania niektórych roślin, co prowadzi do wymierania żywiących się nimi zwierząt, zwłaszcza ryb i planktonu. Rośliny przeprowadzają fotosyntezę, dzięki której powstaje tlen. Natlenianie wody w oceanach wiąże się zatem bezpośrednio z aktywnością bezkręgowców morskich. I

JAROSŁAW PIOTROWSKI

Pierścienice ustabilizowały tlen w powietrzu

FOTO: STATICFLICKR.COM

FOTO: WWW.WWEEK.COM

FOTO: FEMSIDE.COM

SPOJRZENIE W DALEKĄ PRZYSZŁOŚĆ

27_12_21ST_NAPOJE.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

16.10.2014

15:59

Page 27

Słodzone napoje Pewnie nikogo nie zaskoczy to, że częste picie słodzonych napojów może mieć wpływ na pojawienie się otyłości. Zadziwiający jest jednak fakt, że słodzone napoje mogą zmieniać aktywność mózgu. Podczas ich spożywania u dzieci aktywują się ośrodki związane z nagrodą i pozytywną motywacją.

wpływają na mózg cià˝ wzrasta liczba oty∏ych dzieci i zwiàzane z tym zachorowania na cukrzyc´ typu 2. Dlatego te˝ naukowcy dok∏adajà wszelkich staraƒ, by dowiedzieç si´ wi´cej na temat przetwarzania pokarmów przez dzieci. Badacze chcà sprawdziç, kiedy u dzieci zaczyna pojawiaç si´ oty∏oÊç, a nast´pnie cukrzyca.

jednak wykazaliÊmy bez wàtpienia, ˝e istniejà ró˝nice w tym, jak doroÊli i dojrzewajàce dzieci reagujà na cukier, mówi kierowniczka badaƒ i lekarka Ania Jastreboff. Uwa˝a ona, ˝e badanie jest tak wa˝ne, poniewa˝ najcz´Êciej m∏odzie˝ i dzieci sà konsumentami s∏o-

GDY CIAŁU BRAKUJE INSULINY acińska nazwa choroby, którą nazywamy cukrzycą, brzmi Diabetes mellitus.

Medycyna rozróżnia dwa typy choroby – cukrzycę typu 1 i cukrzycę typu 2. Obie choroby mają bardzo podobne objawy, ale odmienne przyczyny powstania. W fazie początkowej cukrzycy typu 1 komórki trzustki, która produkuje insulinę, są niszczone przez własny układ odpornościowy organizmu. Jest to zatem choroba autoimmunologiczna. Cukrzyca typu 2 spowodowana jest przez obniżoną wrażliwość tkanki na insulinę. Oba typy choroby leczone są przez sztuczne podawanie insuliny – hormonu białkowego, który umożliwia glukozie przeniknięcie z krwi do komórek. I

decyzyjnymi. DoroÊli ludzie podczas spo˝ywania tych samych napojów nie mieli w tych oÊrodkach zwi´kszonego przep∏ywu krwi. Nie wiemy, w jaki sposób spo˝ycie glukozy mo˝e wp∏ywaç na zachowanie, niemniej

o wiele wi´kszà liczb´ komórek t∏uszczowych ni˝ ich szczupli rówieÊnicy. Ponadto ich komórki t∏uszczowe majà wi´kszà obj´toÊç. Niektóre z komórek t∏uszczowych grubszych dzieci wykazywa∏y oznaki uszkodzenia lub zapalenia.

FOTO: MEDICMAGIC.NET

CUKIER JAKO NAGRODA Naukowcy z Uniwersytetu Yale zbadali, w jaki sposób mózgi dzieci i doros∏ych przetwarzajà cukier przyjmowany w s∏odzonych napojach. Doszli do ciekawego wniosku: dzieci, które pijà s∏odzone napoje, majà o wiele wi´kszy przep∏yw krwi w obszarach mózgu zwiàzanych z nagradzaniem, motywacjà i procesami

I Konsumentami słodyczy są najczęściej dzieci. Dziecięca otyłość ze względu na siedzący tryb życia i duże spożycie kalorii jest coraz poważniejszym problemem

FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

FOTO: DOCTORSOFWEIGHTLOSS.COM

CIAŁO CZŁOWIEKA | JEDZENIE

I Spożycie wielkich ilości cukru prowadzi nie tylko do otyłości, lecz także do powstania cukrzycy typu 2. Jej przyczyny mają tylko częściowo charakter dziedziczny

dzonych napojów i s∏odyczy. Lekarka zwraca równie˝ uwag´, ˝e nie mo˝emy z pewnoÊcià stwierdziç, czy odmienna reakcja mózgu ma jakikolwiek wp∏yw na powstawanie oty∏oÊci. Wed∏ug niej to pierwszy krok do zrozumienia, co dzieje si´ w mózgu m∏odzie˝y i dzieci w reakcji na spo˝ycie cukru i dlaczego niektórzy tyjà, a inni nie.

KTO MA OT YŁE KOMÓRKI TŁUSZCZOWE? Inne badania prowadzone przez niemieckich lekarzy w dzieci´cym szpitalu w Lipsku skupi∏y si´ na analizie komórek t∏uszczowych dzieci szczup∏ych i oty∏ych. Naukowcy odkryli, ˝e dzieci, które tyjà do 6 roku ˝ycia, majà

Z czasem mo˝e to prowadziç do rozwoju cukrzycy i odpornoÊci na insulin´. OkreÊlone typy komórek (mi´Êniowe i t∏uszczowe) potrzebujà insuliny do przetwarzania cukru. JeÊli w wyniku rozwoju odpornoÊci nie potrafià w wystarczajàcym stopniu przyswajaç insuliny, dochodzi do podwy˝szenia iloÊci sacharydów we krwi. Wysoki poziom glukozy i insuliny we krwi powoduje zespó∏ metaboliczny i wiele komplikacji zdrowotnych. Rezultatami tego syndromu sà zaburzenia metabolizmu t∏uszczów, cukrzyca i wiele innych problemów ze zdrowiem. Oty∏oÊç dzieci niesie za sobà równie˝ inne zagro˝enia – wysokie ciÊnienie krwi, nadmierne obcià˝enie stawów, astm´ oraz problemy z poruszaniem si´. I ŁUCJA GRABOWSKA

grudzień 2014 l 21.WIEK l 27

28_30_12_21ST_BIBLE.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

14.10.2014

11:42

Page 28

HISTORIA | RELIGIE

Dlaczego w Biblii Czy Biblia, którą chrześcijanie uważają za jeden z filarów swojej wiary, jest kompletna? Dlaczego brakuje w niej, np. niektórych ewangelii opowiadających o życiu i myślach Jezusa Chrystusa? Kto i jak zdecydował, co będzie, a czego nie będzie w Biblii?

iblia, która jest najcz´Êciej wydawanà ksià˝kà w historii, w rzeczywistoÊci jest zbiorem kilkudziesi´ciu, na pierwszy rzut oka nie∏àczàcych si´ ze sobà, samodzielnych ksiàg. Jest podzielona na Stary i Nowy Testament. Ksià˝ki, które zosta∏y zaliczone do Biblii, nazywane sà kanonem biblijnym. Podczas gdy o kanon starotestamentowy nie prowadzi si´ ju˝ powa˝nych sporów, lista ksiàg Nowego Testamentu pozostaje wcià˝ tematem zaci´tych dyskusji, licznych przypuszczeƒ i sensacyjnych spekulacji. Forma Starego Testamentu, który opisuje stworzenie Êwiata, objawienie praw bo˝ych ludziom, histori´ wybranego przez Boga na-

FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC, KOLÁŽ: U FOTO 21

rodu ˝ydowskiego oraz wa˝ne proroctwa, ustali∏a si´ w judaizmie najpóêniej pod koniec I w. n.e. JeÊli pominiemy niektóre marginesowe sekty, sama religia ˝ydowska – judaizm – równie˝ nie odnotowa∏a od tamtego czasu wi´kszych zmian. ChrzeÊcijanie przej´li t´ cz´Êç Biblii i uzupe∏nili jà ksi´gami, które nie znalaz∏y si´ w kanonie judaistycznym. Ich liczba jest ró˝na u katolików, protestantów oraz ludzi prawos∏awnych. Jednak ró˝nice te nie sà bardzo du˝e.

ILE EWANGELII JEST „PRAWDZIWYCH”? Z dzisiejszego punktu widzenia powstanie Nowego Testamentu by∏o o wiele bardziej dramatyczne. ChrzeÊcijanie uznajà cztery ewangelie, czyli opowieÊci o ˝yciu, ukrzy˝owaniu i zmartwychwstaniu Chrystusa. W ich kanon wchodzà równie˝ Dzieje Apostolskie opowiadajàce histori´ poczàtków koÊcio∏a chrzeÊcijaƒskiego po Êmierci Jezusa oraz

28 l 21.WIEK l grudzień 2014

ILUSTRACJA: COMMONSENSEATHEISM.COM

nie ma naprawdę wszystkiego? Świat według Biblii i według nauki Boskiego istnienia, zmartwychwstania Chrystusa czy możliwości cudów oraz głównego przesłania Biblii nie da się zbadać naukowo, czyli potwierdzić albo obalić, ponieważ są to wyłącznie przedmioty wiary. szakże wielu naukowców wszelkich dziedzin jest wierzących. Mimo to znajdziemy w Biblii opisy, które pozostają w sprzeczności z odkryciami współczesnej nauki.

BIBLIA KONTRA SONDA PLANCK Jeśli weźmiemy Biblię dosłownie, cały kosmos został stworzony w ciągu sześciu dni i liczy tylko kilka tysięcy lat. Według

niedawno opublikowanych badań sondy Planck wiek kosmosu od Wielkiego Wybuchu określono na 13,81 mld lat.

28_30_12_21ST_BIBLE.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

14.10.2014

11:42

Page 29

I Ewangelia Judasza została napisana w języku koptyjskim. Zawiera szereg rozmów Jezusa z Judaszem, które wskazują na uprzywilejowaną pozycję Judasza wśród apostołów

nego wn´trza. Byli przez to bardziej podobni do buddystów ni˝ do wspó∏czesnych chrzeÊcijan.

Mimo ˝e sami chrzeÊcijanie ju˝ od stuleci wiedzà, które ewangelie sà prawdziwe, w kr´gach niechrzeÊcijaƒskich niekanoniczne apokryfy i ich zachowane cz´Êci wcià˝ budzà wielkie zainteresowanie. W centrum uwagi bywajà najcz´Êciej tzw. ewangelie gnostyczne. W 1945 r. najwi´kszego odkrycia niebiblijnych tekstów chrzeÊcijaƒskich dokona∏ przypadkiem egipski rolnik z wioski Nag Hammadi. Dlatego znalezisko nazywane jest Bibliotekà z Nag Hammadi. Zawiera ponad pi´çdziesiàt tekstów. Najbar-

dziej znanymi sà Ewangelie Tomasza, Filipa, Marii Magdaleny, Prawdy oraz Egipcjan. Badania naukowe potwierdzi∏y, ˝e pisma pochodzà z podobnego czasu co ewangelie biblijne. Najstarsze z nich, Ewangelia Tomasza, jest nawet jeszcze starsze ni˝ Ewangelia Jana. Czytelnik nieinteresujàcy si´ religià by∏by rozczarowany ich treÊcià. Nie znajdujà si´ w nich ˝adne skandaliczne odkrycia czy tajemne magiczne nauki. Te niekanoniczne ewangelie ró˝nià si´ przede wszystkim spojrzeniem na Boga i wiar´. Autorstwo pism przypisywane jest gnostyckim wczesnym chrzeÊcijanom. S∏owo gnostycki pochodzi z greckiego wyrazu gnosis, który oznacza „wiedz´, ÊwiadomoÊç”. Gnostycy ponad wiar´ opartà na gotowych naukach bardziej cenili sobie wewn´trzne poznanie i g∏osili potrzeb´ w∏asnego doÊwiadczenia mistycznego, zajrzenia do w∏as-

W tekstach gnostyckich inaczej nakreÊlona jest g∏ówna postaç ewangelii – Jezus z Nazaretu. Jezus jawi si´ jako gnostyk, czyli jako nauczyciel duchowy, guru. Inaczej opisany jest równie˝ jego stosunek do kobiet, cz´sto pojawiajà si´ niejasne aluzje. W Ewangelii Filipa czytamy np., ˝e Jezus cz´sto ca∏owa∏ Mari´ Magdalen´ w usta. Sama Maria Magdalena cz´sto, w odró˝nieniu od tekstów kanonicznych, w apokryfach wyst´puje jako jeden z uczniów Jezusa. Amerykanin Ramon K. Jusino na podstawie tego, ˝e Maria Magdalena w niektórych tekstach gnostyckich zajmuje pozycj´

JAK ROZWIJAŁ SIĘ CZŁOWIEK?

NOE NIE BYŁ SAM!

WIEK TROCHĘ NIE PASUJE...

Według Biblii człowiek został stworzony w swojej dzisiejszej postaci i nie zmienił się od tamtego czasu w znaczącym stopniu. Naukowcy opierający się na teorii Karola Darwina twierdzą, że człowiek stopniowo rozwijał się z innych ssaków, a pierwszy przodek zaliczany do ludzkiego rodzaju Homo habilis (człowiek zręczny) żył w Afryce w okresie między 2,5 a 1,5 mln lat temu. Do współczesnego człowieka miał jeszcze bardzo daleko.

Biblia opisuje, że kilka tysięcy lat temu Bóg za grzeszność człowieka zniszczył wszystko, co żywe na świecie i pozwolił przeżyć tylko jednej rodzinie i kilku gatunkom zwierząt na arce Noego. Zaprzeczają temu jednak skamieniałe szczątki zwierząt i szkielety przodków człowieka.

EWANGELIA BUDDYJSKA

MARIA MAGDALENA CZY JAN EWANGELISTA?

Biblijni patriarchowie dożywali kilkuset lat. Na przykład Matuzalem zmarł podobno w wieku 969 lat. Według współczesnej medycyny ludzkie ciało może dożyć maksymalnie wieku ok. 150 lat. I

grudzień 2014 l 21.WIEK l 29

ILUSTRACJA I FOTO: WWW.ODEC.CA, SHORT STORY I WWW.MYHEIMAT.DE

dwadzieÊcia Listów Apostolskich, napisanych do pojedynczych osób lub do ca∏ych gmin chrzeÊcijaƒskich. Ani Listy, ani Dzieje Apostolskie nie bywajà raczej przedmiotem sporów i spekulacji. Zupe∏nie inna sytuacja dotyczy ewangelii. Wed∏ug historyków wÊród chrzeÊcijan w ciàgu pierwszych trzech stuleci po Êmierci Jezusa krà˝y∏o a˝ 200 ró˝nych opisów jego ˝ycia oraz zapisów rzekomo jego sàdów i myÊli. Wszystkie te „ewangelie”, z których zdecydowana wi´kszoÊç nie dochowa∏a si´ do naszych czasów, by∏y ze sobà sprzeczne i ró˝ni∏y si´ swojà wiarygodnoÊcià i wartoÊcià literackà. Powstajàcy koÊció∏, który pragnà∏ umocniç swój autorytet, musia∏ poradziç sobie jakoÊ z tym problemem i zdecydowaç, które ewangelie sà zgodne z jego naukami, czyli prawami wiary chrzeÊcijaƒskiej. Dyskusje, cz´sto kierowane interesami ró˝nych grup, trwa∏y kilka stuleci. Wed∏ug historyka biblijnego Richarda Sissona ostateczny werdykt zapad∏ na soborze, który w V w. przewagà g∏osów 568 przeciw 563 uzna∏ za kanon Ewangelie Êwi´tego ¸ukasza, Mateusza, Marka i Jana. Nale˝y dodaç, ˝e uczestnicy soboru g∏osowali na temat ca∏kowitego wyglàdu Biblii, a do zgody na temat wyboru ewangelii dosz∏o nieformalnie o wiele lat wczeÊniej.

FOTO: WIKIPEDIA.ORG

Facebook.pl/Czasopismo21.WIEK | Dołącz do grona ludzi ciekawych świata!

28_30_12_21ST_BIBLE.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

14.10.2014

11:42

Page 30

ulubionego ucznia (wed∏ug koÊcio∏a najulubieƒszym uczniem by∏ Jan Ewangelista), dochodzi do wniosku, ˝e prawdziwym autorem Ewangelii Jana jest Maria Magdalena. Takie wnioski i interpretacje sà jednoznacznie odrzucane przez koÊció∏.

ILUSTRACJA: DEACONDANCE.COM

HISTORIA | RELIGIE

POSELSTWO JUDASZA W latach 70. XX w. kolejne zamieszanie wokó∏ ksiàg biblijnych wywo∏a∏o odnalezienie zwojów papirusowych w Egipcie Ârodkowym na stanowisku archeologicznym Al-Minja. Zwoje nazwano Ewangelià JudaFOTO: JEWISHCHRISTIANLIT.COM

sza. Wed∏ug naukowców zosta∏y spisane w j´zyku koptyjskim mi´dzy 220 a 340 r. Jest to odpis – grecki orygina∏, który nie dochowa∏ si´ do naszych czasów, powsta∏ mi´dzy 130 a 170 r. Ju˝ w 178 r. o istnieniu tej Ewangelii wspomina∏ Êw. Ireneusz, pierwszy biskup Lyonu. Jego pisma wymierzone przeciw sekcie gnostyckiej, zapisane w grece, nie zachowa∏y si´ do dzisiejszych czasów. Dysponujemy natomiast ich przek∏adem ∏aciƒskim pt. Adversus haereses („Przeciw herezjom”) i tekst ten uwa˝any jest za najstarszy dokument koÊcielny wymierzony przeciw herezji. Wiek r´kopisu i jego pochodzenie potwierdzi∏y testy przeprowadzone przez szwajcarskà fundacj´ Maecenas Foundation. Nikt nie mo˝e twierdziç, ˝e napisa∏ jà osobiÊcie Judasz. Przecie˝ nawet pozosta∏e ewangelie nie wysz∏y spod piór samych aposto∏ów, wypowiedzia∏ si´ na temat autorstwa tekstu dyrektor fundacji Mario Jean Roberty. Zespó∏

I Nigdy nie poznamy całej prawdy o Jezusie i jego kontaktach z uczniami. Poszczególne ewangelie dostarczają nam sprzecznych informacji

ekspertów pod kierownictwem Rodolpha Kassera ukoƒczy∏ t∏umaczenie tekstu na wspó∏czesny j´zyk dopiero w 2006 r. Wed∏ug Biblii Judasz Iskariota by∏ jednym z dwunastu aposto∏ów wybranych przez Jezusa. Jednak zdradzi∏ swojego nauczyciela i za 30 srebrników wyda∏ go wrogom. Gdy Jezus zosta∏ uznany za heretyka przez arcykap∏anów i wys∏any do Poncjusza Pi∏ata, który skaza∏ go na kar´ Êmierci, Judasz nie potrafi∏ zag∏uszyç wyrzutów sumienia, zwróci∏ pieniàdze i si´ powiesi∏. Tym samym dla kultury chrzeÊcijaƒskiej sta∏ si´ symbolem zdrady i niegodziwoÊci.

REHABILITACJA JUDASZA? Ewangelia Judasza stawia go jednak w zupe∏nie innym Êwietle. Judasz nie jest w niej zdrajcà. W wizji zobaczy∏em samego siebie, jak dwunastu uczniów mnie kamienuje i przeÊladuje... Po co to na siebie przyjà∏em? Przecie˝ ty mnie oddzieli∏eÊ od tego pokolenia, mówi Judasz w tej wersji nowotestamentowej historii.

Objawi∏em ci tajemnice królestwa i nauczy∏em ci´ o pomy∏kach gwiazd. Staniesz si´ trzynastym i b´dziesz przekl´ty przez nast´pne pokolenia – i nadejdziesz, by nad nimi panowaç. W ostatnich dniach b´dà przeklinaç twoje wstàpienie mi´dzy Êwi´tych, przekonuje go Jezus. W zakoƒczeniu Judasz dope∏nia swojego zadania i wydaje Jezusa stra˝om. Zamiast sàdu, ukrzy˝owania i wskrzeszenia Chrystusa pojawia si´ scena podobna do wniebowstàpienia. Znalezisko nie odmieni∏o zdania koÊcio∏a na temat Judasza. Kardyna∏ Walter Brandmüller, przewodniczàcy Papieskiego Komitetu Nauk Historycznych wykluczy∏ rehabilitacj´ Judasza i uzna∏ jà za nonsens. Apokryficzne ewangelie sà wed∏ug niego wyjàtkowym gatunkiem literackim i nie mo˝na ich uznawaç za êród∏a historyczne. Mo˝na je raczej nazwaç religijnà powieÊcià. Jednak samo pismo oceni∏ jako bardzo ciekawe êród∏o poznania literatury starochrzeÊcijaƒskiej. I STANISŁAW GAJDA

ILU AUTORÓW MA BIBLIA? ODPOWIEDZIAŁ NAM KOMPUTER! ierzący chrześcijanie i żydzi nie wątpią w to, że prawdziwym autorem Biblii jest Bóg. Ludzcy pisarze bywali wyłącznie natchnieni przez Boga. Naukowcy przez długi czas nie potrafili odpowiedzieć na pytanie, ilu było tych piszących ludzi. Specjalny program lingwistyczny znalazł jednak drogę do rozwiązania tej zagadki, ponieważ potwierdził m.in., że jednemu autorowi nie możemy przypisać nawet starotestamentowego Pięcioksięgu Mojżeszowego.

Współczesna nauka uznaje, że tekst biblijny jest dziełem różnych autorów, rozróżnialnych na podstawie ich nastawienia

30 l 21.WIEK l grudzień 2014

ideologicznego i stylu językowego. Część tekstu napisali ludzie związani ze Świątynią Jerozolimską, a resztę osoby, które nie były związane z kręgiem duchownych. Program komputerowy potwierdził podobny podział w Pięcioksięgu Mojżeszowym, a Moshe Koppel z Uniwersytetu Bar-Ilan za jego pomocą podzielił tekst na część kapłańską i niekapłańską w ciągu kilku minut. Jednak program rozminął się w niektórych punktach z dotychczasowymi odkryciami,

co może być tylko impulsem do dalszych badań dla znawców Biblii. Księgę Izajasza już wcześniej przypisywano dwóm autorom, ale według poprzedniego badania pierwszy z nich pisał ją aż do rozdziału 39. Program stwierdził jednak, że styl zmienia się już od rozdziału 33. Te różnice mogą wywołać owocną dyskusję wśród ekspertów, mówi z przekonaniem Michael Segal z instytutu studiów biblijnych Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie. Trzej z czterech specjalistów, związanych programem badań lingwistycznych Biblii, (włącznie z Koppelem) są wierzącymi

Żydami. Badania w żadnym stopniu nie zaburzają ich wiary w boskie pochodzenie Biblii. Autorzy rozwiązują problem różnych autorów tekstów biblijnych stwierdzeniem, że nie interesowało ich, jak i dlaczego powstały stylistyczne różnice. Należy się jednak zmierzyć z ich istnieniem, ponieważ nie dysponujemy żadnym dowodem, że Bóg nie mógł dyktować Biblii różnymi głosami. Na to pytanie nie odpowie żadne badanie naukowe, twierdzi Koppel. I

ILUSTRACJA I FOTO: CC- BY 3.0 I DEPARTMENT OF COMPUTER SCIENCE

Ponad pięćdziesiąt tekstów zostało znalezionych we wsi Nag Hammadi. Jest wśród nich również słynna Ewangelia Marii Magdaleny

31_12_21ST_ARCHEO.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

16.10.2014

15:59

Page 31

I Muszle drapieżnych ślimaków morskich z rodzaju Nucella lapillus były ulubionym surowcem wykorzystywanym do produkcji biżuterii. Prehistoryczne kobiety produkowały z nich naszyjniki, opaski i inne ozdoby

Na cmentarzu z wczesnej epoki brązu, leżącym w Wielkiej Brytanii we wsi Great Cornard, archeolodzy odnaleźli sześć koralików, które były dawniej częścią jednego naszyjnika wykonanego z muszli morskich mięczaków. Znalezisko jest prawdopodobnie dowodem na prowadzenie handlu przez prehistorycznych ludzi.

prehistorycznego naszyjnika z muszli FOTO: PLOS ONE

DOKŁADNE BADANIE NASZYJNIKA

Tajemnica

Naukowcy z Uniwersytetu w Yorku postanowili dok∏adnie zbadaç naszyjnik. Najpierw udowodnili, ˝e rodzaj zwierz´cia mo˝na okreÊliç na podstawie sk∏adu aminokwasów w muszli. Nast´pnie pobrali fragmenty koralików i poddali analizie ich aminokwasy. Przeprowadzili testy za pomocà optycznego i skaningowego mikroskopu elektronowego. Na koniec wykorzystali równie˝ spektroskopi´ Ramana – metod´ chemii analitycznej, wykorzystywanà do analizy narkotyków i leków. FOTO: BEATRICE DEMARCHI

I Prehistoryczni rzemieślnicy szlifowali z muszli doskonałe koraliki. Ich sztuka utrudnia archeologom identyfikację surowców, z których stworzono ozdoby

I Do produkcji biżuterii wykorzystywano muszle wielu różnych mięczaków, najczęściej zawiaśników (Spondylus) i łódkonogów

Metoda ta pos∏u˝y∏a tak˝e do sprawdzenia prawdziwoÊci mapy Winlandii – jednego z dowodów obecnoÊci wikingów w Ameryce Pó∏nocnej.

I Prehistoryczny naszyjnik był najprawdopodobniej wykonany z muszli drapieżnego ślimaka Nucella lapillus (zdjęcie makro)

FOTO: PLOS ONE

NASZYJNIK PRZYBYŁ Z WYBRZEŻA Dok∏adne badanie pos∏u˝y∏o nam do odkrycia cennych informacji nie tylko o samym naszyjniku, lecz tak˝e o jego w∏aÊcicielach, mówi∏a kierownik badaƒ Beatrice Demarchi.

Naukowcy zak∏adali na poczàtku, ˝e surowcem do stworzenia naszyjnika by∏y muszle ma∏˝y z rodzaju zawiaÊników (Spondylus). Wi´kszoÊç gatunków tych ma∏˝y mieszka w czerwonawych muszlach, pokrytych ostrymi kolcami. Niektóre z nich ˝yjà nawet w Morzu Âródziemnym. Ich muszle by∏y cz´sto wykorzystywane przez dawnych jubilerów. Jednak dok∏adne badanie potwierdzi∏o, ˝e pi´ç koralików zosta∏o najprawdopodobniej wykonanych z muszli drapie˝nych Êlimaków Nucella lapillus, a ostatni, szósty – z walcowatej muszli mi´czaka z gromady ∏ódkonogów. Wyró˝niajà si´ one pod∏u˝nà muszlà w kszta∏cie k∏a, pustego w Êrodku.

Jest zatem oczywiste, ˝e prehistoryczni ludzie z osady Great Cornard, która le˝y ok. 100 km od Londynu, musieli zyskaç muszle lub gotowy naszyjnik z wybrze˝a, które jest oddalone o dziesiàtki kilometrów od wioski. I MAREK SENEL FOTO: MARLIN.AC.UK

udzie od zarania dziejów wykorzystujà muszle i skorupy do produkcji ozdób i bi˝uterii. Przetwarzanie pancerzyków mi´czaków na koraliki utrudnia jednak identyfikacj´ muszli zwierzàt, z których zosta∏y stworzone. Odkrycie pochodzenia muszli jest bardzo wa˝ne dla lepszego poznania kultury materialnej prehistorycznych ludzi. Znaleziska tego typu Êwiadczà o stanie ich wiedzy, zr´cznoÊci technicznej i kontaktach handlowych.

FOTO: WIKIMEDIA.ORG

ARCHEOLOGIA | HANDEL

DRAPIEŻNE ŚLIMAKI MORSKIE rapieżne ślimaki Nucella lapillus występują głównie w Oceanie Atlantyckim i należą do licznej rodziny rozkolcowatych (Muricidae).

Niektóre z nich żyją przyczepione do morskich raf skalnych. Ich spiralne muszle posiadają szpiczastą skrętkę. W większości przypadków są to drobne zwierzęta o wielkości maksymalnie kilku centymetrów. Ich muszle mają bardzo grube ściany, odporne na uderzenia wody. Żywią się drobnymi skorupiakami, planktonem i innymi małymi zwierzętami. I

grudzień 2014 l 21.WIEK l 31

32_39_12_21ST_TEMA.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

16.10.2014

16:00

Page 32

FOTO: WORDPRESS.COM

FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

TEMAT MIESIĄCA | PSYCHOLOGIA

Jak uzależnienia

32 l 21.WIEK l grudzień 2014

FOTO: CLEVELAND.COM

nasze mózgi? FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

ILUSTRACJA: WWW.INFORMATIONNG.COM

niszczą

zale˝niç si´ mo˝emy od wi´kszoÊci substancji lub zachowaƒ, które bezpoÊrednio wywo∏ujà uczucie ulgi, przyjemnoÊci lub powodujà zanik bólu. JeÊli jednak te zalety zwiàzane sà z utratà zdrowia lub zak∏óceniami stosunków spo∏ecznych i jeÊli cz∏owiek traci umiej´tnoÊç racjonalnego rozwa˝enia zysków i strat, lekarze okreÊlajà to jako patologiczne uzale˝nienie.

16.10.2014

16:00

Page 33

ILUSTRACJA: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

32_39_12_21ST_TEMA.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

NISZCZYCIEL IMIENIEM NARKOT YK Co dzieje si´ podczas kontaktu organizmu z substancjà chemicznà, w uproszczeniu nazywanà narkotykiem? BezpoÊredniego dzia∏ania w pierwszej kolejnoÊci doÊwiadczajà wàtroba, krwiobieg, nerki, a przede wszystkim oÊrodkowy uk∏ad nerwowy. Narkotyk oddzia∏uje na funkcje mózgowe i przeprogramowuje je w taki sposób, ˝e zmienia si´ nasze postrzeganie, nastrój, Êwia-

I Narkotyk wywołuje w organizmie falę szczęścia. Jeśli nasz mózg przyzwyczai się do tych odczuć, znajdziemy się w błędnym kręgu uzależnienia

domoÊç i zachowanie. JeÊli za˝ywamy narkotyki regularnie, dla zachowania pozornych oznak zdrowia, konieczny jest nieprzerwany kontakt z danà substancjà. Odstawienie upragnionego Êrodka staje si´ przyczynà nieprzyjemnych objawów abstynencyjnych.

NARKOT YKI, SEKS I HAZARD Po spo˝yciu narkotyków, niezale˝nie od tego, czy mowa o powszechnie tolerowanym alkoholu, czy o niebezpieczniejszych, tzw. twardych narkotykach, w organizmie uwalnia si´ np. dopamina. Ten neuroprzekaênik sprawia, ˝e nasz organizm czuje si´ jak w mi∏osnym upojeniu. W organizmie wytwarza si´ tak˝e adrenalina, która w normalnych okolicznoÊciach pojawia si´ w sytuacji, którà odbieramy jako zagro˝enie. Narkotyk krà˝àcy we krwi daje nam równie˝ uczucie szcz´Êcia, dzi´ki wymuszonej

ILUSTRACJA: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

Większość z nas przez pojęcie „uzależnienie” rozumie śmiertelny nawyk zażywania narkotyków. Badania naukowe w ostatnich latach pokazują jednak, że zmiany w naszym mózgu mogą zostać wywołane przez powszechnie akceptowane papierosy, alkohol, a nawet surfowanie po Internecie.

I Niektóre typy receptorów mózgowych rozmnażają się w wyniku regularnego zażywania narkotyku

przez niego produkcji serotoniny – hormonu szcz´Êcia. Koktajl odurzajàcych substancji w naszym organizmie mo˝e pojawiç si´ po wrzuceniu monety do automatu do gier, po stosunku seksualnym lub grze na komputerze czy opalaniu. Czasem wystarczy tylko pomyÊleç o przedmiocie po˝àdania, by w naszym mózgu zacz´∏y wytwarzaç si´ neuroprzekaêniki wywo∏ujàce stan euforii. To czy uzale˝nimy si´ od czegoÊ modyfikowane jest naszà osobowoÊcià oraz rodzajem Êrodka odurzajàcego.

POMOŻE WYPALANIE MÓZGU? Na szybkoÊç powstawania uzale˝nienia istotny wp∏yw ma rozwój zjawiska tolerancji, czyli stanu adaptacyjnego odznaczajàcego si´ zmniejszonà odczynowoÊcià na t´ samà iloÊç narkotyku bàdê te˝ potrzebà ciàg∏ego zwi´kszania dawek dla osiàgni´cia efektu, jaki wczeÊniej by∏ osiàgany po mniejszej iloÊci tego samego Êrodka. Nale˝y podkreÊliç, ˝e tolerancja jest zazwyczaj krzy˝owa, co oznacza, ˝e jednoczeÊnie zmniejsza si´ wra˝liwoÊç organizmu na dzia∏anie innych psychoaktywnych Êrodków, których osoba aktualnie nie za˝ywa. Ciekawe eksperymenty przeprowadzili chiƒscy neurochirurdzy, którzy operujà swoim pacjentom oÊrodki mózgowe odpowiedzialne za powstawanie uzale˝nienia na skutek za˝ycia substancji odurzajàcych. Nie chodzi tu o krojenie skalpelem czy laserem, ale o wypalanie wytypowanych komórek. Inwazyjny zabieg ma jednak szereg skutków ubocznych i operowani pacjenci miewajà po nim problemy, np. z prze˝ywaniem emocji. Stosunkowo najprostszà obronà przed uzale˝nieniami jest ich unikanie, czyli nie dopuszczenie do ich powstania. I

grudzień 2014 l 21.WIEK l 33

32_39_12_21ST_TEMA.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

16.10.2014

16:00

Page 34

Jakie substancje wydziela

uzależniony mózg?

ILUSTRACJA: WIKIPEDIA

TEMAT MIESIĄCA | PSYCHOLOGIA

Uzależnienia od substancji chemicznych i przeżyć wywoływane są przez hormony, które uwalniają się bezpośrednio po zażyciu narkotyku, wykonaniu określonej czynności lub po kontakcie z obiektem uzależnienia. większoną aktywność organizmu wywołuje ADRENALINA. Przyspiesza puls, ale także rozszerza naczynia krwionośne w mięśniach, przez co zwiększa ich dotlenienie. Uzależnienie od adrenaliny może powstać również podczas aktu kryminalnego, aktywności sportowej lub gry na komputerze.

Brytyjscy naukowcy, po przeprowadzeniu wielu genetycznych badań pod kątem skłonności do uzależnień, znaleźli przyczynę tego, dlaczego niektóre osoby zostają alkoholikami, a innym intensywne picie w ogóle nie szkodzi. espó∏ naukowców z 5 presti˝owych uniwersytetów brytyjskich niedawno odkry∏ u myszy „gen alkoholizmu”, który powoduje sk∏onnoÊç do uzale˝nienia. Gen zosta∏ na razie wykryty wy∏àcznie u myszy laboratoryjnych, jednak naukowcy sà pewni, ˝e mechanizm powstania uzale˝nienia b´dzie podobny równie˝ u ludzi.

a wahania nastrojów, potrzebę snu i uczucie głodu odpowiada SEROTONINA. Jej podwyższony poziom wywołuje uczucie szczęścia, a jej niedobór objawia się rozdrażnieniem i depresją. Przez jej podwyższony poziom po zażyciu narkotyków nie mamy potrzeby snu i nie odczuwamy głodu.

CODZIENNIE UPOJONE MYSZY

FOTO: JAMIE GRILL

W normalnych okolicznoÊciach myszy nie zwracajà uwagi na alkohol i jeÊli majà do dyspozycji czystà wod´, to w∏aÊnie jà wybiorà, aby si´ napoiç. Z badania wynika jednak, ˝e myszy laboratoryjne, które mia∏y uszkodzony gen o nazwie GABRB1, w 85% przypadków wybierajà alkohol zamiast wody. Aby

czucie szczęścia jest wynikiem działania hormonu DOPAMINY. Ten neuroprzekaźnik (substancja przenosząca sygnały między neuronami) oddziałuje bezpośrednio na wegetatywny układ nerwowy. Jego zwiększona ilość podwyższa ciśnienie krwi i przyspiesza puls.

iększa pewność siebie i intensywne pożądanie seksualne po spożyciu niektórych narkotyków są wynikiem działania TESTOSTERONU. Dzięki niemu łatwiej osiągamy orgazm.

I Gen odpowiedzialny za skłonność do uzależnienia od alkoholu został wykryty u myszy. Czy istnieje również u ludzi?

otrzymaç swojà dawk´ substancji, sà w stanie zrobiç niemal˝e wszystko i jeÊli nie by∏y powstrzymywane, przebywa∏y w ciàg∏ym stanie upojenia. Badacze stawiali na ich drodze do alkoholu coraz trudniejsze przeszkody. Nie mia∏o to ˝adnego wp∏ywu na determinacj´ myszy, aby si´ napiç. B´dziemy si´ staraç potwierdziç, czy ten gen ma równie˝ podobne dzia∏anie u ludzi. OczywiÊcie musimy pami´taç, ˝e ludzkie uzale˝nienie od alkoholu jest o wiele bardziej skomplikowane, poniewa˝ odgrywajà w nim rol´ ró˝ne czynniki spo∏eczno-towarzyskie, mówi hepatolog Quentin Anstee z Newcastle University.

34 l 21.WIEK l grudzień 2014

32_39_12_21ST_TEMA.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

16.10.2014

16:00

Page 35

Za alkoholizm FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

odpowiada wadliwy gen

obni˝enie poziomu cholesterolu. Chocia˝ u m´˝czyzn nie odnotowali ˝adnej ró˝nicy mi´dzy pijàcymi a niepijàcymi, kobiety, które pi∏y umiarkowanie, mia∏y w testach sprawdzajàcych umiej´tnoÊci przetwarzania i zapami´tywania informacji wyraênie lepsze wyniki. W ocenie wyników badacze wzi´li pod uwag´ tak˝e to, czy pacjentki palà papierosy, jakie majà wykszta∏cenie i jaki jest ich ogólny stan zdrowotny. Mimo ˝e powy˝sze przyk∏ady Êwiadczà, ˝e alkohol mo˝e mieç pozytywny wp∏yw na organizm cz∏owieka, jego ogólna szkodliwoÊç jest niepodwa˝alna. Niektórych nieprzyjemnych skutków alkoholu zazna∏ na w∏asnej skórze ka˝dy, kto kiedyÊ si´ upi∏. DolegliwoÊci po wypiciu nie sà spowodowane przez sam alkohol, ale przez jego produkt uboczny, który powstaje w ciele po spo˝yciu – aldehyd mrówkowy.

AZJACI MAJĄ GORZEJ Wytworzenie w naszym organizmie aldehydu mrówkowego, czyli tak˝e miara tego, jak êle b´dziemy si´ czuli, ró˝ni si´ nie tylko indywidualnie, lecz tak˝e w zale˝noÊci od rasy. Ogólnie wiadomo, ˝e u Azjatów powstaje wi´cej aldehydu ni˝ u ludzi rasy bia∏ej. Brakuje im bowiem enzymu potrzebnego do jego rozk∏adu. Dlatego Azjaci cz´Êciej i szybciej miewajà dolegliwoÊci zwiàzane

ILUSTRACJA: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

I Po alkohol sięgamy częściej, gdy jesteśmy w depresji albo zmagamy się z problemami rodzinnymi lub zawodowymi

ALKOHOL SZKODZI, ALE NIE ZAWSZE Z tym, ˝e alkoholizm jest powa˝nym problemem spo∏ecznym, zgodzà si´ wszyscy. Jednak skutki zdrowotne nadmiernego spo˝ywania alkoholu nie sà ju˝ tak jednoznaczne. Na przyk∏ad grupa hiszpaƒskich naukowców odkry∏a niedawno, ˝e nadmierna konsumpcja alkoholu u m´˝czyzn zmniejsza ryzyko zawa∏u i innych chorób serca o jednà trzecià. Bardzo du˝e spo˝ycie zmniejsza te zagro˝enia o wiele skuteczniej ni˝ umiarkowane si´ganie po alkohol. U kobiet podobne zjawisko nie ma w ogóle miejsca. Naukowcy doszli do tych wniosków po 10 latach obserwacji grupy 15 tys. m´˝czyzn i 26 tys. kobiet w wieku od 29 do 69 lat.

I Gen nazwany przez naukowców GABRB1 może spowodować, że życiowe porażki będziemy chcieli leczyć za pomocą alkoholu

I Azjaci mają szczęście – ich organizmy rozkładają alkohol gorzej niż organizmy Europejczyków. Alkoholizm jest u nich rzadkością

Kobiety nie powinny czuç si´ pokrzywdzone, przynajmniej jeÊli wierzyç wynikom innego zespo∏u badawczego. Lekarze z Uniwersytetu w Glasgow przez trzy lata obserwowali grup´ 3 tys. seniorek w wieku od 70 do 82 lat i doszli do wniosku, ˝e kobiety, które wypija∏y 7 drinków w tygodniu, wykazywa∏y o wiele wi´ksze zdolnoÊci umys∏owe ni˝ abstynentki.

z alkoholem, co z drugiej strony prowadzi do tego, ˝e jest wÊród nich o wiele mniej alkoholików. Pokusa, by si´ napiç, jest zatem u nich o wiele mniejsza. Z∏e samopoczucie po intensywnej imprezie nie jest oczywiÊcie najgorszym objawem dzia∏ania alkoholu. Za pomocà tomografii komputerowej i rezonansu magnetycznego uda∏o si´ wielokrotnie wykazaç, ˝e osoby od wielu lat nadu˝ywajàce alkoholu i alkoholicy majà w mózgu mniej komórek nerwowych. U wieloletnich alkoholików mo˝e chodziç nawet a˝ o 20% niesprawnie funkcjonujàcych komórek nerwowych w mózgu. Troch´ lepszà wiadomoÊcià jest, ˝e proces ten jest cz´Êciowo odwracalny. OczywiÊcie, jeÊli alkoholik zdecyduje si´ na sta∏à abstynencj´.

LEPSZA PAMIĘĆ PO KIELISZKU? Szkoccy badacze analizowali wp∏yw alkoholu na procesy poznawcze, przetwarzanie informacji i pami´ç u starszych ludzi, którzy byli równoczeÊnie uczestnikami badaƒ klinicznych, zajmujàcych si´ wp∏ywem leków na

grudzień 2014 l 21.WIEK l 35

32_39_12_21ST_TEMA.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

16.10.2014

16:00

Page 36

Tytoń: jeszcze zdradliwszy niż nam się wydawało

FOTO: WWW.SCATCHAN.NET

Alkohol jest szkodliwy równie˝ dlatego, ˝e powoduje szereg chorób uk∏adu nerwowego, takich jak epilepsja. Mo˝e równie˝ wywo∏aç lub przyspieszyç pojawienie si´ niektórych chorób umys∏owych, zaburzeƒ nerwicowych lub depresji.

I Marskość wątroby jest jedną z najpoważniejszych konsekwencji alkoholizmu. Wcześniej jednak niż wątrobę alkohol naruszy psychikę

D∏ugotrwa∏e nadu˝ywanie alkoholu bardzo cz´sto prowadzi tak˝e do marskoÊci wàtroby oraz mo˝e spowodowaç niewydolnoÊç nerek. Nadmierne spo˝ywanie alkoholu ma tak˝e wp∏yw na powstawanie raka, zw∏aszcza trzustki oraz piersi. Innymi konsekwencjami alkoholizmu mogà byç udary mózgu, wysokie ciÊnienie, skazy krwotoczne i wiele innych. W stanie upojenia cz´sto dochodzi do powa˝nych urazów. U m´˝czyzn nieprzyjemnà zap∏atà za cotygodniowe kilka kufli piwa mo˝e byç post´pujàca impotencja. I

Niezaprzeczalny jest fakt, że palenie powoduje wiele śmiertelnych chorób włącznie z rakiem. Rzeczywistość jest jednak jeszcze gorsza. Okazuje się, że palaczom grozi również głuchota i przewlekła depresja. ekarze ju˝ od dawna wiedzà, ˝e wÊród palaczy jest wi´kszy odsetek osób cierpiàcych na depresj´ ni˝ u reszty populacji. Dotychczas sàdzono, ˝e ludzie z problemami psychicznymi cz´Êciej si´gajà po papierosy. Jednak ostatnie odkrycia nowozelandzkich naukowców pokazujà, ˝e jest odwrotnie – palenie wywo∏uje depresj´. Zwiàzek ten odkryto dzi´ki metodom statystycznym podczas d∏ugotrwa∏ej obserwacji wyst´powania depresji w reprezentatywnych grupach osób palàcych i niepalàcych. Na razie nie jest jeszcze jasne, w jaki konkretnie sposób palenie wià˝e si´ z depresjà, jednak˝e wykazano silnà dodatnià zale˝noÊç.

OGŁUCHNĄĆ MOŻE TEŻ BIERNY PALACZ Jakby tego by∏o ma∏o, brytyjscy naukowcy z University of Manchester majà jeszcze jednà z∏à wiadomoÊç dla palaczy: tytoƒ ma du˝y wp∏yw na pogorszenie s∏uchu u ludzi na ca∏ym Êwiecie. Badacze przeprowadzili testy s∏uchu na grupie 165 tys. m´˝czyzn i kobiet w wieku od 40 do 69 lat, która by∏a reprezentatywnà próbkà populacji brytyjskiej. Wyniki w du˝ym stopniu potwierdzi∏y wczeÊniejsze analizy i pokaza∏y, ˝e na cz´Êciowà utrat´ s∏uchu cierpi ok. 30% palaczy. Okaza∏o si´, ˝e mi´dzy ryzykiem utraty s∏uchu ILUSTRACJA: GNU

BIEDNE NERKI I WĄTROBA

FOTO: WORDPRESS

TEMAT MIESIĄCA | PSYCHOLOGIA

Skąd się wziął alkohol? Nie uda nam się już odkryć, kiedy człowiek upił się po raz pierwszy. Prawdopodobnie miało to miejsce u prehistorycznych ludzi. Alkohol powstaje w naturze samodzielnie przez fermentację, np. owoców. Zawarty w nich cukier pod wpływem drożdży zmienia się w etanol. Dlatego upijać mogą się również zwierzęta, jeśli napotkają na swojej drodze skwaszone owoce. ajprawdopodobniej najstarszym produkowanym napojem alkoholowym było wino winogronowe. Ten napój był już znany co najmniej 8 tys. lat temu i jego produkcja została po raz pierwszy odnotowana na Bliskim Wschodzie. Stamtąd wino rozpowszechniło się w świecie antycznym, a potem w innych krajach.

36 l 21.WIEK l grudzień 2014

Japończycy od stuleci produkują wino z ryżu, a meksykańscy Indianie – z agawy. Dawni Słowianie, a także północni wikingowie zyskiwali alkohol w procesie fermentacji miodu – tzw. miód pitny. Niewiele młodsza jest produkcja piwa. Starożytni Babilończycy warzyli je już 7 tys. lat temu. O jego późniejszej popularności w naszych re-

gionach, która utrzymuje się do dziś, nie trzeba się rozpisywać. Rewolucją było odkrycie destylacji, która umożliwia zyskanie o wiele mocniejszego alkoholu (do 95%) ze sfermentowanych cukrów. Paradoksalnie wynalazcami destylacji byli w X w. Arabowie, którzy w zdecydowanej większości są wyznawcami islamu, przez

I Historia produkcji wina ma już tysiące lat. Korzenie tego trunku znajdują się na Bliskim Wschodzie, a jego zalety opiewali antyczni poeci

co nie spożywają alkoholu. Z języka arabskiego pochodzi również nazwa alkoholu – wyraz al kuhol oznacza w przekładzie „coś najlepszego”. I

32_39_12_21ST_TEMA.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

Page 37

I Uzależnienie od nikotyny miewa tło społeczne. Młodzi ludzie zazwyczaj zapalają pierwszego papierosa po zachęcie ze strony rówieśników

nia si´ nim. Jest przyzwyczajony do zapachu dymu itp. Ten rodzaj uzale˝nienia pojawia si´ szybciej, ale ∏atwiej z nim sobie poradziç. Uzale˝nienie fizyczne bywa g∏ównà przyczynà tego, ˝e ludzie nie potrafià poradziç sobie ze zgubnym nawykiem. Pojawia si´ mniej wi´cej dwa lata po rozpocz´ciu regularnego palenia i dotyka ok. 80% palaczy. W czasie palenia zwi´ksza si´ liczba tzw. receptorów nikotynowych. Odczuwajà one brak nikotyny i wywo∏ujà znane, bardzo nieprzyjemne objawy abstynencyjne. W ten sposób cia∏o domaga si´ swojego narkotyku. W przypadku palenia najgorsze bywajà 3 pierwsze tygodnie po rzuceniu, jednak objawy potrafià utrzymywaç si´ nawet przez 3 miesiàce.

Tytoƒ w Êwietle wszystkich zagro˝eƒ z nim zwiàzanych jest bardzo zdradliwym narkotykiem, poniewa˝ jest bardzo ∏atwo dost´pny i powoduje silne uzale˝nienie, które wed∏ug badaƒ jest porównywalne z uzale˝nieniem od heroiny. To naprawd´ zabójcza kombinacja. Nikotyna sama w sobie nie jest niebezpieczna. Jest to wprawdzie trucizna, ale jej koncentracja w papierosach i innych wyrobach tytoniowych jest bardzo ma∏a. Palacz w∏aÊnie ze wzgl´du na uzale˝nienie nie potrafi przestaç paliç i regularnie wdycha z nikotynà tak˝e inne substancje, które dla odmiany

Podobnie jak w przypadku alkoholu miara, która spowoduje uzale˝nienie od nikotyny, jest zale˝na od genów, a przy nikotynie równie˝ od wieku. Naukowcy z Uniwersytetu w Utah zbadali 2827 palaczy i ich DNA i odkryli, ˝e ok. 40% ludzi pochodzenia europejskiego ma „ryzykowne” wersje genów, które zwi´kszajà wp∏yw nikotyny na mózg. Geny te zwi´kszajà ryzyko, ˝e jeÊli ktoÊ zacznie paliç przed 17. rokiem ˝ycia, na d∏ugo pozostanie palaczem. Badacze obserwowali zmiany w kodzie genetycznym, zwiàzane z uzale˝nieniem od palenia. Okaza∏o si´, ˝e u ludzi, którzy zacz´li paliç przed 17. rokiem ˝ycia i mieli dwie kopie tych „ryzykownych” genów, istnia∏o 5 razy

ILUSTRACJA: WIKIPEDIA.ORG

FOTO: MISHA JAPARIDZE

Uzale˝nienie od nikotyny jest dwojakie – psychospo∏eczne i fizyczne. Pierwszy typ wià˝e si´ z uzale˝nieniem od papierosa jako od przedmiotu: palacz w okreÊlonych sytuacjach ma potrzeb´ trzymania papierosa w r´ku, bawie-

NA SCENIE ZNOWU GENET YKA UZALEŻNIENIE JAK OD HEROINY

wi´ksze prawdopodobieƒstwo, ˝e zostanà na∏ogowymi palaczami. U osób, które zacz´∏y paliç póêniej, „ryzykowne” geny nie mia∏y ju˝ ˝adnego wp∏ywu na póêniejszy na∏óg. Dobrà wiadomoÊcià wynikajàcà z powy˝szego badania jest to, ˝e istniejà takie geny, które majà odwrotny, czyli ochronny wp∏yw i obni˝ajà ryzyko uzale˝nienia od nikotyny. Jednak nikomu nie polecamy, aby na nich polega∏. Najskuteczniej unikniemy na∏ogu, jeÊli po prostu nie zaczniemy paliç. I

UZALEŻNIENIE UZALEŻNIENIU NIERÓWNE

arzędziami służącymi do ograniczenia palenia są zarówno edukacja i opodatkowanie tytoniu, jak i praktykowane w wielu krajach zakazy palenia w miejscach publicznych, włącznie z restauracjami i barami.

a paleniem papierosów istnieje bezpoÊredni zwiàzek. Obecnie naukowcy wykazali, ˝e bierne palenie jest pod tym wzgl´dem niemal˝e tak samo szkodliwe jak bezpoÊrednie palenie. U osób wystawionych na dzia∏anie dymu papierosowego przez 2–9 godz. tygodniowo niebezpieczeƒstwo utraty s∏uchu wzros∏o do 28%. Je˝eli przebywa∏y w dymie ponad 10 godz. tygodniowo, zagro˝enie wzros∏o do 39%. Badania nie wskaza∏y przyczyny oddzia∏ywania tytoniu na s∏uch, ale ich autorzy podejrzewajà, ˝e produkty zawarte w papierosie majà bezpoÊrednio toksyczny wp∏yw na narzàdy s∏uchu. Przypominajà równie˝, ˝e tytoƒ oddzia∏uje na s∏uch tak˝e poÊrednio, za poÊrednictwem uk∏adu naczyniowego.

16:00

nie sà uzale˝niajàce, ale powodujà niebezpieczne choroby.

MIEJSCA, W KTÓRYCH TRUDNO ZAPALIĆ

WIELKA BRYTANIA – w Szkocji zakaz obowiązuje od 26.03.2006 r., w Walii od 2.04.2007 r., w Irlandii Północnej od 30.04.2007 r., a w Anglii od 1.07.2007 r. CZARNOGÓRA – zakaz obowiązuje od lipca 2004 r. FRANCJA – od stycznia 2008 r. obowiązuje prawie całkowity zakaz. CHORWACJA – zakaz od 6.05.2009 r. objął nie tylko restauracje, lecz także miejsca pracy i urzędy. IRLANDIA – od marca 2004 r. nie wolno palić we wszystkich miejscach publicznych z wyjątkiem więzień, szpitali psychiatrycznych, akademików uniwersyteckich i klasztorów. NIEMCY – od 1.01.2008 r. zakaz palenia w miejscach publicznych obowiązuje w 9 landach, na całym terytorium federalnej republiki nie wolno palić na dworcach, na lotniskach, w pociągach i taksówkach. TURCJA – zakaz palenia w restauracjach, barach, kawiarniach i innych lokalach obowiązuje od 19.07.2009 r. I

16.10.2014

JAK TYTOŃ PODBIJAŁ EUROPĘ o Europy tytoń przybył po odkryciu Ameryki przez Krzysztofa Kolumba. Pierwotnie był elementem obrzędów religijnych i rytuałów Indian amerykańskich, a historia jego używania sięga aż do 6000 r. p.n.e.

Żeglarze i dyplomaci, którzy przybywali na nowy kontynent po Kolumbie, rozpowszechnili tytoń w całej Europie. Paradoksalnie na początku dym tytoniowy był wykorzystywany do celów leczniczych – np. na bóle zębów czy migreny. W tym samym celu rośliny tej używał Jean Nicot, dyplomata francuski w Portugalii, który stał się tak gorliwym propagatorem tytoniu, że od jego nazwiska stworzono nazwę substancji uzależniającej zawartej w tytoniu. Współczesne papierosy zaczęli palić żebracy w Sewilli w Hiszpanii, gdy skręcali znalezione odpadki tytoniowe w kawałki papierów. Wybuch epidemii palenia nastąpił na przełomie XIX i XX w., gdy na ulice wprowadzono automaty z papierosami. Tytoń stał się łatwo dostępny. Do popularyzacji palenia przyczynił się także przydział papierosów dla żołnierzy w obu wojnach światowych. Dopiero w 1950 r. opublikowano pierwszy artykuł naukowy, wskazujący na związek między paleniem a rozwinięciem się raka płuc. I

grudzień 2014 l 21.WIEK l 37

32_39_12_21ST_TEMA.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

16.10.2014

16:00

Page 38

Internet i hazard są gorsze niż kokaina i heroina? Uzależnienie i zmiany w mózgu potrafi wywołać nawet coś tak pozornie niewinnego jak przeglądanie stron internetowych. Sposób spędzania wolnego czasu i bodźce psychiczne, które dostarczamy swojemu mózgowi, mogą być równie niebezpiecznymi narkotykami jak leki psychotropowe. iedawno niemieccy naukowcy opublikowali wyniki badaƒ na temat uzale˝nieƒ od komputera. Zespó∏ lekarzy pod kierownictwem Christiana Montaga zbada∏ 843 ludzi i sprawdzi∏ warunki, w których wykorzystujà Internet. U 132 ochotników lekarze wykryli zachowania, które mo˝na zaklasyfikowaç jako problematyczne. Osoby te wykazywa∏y typowe zachowania na∏ogowe w stosunku do Internetu. Przez wi´kszoÊç dnia skupiali si´ na tym, aby móc komunikowaç si´ on-line. JeÊli lekarze im tego nie umo˝liwili, czuli si´ podenerwowani i zestresowani.

niach skutecznego leczenia najró˝niejszych typów uzale˝nieƒ.

INTERNET – POŻERACZ MÓZGU Internet mo˝e spowodowaç nie tylko uzale˝nienie psychiczne, lecz tak˝e fizyczne zmiany w mózgu. Jie Tian ze swoim zespo∏em z Chiƒskiej Akademii Nauk zbada∏ mózgi m∏odych ludzi uzale˝nionych od Internetu za pomocà nowoczesnych metod obrazowania. Poszukiwali zmian, które jednoznacznie mog∏yby byç konsekwencjà uzale˝nienia od In-

I Wygrana w kasynie wywołuje podobną euforię, jaka powstaje po zażyciu leków psychotropowych. Może również wywołać porównywalnie silne uzależnienie

w pami´ci i ich przywo∏ywaniu podczas wspominania. Zmiany by∏y wyraêne przede wszystkim u tych badanych, którzy byli uzale˝nieni od Internetu ju˝ od kilku lat przed rozpocz´ciem testu.

KTO WPADNIE W HAZARD? Zmiany podobnego typu zidentyfikowano tak˝e u na∏ogowych hazardzistów. Badacze z Uniwersytetu Cambridge og∏osili, ˝e odnaleêli cz´Êç mózgu odpowiedzialnà za uzale˝nienie od hazardu. Badanie skupi∏o si´ na oso-

I Wizyta w kasynie jest wydarzeniem społecznym, od którego oczekujemy zabawy. Z tego też powodu kasyna są tak bardzo niebezpieczne

Na tym nie koniec badaƒ doktora Montaga. Przez porównanie problematycznych u˝ytkowników Internetu z normalnymi przedstawicielami spo∏eczeƒstwa odkry∏ o wiele cz´stsze wyst´powanie genu CHRNA4 u uzale˝nionych. Wspomniany gen jest ju˝ od dawna znany w Êrodowisku naukowym i bywa wskazywany jako czynnik sk∏onnoÊci do uzale˝nienia od nikotyny. Zespó∏ Montaga odkry∏ zaskakujàco wysokie wyst´powanie ryzykownego wariantu genu CHRNA4 u kobiet uzale˝nionych od Internetu. Jednak uzale˝nienie to o wiele cz´Êciej dotyka m´˝czyzn. WyjaÊnienie tej sprzecznoÊci wymaga dalszych badaƒ, których wyniki mogà pomóc w poszukiwa-

38 l 21.WIEK l grudzień 2014

FOTO: HDLATESTWALLPAPER.COM

FOTO: TRAVELS WORLDS

FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

TEMAT MIESIĄCA | PSYCHOLOGIA

I Wysiadywanie przed komputerem do późnej nocy i granie w gry komputerowe na pierwszy rzut oka nie wydają się ryzykowne

ternetu. Opublikowane wyniki jasno wskazujà, ˝e uzale˝nienie od Internetu zmienia budow´ mózgu. Odnotowano na przyk∏ad zmniejszenie obj´toÊci istoty szarej w obszarze mózgu zwanym korà przedczo∏owà. Jest ona odpowiedzialna za nasze emocje i motywacj´ niezb´dnà do osiàgni´cia wyznaczonych celów. Wed∏ug chiƒskiego badania do redukcji istoty szarej dochodzi w obszarze kory oczodo∏owo-czo∏owej, która bierze udzia∏ w podejmowaniu przez nas decyzji. Istota bia∏a jest u osób uzale˝nionych od Internetu zmniejszona w obszarze, który sàsiaduje z hipokampem. Ta cz´Êç mózgu odgrywa wa˝nà rol´ w magazynowaniu informacji

bach, które mia∏y uszkodzonà cz´Êç mózgu, zwanà wyspà (∏ac. insula). Naukowcy sprawdzili, jaki jest wp∏yw tego uszkodzenia na zdolnoÊç opierania si´ impulsom hazardowym. Okaza∏o si´, ˝e osoby z uszkodzonà wyspà by∏y odporne na uzale˝nienie od hazardu. Z tego w∏aÊnie powodu autorzy badaƒ podejrzewajà, ˝e uzale˝nienie od hazardu mo˝na ∏àczyç w∏aÊnie z wymienionà cz´Êcià mózgu, która u na∏ogowych hazardzistów jest prawdopodobnie bardzo aktywna. Problemem osób uzale˝nionych od hazardu jest najprawdopodobniej w∏aÊnie nadaktywnoÊç wyspy. Tacy ludzie sà bardziej podatni na b∏´dy w myÊleniu, mówi dr Luke Clark z University of Cambridge. I

Tegoroczne badania nad uzależnieniami odkryły zaskakujące fakty, które nie przyszłyby do głowy żadnemu laikowi. Naukowcy są jednak pewni: możemy być fizycznie uzależnieni od opalania i pornografii.

16.10.2014

16:00

Page 39

FOTO: JAIMIE DUPLASS

32_39_12_21ST_TEMA.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

Nietradycyjne „narkotyki”:

I Uzależnieni nie potrafią odmówić sobie uczucia szczęścia, którego doświadczają podczas regularnego oglądania pornografii

opalanie i pornografia

MIŁOŚNICY KOBIET CZY NARKOMANI?

otrzeb´ wystawiania si´ na dzia∏anie s∏oƒca, jako najwa˝niejszego êród∏a witaminy D, mamy zakodowanà w genach. Przynajmniej tak wynika z ostatnich badaƒ amerykaƒskich naukowców. Promieniowanie UV powoduje w organizmie produkcj´ endorfin – hormonów szcz´Êcia. Autorzy badaƒ uwa˝ajà, ˝e pragnienie przebywania na s∏oƒcu jest wynikiem ewolucji. Naukowcy pod kierunkiem Davida Fishera z Massachusetts General Hospital w Bostonie badali na myszach mechanizmy dzia∏ania endorfin powsta∏ych w wyniku promieniowania s∏onecznego. U gryzoni laboratoryjnych po tygodniu podniós∏ si´ poziom beta-endorfin we krwi i by∏y one odporniejsze na ból. JeÊli myszom podano leki, które t∏umi∏y dzia∏anie hormonu szcz´Êcia, pojawi∏y si´ u nich objawy abstynencji, np. dreszcze. Naukowcy przypuszczajà, ˝e mechanizm ten w podobny sposób dzia∏a u ludzi.

PORNO TRUDNO WYKORZENIĆ Do niedawna seksuolodzy na ca∏ym Êwiecie wiedzieli tylko to, ˝e cz∏owiek mo˝e zostaç op´tany przez seksualne myÊli lub zachowanie. W tym roku naukowcy z University of Cambridge dokonali prze∏omowego odkrycia: uzale˝nienie od seksu, objawiajàce si´ np. oglàdaniem pornografii, mo˝e byç tak samo niebezpiecznym na∏ogiem jak picie alkoholu czy palenie papierosów. Naukowcy z Uniwersytetu Cambridge za pomocà rezonansu magnetycznego obserwowali aktywnoÊç mózgowà 19 m´˝czyzn, którzy oglàdali filmy pornograficzne. Badanie skupia∏o si´ na m´˝czyznach, którzy byli ca∏kowicie uzale˝nieni od pornografii. Czterech z nich przyzna∏o, ˝e porno by∏o dla nich pierwszym krokiem do seksu za pieniàdze i stosowania ró˝nych fetyszy. Naukowcy porównali tych 19 m´˝czyzn z równie licznà grupà osób, które nigdy nie by∏y uzale˝nione od pornografii.

Gdy eksperci puszczali respondentom krótkie klipy pornograficzne i sportowe, mierzyli aktywnoÊç ich mózgów za pomocà tomografii. Wyniki pokaza∏y, ˝e m´˝czyznom uzale˝nionym od pornografii w mózgu aktywowa∏y si´ te same oÊrodki, które aktywujà si´ u narkomanów po za˝yciu narkotyku. Naukowcy obserwowali wi´kszà aktywnoÊç w tych cz´Êciach mózgu, które majà zwiàzek z motywacjà i emocjami. Sytuacja wyglàda podobnie u narkomanów. Natomiast te same oÊrodki mózgowe u m´˝czyzn, którzy nigdy przedtem nie oglàdali regularnie pornografii, pozostawa∏y nieaktywne. Prawdopodobnie jest tylko kwestià czasu, zanim naukowcy potwierdzà mo˝liwoÊç powstania uzale˝nienia fizycznego od innych czynnoÊci i zjawisk, takich jak zakupy, obsesyjnie zdrowy tryb ˝ycia czy idealnie czyste ˝ycie bez bakterii. Jest pewne, ˝e badania nad na∏ogami znajdujà si´ w centrum zainteresowaƒ Êrodowiska naukowego z neurologami i psychiatrami na czele. I ANNA LATO

FOTO: MP-FITNESS.GR

I Przebywanie na słońcu powoduje wydzielanie hormonów szczęścia, od których możemy się dość mocno uzależnić

grudzień 2014 l 21.WIEK l 39

40_12_21ST_OCTOMIL.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

14.10.2014

13:59

Page 40

ENTOMOLOGIA | PSYCHOLOGIA Muchy owocowe dzięki swojej słabości do gnijących owoców nie należą do stworzeń, z którymi chętnie dzielilibyśmy

DOWÓD NA ROZUM

OWADY ROZWAŻAJĄ PODOBNIE JAK MY

W chwili, gdy kontrast mi´dzy oboma zapachami by∏ wyraêny, muchy decydowa∏y szybko i nie pope∏nia∏y b∏´dów. Jednak gdy tylko ró˝nica stawa∏a si´ coraz mniejsza, do wyboru odpowiedniego zapachu potrzebowa∏y wi´cej czasu i pope∏nia∏y przy tym b∏´dy.

Zaskakujące badania:

Ponadto naukowcy odkryli w ciele owocówek gen, który nazwano FoxP. Podobny typ genu, chocia˝ w o wiele bardziej skomplikowanej postaci, majà tak˝e ludzie. Podczas gdy muchy owocowe posiadajà tylko jednà postaç tego genu, u ludzi znaleêç mo˝na cztery ró˝ne kombinacje. Np. ludzki typ genu FoxP1 jest odpowiedzialny za rozwój mowy i zdolnoÊci nauczenia si´ gry na instrumencie muzycznym. Nie wiemy, jak to mo˝liwe, ˝e ten sam gen ma wp∏yw na tak odmienne procesy jakimi sà

Wed∏ug naukowców jest to dowód na to, ˝e muchy przed podj´ciem decyzji gromadzà informacje. W∏aÊnie gromadzenie informacji uznano za wystarczajàco silny dowód istnienia procesów rozumowych u ssaków naczelnych. Podobny model podejmowania decyzji wyst´puje równie˝ u ludzi. Im ci´˝szà decyzj´ musimy podjàç, tym wi´cej czasu rozwa˝amy, jakie jest najlepsze rozwiàzanie.

OWOCÓWKI W SŁUŻBIE NAUKI uszka owocowa należy do rodziny wywilżnowatych i dzieli się na ok. 15 podgatunków.

Żyją praktycznie na całym świecie, większość gatunków występuje w rejonach tropikalnych, znajdziemy je w lasach deszczowych i na pustyniach.

Średnio osiągają wielkość od 2 do 4 mm, ale hawajskie muchy owocowe mogą być tej samej wielkości co polskie ścierwice mięsówki. Te maleńkie owady są bardzo często wykorzystywane do eksperymentów naukowych, głównie w badaniach genetycznych. Łatwo wyhodować ich dużą liczbę

Ubarwienie muszek owocowych bywa bardzo różne, u niektórych gatunków typowym kolorem jest czerwony, u innych – żółty, wyjątkiem nie są również gatunki całkowicie czarne. Niektóre owocówki mają na skrzydłach widoczny wzór.

40 l 21. WIEK l grudzień 2014

w warunkach laboratoryjnych i bardzo szybko przemieniają się z larwy w dorosłego osobnika. Samce owocówek w porównaniu ze swoim ciałem mają największe komórki nasienia ze wszystkich zwierząt na świecie, a nasienie umieszczane w ciele samicy jest dokładnie zwinięte. I

FOTO: RIKEN.JP

aukowcy z Uniwersytetu Oksfordzkiego po serii testów wykazali, ˝e mucha owocowa (Drosophila melanogaster) potrafi rozwa˝aç alternatywy i podejmowaç na tej podstawie decyzje. Innymi s∏owy potrafi myÊleç. Badacze wykorzystali prosty test z odr´bnymi zapachami, które mia∏y byç identyfikowane przez muszki owocowe. Test wykaza∏, ˝e dzia∏ania owocówek nie sà wy∏àcznie instynktowne. Muchy mia∏y do wyboru dwa zapachy, które naukowcy umieÊcili na dwóch koƒcach wàskiego pomieszczenia. Tylko jeden z nich by∏ atrakcyjny dla muszek.

I Mucha owocowa żyje tylko kilka tygodni. Przemiana jajeczka w dorosłego osobnika trwa od ośmiu do dziesięciu dni. Larwy po czterech, pięciu dniach życia przepoczwarczają się, a dorosłe osobniki pojawiają się po czterech dniach

FOTO: A. HOFFMANN

nasz dom. Postrzegamy je jako uciążliwe owady i raczej nie oczekiwalibyśmy po nich jakichkolwiek oznak inteligencji. Tym bardziej zaskakujące są najnowsze odkrycia naukowców, które wskazują, że owocówki myślą.

FOTO: OBBARD LAB

Owocówki są inteligentne!

I Neurony są podstawowymi elementami tkanki nerwowej. Przenoszą i przetwarzają informacje ze świata wewnętrznego i zewnętrznego, i tym samym umożliwiają organizmowi reakcje na bodźce

j´zyk, podejmowanie decyzji i mechanizm uczenia, a tym bardziej, jak ten sam gen mo˝e wyst´powaç u tak ró˝nych gatunków zwierzàt, ale mo˝liwe, ˝e funkcje genu ewoluowa∏y przez bardzo d∏ugi czas, wskazuje mo˝liwe wyjaÊnienie Gero Miesenböck, profesor fizjologii i równoczeÊnie jeden z autorów badaƒ. Gen FoxP jest aktywny u owocówek dzi´ki ok. 200 neuronom, które sà odpowiedzialne za ich „proces myÊlenia”. Gdy naukowcy spowodowali mutacj´ tego genu, muszki nie by∏y w stanie gromadziç informacji i podejmowaç odpowiednich decyzji. I ANNA LATO

41_12_21ST_ANTROPO.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

14.10.2014

13:59

Page 41

Mimo że wciąż istnieją rdzenne plemiona, które znajdują się na poziomie epoki kamienia, współczesna kultura i technologia stopniowo przenikają nawet do tych najodleglejszych miejsc i bezpowrotnie niszczą odizolowane kultury. Naukowcy z Uniwersytetu Stanforda stworzyli ostatnio model komputerowy, aby zrozumieć, jak wpływy zewnętrzne oddziałują na trwałość pierwotnych plemion Amazonii.

FOTO: JOSE FRAGOSO

TECHNOLOGIA | ANTROPOLOGIA

Model komputerowy bada

I Podczas tworzenia modelu komputerowego naukowcy nie obeszliby się bez zebrania danych w terenie

niej wi´cej 45% wszystkich kontynentów pokryte jest roÊlinnoÊcià, reszta przypada na miasta, tereny rolnicze lub pokryw´ lodowà. Jest to ogromne terytorium, które stanowi idealne miejsce dla wi´kszoÊci Êwiatowej ró˝norodnoÊci biologicznej – zwierzàt i roÊlin.

FOTO: JOSE FRAGOSO

losy rdzennej ludności RDZENNE PLEMIONA CORAZ CZĘŚCIEJ KONTAKTUJĄ SIĘ Z INNYMI KULTURAMI

iektóre kontakty rdzennych plemion amazońskich nie są dobrowolne, ale wymuszone przez naciski nielegalnych wydobywców i handlarzy narkotyków. To przypadek plemienia bez nazwy, które w czerwcu tego roku nawiązało kontakty z mieszkańcami wsi w górnym biegu rzeki Envira, gdzie zostało przesiedlone ze swoich tradycyjnych terenów w Peru.

Pierwszy kontakt z cywilizacją plemię nawiązało cztery lata po odkryciu go na zdjęciach lotniczych. Po publikacji zdjęć w 2011 r. plemię wywołało sensację. Mimo to można powiedzieć, że plemię to miało na swój sposób szczęście. Liczba nielegalnych wydobywców wciąż rośnie, a ich kontakty z odizolowanymi plemionami nie muszą kończyć się tylko wygnaniem z dawnego terytorium, ale ich całkowitą zagładą. I

I W Amazonii żyje ok. miliona Indian w ok. 400 plemionach

Te zmiany spo∏eczne mogà mieç wp∏yw na to, ile naturalnej roÊlinnoÊci zostanie zmienione na obszary rolnicze albo na to, jak zmieni si´ liczba zwierzàt na tych terenach, gdy ludzie b´dà wi´cej polowaç, powiedzia∏ Jose Fragoso, prowadzàcy badania, pracownik katedry biologii na Uniwersytecie Stanforda i wspó∏autor nowego modelu. Fragoso we wspó∏pracy z Erikiem Lambinem, profesorem nauk o Ziemi i Êrodowisku na Stanfordzie, i doktorantem Takuyà Iwamurà stworzyli system komputerowy do symulacji tego, jaki wp∏yw na trwa∏oÊç tych obszarów majà zmiany w wykorzystywaniu ziemi.

KLUCZEM JEST LICZENIE KALORII Model jest oparty na zwiàzkach mi´dzy ró˝nymi czynnikami ekologicznymi, które majà wp∏yw na rdzenne spo∏ecznoÊci, jak np. stopieƒ wylesienia, zmiany w ró˝norodnoÊci roÊlinnoÊci, produkcja rolnicza, metody polowaƒ, liczba i zró˝nicowanie zwierzyny ∏ownej. Badacze mogà w ten sposób sprawdziç, jak zmiany w tych parametrach mogà wp∏ynàç na tempo wzrostu konkretnej spo∏ecznoÊci. Wzrost liczebnoÊci populacji by∏ ograniczony przez potrzeby spo˝ywcze ludzi oraz iloÊç po˝ywienia, której dostarcza dany obszar ziemi.

FOTO: JOSE FRAGOSO

PLEMIONA MIERZĄ SIĘ Z SILNYMI NACISKAMI

FOTO: GREENPEACE

Prawie po∏ow´ terenów z naturalnà roÊlinnoÊcià zamieszkuje rdzenna ludnoÊç. Jednak wspó∏czeÊnie wi´kszoÊç z nich ma kontakty z innymi kulturami ze wzgl´du na dost´p do lepszej opieki zdrowotnej, bàdê lepszego wykszta∏cenia.

I Ilość pożywienia, którą jest w stanie wyprodukować dane miejsce w ciągu roku, limituje m.in. przyrost naturalny

To sprawia, ˝e jest to bardzo uniwersalny model, poniewa˝ wszyscy ludzie potrzebujà jedzenia. Muszà zapewniç sobie odpowiednià dziennà dawk´ kalorii. Wi´ksza liczba rolników, oznacza mniej myÊliwych i odwrotnie, podkreÊla Fragoso. Naukowcy wykorzystali historyczne dane o liczbie mieszkaƒców w dwóch wioskach amazoƒskich. Model pokaza∏, ˝e w systemie ochrony Êrodowiska dominuje polowanie i uprawa niektórych roÊlin. Las i zró˝nicowanie biologiczne systemu mogà zaspokoiç potrzeby rdzennych mieszkaƒców, jeÊli wzrost populacji pozostaje na mniej wi´cej sta∏ym poziomie. I MAREK SENEL

grudzień 2014 l 21.WIEK l 41

42_43_12_21ST_MAKRO.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

14.10.2014

MAKROFOTO | BAKTERIOLOGIA

CO: gronkowiec złocisty (Staphylococcus aureus) GDZIE: we krwi POWIĘKSZENIE: ok. 30 000x

RSA (ang. methicyllin-resistant Staphylococcus aureus) to szczepy gronkowca złocistego odporne na antybiotyk metycylinę. Za tę odporność odpowiedzialny jest gen o nazwie mecA. MRSA pojawia się przede wszystkim w urządzeniach szpitalnych, w wyniku stosowania tzw. antybiotyków szerokospektralnych. Pacjenci, którzy są zakażeni tym szczepem gronkowca, muszą być odizolowani od pozostałych chorób, a ich leczenie jest wysoko specjalistyczne. W większości przypadków są leczeni wankomycyną – antybiotykiem, na który MRSA na razie nie jest odporny.

CIĘŻKIE WALKI WEWNĄTRZ CIAŁA Zabarwione zdjęcie z mikroskopu elektronowego ukazuje bakterie MRSA (żółte) w towarzystwie martwych neutrofilów (czerwone). Neutrofile są najliczniejszym rodzajem białych krwinek i stanowią bardzo istotny element układu odpornościowego. Neutrofile znajdują się we krwi oraz bezpośrednio w tkankach. Biorą udział w likwidowaniu infekcji. Jednak przegrywają w walce z niebezpiecznym szczepem MRSA. I ANNA LATO

42 l 21.WIEK l grudzień 2014

14:00

Page 42

42_43_12_21ST_MAKRO.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

14.10.2014

14:00

Page 43

FOTO: ISIFA/SPL

Niezwykle

odporny

zabójca!

grudzień 2014 l 21.WIEK l 43

44_47_12_21ST_REALITA.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

16.10.2014

16:01

Page 44

RZECZYWISTOŚĆ | PSYCHOLOGIA

10 drobnych rzeczy,

Czy nasz świat jest taki, jakim go postrzegamy? To tylko subiektywny obraz obiektywnej rzeczywistości, stworzony z informacji dostarczanych przez nasze zmysły. Zmysły są tylko niedokładnymi pośrednikami między rzeczywistością

a naszym równie niedokładnym mózgiem. Mózg postrzega tylko te wydarzenia, na których aktualnie się skupia, a pozostałe informacje uzupełnia sam intuicyjnie, iluzorycznie i niestety z lekkimi wypaczeniami.

które wpływają na nasze

postrzeganie świata P

wewn´trzny (np. ból). JakoÊç procesów poznawczych, w tym tak˝e postrzegania, zale˝y od wielu czynników, zw∏aszcza od budowy

GDY CZEKASZ NA SPÓŹNIALSKICH, SZUKAJ CZERWIENI

CO: kolory zmieniają nasze postrzeganie czasu BADANIE: Wielka Brytania z∏owiek szybszy ni˝ wystrzelona kula i skutecznie unikajàcy lecàcych pocisków to czysta fikcja rodem z Matrixa. Mimo to istnieje sposób na spowolnienie czasu. W 2011 r. odkry∏ to zespó∏ brytyjskich naukowców pod kierownictwem neurologa Beau Lotta, który przeprowadzi∏ obszerny eksperyment na zwiedzajàcych Muzeum Nauki w Londynie. Celem badania by∏o sprawdzenie, czy ludzie w ró˝nym wieku, ró˝nej p∏ci

i ró˝nych narodowoÊci postrzegajà kolory w ten sam sposób.

nych narzàdów zmys∏ów. Wszystko to wp∏ywa na to, jak postrzegamy. Na naszà percepcj´ potrafià równie˝ wp∏ynàç drobiazgi. I

KOBIETY POSTRZEGAJĄ 2. CZAS INACZEJ NIŻ MĘŻCZYŹNI

CZERWONY, NIEBIESKI, BIAŁY... Podczas eksperymentu w ciàgu oÊmiu tygodni 150 osób zosta∏o wystawionych na dzia∏anie Êwiate∏ czerwonego, niebieskiego i bia∏ego. Ka˝de Êwiat∏o oddzia∏ywa∏o na badanego przez jednà minut´. Nast´pnie naukowcy pytali respondentów, ile wed∏ug nich up∏yn´∏o czasu. Wyniki by∏y zaskakujàce – w Êwietle niebieskim wydawa∏o si´, ˝e czas ucieka szybciej, a w czerwonym – ˝e wyraênie p∏ynie wolniej. Konkretnie Êrednio o 11 sekund. Wed∏ug Lotta kolor czerwony umo˝liwia nam pe∏ne rozumienie otoczenia. Ta „superÊwiadomoÊç” zarzuca mózg szczegó∏ami, co powoduje, ˝e z naszego punktu widzenia czas p∏ynie wolniej. I

CO: postrzeganie czasu jest zależne od płci BADANIE: USA, Hiszpania

FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

i funkcjonowania uk∏adu nerwowego, ale te˝ od wieku, kondycji organizmu, stanu oÊrodkowego uk∏adu nerwowego i poszczegól-

FOTO: JASON STITT

ostrzeganie nie informuje nas tylko o tym, co dzieje si´ w otaczajàcym nas Êwiecie. Niemniej wa˝ny jest nasz Êwiat

I Jeśli kobieta ma zły humor, czas upływa jej szybciej niż mężczyźnie I Gdy patrzymy na kolor czerwony mózg zalewany jest informacjami, co powoduje, że wolniej postrzegamy czas

44 l 21.WIEK l grudzień 2014

a postrzeganie czasu wp∏ywajà nie tylko kolory, lecz tak˝e p∏eç. Wiele kobiet s∏ynie z niepunktualnoÊci i odmiennego po-

strzegania s∏awnych „pi´ciu minut”, które potrafià doprowadziç wielu m´˝czyzn do szaleƒstwa. Badania pokaza∏y, ˝e kobiety i m´˝czyêni naprawd´ inaczej postrzegajà czas, chocia˝ nie sà to wielkie ró˝nice.

DLA KOBIET W ZŁYM HUMORZE CZAS PĘDZI

FOTO: IONMYSLEEP.COM

W 1992 r. naukowcy z Uniwersytetu Po∏udniowej Kalifornii w Los Angeles przeprowadzili eksperyment, w którym zamkn´li grup´ 24 m´˝czyzn i kobiet w ciemnym, wyg∏uszonym pomieszczeniu. Po okreÊlonych odcinkach czasowych ochotnicy wype∏niali ankiety, w których opisywali stopieƒ doÊwiadczanego obcià˝enia psychicznego oraz odgadywali, ile czasu up∏yn´∏o. Wyniki wykaza∏y ró˝nice mi´dzy p∏ciami. Dwa lata póêniej w badaniach na temat wp∏ywu nastroju i p∏ci na postrzeganie czasu naukowcy z University of Cincinnati dostrzegli te same ró˝nice, a ponadto odkryli, ˝e kobietom w z∏ym humorze czas up∏ywa szybciej ni˝ m´˝czyznom. I

16.10.2014

16:01

Page 45

CHCESZ SCHUDNĄĆ? 4. SŁUCHAJ MUZYKI RELAKSACYJNEJ!

FOTO: THINKINC.ORG.AU

44_47_12_21ST_REALITA.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

CO: muzyka może mieć wpływ na przyjemność czerpaną z jedzenia BADANIE: USA, Wielka Brytania owodami, dla których czasami te same potrawy smakujà nam raz lepiej, raz gorzej, nie muszà byç b∏´dy w przygotowaniu czy sk∏adniki gorszej jakoÊci. Na wszystko mo˝e mieç wp∏yw muzyka, której s∏uchamy podczas jedzenia. W 2012 r. naukowcy z Illinois przeprowadzili eksperyment, w którym podzielili zwyk∏à restauracj´ typu fast food na dwie cz´Êci. W jednej z nich puszczano muzyk´ relaksacyjnà i przyt∏umiono Êwiat∏o, a druga pozosta∏a bez zmian. Naukowcy w obu cz´Êciach obserwowali nawyki ˝ywieniowe klientów, którzy mieli oceniç swoje zadowolenie z jedzenia. Okaza∏o si´, ˝e w cz´Êci z muzykà relaksacyjnà i z przyt∏umionym Êwiat∏em

I Muzyka wpływa na nasz sen i smak. Przy muzyce relaksacyjnej najadamy się mniejszą porcją jedzenia

klienci jedli mniej i byli o wiele bardziej zadowoleni z jedzenia, ni˝ osoby jedzàce w niezmienionej cz´Êci restauracji. I

MĘŻCZYŹNI W STRESIE WOLĄ ZAOKRĄGLONE 5. KSZTAŁTY CO: stres zmienia nasze postrzeganie atrakcyjności BADANIE: Wielka Brytania

PRZEZ CZAS LETNI WIĘCEJ CZASU SPĘDZAMY PRZED KOMPUTEREM

ymagania m´˝czyzn dotyczàce wyglàdu p∏ci przeciwnej sà bardzo ró˝ne. Niektórym podobajà si´ brunetki, innym blondynki. Jeden lubi szczup∏à sylwetk´, a drugi woli zaokràglone kszta∏ty. Wszyscy mo˝emy si´ zgodziç, ˝e ka˝dy m´˝czyzna ma jeden, najulubieƒszy typ kobiety. Typ ten nie musi byç niezmienny i mogà na niego wp∏ywaç okolicznoÊci, takie jak stres, na który jesteÊmy cz´sto nara˝eni.

CO: zmiana czasu odpowiada za gorszą samokontrolę BADANIE: USA, Singapur

KILOGRAMY USPOKAJAJĄ? I Zmiana czasu ma wpływ nie tylko na zdrowie, lecz także na naszą efektywność w pracy. Marnujemy więcej czasu w biurze na surfowanie po Internecie

zas letni, czyli przesunięcie wskazówek zegara do przodu, po raz pierwszy wprowadzili Niemcy, w 1916 r. Letni czas w Polsce został ustawowo uchwalony i nieprzerwanie funkcjonuje od 1977 r., chociaż próby przestawiania czasu miały u nas miejsce już od 1919 r. W całej Unii Europejskiej zegary przestawia się o godzinę do przodu w ostatnią niedzielę marca, a czas letni kończy się w ostatnią niedzielę października. Po zmianie czasu wielu ludzi skarży się na problemy zdrowotne, takie jak zmęczenie i brak koncentracji.

BEZ SNU W SIECI W 2012 r. międzynarodowy zespół nau-

kowców z Pennsylvania State University, Politechniki i Uniwersytetu Stanowego Wirginii, Singapurskiego Uniwersytetu Zarządzania i Narodowego Uniwersytetu Singapuru dokonał ciekawego odkrycia podczas analizy danych o wyszukiwaniu na Google z sześciu lat. Badacze odkryli, że ludzie gorzej panują nad sobą, gdy są zmęczeni. Brak snu, spowodowany przez zmianę czasu, sprawia, że w czasie pracy spędzają więcej czasu na nieefektywnym przeglądaniu Internetu. W oddzielnym eksperymencie odkryli, że na każdą godzinę, którą stracili w nocy, przypada 8,4 minuty bezsensownego surfowania w pracy. I

Brytyjscy naukowcy z Newcastle University przeprowadzili eksperyment na 81 ochotnikach, którzy mieli oceniaç atrakcyjnoÊç 10 kobiet od bardzo szczup∏ej do oty∏ej. Po∏owa m´˝czyzn tu˝ przed ocenà zosta∏a poddana stresowi. Okaza∏o si´, ˝e dla zestresowanej grupy pulchniejsze kobiety by∏y atrakcyjniejsze ni˝ dla ich spokojniejszych kolegów. Inne badania równie˝ wskazujà na to, ˝e m´˝czyêni, którzy sà zestresowani, sk∏aniajà si´ ku kobietom o wy˝szej wadze. Brytyjskie badania z 2013 r., analizujàce zwiàzek mi´dzy uczuciem g∏odu i preferencjami wielkoÊci kobiecych piersi, pokaza∏y, ˝e dla g∏odnych m´˝czyzn du˝e piersi sà atrakcyjniejsze ni˝ dla tych, którzy niedawno jedli. Wydaje si´, ˝e jest to pozosta∏oÊç ewolucyjna z czasów prehistorycznych, w których jedzenie by∏o bardzo cenne, idea∏em pi´kna by∏a paleolityczna Wenus, a ˝ycie w stresie oznacza∏o najprawdopodobniej Êmierç g∏odowà. I

grudzień 2014 l 21.WIEK l 45

44_47_12_21ST_REALITA.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

16.10.2014

16:01

Page 46

PRZEZ ANTYKONCEPCJĘ HORMONALNĄ KOBIETA NIE ROZRÓŻNIA DELIKATNYCH ZAPACHÓW

prócz pozytywów, wÊród których nale˝y wymieniç zapobieganie cià˝y, leczenie zaburzeƒ cyklu menstruacyjnego czy obni˝anie ryzyka zachorowania na raka macicy, jajników i jelita grubego, antykoncepcja hormonalna ma te˝ wiele wad, chocia˝ mo˝na je zmniejszaç przez obni˝enie dawek hormonów. Stosowanie antykoncepcji hormonalnej mo˝e mieç jeszcze jeden skutek uboczny – zmienia kobiecie w´ch.

FOTO: WWW.FEMSIDE.COM

CO: antykoncepcja wpływa na węch BADANIE: Włochy

siàcach stosowania antykoncepcji kobiety traci∏y wi´kszà wra˝liwoÊç na zapachy w czasie oko∏oowulacyjnym. Kolejne analizy pokaza∏y, ˝e delikatne zapachy pomaga-

FOTO: FLICKR.COM

RZECZYWISTOŚĆ | PSYCHOLOGIA

KAWY POPRAWI 7. FILIŻANKA KAŻDY NASTRÓJ CO: kawa redukuje samobójcze i depresyjne myśli BADANIE: USA la niektórych poczucie beznadziei jest tak dojmujàce, ˝e decydujà si´ na samobójstwo. A wed∏ug wyników badaƒ, opublikowanych w lipcu przez naukowców z Harvard School of Public Health, do zmiany negatywnego postrzegania Êwiata wystarczy∏aby zaledwie fili˝anka kawy!

HORMONY PRZESZKADZAJĄ W ODNALEZIENIU „TEGO JEDYNEGO” I Jednym z niepożądanych skutków ubocznych antykoncepcji hormonalnej jest mniejsza wrażliwość węchu

kobiety sà najp∏odniejsze. Potem kobiety zacz´∏y za˝ywaç antykoncepcj´ hormonalnà i ich w´ch zosta∏ ponownie sprawdzony. Po trzech mie-

CHCIWOŚĆ NAS ZAŚLEPIA I ZMUSZA DO POPEŁNIANIA ZŁYCH UCZYNKÓW

i´kszoÊç ludzi nazwa∏aby si´ moralnymi. Badanie, które w ubieg∏ym roku przeprowadzili naukowcy z Uniwersytetu Harvarda i Uniwersytetu w Utah, pokaza∏o jednak, ˝e myÊlenie o pieniàdzach mo˝e wp∏ywaç na nasze postrzeganie dobra i z∏a i przestawiç nasz moralny kompas. Mo˝e spowoILUSTRACJA: DEVIANTART

WSZYSTKO Z UMIAREM! Naukowcy przeanalizowali dane z trzech amerykaƒskich badaƒ, w których przez 20 lat u 200 tys. m´˝czyzn i kobiet obserwowano

dowaç, ˝e ludzie b´dà podÊwiadomie podejmowaç nieetyczne decyzje.

KŁAMSTWO Z POWODU PIENIĘDZY

CO: myślenie o pieniądzach może wpływać na moralność BADANIE: USA

jà kobietom w wyborze partnera, a antykoncepcja hormonalna sprawia, ˝e kobiety majà naruszonà umiej´tnoÊç doboru odpowiedniego partnera. I

W rozleg∏ych badaniach na poczàtku testowani studenci ekonomii grali w gry s∏owne, a potem mieli podejmowaç decyzje handlowe. Niektóre zdania dotyczy∏y finansów, inne by∏y zabarwione neutralnie. Okaza∏o si´, ˝e ludzie, którzy w grze zetkn´li si´ ze zdaniami finansowymi, w innych sytuacjach k∏amali cz´Êciej, jeÊli wiedzieli, ˝e k∏amstwo przyniesie im wi´cej pieni´dzy. Wyniki pokazujà, ˝e nawet jeÊli mamy dobry charakter, to czynniki, których nie jes-

teÊmy Êwiadomi, mogà wp∏ywaç na nasze decyzje i zachowanie, powiedzia∏a Kristin Smith-Crowe, wspó∏autorka badaƒ i wyk∏adowca zarzàdzania na David Eccles School of Business na Uniwersytecie w Utah. I FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

W 2001 r. odkryli to w∏oscy naukowcy, którzy badali, jaki jest wp∏yw cyklu menstruacyjnego na w´ch. Okaza∏o si´, ˝e w´ch jest najwra˝liwszy w okresie owulacji, czyli w czasie, gdy

I Pieniądze zaślepiają człowieka i przestawiają jego kompas moralny na nieetyczne decyzje

GDY WYDAJE SIĘ, ŻE ŚWIAT JEST INNY ie każde naruszenie postrzegania jest nieszkodliwe. Do negatywnych zaburzeń postrzegania rzeczywistości należą halucynacje. Towarzyszą szeregowi chorób psychicznych, takich jak schizofrenia, ale mogą też wystąpić w chorobach ośrodkowego układu nerwowego, np. epilepsji, nowotworach, czy problemach naczyniowych,

46 l 21.WIEK l grudzień 2014

zmianach neurodegeneratywnych lub stanach pourazowych. Halucynacje mogą być również wywoływane przez wiele substancji chemicznych od narkotyków aż po niektóre leki. W przypadku iluzji zaburzenie

postrzegania polega na nieprawidłowej interpretacji realnego bodźca przez zmysły, halucynacje występują również w stanie obudzenia, ale spowodowane są przez nieistniejący bodziec. Człowiek uważa halu-

cynacje za rzeczywistość i jeśli po zakończeniu przewidzeń nie uda się go przekonać, że była to halucynacja, może cały czas żyć w ułudzie. W wypadku pseudohalucynacji, która powstaje w ten sam sposób co halucynacja, ale bez bodźca zewnętrznego, człowiek lokalizuje omam we wnętrzu

44_47_12_21ST_REALITA.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

16.10.2014

16:01

Page 47

STĘPIA 9. HAMBURGER NASZE POCZUCIE PIĘKNA CO: po zjedzeniu fast foodu sztuka wydaje się nudna BADANIE: Kanada niewalajàcy zapach frytek z restauracji typu fast food mo˝e zag∏uszyç woƒ ró˝y, przynajmniej tak wynika z ubieg∏orocznych badaƒ, przeprowadzonych przez naukowców

SERIALE ZMIENIAJĄ POSTRZEGANIE KOBIET

10.

CO: telewizja tworzy seksistów BADANIE: USA ziÊ nie powinno si´ obnosiç ze zdaniem, ˝e kobieta ma siedzieç kuchni i jest mniej wartoÊciowa od m´˝czyzny. Badanie, przeprowadzone w 2012 r. przez Christophera J. Fergusona z Texas A&M International University, pokaza∏o jednak, ˝e wystarczy

własnego ciała. Halucynacje możemy podzielić zależnie od stopnia złożoności na elementarne (pochodzące z jednego zmysłu) i kombinowane (pochodzące z kilku zmysłów na raz). Halucynacje elementarne dzielą się na wzrokowe (tzw. fotomaty, np. błysk), słuchowe (akoazmaty – proste dźwięki, szmery, wystrzał oraz fonematy – powta-

I Jedzenie w fast foodach sprawia, że trudno nam czerpać radość z drobnych życiowych przyjemności i szeroko pojętej sztuki

z University of Toronto. Badacze sprawdzali, dlaczego Amerykanie, którzy choç zyskali wi´cej wolnego czasu, nie sà o wiele szcz´Êliwsi. Eksperyment opiera∏ si´ na za∏o˝eniu, ˝e nowoczesne udogodnienia, które majà oszcz´dziç nasz czas, w rzeczywistoÊci czynià nas o wiele bardziej niecierpliwymi i dlatego trudniej nam doceniç ma∏e chwile radoÊci. Naukowcy skupili si´ na typowym

jeden odcinek ulubionego serialu i nasze postrzeganie kobiet zostanie delikatnie zaburzone.

PRZEDE WSZYSTKIM POZY T YWNIE Podczas eksperymentu 150 studentów oglàda∏o seriale, ukazujàce kobiety w bardzo ró˝nym Êwietle. W The Horror Show pasywna bohaterka zosta∏a zgwa∏cona, w odcinku Kochanych k∏opotów motywem by∏a kontrola, a w Buffy: Postrach wampirów g∏ówna bohaterka to silna kobieta i przywódca.

o wiele mniejszà przyjemnoÊç z krajobrazów, ni˝ ci, którzy nie widzieli zdj´ç jedzenia. Podobne wyniki uzyskano w drugiej grupie, której puszczano arie operowe. Wed∏ug autorów badaƒ prawdopodobnie dzieje si´ tak dlatego, ˝e nasz umys∏ ∏àczy praktyczne rzeczy, takie jak fast food, z niecierpliwoÊcià, i przez to mamy uczucie, ˝e brak nam czasu na tak b∏ahe rzeczy, jak twórczoÊç artystyczna. I

I Telemaniacy postrzegają kobiety przez pryzmat postaci serialowych, takich jak Buffy z serialu Buffy: Postrach wampirów

Nast´pnie studenci odpowiadali na pytania, dotyczàce ich

rzające się dźwięki), węchowe (olfakcja – jeden bodziec węchowy, np. spalona guma), smakowe (np. jedno wrażenie smakowe).

halucynacje, w których mogą występować urojone osoby i całe sceny.

Urojenia paranoiczne to sieć powiązanych halucynacji, które łączą się z osobowością chorego. Jedna halucynacja wynika z drugiej. Są to bardzo złożone

Specyficznym rodzajem zaburzeń postrzegania są zaburzenia psychosensoryczne, w których zakłócone jest nie

zdania na temat roli m´˝czyzny i kobiety. Badanie pokaza∏o, ˝e respondenci, którzy oglàdali w serialu pasywne kobiety, mieli tendencj´ do postrzegania kobiet jako pasywne ofiary. Natomiast ci, którzy widzieli w serialach inne postawy, nie przejawiali podobnej tendencji. Ferguson uwa˝a, ˝e dlatego w∏aÊnie walka z negatywnymi stereotypami wymaga przedstawiania kobiet w pozytywnym Êwietle, nawet jeÊli w fabule pojawia si´ seksualnoÊç czy gwa∏t. I JAROSŁAW PIOTROWSKI

samo rozpoznawanie, ale sposób interpretacji bodźców. Może chodzić o zaburzenia postrzegania własnego ciała, zmiany percepcji otoczenia, kształtu przedmiotów oraz przestrzeni i czasu. I

grudzień 2014 l 21.WIEK l 47

ILUSTRACJA: WWW.PHOTOSHOPCREATIVE.CO

∏àczne spo˝ycie kofeiny, nie tylko w kawie, lecz tak˝e w innych produktach spo˝ywczych, np. herbacie, bezalkoholowych napojach energetycznych czy czekoladzie. Okaza∏o si´, ˝e ryzyko samobójstwa wÊród doros∏ych, którzy dziennie pijà kilka fili˝anek kawy z kofeinà, by∏o niemal˝e dwukrotnie mniejsze, ni˝ u osób, które pi∏y kaw´ bezkofeinowà, bardzo ma∏o kawy lub w ogóle nie spo˝ywa∏y tego napoju. Niemniej jednak jak w wielu przypadkach aktualne jest z∏ote has∏o „wszystko z umiarem”. Trzy fili˝anki kawy dziennie (ok. 400 mg kofeiny) majà ju˝ bardzo niewielki wp∏yw na psychik´ cz∏owieka. Inne rozbudowane badania, przeprowadzone w 2000 r. przez naukowców z University of Eastern Finland, pokaza∏y, ˝e picie powy˝ej siedmiu fili˝anek kawy dziennie zwi´ksza ryzyko samobójstwa lub samookaleczenia. I

Naukowcy w szybkim tempie pokazywali badanym fotografie fast foodów, a nast´pnie zdj´cia pi´knych krajobrazów. Uczestnicy mieli oceniç, które zdj´cia by∏y dla nich pi´kniejsze. Prawie bez wyjàtku ci, którzy na krótko przed tym widzieli fast food, czerpali

FOTO: MAXWELL PHOTO

I Umiarkowane picie kawy działa jak lek antydepresyjny i poprawia humor

NIECIERPLIWOŚĆ JEST PRAKT YCZNA?

FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

amerykaƒskim symbolu kultury niecierpliwoÊci, czyli na fast foodzie.

48_50_12_21ST_FAQ.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

16.10.2014

16:37

Page 48

Mam 3-letniego syna, któremu ciągle zmienia się kolor oczu. Raz barwa jego oczu jest jasnoniebieska, kiedy indziej szara. Czy to możliwe, że odpowiada za to jakiś osobny gen?

FOTO: WWW.CNJTC.COM

Pytajcie o wszystko, czego chcielibyście się dowiedzieć. We współpracy z ekspertami wielu specjalności postaramy się udzielić Wam jak najtrafniejszych odpowiedzi. Czekamy na listy: 21.WIEK, Amconex, ul. Banderii 4, lok. 162 01-302 Warszawa, redakcja@21wiek.com.pl. Z wielkiej liczby pytań, które przychodzą do naszej redakcji, wybieramy zawsze te najciekawsze dla naszych Czytelników.

FOTO: WWW.ALLKOALAS.COM

FAQ | WY PYTACIE, MY ODPOWIADAMY

Czy istnieją zwierzęta, które mają odciski palców podobne do ludzkich?

ANNA, WARSZAWA

a kolor oczu odpowiada tęczówka, która składa się z włókienek mięśniowych i jest pokryta pigmentem. Pośrodku znajduje się mały otwór – źrenica. Mięśnie w tęczówce kurczą się i rozkurczają. Kurczenie się i rozkurczanie tęczówki w pewnym stopniu zmienia kolor oczu, ponieważ wpływa na gęstość rozmieszczenia pigmentu na tęczówce. Może się zdarzyć, że szaroniebieskie oczy raz wydają nam się szare, a raz – niebieskie.

KRZYŚ, E-MAIL

dciski palców posiada bardzo mała liczba gatunków zwierząt. Według naukowców jest to biomechaniczna adaptacja czubków palców do potrzeby chwytania przedmiotów. Tę cechę ewolucyjną posiadają oczywiście szympansy, orangutany i goryle, które są naszymi najbliższymi krewnymi w królestwie

FOTO: WORDPRESS.COM

W mediach często słyszę o genetycznie zmodyfikowanych roślinach i o tym, że są szkodliwe dla organizmu. Moglibyście wyjaśnić jak i dlaczego powstaje modyfikacja genetyczna?

FOTO: BIOQUELL

MARCIN, E-MAIL

enetyczna modyfikacja roślin zawsze oznacza zmianę DNA, której nie można byłoby osiągnąć w naturalny sposób, taki jak krzyżowanie z inną rośliną. Modyfikacje genetyczne roślin uprawnych mogą przebiegać na dwa sposoby: przez umieszczenie obcego DNA w komórce lub przez usunięcie części DNA z dziedzicznego materiału komórki. Celem jest uzyskanie odporniejszych roślin i plonów. Uprawia się np. genetycznie modyfikowane zboża, kukurydzę i ziemniaki. I

Wnuczka często cierpi na biegunkę. Córka mówi, że według lekarza to normalne. Nie pamiętam nic takiego u swoich dzieci. Czy to naprawdę w powietrzu jest dziś więcej wirusów? BOGUMIŁA, SZCZYTNO

ksperci rzeczywiście potwierdzają, że w ostatnich latach dochodzi do większego występowania rotawirusów, które są obecnie najczęstszą przyczyną długotrwałych biegunek u dzieci do 5. roku życia. Szacuje się, że współcześnie istnieją ponad 42 różne typy rotawirusów, których występowanie uzależnione jest od rejonu geograficznego. Ponad 91% infekcji rotawirusowych w Europie wywoływanych jest przez 5 typów rotawirusów, które pojawiają się najczęściej od listopada do maja. I

FOTO: BOGDAN WANKOWICZ

48 l 21.WIEK l grudzień 2014

zwierząt. Ku wielkiemu zaskoczeniu odciski palców najbardziej podobne do ludzkich ma australijski torbacz, koala (Phascolarctos cinereus). Jego przodek oddzielił się od naszego przodka 70 mln lat temu. Odciski palców ludzi i koali są tak podobne, że praktycznie nie można ich rozróżnić pod mikroskopem. I

Ciekawi mnie, co to jest kwaśny deszcz i jak powstaje? MAKS, E-MAIL

waśny deszcz to ogólna nazwa na opady z wysokim wskaźnikiem kwasowości. Jest to bardzo słaby roztwór kwasu siarkowego, który powstaje w momencie, gdy kwasowe gazy (tlenki azotu i tlenki siarki, obecne w zanieczyszczonym powietrzu) łączą się z parą wodną i tlenem, a potem spadają na ziemię w postaci opadów. I

48_50_12_21ST_FAQ.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

16.10.2014

16:37

Page 49

Jak i kiedy powstały krążki hokejowe? LUDWIK, E-MAIL

hokeja grano już w XIX w. za pomocą gumowych piłeczek, ale także metalowych puszek czy zamarzniętych odchodów końskich. Dopiero pod koniec lat 70. XIX w. pojawia się krążek z drewna i gumy, który pierwotnie był kwadratowy. Pierwszy gumowy krążek powstał w latach 80. w kanadyjskim

FOTO: CC BY-SA 2.0

Z wycieczek do lasu często wracam z kleszczami, które przytwierdziły mi się do skóry. Jakie jest prawdopodobieństwo, że są zarażone boreliozą? Jeśli kleszcz ma boreliozę, czy automatycznie mnie zaraża?

FOTO: FLICKR.COM

klubie Victoria Hockey Club of Montreal. Podstawą była gumowa piłka,

którą okrojono do kształtu krążka. Dzisiejsze krążki są produkowane z wulkanizowanego kauczuku w temperaturach ponad 150°C i pod ciśnieniem kilkuset atmosfer. Mają 3 cale (76,2 mm) średnicy i grubość 1 cala (25,4 mm). Ich masa w zależności od przeznaczenia wynosi od 156 do 170 g. I

Słyszałem o możliwości transplantacji zębów. Czy naprawdę istnieje coś takiego? DOMINIK, E-MAIL

JANINA, E-MAIL

etoda ta rzeczywiście istnieje, chociaż na razie nie jest rozpowszechniona w Polsce. W praktyce jest to forma autoprzeszczepu, czyli przeniesienia jednego zęba na inne miejsce w jamie gębowej tego samego człowieka. Najczęściej do tego celu wykorzystuje się zęby z tylnej części szczęki, np. zęby mądrości, które mogą bez problemów zastąpić niektóre z trzonowców przednich. Istnieje tylko jeden warunek – przeszczepiany ząb musi być całkowicie zdrowy, bez próchnicy i plomb. I

leszczy zainfekowanych boreliozą jest ok. 15%. Nawet gdy ukąsi nas zainfekowany kleszcz, nie jest to powód do paniki. Do przeniesienia choroby dojdzie zaledwie w 2–4% przypadków. Prawdopodobieństwo zakażenia rośnie z czasem wczepienia kleszcza. Im wcześniej usuniemy kleszcza, tym lepiej. I

Ile waży słoń? KAMIL, E-MAIL

łoń jest obecnie najcięższym zwierzęciem lądowym. Po narodzeniu waży ok. 100 kg, w dorosłości ponad 10 tys. kg. Spożywa od 100 do 320 kg pożywienia dziennie. I FOTO: TOMÁŠ PETR

FOTO: NASA

FOTO: WES ORY

Chciałabym się dowiedzieć czy benzydamina w lekach jest bezpieczna dla najmłodszych dzieci? Co mogę podać dziecku na ból gardła? ANNA, ZIELONA GÓRA

enzydamina ma szerokie spektrum działania. Wykazuje właściwości przeciwzapalne, przeciwbólowe, antyseptyczne oraz miejscowo znieczulające. Ta kompleksowość jest atutem wśród substancji używanych do produkcji leków na ból gardła. Skuteczne działanie przyniesie Tantum Verde, które dzięki zawartości benzydaminy wykazuje działanie przeciwbólowe, zmniejsza zaczerwienie i obrzęk wywołane infekcjami wirusowymi i bakteryjnymi. Lek ten jest dobrze tolerowany i szybko przenika do miejsca objętego stanem zapalnym. Przy miejscowej aplikacji preparatu przenikanie substancji czynnej do krwiobiegu ograniczone jest do minimum – dlatego też nie wykazuje działania ogólnoustrojowego. Aerozol może być stosowany u dzieci poniżej 6 roku życia! Sprawdza się doskonale u maluchów, które nie opanowały jeszcze umiejętności ssania pastylki (1 dawka leku już na 4 kg masy ciała!). Dodatkowo opatentowany, wysokiej jakości aplikator zapewnia szybkie i bezpieczne podanie leku bezpośrednio do źródła bólu – miejsca zapalenia! I

Która piosenka jako pierwsza była wysyłana z kosmosu? ANIA, E-MAIL

ierwszą piosenką, która zabrzmiała z kosmosu, była popularna piosenka bożonarodzeniowa Jingle Bells (Pada śnieg). Miało to miejsce 16 grudnia 1965 r. podczas amerykańskiej misji Gemini 6. Astronauci Tom Stafford i Wally Schirra najpierw dla żartu wysłali centrum kontroli lotów wiadomość, że nad biegunem polarnym widzą obiekt o bardzo niskiej orbicie, który leci z północy na południe, i ubarwili ten komunikat melodią z harmonijki, którą przemycili na pokład. Melodią tą była zaimprowizowana wersja Jingle Bells. I

grudzień 2014 l 21.WIEK l 49

48_50_12_21ST_FAQ.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

16.10.2014

16:37

Page 50

Słyszałem, że viagra powoduje daltonizm. Czy moi koledzy robią sobie ze mnie żarty przy piwie, czy to prawda?

Który gatunek zwierząt ma najdłuższą ciążę? MONIKA, E-MAIL

MICHAŁ, E-MAIL

cie poniżej), 12-centymetrowy płaz, który żyje wyłącznie w centralnych i wschodnich Alpach. Na wysokości 650–1000 m n.p.m.

jego ciąża trwa 2 lata, a na wysokości 1400– 1700 m n.p.m. – aż 3 lata. Z ssaków najdłużej w ciąży są słonie – aż 2 lata.I

ednym ze skutków ubocznych viagry może być chwilowy wpływ na nerwy wzrokowe, który może powodować krótkotrwałe zaburzenia widzenia. Najczęściej chodzi o zmniejszone postrzeganie kolorów niebieskiego i zielonego. I FOTO: BUNDESARCHIV

Czy wiadomo, ile niemieckich Dlaczego Microsoft dodał myśliwców Focke Wulf do Windowsa grę Solitaire? Fw 190 wyprodukowano w czasie II wojny światowej? Przecież to pożeracz czasu, ADA, TYCHY który odciąga człowieka o końca wojny wyprodukowano od obowiązków.

ok. 20 tys. egzemplarzy tego jednoosobowego myśliwca (włącznie z 6 tys. samolotów w wersji myśliwsko-bombowej). Samoloty oznaczone były literami od A do G. I

JAKUB, ZIELONKA

zacuje się, że zaledwie 3% wód ziemskich to wody słodkie, pozostałe 97% przypada na wodę morską. Z tej niewielkiej ilości wody słodkiej aż 68,7% uwięzione jest w lodowcach, a powierzchniowa woda w jeziorach, rzekach, potokach i stawach stanowi zaledwie 0,3% światowych zasobów wody słodkiej. I

50 l 21.WIEK l grudzień 2014

FOTO: PETER MUKHERJEE

FOTO: HD WALPER

ANNA, ŁAZY

rzyjmuje się, że szachy powstały pod nazwą czaturanga w latach 280–550 n.e. w Indiach wschodnich, w królestwie Guptów. Ok. 600 r. przedostają się do sąsiedniej Persji, w której są udoskonalone do gry szatrandż. Dzięki Arabom gra przybywa do Europy, gdzie w XV w. powstają z niej współczesne szachy. Ze względu na perskie pochodzenie zachowała się też perska terminologia. Szach to perski wyraz oznaczający króla, a szach mat oznacza „król zmarł”. I

olitaire, czyli pasjans pojawił się pod nazwą FreeCell w wersji Windows 3.0, która ukazała się 22 maja 1990 r. Celem gry było nauczenie ludzi obsługi myszy, ponieważ jest to umiejętność

ILUSTRACJA: U FOTO 21

Jaki jest stosunek wody słodkiej do całkowitej ilości wody na Ziemi?

Co oznacza wyrażenie szach-mat kończące grę w szachy?

JANUSZ, E-MAIL

niezbędna do sterowania Windowsem i innymi programami. Komputerowy pasjans FreeCell jest jednak jeszcze starszy. W 1978 r. w języku TUTOR zaprogramował go Paul Alfille. Był on przeznaczony do edukacyjnego systemu komputerowego PLATO, który był wyposażony w monochromatyczny ekran o rozdzielczości 512 x 512 pikseli. I

STANISŁAW GAJDA

płaszczaka (Chlamydoselachus anguineus, zdjęcie u góry), prymitywnego rekina głębokomorskiego, który mieszka na otwartym morzu we wschodnim Atlantyku, południowozachodniej części Oceanu Indyjskiego oraz w zachodnim i wschodnim Oceanie Spokojnym, ciąża trwa aż 3,5 roku. Ze zwierząt lądowych rekordzistą jest salamandra czarna (Salamandra atra, zdję-

FOTO: WWW.NBCNEWS.COM

FOTO: CC BY-SA 3.0 I NATURFOTOGRAFEN

FAQ | WY PYTACIE, MY ODPOWIADAMY

51_58_12_21ST_SPECIAL.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

16.10.2014

16:21

Page 51

I Wyglądem przypomina minę morską. I tak też działa – wirus HIV

AIDS: epidemia współczesności 5 czerwca 1981 r. wydawał się całkiem zwyczajny. W Polsce doszło do tragicznego wypadku, w którym zderzyły się dwa pociągi. 25 osób straciło życie. W Czechosłowacji odbywały się wybory i nikt nie wątpił, że władzę utrzymają komuniści z 99,9% poparcia. Amerykański prezydent Ronald Reagan przyjmował francuskiego ministra spraw zagranicznych.

czasopiśmie specjalistycznym, wydawanym przez Centrum Zwalczania i Zapobiegania Chorobom (CDC) w Atlancie, ukazał się niepozorny artykuł amerykańskiego lekarza Michaela Gottlieba (ur. 1947) zatytułowany Pneumocystis Pneumonia

– Los Angeles („Pneumocystoza – Los Angeles”).

TAJEMNICZA CHOROBA Gottlieb opisywał w nim zagadkową chorobę, która szerzyła się wśród FOTO: GNU

ILUSTRACJA: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

EKSTRA | ZDROWIE

AIDS W POLSCE ekarze w Polsce w 2013 r. wykryli zakażenie wirusem HIV u ok. 1100 nowych pacjentów. Zakażonych wprawdzie ubyło od 2011 r., ale nieznacznie. Natomiast od 2002 r. w Polsce odnotowano dwukrotny wzrost liczby zakażeń wirusem HIV. Liczba zakażonych rośnie z każdym rokiem.

W latach 2011–2012 zmniejszyła się liczba chorych na AIDS z ponad 1100 na niecałe 1000 rocznie, a w ubiegłym

roku zmarło ponad 250 chorych na AIDS. Najwięcej nowych przypadków zakażeń wirusem HIV wykrywanych jest w województwie mazowieckim (ok. 240 przypadków) oraz w województwie dolnośląskim (ok. 120 przypadków). Najczęściej HIV wykrywano u mężczyzn w wieku od 30 do 39 lat. Według ekspertów Polska należy do krajów

z niskim rozpowszechnieniem wirusa HIV, jednak należy pamiętać o możliwym wzroście zachorowań. Przedstawiciele organizacji non-profit i lekarze ostrzegają, że zmniejszył się strach przed chorobą i ludzie przestali się przed nią chronić. I

grudzień 2014 l 21.WIEK l 51

51_58_12_21ST_SPECIAL.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

16.10.2014

16:21

Page 52

FOTO: MICHEL CLEMENT

EKSTRA | ZDROWIE W 1982 r. świat po raz pierwszy usłyszał złowieszcze litery – AIDS.

WYKRY TO SPRAWCĘ

społeczności homoseksualnej w Los Angeles. Objawiała się głównie zapaleniem płuc i była śmiertelna. Lekarz opisał przypadki pięciu mężczyzn w wieku od 29 do 36 lat, którzy mieli problemy z układem immunologicznym. Dwóch z badanych zmarło przed publikacją artykułu. Jeszcze przed tym nowojorski lekarz Alvin Friedman-Kein zauważył wyjątkowe zjawisko. Na jego oddział, niezależnie od siebie, trafili dwaj pacjenci z dziwną chorobą skórną. Oba przypadki miały jednak ze sobą coś wspólnego – pacjenci przyznali się do uprawiania swobodnego życia seksualnego i zażywania narkotyków.

CO SIĘ DZIEJE? Równocześnie lekarze w Atlancie wykrywali u homoseksualnych mężczyzn częste przypadki żółtaczki i rzeżączki. James Curran, jeden z naukowców z Centrum Zwalczania i Zapobiegania Chorobom, otrzymał do zrecenzowania artykuł Gottlieba. Natychmiast uświadomił sobie, że opisane przypadki są niewiarygodnie podobne do tych, które musi rozwiązywać ze swoim zespołem. Curran wspominał później: Ten artykuł otworzył nam oczy. Szybko doszliśmy do wniosku, że w przypadku zapalenia płuc mogłoby chodzić o przenoszenie drogą płciową. Badacze rozpoczęli akcje dalszego badania choroby i rzeczywiście odkryli, że przenosi się drogą płciową. Choroba otrzymała najpierw nazwę „zapalenie płuc homoseksualistów”.

52 l 21.WIEK l grudzień 2014

CORAZ WIĘCEJ PRZYPADKÓW... Okazało się jednak, że choroba objawia się również innymi typami infekcji. U homoseksualistów pojawiała się gorączka, powiększenie węzłów chłonnych oraz infekcje mózgu. Wszystko wskazywało na to, że pacjenci mieli problemy z układem odpornościowym. Liczba przypadków rosła w zastraszającym tempie. Wydawało się, że choroba dotyka wyłącznie homoseksualistów, ale wkrótce światem wstrząsnęły nowe informacje. Na początku lat 80. do USA przybywały tłumy imigrantów z Haiti. Pojawiła się druga grupa ryzyka – zakażone kobiety. Nowa choroba przenikła poza tęczową społeczność. Trzecią grupę ryzyka stworzyły osoby zażywające heroinę.

I Pierwsze objawy zakażenia wirusem HIV mogą pojawić się już po dwóch tygodniach

ROZPRZESTRZENIANIE SIĘ HIV NA ŚWIECIE PONIŻEJ 0,1% MIESZKAŃCÓW: Czechy, Słowacja, Finlandia, Chorwacja, Mongolia, Japonia, Korea Południowa, Nowa Zelandia 0,1–0,5% MIESZKAŃCÓW: Polska, Europa Zachodnia i Południowa, Szwecja, Norwegia, Islandia, Litwa, Bałkany, Kanada, Meksyk, Australia, Brazylia, Argentyna, Środkowy Wschód, Indie, Chiny 0,5–1% MIESZKAŃCÓW: USA, Łotwa, Portugalia,

Wietnam, Kolumbia, Wenezuela, Chile 1–2% MIESZKAŃCÓW: Rosja, Ukraina, Estonia, Tajlandia, Panama, Etiopia 2–5% MIESZKAŃCÓW: Afryka Równikowa 5–10% MIESZKAŃCÓW: Uganda, Kenia, Tanzania

10–15% MIESZKAŃCÓW: Zambia, Mozambik, Zimbabwe, Namibia 15–20% MIESZKAŃCÓW: Republika Południowej Afryki PONAD 20% MIESZKAŃCÓW: Lesotho, Suazi, Botswana I

MAPA: WIKIMEDIA.ORG

I Luc Montagnier, Françoise Barré-Sinoussi i Jean-Claude Chermann przeszli do historii nauki dzięki temu, że jako pierwsi wyizolowali wirus HIV

FOTO: ALEXEY KASHPERSKY

AIDS to skrót angielskich wyrazów Acquired Immune Deficiency Syndrome, czyli zespół nabytego niedoboru odporności. Naukowcy znaleźli sprawcę zagadkowej choroby 20 stycznia 1983 r. Francuscy badacze Luc Montagnier, Françoise Barré-Sinoussi i Jean-Claude Chermann z Instytutu Pasteura wyizolowali wirus, który powoduje AIDS. Cztery miesiące później nazwali swoje odkrycie human immunodeficiency virus, w skrócie HIV, a po polsku ludzki wirus niedoboru odporności. W 2008 r. Barré-Sinoussi i Montagnier otrzymali za swoje odkrycie Nagrodę Nobla w dziedzinie fizjologii i medycyny. W 1983 r. Stany Zjednoczone ogłosiły, że na tajemniczą chorobę zmarło 900 osób. Choroba rozprzestrzeniała się do innych krajów i zaczęto mówić

JEDYNKA I DWÓJKA IV występuje w dwóch typach: HIV-1 (na ilustracji czerwony) i HIV-2 (na ilustracji niebieski). Oba typy różnią się składem struktury powierzchniowej. Różnią się także występowaniem geograficznym, chorobotwórczością, obrazem klinicznym i niektórymi cechami epidemiologicznymi. W Europie, Ameryce i Azji występuje przeważnie agresywniejszy HIV-1, HIV-2 został zlokalizowany głównie na zachodnim wybrzeżu Afryki.

Wirus HIV-2 z krajów europejskich został zarejestrowany wyłącznie w Portugalii. Właśnie ten kraj ma bardzo rozbudowane kontakty handlowe z Afryką Zachodnią, i dlatego HIV-2 dostał się do Portugalii przez marynarzy. Z Portugalii wirus HIV-2 przeniósł się również do Hiszpanii razem z portugalskimi robotnikami, ale nie rozszerzył się na inne kraje europejskie. I

16.10.2014

16:21

Page 53

FOTO: POLITIKEN.DK

ILUSTRACJA: NATURE.COM

51_58_12_21ST_SPECIAL.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

I Jedną z pierwszych grup społecznych, w której zaczął się rozprzestrzeniać HIV, byli narkomani zażywający heroinę

sławna osoba zmarła z powodu AIDS. Był o epidemii. Środowisko naukowe to aktor Rock Hudson. i społeczeństwo zadawały ważne Rok później w USA zaprezentowano pytania: Czy choroba jest uleczalna? pierwszy lek, który Jak chronić się przed FOTO: SILVER SCREEN COLLECTION spowalniał wyniszczanie wirusem? Skąd się organizmu przez wirus. wziął? Jednak eksperci Nazywał się azydotymidyna ciągle nie mieli na nie i jest wykorzystywany do odpowiedzi... dziś. Wirus rozprzestrzeniał się po całym świecie, nie MY TEŻ NIE stanowiła dla niego ZDOŁALIŚMY SIĘ przeszkody również żelazna OBRONIĆ kurtyna, dzieląca Zachód i Wschód. Immunolodzy byli zakłopotani, ale udało Pierwszą znaną ofiaim się dokonać kilku JAK PRZENOSI SIĘ rą choroby AIDS był odkryć. W 1985 r. stworzyli WIRUS? aktor Rock Hudson pierwszy test na obecność wirusa w organizmie. Z czasem odkryto, że za Rozróżniono typy HIV-1 wszystko odpowiadają wydzieliny ciała. i HIV-2 (patrz ramka). W 1985 r. pierwsza Właśnie w nich wylęga się wirus HIV.

Niemało ludzi zaraziło się wirusem podczas transfuzji krwi. Kolejną drogą zakażenia jest przeniesienie z matki na płód. Wirus szerzył się także wśród narkomanów, którzy pożyczali sobie wzajemnie strzykawki z zakażonymi igłami. HIV najbardziej rozprzestrzeniał się przez stosunki płciowe bez zabezpieczeń. Wirus zagnieżdża się nie tylko we krwi, ale także w spermie i wydzielinie z pochwy. Często znajduje się również w płynie mózgowo-rdzeniowym. Natomiast we łzach i w pocie jego koncentracja jest na tyle mała, że ryzyko zakażenia tą drogą jest wykluczone. Pod koniec lat 80. naukowcy podali kilka uspokajających wiadomości: HIV nie rozprzestrzenia się podczas zwykłych kontaktów ani drogą kropelkową. Nawet ukąszenie owada nie ma fatalnych

grudzień 2014 l 21.WIEK l 53

51_58_12_21ST_SPECIAL.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

16.10.2014

16:21

Page 54

gdyż męskie nasienie zawiera dużą liczbę cząsteczek wirusa i łatwo infekuje komórki błonowe żeńskich narządów płciowych. Do zakażenia wirusem HIV potrzebna jest jednak jego wysoka koncentracja. Dlatego okazało się, że prostytutki nie są najważniejszym ogniwem w procesie rozprzestrzeniania się HIV/AIDS, chociaż stanowią oczywiście realne zagrożenie.

ZAGROŻENI HOMOSEKSUALIŚCI Jeśli chodzi o przenoszenie drogą płciową, okazało się, że homoseksualny transfer HIV jest o wiele łatwiejszy niż przeniesienie heteroseksualne. Wynika to z odmiennego wyglądu tych dwóch rodzajów stosunku. Stosunek homoseksualny to przede wszystkim seks analny. Błona jelitowa jest zaś bardzo bogata w komórki podatne na zainfekowanie wirusem HIV, ponadto stosunek bywa często połączony z krwawieniem, przez co jest bardzo ryzykowny, bo HIV łatwo może przenieść się na nowego gospodarza. Wydzielina z pochwy i żeńskich narządów płciowych zawiera stosunkowo

GOŚĆ Z AFRYKAŃSKICH LASÓW

FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

Skąd zatem wziął się ten wirus? Jego ojczyzną są niedostępne afrykańskie lasy deszczowe. Ostatnie badania pokazują, że przeniósł się na ludzi z szympansów w Kamerunie. Zespół badaczy z University of Birmingham zbadał

szympansie odchody i znalazł w nich przeciwciała wirusa SIV, który jest spokrewniony z HIV. W 34 przypadkach znalezione przeciwciała reagowały z antygenem wirusa HIV-1, który wywołuje u człowieka chorobę AIDS. Do przeniesienia na człowieka doszło najwyraźniej już na początku ubiegłego wieku. Amerykanie odkryli niedawno, kiedy infekcja po raz pierwszy pojawiła się w Stanach Zjednoczonych. Biolog ewolucyjny Michael Worobey z Uniwersytetu Arizony twierdził, że AIDS krążył po USA już na 10 lat przed jego opisaniem. Według Worobeya pierwszy nosiciel wirusa HIV pojawił się w USA w 1969 r. i przybył z Haiti. Do tego wniosku doszedł za pomocą analizy genetycznej i rekonstrukcji drogi śmiertelnego wirusa. Na Haiti wirus HIV przybył trzy lata wcześniej z Afryki. FOTO: MARTYN COLBECK

skutków, ponieważ wirus nie przeżyje np. w organizmie komara.

FOTO: NOW PEER RESEARCH PROGRAMME

EKSTRA | ZDROWIE

I Na początku naukowcy podejrzewali, że wirus HIV atakuje wyłącznie homoseksualistów. Okazało się jednak, że wirus szerzy się przez wydzieliny ciała praktycznie wszędzie

FOTO: WWW.CITELIGHTER.COM I CLAUDIO EDINGER

niewiele komórek zainfekowanych wirusem HIV, dlatego stosunek per vaginam jest dla mężczyzn mniej niebezpieczny. Zakażenie kobiety jest o wiele bardziej prawdopodobne,

I Homoseksualiści są jedną z najbardziej zagrożonych grup

I Ostatnie badania pokazują, że wirus HIV przeniósł się na człowieka w wyniku spożywania szympansiego mięsa

ZNANE OSOBY Z WIRUSEM HIV WE KRWI ARTHUR ASHE (1943–1993) – pierwszy czarnoskóry zwycięzca Wimbledonu, następnie aktywista społeczny. Zaraził się wirusem w wyniku transfuzji krwi podczas operacji serca w 1983 roku. ISAAC ASIMOV (1920–1992) – słynny autor literatury fantastycznonaukowej i twórca zasad robotyki zakaził się podczas transfuzji przy operacji serca.

54 l 21.WIEK l grudzień 2014

ALTHEA LEASURE FLYNT (1953–1987) – żona pornomagnata Larry’ego Flynta i współwydawca czasopisma Hustler. Mimo że zażywała narkotyki, oficjalnie zakaziła się wirusem podczas transfuzji krwi przy histerektomii (operacji usunięcia macicy).

z ważniejszych aktywistów lat 60. i 70. XX w. Prawdopodobnie zakaził się wirusem HIV w czasie pobytu w Stanach Zjednoczonych, gdzie utrzymywał kontakty ze społecznością homoseksualną w San Francisco.

MICHEL FOUCAULT (1926– 1984) – francuski filozof, postmodernista i jeden

KEITH HARING (1958–1990) – nowojorski artysta nurtów pop-art i street art.

ANDY BELL (ur. 1964) – piosenkarz, członek popowego duetu Erasure przyznał się do choroby w 1998 r.

OFRA HAZA (1957–2000) – izraelska piosenkarka i aktorka, która zasłynęła również poza granicami swojej ojczyzny. Zakaziła się od męża. ROCK HUDSON (1925–1985) – hollywoodzka gwiazda filmowa. Był pierwszym amerykańskim celebrytą, który przyznał, że jest zakażony wirusem HIV, którym najprawdopodobniej zaraził się podczas stosunku homoseksualnego. EARVIN „MAGIC“ JOHNSON (ur. 1959) – jeden z najlepszych

SZTUCZNY WIRUS MADE IN USA?

NOWA BROŃ WIRUSA owy i agresywniejszy szczep wirusa HIV, który wywołuje o wiele szybszy rozwój choroby AIDS, został odkryty przez badaczy szwedzkich w Afryce Zachodniej. Nowy szczep wirusa oznaczony A3/01 jest połączeniem dwóch najczęstszych typów HIV w państwie afrykańskim Gwinea

16.10.2014

16:21

Page 55

zagrożony jest układ nerwowy wirus atakuje siatkówkę, człowiek może oślepnąć

Główne objawy AIDS

na skórze pojawiają się wykwity i guzy

częste zapalenia płuc, nowotwory złośliwe

choroby przełyku i żołądka Bissau. Na razie odkryto go tylko w Afryce Zachodniej. U osób, które zakażą się nowym połączeniem wirusa, AIDS rozwija się do pięciu lat, czyli 2–2,5 roku wcześniej, niż u dotychczas znanych szczepów, mówi Angelica Palm, jedna z badaczy, zajmujących się wieloletnimi badaniami osób zakażonych wirusem HIV w Gwinei Bissau. Tzw. szczepy rekombinacyjne wirusów pochodzą od człowieka, który jest zakażony dwoma różnymi szczepami. Dochodzi wówczas do połączenia DNA i powstaje nowa postać wirusa. Istnieją badania, które wskazują, że gdy powstaje tzw. rekombinant, jest silniejszy lub agresywniejszy od swoich szczepów rodzicielskich, dodaje Palm. Wyniki badań ukazały się w czasopiśmie Journal of Infectious Diseases. I

koszykarzy w historii NBA, rozgrywający Los Angeles Lakers i członek koszykarskiego Dream Team na Igrzyskach Olimpijskich w Barcelonie. Zakażony podczas stosunku przez jedną ze swoich fanek. GREG LOUGANIS (ur. 1960) – czterokrotny mistrz olimpijski skoków do wody (1984, 1988). W 1994 r. przyznał się do ho-

moseksualizmu, rok później oznajmił, że jest zakażony wirusem HIV. FREDDIE MERCURY (1946– 1991) – wokalista zespołu Queen uzmysłowił Europejczykom zagrożenie chorobą AIDS, ponieważ jego śmierć była bardzo dokładnie opisana przez media. Wirusem HIV zaraził się przez swoje swobodne życie seksualne.

WŁADZIU VALENTINO LIBERACE (1951–1989) – amerykański artysta estradowy, pochodzenia polsko-włoskiego. Chociaż Liberace do końca życia nie przyznał się do homoseksualizmu, najprawdopodobniej zaraził się wirusem HIV podczas stosunku płciowego z mężczyzną. RUDOLF NURIEJEW (1938–1993) – rosyjski tancerz, solista baletu Teatru im. Kirowa w Leningradzie.

Podczas trasy w 1961 r. uciekł na Zachód. Był jednym z symboli końca zimnej wojny, gdy w 1989 r. Michał Gorbaczow zaprosił go do odwiedzenia Związku Radzieckiego. Wirusem HIV zaraził się od któregoś ze swoich męskich partnerów seksualnych. ANTHONY PERKINS (1932– 1992) – aktor amerykański, który najbardziej wsławił się rolą Normana Batesa w filmie Psychoza. Perkins twierdził, że nie zna źródła swojego zakażenia, ale mówiono o jego orientacji biseksualnej. I

grudzień 2014 l 21.WIEK l 55

FOTO: WWW.FANPOP.COM, FLICKR.COM I ARCHIVE.RU

FOTO: GFDL

Na różnych portalach internetowych szerzy się też teoria, że HIV powstał jako sztuczny wirus w tajnych laboratoriach amerykańskich. Jest to oczywiście nonsens. W czasie, w którym zaczął się szerzyć AIDS, naukowcy nie umieli jeszcze manipulować genami wirusów tak, aby móc stworzyć agresywny i niebezpieczny szczep.

ILUSTRACJA: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

51_58_12_21ST_SPECIAL.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

16.10.2014

16:21

Page 56

FOTO: ANNE MARIE FOX

EKSTRA | ZDROWIE

I Faza ostrej infekcji HIV jest niebezpieczna ze względu na wysokie ryzyko przeniesienia wirusa HIV podczas oddawania krwi, korzystania z wielorazowych strzykawek oraz podczas stosunku płciowego bez zabezpieczeń

WALKA W OKOPACH W 1993 r. zespół Instytutu Pasteura stworzył schemat mechanizmu infekowania układu odpornościowego przez wirus HIV. Cierpliwość wirusa jest niesamowita, cała walka przypomina z góry przesądzoną wojnę w okopach. Wirus HIV stopniowo napada komórki CD4+, które są odpowiedzialne za reakcję immunologiczną organizmu przy infekcji. Komórki te działają podobnie jak armia – jeden ze składników generalnego sztabu obrony ciała człowieka. Wirus niezauważenie przenika do ich jądra i przez jakiś czas pozostaje nieaktywny. Układ immunologiczny w tej chwili jest jeszcze w pełnej gotowości i wytwarza przeciwciała. Dlatego HIV nie spieszy się ze swoją akcją. Wyczekuje, aż z jego punktu widzenia sytuacja się uspokoi. W chwili, gdy organizm jest w jakiś sposób osłabiony, np. przez zwykłe przeziębienie, HIV wykonuje kolejny krok. Rozmnaża się do określonej liczby i przyjmuje pozycje.

kres inkubacji, od dostania się do komórki do pierwszych objawów klinicznych, charakteryzowanych jako ostra choroba retrowirusowa, wynosi średnio 3 tygodnie.

Bardzo często, nawet w literaturze medycznej, pojawia się błędna informacja, w której czasem inkubacji nazywana jest stosunkowo długa faza (według najnowszych odkryć aż 15 lat) bezobjawowa lub z minimalnymi objawami. Faza ta pojawia się po ostrej chorobie retrowirusowej i do dziś nie jest pewne, czy wszyscy zakażeni przechodzą do w pełni rozwiniętego stadium choroby AIDS. Znamy kilkadziesiąt przypadków osób, które po zakażeniu wirusem HIV żyły bez problemów ponad 15 lat. I

PRZEMÓWIŁY ARCHIWA Sprawa na jakiś czas ucichła, ale na Zachodzie AIDS stawał się coraz większym problemem. Wschodnioniemiecki biolog Jakob Segal opublikował kilka artykułów, w których twierdził, że wirus jednoznacznie pochodzi z Ameryki. Wschodnie tajne

56 l 21.WIEK l grudzień 2014

ILUSTRACJA: GNU

OKRES INKUBACJI AIDS

FOTO: LAB.UNI

Początków tej teorii spiskowej należy szukać w okresie zimnej wojny. Po raz pierwszy pojawiła się w 1983 r. w indyjskiej gazecie Patriot. Źródło, na które powołuje się autor, przypomina swoim stylem retorycznym artykuły drukowane w komunistycznej gazecie Prawda, wychodzącej w Związku Radzieckim.

I Aby test był wiarygodny, należy odczekać przede wszystkim dwa miesiące po ryzykownym zachowaniu

służby postarały się o to, aby nieprawdziwe informacje dostały się również za żelazna kurtynę. Zyskały tam wielką popularność i wiele osób wierzy w nie do dziś. Sytuacja została wyjaśniona po częściowym otwarciu archiwów radzieckich w latach 90. W aktach znaleziono informacje, że za szerzenie famy odpowiedzialna była tajna służba KGB, konkretnie jej wydział, odpowiadający za dezinformację i wojnę psychologiczną. Podobny wydział miało też CIA, które dla odmiany rozpowszechniało informacje o radzieckiej broni biologicznej...

W organizmie sukcesywnie ubywa komórek CD4+ i układ odpornościowy jest przeciążony nawet przy najmniejszym zagrożeniu, np. katarze. Wreszcie nadchodzi dzień, gdy załamuje się całkowicie i wirus HIV ma wolną drogę. Wówczas atakuje kolejne komórki, nawet te nerwowe, i choroba AIDS rozwija się na dobre.

WYNISZCZENIE ORGANIZMU W zaatakowanym organizmie rozpoczyna się apokalipsa. Chory zaczyna tracić na wadze i zazwyczaj pojawia się u niego zapalenie płuc. Może zachorować także

16.10.2014

16:21

Page 57

Jak wirus atakuje komórkę? Najpierw wirus przyczepia się do receptorów komórek

Potem wirus wnika do komórki

Wysyła swoje RNA

WSCHÓD – RAJ WIRUSA HIV edług najnowszego raportu ok. 56 tys. więźniów rosyjskiego systemu penitencjarnego cierpi na AIDS. Obecnie w Rosji jest prawie ćwierć miliona więźniów. Szacujemy, że wśród więźniów jest ok. 56 tys. chorych na AIDS, powiedział Oleg Korszunow, szef departamentu finansowego Federalnej Służby Więziennej. Skarżył się również, że wyposażenie szpitali więziennych jest zniszczone.

Narusza informację genetyczną komórki

Już cztery lata temu prokuratura generalna oświadczyła, że 90% rosyjskich więźniów cierpi na różne choroby, najczęściej gruźlicę, AIDS czy żółtaczkę, a więzieniom brakuje pieniędzy na należytą opiekę zdrowotną. Według raportu ekspertów ONZ w Rosji wirusem HIV, wywołującym AIDS, zakaziło się 1,2 mln ludzi, czyli prawie 1% mieszkańców tego kraju. Rosyjska władza w 2012 r. podała, że liczba zakażonych wynosi 700 tys., czyli dwukrotnie więcej w porównaniu ze stanem sprzed pięciu lat. Według ekspertów epidemia AIDS w Rosji rozszerza się w tempie 200 ludzi dziennie, a liczba zgonów spowodowanych przez AIDS wynosi aż 20 tys. rocznie. I

mieszkańców Afryki subsaharyjskiej. Żyje tam ponad 22,5 mln ludzi z wirusem HIV lub chorobą AIDS. Ogólnoświatowa epidemia AIDS osiągnęła szczyt w 2005 r., gdy wirus HIV był we krwi 40,3 mln ludzi (w tym samym roku na AIDS zmarło 3,1 mln ludzi), jednak szerzenie się wirusa udało się spowolnić, a na niektórych obszarach całkowicie zatrzymać.

Komórka zostaje zdominowana przez wirus

NA RAZIE BEZ LEKU Demon imieniem AIDS jest dla ludzkości tak bardzo niebezpieczny, ponieważ na razie nie istnieje lek, który pokonałby go raz na zawsze. W 1996 r. rozpoczął się Wspólny Program Narodów Zjednoczonych Zwalczania HIV i AIDS (UNAIDS), o którego stworzeniu zdecydowała WHO w maju 1993 r.

FOTO: WORDPRESS.COM

FOTO: JUSTICEMAKERS.IBJ.ORG

na zapalenie opon mózgowych. Na skórze i błonach śluzowych pojawiają się nowotwory zwane mięsakami Kaposiego. Nowotwory powstają również na węzłach chłonnych. Ze względu na to, że choroba atakuje układ nerwowy, mogą występować również inne objawy w postaci zaników pamięci, zmian w zachowaniu i ślepnięcia. Czasami wydaje się, że stan pacjenta się poprawia, ale to tylko wirus zbiera siły na kolejny wyniszczający atak. U zdecydowanej większości od zakażenia do pojawienia się któregokolwiek z objawów HIV/AIDS upływa ok. 10–15 lat. To, kiedy dojdzie do pełnego rozwinięcia choroby AIDS, zależy od wielu czynników, przede wszystkim od siły układu odpornościowego, stylu życia i nawyków żywieniowych.

SCHEMAT: CC-BY 3.0

51_58_12_21ST_SPECIAL.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

CIĘŻKO DOŚWIADCZONA AFRYKA Przez ponad 30 lat od pierwszego opisania choroby AIDS, wywoływanej przez HIV, na tę niewyleczalną (na razie) chorobę zmarło 30 mln ludzi. Od 1981 r. wirusem HIV zakaziło się ponad 60 mln ludzi. Według danych szacunkowych na świecie żyje obecnie ok. 33,3 mln zakażonych wirusem HIV lub chorych na AIDS, z czego 2,5 mln to dzieci do lat 15. AIDS najbardziej doświadcza

I Najwięcej ludzi zakażonych HIV mieszka na obszarze Afryki Południowej

grudzień 2014 l 21.WIEK l 57

51_58_12_21ST_SPECIAL.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

16.10.2014

16:21

Page 58

FOTO: CDC

EKSTRA | ZDROWIE i wszystkich naukowców, podsumował Anthony Fauci, dyrektor Narodowego Instytutu Alergii i Chorób Zakaźnych (NIAID). Według niego ten zwrot w sytuacji przypomina nam, jak wiele pułapek kryje w sobie HIV i jak wiele badań nad leczeniem AIDS musimy jeszcze przeprowadzić.

PRZEDE WSZYSTKIM PREWENCJA

TAM, GDZIE AIDS JEST NAJGROŹNIEJSZY... rajem, który jest najbardziej dotknięty epidemią HIV jest Suazi w Afryce. W tym państwie, które jest niewiele większe od województwa lubuskiego, wirusem HIV zakażonych jest ponad 25% mieszkańców. Pierwszy przypadek zarejestrowano w 1986 r., od tamtego czasu sytuacja się pogarsza.

Np. wśród kobiet w wieku 25–29 lat jest więcej zakażonych niż zdrowych osób. Średnia długość życia spadła w kraju z 61 lat w 2000 r. na 50 lat w 2014 r. Jakie są tego przyczyny? Tradycyjna kultura Suazi zakazuje ochrony (takiej jak prezerwatywy) podczas stosunku seksualnego, a monogamia nie jest tu popularna. Bigamia jest tu powszechna, podobnie jak agresywne zachowania wobec kobiet. Ponadto podaje się tam nieprawdziwe informacje na temat AIDS. Miejscowe władze rozpoczęły już kilka programów walki z AIDS, ale na rezultaty będziemy musieli jeszcze poczekać. I

58 l 21.WIEK l grudzień 2014

FOTO: AFRICANHEALTHMAGAZINE.COM

Równocześnie wprowadzono nową kombinowaną terapię, tzw. triterapię, która spowalnia rozmnażanie się wirusa HIV w ciele. W 2001 r. na rynku pojawił się lek Viread, który obniża poziom wirusa we krwi, ale nie potrafi go całkowicie wyeliminować. Nauka poczyniła dalsze postępy. Np. niemieckim naukowcom z laboratoryjnie zainfekowanych komórek udało się usunąć wirus HIV. Uważano to

FOTO: MBTS

I Najczęstszym objawem klinicznym AIDS jest gorączka. Pojawia się u 75–97% zakażonych osób. Mogą jej towarzyszyć bóle głowy, stawów, mięśni, zapalenia w nosowej części gardła i problemy z układem trawiennym, łącznie z biegunkami – objawami przypomina chorobę wirusową – częste są również powiększenie węzłów chłonnych, głównie szyjnych, bolesne nabrzmienie wątroby, powiększenie śledziony i bóle gardła

Rezultatów nie przynoszą również próby stworzenia szczepionki przeciw AIDS. Niektóre próby wyglądały bardzo obiecująco i przeniosły się do fazy testów. Szczepionki produkowały wprawdzie wielkie ilości przeciwciał, ale nie gwarantowały całkowitej ochrony. Wirus HIV jest bardzo zmienny i zawsze potrafi wyciągnąć jakąś broń, przed którą nie potrafią ochronić nas szczepionki. Wielu immunologów jest na tyle sceptycznych, że w ich mniemaniu niemożliwe jest

I W przeszłości jednym z możliwych sposobów zakażenia była transfuzja krwi. Ryzyko podobnych zakażeń zostało zminimalizowane dzięki dokładnym badaniom i kontrolom wykorzystywanej krwi

za ogromny postęp, otwierający po raz pierwszy możliwości leczenia pacjentów chorych na AIDS. Jednak skuteczna terapia, która definitywnie wyleczyłaby zakażonych, nie istnieje do dziś.

STRACONE NADZIEJE Czasami światem wstrząsają informacje niosące nadzieje. W marcu tego roku w mediach pojawiła się wiadomość, że w USA udało się wyleczyć małą dziewczynkę, która urodziła się już zakażona. Lekarze już cztery godziny po porodzie zaczęli jej podawać preparaty antywirusowe, które są stosowane do leczenia AIDS u dzieci. Po roku wydawało się, że wirus zniknął z jej organizmu. Dziewczynka ma negatywne wyniki testów na HIV, powiedziała w marcu na konferencji prasowej Deborah Persaud, pediatra z Bostonu. Wiosną wszyscy stracili nadzieje, ponieważ u dziewczynki znowu wykryto wirus we krwi. Oczywiście to ogromne rozczarowanie dla dziecka, lekarzy

stworzenie prawdziwie skutecznej ochrony przed wirusem HIV. Mimo to badania wciąż trwają. Obrona przed AIDS na razie polega przede wszystkim na prewencji. Jak mawia jedna z najsłynniejszych specjalistek w zakresie walki z niebezpiecznym wirusem profesor Gita Ramjee: Prewencja jest wciąż najlepszą strategią w walce z AIDS, gdyż w odróżnieniu od terapii nie ma żadnych skutków ubocznych. Chodzi tu przede wszystkim o stosowanie zabezpieczeń podczas stosunków płciowych i utrzymywanie kontaktów seksualnych tylko z jednym partnerem. I ANNA LATO

G Telefon zaufania HIV/AIDS: 801 888 448 G Lista placówek przeprowadzających testy: http://www.aids.gov.pl/?page=testy

21. WIEK HISTORY REVUE - ZAPRASZAMY DO HISTORII

HISTORY

Amundsen & podbój biegunA południowego CZY O TRIUMFIE ZDECYDOWAŁ YDOWAŁ WOREK KAMIENI? JUZ W TWOIM KIOSKU!

r evue

6 I październik-listopad I 2014 I 7,99 zl (w tym 8% Vat)

Nowa rubryka

Wielcy przeciWnicy

EGZEKUCJA LUDWIKA XVI

Aleksander Wielki vs Dariusz III

ZAMACH W SARAJEWIE

NAJNIKCZEMNIEJSZYCH

LUDOBÓJSTWO ORMIAN

ZBRODNI, KTÓRE WSTRZĄSNĘŁY ŚWIATEM

Niedoceniany król Powstanie Władysław Jagiellończyk listopadowe Czy zasłużył sobie na miano słabeusza?

Obsesja Sissi na punkcie piękna

Zdrajcy powieszeni Dla szczupłej sylwetki na latarniach poświęciła zdrowie?

ŚWIADECTWO Z BERLIŃSKIEGO BUNKRA: O HITLERZE OPOWIADA JEGO SEKRETARKA 01.indd 1

9.9.2014 16:26:15

ODKRYWAJ Z NAMI TAJEMNICE HISTORII!

selpromo200x270.indd 1

12.9.2014 15:29:55

60_61_12_21ST_PALESTOPY.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

14.10.2014

10:52

Page 60

PALEONTOLOGIA | ODKRYCIA

Znamy sekret

ostrych jak ig∏y. Pod wieloma wzgl´dami przypomina∏ budowà cia∏a póêniejsze plezjozaury, które pojawi∏y si´ ok. 205 mln lat temu i uda∏o im si´ prze˝yç a˝ do koƒca kre-

poruszania się prehistorycznych morskich ILUSTRACJA: DINOSAURFACT.NET

gadów! Podczas gdy zachowało się wiele skamieniałych śladów po dinozaurach lądowych, dzięki którym możemy rekonstruować ich sposoby poruszania się, w przypadku gadów morskich, które rządziły w oceanie światowym w mezozoiku, dotychczas brakowało nam tej możliwości. Na szczęście teraz brytyjsko-chiński zespół naukowców odkrył tę tajemnicę na podstawie odcisków na skamieniałym dnie. Najprawdopodobniej ślady te pozostawił notozaur, który żył ok. 240–210 mln lat temu.

iebezpieczny mi´so˝erny stwór morski, który mia∏ a˝ 4 m d∏ugoÊci, ˝y∏ w oceanach w triasie, pierwszym okresie mezozoiku. By∏ to groêny drapie˝nik, który atakowa∏ wszystko, co si´ poru-

sza∏o. Wi´kszoÊç czasu sp´dza∏ w morzu, ale czasem wst´powa∏ na làd, od którego by∏ w pewnym stopniu zale˝ny. Jego styl ˝ycia moglibyÊmy porównaç do dzisiejszych p∏etwonogów, takich jak foki, morsy czy uchatki.

FOTO: WWW.REDORBIT.COM

ILUSTRACJA: DEVIANTART.COM, KLAUS LEITL I WWW.DINOSAURFACT.NET

Stanowisko Luoping w południowo-zachodnich Chinach ujawniło już wiele skamieniałości z mezozoicznego oceanu

MOGŁY SIĘ Z NICH ROZWINĄĆ PLEZJOZAURY D∏ugie palce na jego wios∏owatych koƒczynach, które efektywnie nap´dza∏y jego ruchy w wodzie, by∏y zakoƒczone i po∏àczone grubà b∏onà p∏awnà, a w sterowaniu pomaga∏ mu d∏ugi ogon. Jego czaszka zakoƒczona by∏a szerokà i p∏askà szcz´kà, pe∏nà z´bów

I Notozaur był jednym z najgroźniejszych morskich drapieżników wczesnego mezozoiku, który atakował wszystko, co było żywe

dy, ok. 65 mln lat temu. Jednak w odró˝nieniu od plezjozaurów notozaury by∏y gorzej przystosowane do ˝ycia w wodzie. Wed∏ug niektórych teorii notozaury by∏y bezpoÊrednimi przodkami plezjozaurów. Mimo ˝e paleontolodzy mieli pewne wyobra˝enie ich sposobu ˝ycia, styl poruszania si´ tych zwierzàt pozostawa∏ dla nich tajemnicà. Mówiono o wielu mo˝liwych wariantach. Mog∏y np. p∏ywaç jak pingwiny, poruszaç nogami w kszta∏cie ósemki albo wios∏owaç koƒczynami.

NADEJŚCIE ZUPEŁNIE NOWYCH ZWIERZĄT W MEZOZOIKU ielkie wymarcie w permie, które było największym masowym wyginięciem organizmów w historii Ziemi, spowodowało ogromny przewrót w życiu morskim. Mniej więcej 250 mln lat temu na przełomie paleozoiku i mezozoiku z powierzchni Ziemi zniknęło aż 96% organizmów wodnych i lądowych.

Ryby kostno- i chrzęstnoszkieletowe włącznie z rekinami stały się głównymi drapieżnikami. Już od początku triasu rozpoczął się wielki rozwój mięczaków amonitów i belemnitów oraz ślimaków i małż. Amonity stały się główny-

60 l 21.WIEK l grudzień 2014

amonit mi skamieniałościami mezozoicznymi, na których podstawie określa się wiek poszczególnych warstw skalnych. Z paleozoiku przetrwały tylko

belemnit

plezjozaur

pojedyncze główne grupy płazów, które w warunkach nowego okresu geologicznego doznały gwałtownego rozwoju i dominowały w morzach, na lądzie i w powietrzu aż do końca kredy, 68 mln

lat temu. Z tych, które opanowały morze i które należały do grupy euryapsydów, najważniejsze były ichtiozaury, plakodonty, plezjozaury i mozazaury.

14.10.2014

10:52

Page 61

ILUSTRACJA: GOGOSARDINA.DEVIANTART.COM

60_61_12_21ST_PALESTOPY.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

I Lariozaur do poruszania się w wodzie miał przystosowane tylko przednie kończyny. Spędzał dużo czasu na lądzie i na płyciznach

koÊci oraz rozstawu okreÊlili, ˝e najprawdopodobniej sà to Êlady notozaura. Naukowcy przypuszczajà, ˝e Êlady nale˝a∏y do dwóch ró˝nych gatunków – notozaura i lariozaura.

PREHISTORYCZNE WIOSŁOWANIE

FOTO: WIKIPEDIA.ORG

Lariozaur, który równie˝ nale˝a∏ do wymar∏ego rodzaju notozaurów z poczàtków triasu, z 60 cm d∏ugoÊci by∏ jednym z najmniejszych

LUOPING UMOŻLIWIA WEJRZENIE W PRZESZŁOŚĆ

I Notozaur odznaczał się szeroką i płaską czaszką i szczękami wyposażonymi w zęby ostre jak igły

znanych gatunków z tego rodzaju. W porównaniu z notozaurami lariozaur by∏ doÊç prymitywny, mia∏ o wiele krótszà szyj´ i mniej-

Stanowisko archeologiczne Luoping jest bardzo wa˝ne dla paleontologów przede wszystkim dlatego, ˝e pomaga im zrozumieç, w jaki sposób odnowi∏y si´ ekosystemy po wielkim wymieraniu w permie. To dok∏adny podglàd tego, jak wyglàda∏o ˝ycie po oÊmiu milionach lat po masowym wymarciu, uzupe∏nia prof. Shixue Hu. Trwa∏o to przez ca∏y okres wielkiego potopu. Pojawienie si´ tych ogromnych, skomplikowanych morskich drapie˝ników pokazuje nam, ˝e ekosystemy rekonstruowa∏y si´ same i ˝ycie samo wysz∏o z kryzysu, dodaje. I STANISŁAW GAJDA

Drapieżne plezjozaury, które żyły od ok. 205 do 65 mln lat temu, odznaczały się hydrodynamicznym ciałem z długą szyją i małą głową. Ich wielkość wynosiła od kilku metrów aż po 20 m u plezjozaurów z rodzaju Mauisaurus.

mozazaur Ichtiozaury, które żyły w morzach i oceanach przez większość mezozoiku (od ok. 245 do 90 mln lat temu), były idealnie przystosowane do życia w wodzie i ich hydrodynamiczny kształt ciała przypo-

ichtiozaury minał budowę współczesnych delfinów. Ich rozmiary wynosiły od kilku decymetrów aż do 23 m w przypadku szonizaura. Plakodonty żyły na naszej pla-

plakodont necie 200 mln lat temu. Mieszkały w płytkich wodach przybrzeżnych, a dzięki pancerzowi przypominały wyglądem dzisiejsze żółwie, z którymi jednak nie były spokrewnione.

Podobnie drapieżne mozazaury, które występowały w morzach późnej kredy ok. 70–65 mln lat temu na terytorium dzisiejszej Europy zachodniej, najbardziej przypominały potężne krokodyle o długości 15 m. Nie miały jednak nóg, ale płetwy. Ich długi ogon pomagał im w wiosłowaniu. I

grudzień 2014 l 21.WIEK l 61

ILUSTRACJA: WWW.DINOSAURFACT.NET,THE NATURAL WORLD I WIKIA.COM

TAJEMNICZE ODCISKI I WYŻŁOBIENIA Jasnà odpowiedê na t´ zagadk´ da∏o odkrycie pasu skamienia∏ych Êladów na stanowisku archeologicznym Luoping w Junnanie w po∏udniowo-zachodnich Chinach, gdzie wczeÊniej odnaleziono wiele morskich skamienia∏oÊci. Pas sk∏ada∏ si´ z wielu parzystych odcisków w bagnie, którym towarzyszy∏y równe i zakrzywione wy˝∏obienia. Brytyjscy naukowcy z Uniwersytetu w Bristolu i chiƒscy eksperci z Chengdu Center of China Geological Survey przeanalizowali te Êlady i na podstawie ich wiel-

sze p∏etwy, co sprawia∏o, ˝e by∏ kiepskim p∏ywakiem. SpoÊród notozaurów wyró˝nia si´ tym, ˝e jego przednie nogi by∏y ju˝ przemienione w p∏etwy, a tylne ca∏y czas mia∏y pi´ç palców. Zak∏ada si´, ˝e du˝o czasu sp´dza∏ na p∏yciznach lub na làdzie. ZinterpretowaliÊmy Êlady jako Êcie˝k´, którà te zwierz´ta podà˝a∏y za po˝ywieniem, powiedzia∏ kierownik badaƒ prof. Qiyue Zhang. Okaza∏o si´, ˝e notozaur podczas p∏ywania wios∏owa∏ i jednoczeÊnie odpycha∏ si´ przednimi nogami. Przednie koƒczyny wykorzystywa∏ do rozgarniania mu∏u, aby odnaleêç w nim ofiar´. Notozaur by∏ drapie˝nikiem i by∏ to sprytny sposób od˝ywiania. Jego p∏etwy wygarnia∏y mi´kki mu∏, gdzie znajdowa∏y si´ ryby i skorupiaki, które koƒczy∏y w jego paszczy wyposa˝onej w z´by ostre jak ig∏y, dodaje badacz.

62_64_12_21ST_OCEAN.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

17.10.2014

15:30

Page 62

EKOLOGIA | OCEANY Oceanolodzy już od dłuższego czasu biją na alarm. W morzach panują coraz gorsze warunki do życia dla wielu gatunków zwierząt. Już dziś zakwaszenie stanowi problem dla niektórych gatunków ślimaków morskich i innych drobnych zwierząt. Szkodę ponosi również kruchy ekosystem raf koralowych.

i g∏owonogów. Najprawdopodobniej przyczynà nag∏ego wymarcia tych prehistorycznych zwierzàt by∏a wielka katastrofa ekologiczna, wywo∏ana przez upadek meteorytu na pó∏wysep Jukatan na dzisiejszym terytorium Meksyku. Na miejscu uderzenia powsta∏ olbrzymi krater nazwany Chicxulub, którego wi´ksza cz´Êç znajduje si´ obecnie w morzu. Wed∏ug geologów móg∏ powstaç na skutek upadku obiektu o rozmiarach od 170 do 300 km. Ogromna fala uderzeniowa wywo∏a∏a na ca∏ej planecie rozleg∏e po˝ary, trz´sienia ziemi, wybuchy wulkanów, tsunami, intensywne opady i inne zmiany klimatyczne. Na szcz´Êcie ówczesny ekosystem by∏ na tyle stabilny, ˝e poradzi∏ sobie z tymi niecodziennymi warunkami.

Zakwaszenie mórz FOTO: DISTRACTIFY.NETDNA-CDN.COM

wzrasta z zawrotną szybkością

I Niektóre zwierzęta morskie są bardzo wrażliwe na zmiany temperatur. Mogą żyć wyłącznie w wodzie o temperaturze kilku stopni powyżej zera. Dlatego ocieplenie mórz stanowi dla nich ogromne zagrożenie

KTO ODPOWIADA ZA GLOBALNE OCIEPLENIE? o najszkodliwszych gazów cieplarnianych zaliczamy parę wodną, CO2, metan i ozon. ILUSTRACJA: WWW.WALLPAPERBEAUTIFUL.COM

I Upadek olbrzymiego meteorytu na dzisiejsze terytorium Meksyku wywołał druzgocącą katastrofę ekologiczną. Krater, który dziś w większej części znajduje się pod powierzchnią morza, ma szerokość ok. 180 km. Otrzymał nazwę po pobliskim mieście Chicxulub

62 l 21.WIEK l grudzień 2014

Dwutlenek węgla zajmuje niechlubne drugie miejsce zaraz za parą wodną. Jego obecność w atmosferze jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania fotosyntezy i istnienia życia na Ziemi. Dwutlenek węgla znalazł się w atmosferze w bardzo odległej przeszłości w wyniku eksplozji wulkanów. Opary wulkaniczne spowodowały pozytywny efekt cieplarniany, który umożliwił zagrzanie powierzchni Ziemi do tego stopnia, aby mogło na niej powstać życie. Bez warstwy gazów cieplarnianych w górnych warstwach atmosfery temperatura na Ziemi wynosiłaby dziś zaledwie -18°C. W takich warunkach nie mogłyby przeżyć żadne zielone rośliny. I

DRAPIEŻNIK Z 70 KRĘGAMI

ILUSTRACJA: EOFDREAMS.COM

hocia˝ zakwaszenie Êwiatowych mórz jest powa˝nym problemem, zmiana zasadowoÊci oceanów nie jest tak osamotnionym procesem, jak mog∏oby nam si´ wydawaç. Wed∏ug naukowców do ostatniego wyraênego wzrostu zakwaszenia oceanów Êwiatowych dosz∏o ok. 56 mln lat temu, czyli w okresie póênego trzeciorz´du. Kilka milionów lat wczeÊniej rozpocz´∏o si´ wielkie wymieranie gatunków. Na prze∏omie mezozoiku i trzeciorz´du skoƒczy∏a si´ era dinozaurów, wielkich gadów

Zmiany klimatyczne i miejsce zwolnione przez dinozaury umo˝liwi∏y rozwój ewolucyjny nowych gatunków zwierzàt. By∏y wÊród nich ptaki i ssaki. Niedawno naukowcy przeÊledzili skomplikowany proces zmian, które dotkn´∏y wówczas nie tylko làdy, lecz tak˝e wody i oceany. Na podstawie analizy sk∏adu chemicznego skamienia∏oÊci oceanolodzy podejrzewajà, ˝e zakwaszenie mórz wzros∏o wtedy a˝ o 100%, a proces ten spowodowa∏ ocieplenie morskiej wody. Wiele zwierzàt morskich ci´˝ko znios∏o zmiany klimatu i w konsekwencji ich du˝a cz´Êç wygin´∏a. Do nowych warunków nie potrafi∏y przystosowaç si´ np. elasmozaury, wymar∏y rodzaj d∏ugoszyich gadów morskich. Mierzy∏y nawet kilka metrów, a ich masa wynosi∏a od 1 do 2 ton. Do powy˝szego rodzaju nale˝a∏o równie˝ zwierz´, którego skamienia∏oÊci odkryto w 1869 r. Otrzyma∏o nazw´ Elasmosaurus platyurus. Mia∏o wyjàtkowo d∏ugà szyj´, sk∏adajàcà si´ a˝ z 70 kr´gów. Ten elasmozaur by∏ drapie˝nikiem z niewielkà g∏owà, polujàcym g∏ównie na ma∏e ryby i bezkr´gowce.

KONIEC PREHISTORYCZNYCH MATADORÓW Wymar∏a równie˝ wi´kszoÊç ichtiozaurów oraz ogromny mi´so˝erny gad morski Liopleurodon. Inne zwierz´ta przystosowa∏y si´ do zasadowego Êrodowiska, ale ich budowa

62_64_12_21ST_OCEAN.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

17.10.2014

15:30

Page 63

nie jak powietrze, co stanowi wielki problem dla zimnolubnych zwierzàt. Efekt cieplarniany wywo∏any jest przez rosnàcy poziom dwutlenku w´gla w atmosferze. Dwutlenek w´gla powstaje równie˝ w sposób naturalny, jednak jest

cia∏a musia∏a przejÊç wiele przemian. Zmiana zasadowoÊci mórz spowodowana by∏a du˝à iloÊcià dwutlenku w´gla w atmosferze, który nast´pnie przenika∏ do oceanów. Dwutlenek w´gla sk∏ada si´ z jednego atomu w´gla i dwóch atomów tlenu. Bardzo ∏atwo rozpuszcza si´ w wodzie. Jego cz´Êç ∏àczy si´ z wodà i tworzy kwas w´glowy (H2CO3).

atmosfery ju˝ od poczàtku rewolucji przemys∏owej w XIX w. Wówczas dotychczasowe paliwa zosta∏y zastàpione kalorycznym w´glem. To prawda, ˝e na wspó∏czesne zmiany klimatyczne oddzia∏ywali nasi przodkowie ju˝ przed ponad stu laty, a naukowcy obserwujà ich rozwój od d∏u˝szego czasu. Najbardziej zaniepokojeni sà tempem wzrostu iloÊci CO2 w atmosferze i morzach.

I Wymarły morski drapieżnik nazwany elasmozaurem mierzył 14 m długości. Żył w otwartym oceanie

Proces stopniowego zakwaszania trwa∏ tysiàce lat w okresie trzeciorz´du. Pierwotny stan mórz powróci∏ dopiero po 70 tys. lat.

Z REWOLUCJĄ PRZEMYSŁOWĄ DO KWASOWOŚCI Wspó∏czeÊnie podobny proces mo˝emy obserwowaç pod powierzchnià morza. Zwi´kszaniu zakwaszenia wód towarzyszy globalne ocieplenie. Woda morska ociepla si´ podob-

ILUSTRACJA: WIKIA.NOCOOKIE.NET

ILUSTRACJA: DINOSAURFACT.NET

I Liopleurodon był mięsożernym gadem morskim olbrzymich rozmiarów. Mierzył aż 19 m, a ważył nawet 50 ton

to iloÊç nieporównywalna do iloÊci CO2 produkowanego przez przemys∏. Dwutlenek w´gla, który wykorzystywany jest np. w Êniegowych gaÊnicach i w przemyÊle spo˝ywczym, powstaje w wyniku spalania paliw kopalnych. Jego najwi´kszym êród∏em jest zatem przemys∏, w ten sposób CO2 przenika do

DZIESIĘCIOKROTNIE SZYBCIEJ NIŻ W TRZECIORZĘDZIE Po zbadaniu warstw osadów na dnie morskim okaza∏o si´, ˝e morze w trzeciorz´dzie zakwasza∏o si´ dziesi´ç razy wolniej ni˝ dziÊ. JeÊli kwasowoÊç wody we wszystkich REKLAMA

říjen 2014 l 21. STOLETÍ l 63

62_64_12_21ST_OCEAN.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

17.10.2014

15:30

Page 64

morzach zwi´kszy∏aby si´ do tego samego poziomu, co w czasie trzeciorz´du, najprawdopodobniej wygin´∏oby wiele znanych nam zwierzàt. Naukowcy twierdzà, ˝e istnieje takie zagro˝enie. Oceany poch∏aniajà ⅓ dwutlenku w´gla powsta∏ego w wyniku dzia∏alnoÊci cz∏owieka, co wprawdzie spowalnia rozszerzanie si´ efektu cieplarnianego, ale wp∏ywa za to na stopieƒ kwasowoÊci wody. Naukowcy szacujà, ˝e w ciàgu ostatnich 150 lat zakwaszenie wód zwi´kszy∏o si´ o ¼.

I Plastiki zabijają rocznie tysiące zwierząt morskich

W morzach i oceanach rośnie nie tylko zakwaszenie. Woda jest zanieczyszczana przez wyrzucane odpady oraz nieświadomie uwalniane substancje chemiczne. a ok. 75% zanieczyszczeń mórz i oceanów odpowiada aktywność człowieka na lądzie. Jednym z głównych czynników jest rolnictwo, w którego wyniku do wody dostają się resztki nawozów, a do mórz docierają przede wszystkim azot i fosfor, a właściwie azotany i fosforany.

I Smog jest jednym z głównych powodów zanieczyszczenia powietrza. Dwutlenek węgla unosi się do górnych warstw atmosfery, w których wywołuje efekt cieplarniany –przyczynę globalnego ocieplenia

Fatalne skutki tego zjawiska sà widoczne ju˝ dziÊ. Ze wzgl´du na du˝à kwasowoÊç koralowce i drobne Êlimaki morskie majà problemy z tworzeniem swoich szkieletów i muszli, a dla koralowców stanowi to bardzo wielkie zagro˝enie. Z badaƒ oceanologów wynika, ˝e przy wspó∏czesnym tempie wzrostu kwasowoÊci

Dwutlenek węgla to bezbarwny gaz bez smaku i zapachu. Jest wyraźnie cięższy od powietrza, dlatego w niektórych przypadkach może stanowić śmiertelne zagrożenie dla człowieka i zwierząt. Ze względu na swoją wagę opada na dno wąwozów czy dolin, a jeśli jego zawartość w powietrzu przekroczy 5%, człowiek może odczuwać zawroty głowy, duszności i zmęczenie. Jeżeli jego koncentracja przekroczy 10%, człowiek traci przytomność i po jakimś czasie umiera. Podobne zjawisko bardzo rzadko występuje w warunkach naturalnych, np. w niektórych częściach jaskiń krasowych. I

ok. 2100 r. dojdzie do sytuacji, w której w morzu przestanà istnieç jakiekolwiek mi´czaki. Niektórzy naukowcy twierdzà jednak, ˝e adaptowalnoÊç stworzeƒ morskich jest na tyle du˝a, ˝e pomimo znaczàcych zagro˝eƒ nie dojdzie do tak tragicznej sytuacji. I ANNA LATO

Woda otrzymuje w ten sposób wielkie ilości substancji odżywczych, co prowadzi do wielkiego namnożenia planktonu i sinic morskich. Po ich obumarciu dochodzi do gnicia ich szczątków, co powoduje niedobór tlenu w wodzie. Przez to rybom i innym zwierzętom grozi po prostu uduszenie. Najbardziej zagrożone są zwierzęta, które nie mogą się poruszać. Przede wszystkim chodzi o koralowce. Współcześnie niektóre martwe strefy, składające się wyłącznie z pustych szkieletów wy-

marłych koralowców, mają powierzchnię nawet kilku kilometrów kwadratowych.

I Nawozy wykorzystywane w rolnictwie wsiąkają w glebę, a następnie są wypłukiwane przez deszcze i trafiają do rzek i mórz. W wodach tych powodują namnożenie sinic i planktonu

BAGNO PRZECIW FOTOSYNTEZIE Negatywny wpływ na czystość wody morskiej ma również erozja. Gleba w wyniku pogłębiania i wydobycia rozpuszcza się w wodzie i nie dopuszcza światła pod jej powierzchnię. Na większych głębokościach panują całkowite ciemności i nie może dochodzić do fotosyntezy. Produkcja rolnicza ma wyraźny wpływ na zwiększenie ilości herbicydów, pestycydów i metali ciężkich w morzach i oceanach. Wszystkie te substancje utrzymują się w wodzie przez długi czas i po podróży łańcuchem pokarmowym mogą nawet znaleźć się na naszym talerzu.

NAJGORSZE SĄ PLASTIKI! Wielkie zanieczyszczenie FOTO: CORALSCIENCE.ORG

ILUSTRACJA: WIKIMEDIA.ORG

uża część CO2, który jest naturalnym składnikiem naszej atmosfery, jest pochodzenia naturalnego.

64 l 21.WIEK l grudzień 2014

NAJPIERW ŻYCIE, POTEM NIEUŻY TEK

FOTO: DREAMSTIME.COM

FOTO: BLOGSPOT.COM

Co doskwiera zwierzętom morskim?

BEZ TLENU ANI RUSZ

FOTO: PLASTICOCEANS.NET

EKOLOGIA | OCEANY

I Koralowce z rodzaju Platygyra przeważnie żyją na rafach i innych kamienistych podłożach. Należą do gatunków zwierząt, które są najbardziej zagrożone przez zanieczyszczenie mórz

mórz stanowi również ropa. Jednak ropa, która znajdzie się w wodzie w wyniku awarii zbiorników, stanowi zaledwie ułamek całkowitej objętości czarnego złota pływającego w naszych oceanach. Wypadki cystern to tylko 13% wycieków ropy, pozostała część pochodzi z samochodów na wybrzeżach, wraków maszyn, statków itp. Ropa wywołuje poważne problemy zdrowotne u wielu zwierząt morskich i ma na sumieniu śmierć setek, a nawet tysięcy zwierząt rocznie. W morzach gromadzą się również tysiące ludzkich odpadów, często wyprodukowanych właśnie z ropy, i tworzą na ich powierzchni pływające wysypiska śmieci. W ciągu ostatnich dziesięciu lat ilość odpadów w oceanach zwiększyła się o ok. 80%. Jednak największe zagrożenie dla morskiego ekosystemu stanowią plastiki. Nawet milion ptaków i ok. 100 tys. zwierząt morskich rocznie umiera w wyniku połknięcia plastikowych śmieci lub uwięzienia przez plastikowe odpady. I

65_12_21ST_LASER.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

15.10.2014

9:45

Page 65

Do zwykłego mierzenia temperatury może nam wystarczyć termometr rtęciowy, ale w niektórych przypadkach zależy nam na każdej dziesiętnej lub setnej części stopnia. Australijscy fizycy z University of Adelaide poszli o krok dalej.

Termometr osiàga t´ dok∏adnoÊç w temperaturze pokojowej. W ekstremalnie niskich temperaturach, bliskich zeru absolutnemu jego dok∏adnoÊç jest jeszcze wi´ksza. Podczas pomiarów w skali nanokelwinów (miliardowych cz´Êci kelwinów) naukowcy musieli poradziç sobie z jednym podstawowym

FOTO: JEFF MILLER

FIZYKA | POMIAR

Najdokładniejszy

Ich termometr ze specjalnym optycznym systemem laserowym jest mniej więcej trzy razy dokładniejszy od wszystkich pozostałych termometrów. Zaledwie w ciągu sekundy zmierzy temperaturę z dokładnością do 30 miliardowej części stopnia Kelvina. ermometr wykorzystuje zielone i podczerwone promienie laserowe, które sà wysy∏ane do idealnie wyszlifowanego, krystalicznego dysku. Promienie majà inne d∏ugoÊci fal i poruszajà si´ w krysztale z innymi pr´dkoÊciami fazowymi, które ponadto sà zale˝ne od temperatury kryszta∏u. Gdy ogrzaliÊmy kryszta∏, odkryliÊmy, ˝e czerwone Êwiat∏o spowalnia FOTO: WORDPRESS.COM w porównaniu ze Êwiat∏em zielonym, powiedzia∏ kierownik badaƒ profesor Andre Luiten, kierownik wydzia∏u fizyki eksperymentalnej w Institute for Głównym autorem Photonics and Adbadań jest profesor vanced Sensing na Andre Luiten z InstiUniversity of Adetute for Photonics laide. and Advanced Sensing na University of Adelaide Aby osiàgnàç maksymalnà dok∏adnoÊç i poprawiç efekt koƒcowy, naukowcy zmusili Êwiat∏o lasera do wykonania ok. 1000 obiegów wokó∏ kraw´dzi dysku. Dzi´ki temu osiàgn´li podobny efekt do tego, który mo˝emy obserwowaç w Galerii Szeptów, np. w Katedrze Êw. Paw∏a w Londynie. Szept skierowany do Êciany z jednej strony jest s∏yszalny po stronie przeciwnej.

opisuje Luiten. Najwi´ksze wahania temperatur naukowcy zmniejszyli za pomocà zmiany intensywnoÊci promieni laserowych.

I Termometr wysyła promienie laserów w różnych kolorach i o różnych długościach fal do kryształu w kształcie dysku

problemem – przy takiej dok∏adnoÊci temperatura nigdy nie jest stabilna. JeÊli spojrzymy na temperatur´ jakiegokolwiek obiektu, odkryjemy, ˝e zawsze si´ waha. Wszyscy wiedzieliÊmy, ˝e atomy w ka˝dym materiale zawsze poruszajà si´ w przypadkowy sposób, ale to, w jaki sposób widzimy te ruchy dzi´ki naszemu termometrowi wskazuje na to, ˝e mikroskopijny Êwiat jest w ciàg∏ym ruchu, ILUSTRACJA I FOTO: BLR.COM I WIKIPEDIA.ORG

TAK JAK W GALERII...

I Laser emituje światło w postaci wąskiej wiązki, która na małej powierzchni może skupić ogromną ilość energii

FOTO: UNIVERSITY OF ADELAIDE

termometr świata wykorzystuje laser

NIE KONIEC NA TERMOMETRZE Wed∏ug Andrego Luitena mo˝na go zmodyfikowaç tak, aby móg∏ zostaç wykorzystany w konstrukcji ultradok∏adnych urzàdzeƒ pomiarowych, np. mierników ciÊnienia, wilgotnoÊci, si∏y czy nawet sk∏adu chemicznego. I JAROSŁAW PIOTROWSKI

RÓŻNICE MIĘDZY CELSJUSZEM A FAHRENHEITEM ajczęściej stosowaną na świecie jednostką temperatury jest stopień Celsjusza (°C), która w 1742 r. została wymyślona przez szwedzkiego astronoma Andersa Celsiusa (1701– 1744, na ilustracji). Jego skala była odwrotna do współczesnej – punktem wrzenia wody było 0°C, a punkt zamarzania wody wynosił +100°C. Do dzisiejszej postaci doprowadził ją w 1745 r. szwedzki bio-

log i lekarz Karol Linneusz (1707–1778). Kolejną szeroko znaną skalą są stopnie Kelwina. Skalę stworzył szkocki matematyk i fizyk William Thomson (1824–1907), znany lepiej jako lord Kelvin. Jeden stopień Kelvina odpowiada jednemu stopniowi Celsjusza, ale początek skali Kelvina, czyli 0 K, to temperatura zera absolutnego (-273,15°C). Trzecią najczęściej spotykaną

skalą jest skala Fahrenheita (°F), która nosi nazwę po niemieckim fizyku Danielu Gabrielu Fahrenheicie (1686–1736). Jest definiowana dwoma punktami referencyjnymi, między którymi znajduje się 180 stopni. Punkt zamarzania wody wynosi 32°F, a punkt wrzenia wody 212°F. Jeden stopień Fahrenheita odpowiada 5/9 stopnia Celsjusza. Skala ta jest oficjalnie stosowana w Stanach Zjednoczonych. I

grudzień 2014 l 21.WIEK l 65

66_67_12_21ST_CRYOSAT.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

14.10.2014

10:53

Page 66

Stachanowiec

FOTO: ESA

PLANETA ZIEMIA | TECHNIKA

na orbicie Europejski satelita CryoSat, latający po orbicie okołobiegunowej od 2010 r., został skonstruowany, aby badać zmiany w grubości lodu polarnego i masy pokrywy lodowej na Grenlandii i Antarktydzie oraz w lodowcach górskich.

FOTO: WWW.SPACE.COM

PRÓBA NR 2 atelita CryoSat jest już drugim satelitą tego typu. Jego starszy model doświadczył smutnego losu. ESA starała się go wysłać w kosmos już w 2005 r., ale jego misja się skończyła, zanim jeszcze zdążyła się zacząć. Satelita miał być wyniesiony w kosmos przez rosyjską rakietę Rokot, ale doszło do błędu i jego stopień pomocniczy nie zadziałał zaraz po starcie. Przez to satelita nie mógł dolecieć na orbitę po torze balistycznym i spadł do Oceanu Spokojnego. Do awarii doszło ok. 2 godziny po starcie. ESA zdecydowała się na przeprowadzenie podobnej misji dopiero po pięciu latach.

Rosyjska rakieta Rokot („grzmot”) była pierwotnie rakietą wojskową, stworzoną na podstawie pocisków balistycznych dalekiego zasięgu RS-18, przeznaczoną do transportu głowic jądrowych na cel ataku. Po zakończeniu zimnej wojny rakiety zostały przebudowane i przystosowane do celów pokojowych. Pierwszy komercyjny lot rakiety Rokot odbył się w marcu 2002 r. Wiele startów zakończyło się sukcesem, np. w czerwcu 2003 r. rakieta wysłała na orbitę czeskiego satelitę Mimosa. I I W odróżnieniu od swojego poprzednika CryoSat 2 dotarł na orbitę i rozpoczął na niej prace

66 l 21.WIEK l grudzień 2014

pełnia lukę pomiędzy poprzednimi misjami skupionymi na oceanach – Jason-1/2 i Envisat – a przyszłymi misjami Sentinel3 opracowywanymi dla europejskiego programu GMES/Copernicus. Ponadto CryoSat udoskonala bazy danych z istniejących misji satelitarnych dzięki temu, że dociera do rejonów leżących blisko biegunów. Zawdzięcza to swojemu torowi lotu z niezwykle dużym nachyleniem. Pomiary tych wcześniej niedostępnych szerokości geograficznych uzupełniają naszą wiedzę na temat związków między oceanami a kriosferą (miejscami na powierzchni planety, na których znajduje się wieczny lód).

NIE UMKNIE MU NAWET CENT YMETR Sonda CryoSat przybyła na orbitę 8 kwietnia 2010 r. Satelita jest wyposażony w technologie, które mają pomóc w określeniu skutków globalnego ocieplenia na obszary wiecznego lodu na biegunach. Za pomocą specjalnej technologii radarowej satelita potrafi zmierzyć nawet centymetrowe zmiany w grubości lodu w oceanach, ale także na Grenlandii czy Antarktydzie. Dane te miałyby m.in. umożliwić stworzenie dokładniejszych modeli klimatycznych.

W CENTRUM UWAGI SĄ OCEANY Teraz ESA rozszerzyła zakres misji CryoSat także na gromadzenie informacji na temat oceanów. Uzyskane dane są przekazywane naukowcom. Satelita wy-

CO DZIEJE SIĘ NA PLANECIE?

ILUSTRACE: ESA

atelita CryoSat miał pierwotnie obserwować wyłącznie zasoby lodu na naszej planecie, ale pilna i ciekawska maszyna wzięła na siebie więcej zadań. Dużą radość mieli z niej głównie oceanografowie. Wysokościomierz radarowy satelity może wykrywać wysokość poziomu morza i fal oraz rejestrować małe i lokalne zjawiska na powierzchni oceanów, takie jak wiry.

I Kontrolerzy w centrum sterowania misji w Darmstadt w Niemczech

Nowe informacje z misji CryoSat dotyczące oceanów pomagają naukowcom zrozumieć globalne zależności oceanograficzne, np. stosunki między oceanami a atmosferą, zjawisko El Nin ~o albo wzrost poziomu oceanu światowego. Zwłaszcza baza danych Geophysical Ocean Product demonstruje zdolności radaru satelity CryoSat do monitorowania zmian wirów morskich – od ogromnych prądów aż po maleńkie niestabilności,. Badanie takich złożonych zjawisk hydrodynamicznych jest wielkim wyzwaniem, które wymaga pozyskiwania danych w wysokiej

66_67_12_21ST_CRYOSAT.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

14.10.2014

10:53

Page 67

I Satelita potrafi zmierzyć minimalne zmiany na powierzchni morza lub w masie lodowców

ZŁE WIADOMOŚCI Z ARKT YKI Kolejna nowa baza danych nazwana Intermediate Ocean Product podaje kierunek wiatru, wysokość fal i poziomu morza. Dane te są przeznaczone do ulepszenia stanu morza i prognozy pogody. Są też potrzebne dla bezpieczeństwa żeglugi morskiej oraz zrównoważenia aktywności człowieka, które mają wpływ na ekosystem oceanów. CryoSat odkrył np., że podczas zeszłorocznej zimy znowu zmniejszyła się objętość arktycznego lodu. Winę za to ponoszą zmiany klimatyczne oraz zwyczajne procesy naturalne na danym obszarze. W mar-

DO KOGO NALEŻY ARKTYKA? anada zaczęła przeprowadzać własne pomiary kartograficzne morskiego dna Arktyki, aby zahamować zapędy Rosji do władania wielkimi obszarami tego regionu. Tajemnicą poliszynela jest fakt, że w Arktyce znajdują się bogate złoża mineralne. Rząd w Ottawie chce wykazać, że Grzbiet Łomonosowa, który niemalże dotyka bieguna pod powierzchnią Oceanu Północnego, jest przedłu-

żeniem amerykańskiego, a nie euroazjatyckiego (jak twierdzi Rosja) szelfu kontynentalnego. Zlecenie nowych analiz naukowych jest kanadyjską odpowiedzią na rosyjskie plany ogłoszone w lipcu ubiegłego

cu i kwietniu, czyli w czasie, gdy arktyczny lód miałby być najgrubszy, satelita zmierzył, że pokrywa lodowa miała zaledwie 15 tys. km3 lodu – najmniej od początku misji. Według starszych informacji sprzed 30 lat lód miał 2-krotnie większą objętość. Powstaje pytanie, co powoduje ten ubytek. Z pewnością ma to związek z wpływem globalnego ocieplenia, ale musimy również lepiej zrozumieć naturalne zmiany, do których dochodzi najprawdopodobniej w ciągu jednej dekady, myśli przedstawiciel ESA Alan O'Neill. Arktyka leży dziś w centrum zainteresowań całego świata. Według szacunków znajduje się tam 13% światowych zasobów ropy i 30% gazu ziemnego. Jeśli lód rozpuściłby się, te byłyby łatwo dostępne. Ostrzą na nie zęby Kanadyjczycy, Rosjanie, Amerykanie, Norwegowie i Duńczycy. Rosja przeprowadziła już na tym obszarze ćwiczenia wojskowe. Satelita CryoSat miał pierwotnie badać klimat planety do tego roku. Jednak urządzenie jest w tak dobrym stanie, że jego misja została na razie przedłużona do 2020 r. I

roku, które zakładały, że Moskwa wystosuje prośbę do ONZ o zmianę granic na obszarze Arktyki. Jeśli stosowna komisja OZN uznałaby, że rację ma Moskwa, Rosja zyskałaby prawo eksploatacji złóż i źródeł naturalnych, mineralnych, energetycznych i biologicznych aż do 350 mil morskich (prawie 650 km) od jej brzegów, czyli prawie dwukrotnie dalej niż ma do tego prawo dziś (200 mil, czyli 370 km). I

FOTO: ESA/AOES MEDIALAB

rozdzielczości przez całą trasę lotu i równocześnie jak najczęstszych przelotów nad poszczególnymi obszarami. Połączenie danych z misji CryoSat z bazami danych z innych misji zdalnego badania Ziemi mogłoby pomóc naukowcom w lepszym zrozumieniu roli, którą odgrywają wiry w przemieszczaniu się i mieszaniu organizmów biologicznych i cykli biogeochemicznych. Migracje te są zaś głównym elementem globalnego obiegu węgla.

FOTO: NASA

I Satelita CryoSat 2 o wadze 720 kg (włącznie z 37 kg paliwa) i rozmiarach ok. 4,6 m x 2,34 m krąży nad Ziemią na średniej wysokości 717 km po orbicie okołobiegunowej o nachyleniu 92°, po której przelatuje nad obszarem aż do 88 stopnia północnej i południowej szerokości geograficznej

ILUSTRACJA: ESA/AOES MEDIALAB

ILUSTRACJA: ESA

Facebook.pl/Czasopismo21.WIEK | Dołącz do grona ludzi ciekawych świata!

MAREK SENEL I Dane z satelity CryoSat pokazują, że pokrywa lodowa w regionach polarnych stopniowo się zmniejsza

grudzień 2014 l 21.WIEK l 67

68_12_21ST_RICHARD.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

16.10.2014

16:21

Page 68

ILUSTRACJA: THEHISTORYBLOG.COM

HISTORIA | TECHNOLOGIA

Jaki był garb Ryszarda III?

rzez stulecia postaç Ryszarda III pozostawa∏a zagadkà. Panowa∏ zaledwie dwa lata i zyska∏ w∏adz´ po zabiciu w Tower of London swoich dwóch ma∏ych bratanków – Edwarda V (1470– ok. 1483) i Ryszarda, ksi´cia Yorku (1473– ok. 1483). W powszechnej opinii, król by∏ tyranem. Niektórzy historycy uwa˝ajà jednak, ˝e w rzeczywistoÊci by∏ bohaterem, a nie zdeformowanym potworem, jak opisa∏ go mistrz Szekspir.

KRĘGOSŁUP JAKO ZESTAW KLOCKÓW W 1490 r., pi´ç lat po Êmierci Ryszarda III w bitwie, Êredniowieczny historyk angielski John Rous (ok. 1411/20-1492) opisuje go w swojej ksi´dze Historia Regum Angliae

NIC, CZEGO NIE MOGŁYBY UKRYĆ DOBRZE SKROJONE SZAT Y Skany i model pokaza∏y, ˝e Ryszard III mia∏ prawostronnà skolioz´, która by∏a najbardziej widoczna mi´dzy 8 a 9 kr´giem. Zakrzywienie by∏o zrównowa˝one, co oznacza, ˝e kr´gos∏up by∏ ponownie prosty przed po∏àcze-

SZCZĄTKI RYSZARDA III ZOSTAŁY ZNALEZIONE NA PARKINGU yszard III York zginął w bitwie pod Bosworth 22 sierpnia 1485 r., pokonany przez Henryka Tudora, późniejszego króla Henryka VII (1457– 1509). W ten sposób stał się ostatnim królem angielskim, który zginął w bitwie, oraz ostatnim królem z rodziny Yorków. Jego porażka uważana jest za kulminację Wojny Dwóch Róż i koniec dynastii Plantagenetów.

Jego szczątki zostały złożone w kościele franciszkańskim w Leicester, który został zburzony za

panowania Henryka VIII (1491–1547). Potem ślad po nich zaginął i uważano, że skończyły w rzece. W 2012 r. archeolodzy odkryli je jednak pod parkingiem, który powstał na miejscu

68 l 21.WIEK l grudzień 2014

I Na podstawie badań kręgosłupa Ryszarda III naukowcy stworzyli jego dokładny model 3D

dawnego kościoła. Naukowcy poddali szkielet szeregowi testów. Analiza genetyczna w 2013 r. ostatecznie potwierdziła, że znalezione szczątki faktycznie należą do Ryszarda III. I

FOTO: UNIVERSITY OF LEICESTER

I Ryszard III (1452–1485) panował zaledwie 2 lata, zanim padł w bitwie pod Bosworth, która uważana jest za koniec Wojny Dwóch Róż

(„Historia królów Anglii”), w której znaleêli si´ brytyjscy i angielscy w∏adcy od mitycznego Brutusa a˝ po Henryka VII Tudora (1457–1509), jako ma∏ego m´˝czyzn´ z krzywymi ramionami, po prawej wy˝sze, a po lewej ni˝sze. Opis zgadza si´ z objawami skoliozy, czyli skrzywienia kr´gos∏upa. Gdy znaleziono szczàtki Ryszarda III, anomalia by∏y widoczne go∏ym okiem, ale aby naukowcy pod kierownictwem Jo Appleby mogli okreÊliç dok∏adnie jego stan, musieli przeprowadziç odpowiednie badanie. Za pomocà tomografii komputerowej zeskanowali poszczególne kr´gi i stworzyli ich kopie z polimeru. Nast´pnie z∏o˝yli je w ca∏oÊç i tak powsta∏ trójwymiarowy model kr´gos∏upa króla.

FOTO: UNIVERSITY OF LEICESTER

Konia! Konia! Królestwo za konia! Te słynne słowa wypowiada król Ryszard III (1452–1485) na koniec przegranej bitwy w sztuce Williama Szekspira (1564–1616). Dramaturg nazywa bohatera garbatym i opisuje go jako zdeformowanego fizycznie tyrana, który zyskał tron przez zamordowanie swoich dwóch bratanków. Naukowcy z Uniwersytetu Leicester niedawno odkryli, jak wyglądała prawda o kręgosłupie króla.

niem z miednicà. Stan Ryszarda III nie by∏ na tyle ci´˝ki, aby król kula∏ albo mia∏ problemy z oddychaniem, co cz´sto stanowi skutek uboczny skoliozy. Badacze doszli do wniosku, ˝e Ryszard III cierpia∏ na m∏odzieƒczà skolioz´ idiopatycznà. OkreÊlenie „idiopatyczna” oznacza, ˝e jej przyczyna nie jest znana – jak w przypadku wi´kszoÊci pacjentów ze skoliozà. Anormalne skrzywienie kr´gos∏upa prawdopodobnie pojawi∏o si´ u króla po 10 roku ˝ycia. Ryszard III bez skoliozy mierzy∏by ok. 170 cm, czyli tyle, ile przeci´tny Europejczyk. Skrzywienie zabra∏o mu kilka centymetrów i mog∏o równie˝ spowodowaç brak równowagi ramion, opisany przez Rousa, ale z pewnoÊcià nie przeszkadza∏o mu w prowadzeniu aktywnego ˝ycia. Ten stan oznacza, ˝e jego tu∏ów by∏ krótki w porównaniu z d∏ugoÊcià koƒczyn, a jego prawe rami´ by∏o delikatnie wy˝ej ni˝ lewe. Nie by∏ to jednak problem, którego nie da∏oby si´ ukryç pod odpowiednio wykonanà zbrojà lub dobrze skrojonym ubiorem, podkreÊla Appleby. I MAREK SENEL

69_12_21ST_SPANEK.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

14.10.2014

14:03

Page 69

CIEKAWOSTKA | CIAŁO CZŁOWIEKA

Wiele kobiet i wielu mężczyzn w pogoni za szczupłą sylwetką stosuje najróżniejsze diety. Niektórzy zupełnie rezygnują z jedzenia, aktywniejsi zaś wytrwale ćwiczą. Niestety, kilogramy często pozostają na swoim miejscu. Duże znaczenie ma tu kilka czynników, od genetyki aż po wpływy kulturowe, ale niektóre z powodów mogą być naprawdę zaskakujące. aukowcy z The Institute of Cancer Research na Uniwersytecie Londyńskim dokonali nieoczekiwanego odkrycia. Jeśli człowiek śpi w pokoju, w którym znajduje się zbyt wiele światła, o wiele łatwiej przybiera na wadze. Badanie czeka jeszcze na potwierdzenie, niemniej jednak z pewnością jest to ciekawa zależność. FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

FOTO: GENTLEDR.COM

Z ciemnością ku szczupłej sylwetce!

Rzeczywiście, im jaśniejszą sypialnię miały, tym bardziej przybierały na wadze. Naukowcy na początku zapytali kobiety, jak postrzegają przestrzeń, w której śpią, z naciskiem na to, czy według nich ich sypialnia jest jasna, czy raczej ciemna. Mogły zaznaczyć różne wartości, na skali znajdowały się możliwości, takie jak pomieszczenie jest tak jasne, że widzę drugi koniec pokoju, albo w pokoju nie widzę w ogóle nic.

ZBY T WCZEŚNIE NA WNIOSKI Odpowiedzi zostały następnie porównane z indeksem masy i z obwodem pasa respondentek. W ten sposób badacze doszli do wniosków, że wyższa masa występowała u kobiet śpiących w jaśniejszych pomieszczeniach. W tej ogromnej grupie kobiet jednoznacznie pojawił się związek

I Ciekawostka – słodzone napoje są dla naszej linii bardziej niebezpieczne niż piwo

między ilością światła a wagą ciała, podsumowuje jeden z autorów badań Anthony Swerdlow. Jednak jest jeszcze za wcześnie, aby wyciągnąć z badania ostateczne wnioski. Nie mamy jeszcze wystarczających dowodów, aby ze stuprocentową pewnością stwierdzić, że jaśniejszy pokój prowadzi do zmiany masy, podkreśla Swerdlow. Według niego nie możemy na razie wydawać żadnych zaleceń zdrowotnych. I JAROSŁAW PIOTROWSKI

iżama, T-shirt, nocna koszula? Ależ skąd! Wygląda na to, że człowiekowi najbardziej sprzyja spanie w stroju adamowym. Nocne ubiory blokują prawidłowy krwiobieg. Nagość zaś daje uczucie wygody i odpręża napięcia mięśniowe. Człowiek nie tylko lepiej odpocznie, lecz także spali kalorie. Jeśli jest nam chłodniej, spalamy więcej kalorii, ponieważ ciało wydziela energię,

P I Czy sen w jasnym pokoju ma związek z przybieraniem na wadze? Pierwsze badania wskazują na to, że tak

BADANIE STU T YSIĘCY KOBIET Brytyjczycy sprawdzili tę teorię na reprezentatywnej grupie 113 tys. kobiet. Podczas długofalowego badania obserwowano kobiety oraz sprawdzano stan ich sypialni.

aby się ogrzać. Hormony, które uwalniają się w tej chwili, sprzyjają zrzucaniu kilogramów, regenerują skórę i komórki kostne. Nagość w czasie snu pomaga też zachować młody wygląd. Ciepła piżama czy nocna koszula zaburza wydzielanie melaniny i hormonu wzrostu. Są to dwa główne hormony chroniące ciało przed starzeniem. Przy obniżeniu temperatury ciała, np. przez nagość pod kołdrą, hormony uwalniają się bez problemów i odnawiają organizm.

Ponadto ciało w chłodniejszym otoczeniu wydziela endorfiny, czyli hormony szczęścia, a to pomaga nam łatwiej i szybciej wyjść z ewentualnej choroby. U kobiet regenerują się także żeńskie hormony, które lepiej działają w niższych temperaturach. Bardzo istotną zaletą spania nago jest zapobieganie infekcjom. Nasze części intymne potrzebują oddychać, ale ubranie temu przeszkadza, a ciepło sprzyja rozmnażaniu się bakterii. Wydaje się, że producenci piżam mają problem... I

I Sen w stroju adamowym sprzyja m.in. zachowaniu młodszego wyglądu

grudzień 2014 l 21.WIEK l 69

FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

NOCNA NAGOŚĆ NAM SPRZYJA

70_71_12_21ST_ARCHEOL.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

14.10.2014

14:04

Page 70

ARCHEOLOGIA | CHOROBY

W Egipcie

niektórych êróde∏ w jej wyniku w Rzymie umiera∏o nawet 5 tys. ludzi dziennie. Nic zatem dziwnego, ˝e po takich doÊwiadczeniach Âwi´ty Cyprian wierzy∏, ˝e zbli˝a si´ koniec Êwiata. W swoich pismach opisuje równie˝ cierpienie chorych w∏àcznie z rwàcym kaszlem, który m´czy∏ ich przed Êmiercià. Królestwo Bo˝e, kochani bracia, zaczyna byç na wyciàgni´cie r´ki, zmiana ˝ycia i radoÊç z wiecznego zbawienia i wiecznego szcz´Êcia, pisze Cyprian. Jego czarne wizje oczywiÊcie si´ nie spe∏ni∏y. Jednak oprócz Êmierci obu cesarzy i powa˝nego os∏abienia cesarstwa zachodniorzymskiego epidemia wp∏yn´∏a równie˝ na

FOTO: N. CIJAN

po epidemii dżumy I Starożytne kompleksy grobowe Harwa Akhimenru zostały wykorzystane do likwidacji ofiar epidemii

I Z powodu tego przeznaczenia monument zyskał tak złą reputację, że został opuszczony i zapomniany

Była to tak niszcząca epidemia, że jej naoczny świadek, biskup Kartaginy Święty Cyprian (ok. 200–258), opisał ją jako dżumę zwiastującą koniec świata. Nie ona była powodem epidemii, ale osłabiła Cesarstwo Rzymskie, gdyż zabiła dwóch cesarzy – Hostyliana (ok. 230−251) i Klaudiusza II Gockiego (213−270) – i przyspieszyła upadek Imperium. Niedawno włoscy archeolodzy w Egipcie odnaleźli ślady tej epidemii. odczas wykopalisk w kompleksie Cesarstwo Rzymskie w∏àcznie z Egiptem, któgrobowym Harwa Akhimenru na za- ry by∏ wówczas prowincjà rzymskà. Tiradchodnim brzegu Nilu w staro˝ytnych ritti odkry∏ Êlady tych dzia∏aƒ w olbrzymim Tebach (dzisiejszym Luksorze) w∏oscy kompleksie grobowym, wybudowanym przez zarzàdc´ Harw´ w VII w. p.n.e. archeolodzy pod kierownicIULUSTRACE: OYSTERMOUTHPARISH w okresie XXV dynastii. twem Francesca TiradritPo jego Êmierci Egipcjanie retiego natrafili na cia∏a pokrygularnie wykorzystywali mote grubà warstwà wapna, nument do grzebania zmar∏ych. którego dawniej u˝ywano jaSwój w∏asny grób wybudoko Êrodka dezynfekujàcego. wa∏ tu równie˝ jeden z nast´pRównoczeÊnie uda∏o im si´ ców Harwa, Akhimenru. Jedodkryç trzy piece, w których nak po tym, jak monument wytwarzano wapno oraz Êlady zosta∏ wykorzystany do likwipo ogromnym stosie, na któdacji epidemii, miejsce to zysrym palono ofiary epidemii. Święty Cyprian, ka∏o z∏à s∏aw´. Zosta∏o opuszbiskup Kartaginy, czone i zapomniane, dopóki uważał epidemię ZARAZA CYPRIANA na poczàtku XIX w. nie odza zapowiedź – MIOTŁA CESARSTWA kryli go z∏odzieje grobów. końca świata

RZYMSKIEGO

Na podstawie ceramiki odnalezionej w piecach, archeolodzy datujà szczàtki w∏aÊnie na po∏ow´ III w., gdy epidemia, nazywana dziÊ Zarazà Cypriana po kartagiƒskim biskupie, spustoszy∏a

70 l 21.WIEK l grudzień 2014

FOTO: N. CIJAN

odkryto ślady

NIE BYŁO CZASU NA OBRZĘDY POGRZEBOWE O sile epidemii Êwiadczy równie˝ to, ˝e wed∏ug

I Ciała, które zostały spalone na granicy, zostały pogrzebane w masowych grobach bez obrzędów pogrzebowych pod warstwą wapna

szybsze rozszerzenie si´ chrzeÊcijaƒstwa w III w. Sta∏o si´ tak, mimo ˝e Rzymianie za roznoszenie d˝umy obwiniali w∏aÊnie chrzeÊcijan. BezpoÊrednia groêba Êmierci w po∏àczeniu z niezachwianà wiarà wielu chrzeÊcijaƒskich duchownych zbli˝a∏y ludzi do religii. Szczàtki z Luksoru pokazujà, jak wielka by∏a si∏a epidemii. Zespo∏owi Tiradrittiego nie uda∏o si´ znaleêç ˝adnych Êladów po obrz´dach religijnych, które towarzyszy∏yby spalaniu ofiar. OdkryliÊmy szczàtki cia∏ albo spalonych, albo pogrzebanych pod warstwà wapna. Nikt nie traci∏ czasu na rytua∏y, powiedzia∏ Tiradritti.

CZY MOGŁA TO BYĆ OSPA? W epidemii wcale nie musia∏a braç udzia∏u d˝uma, np. ta wywo∏ywana przez pa∏eczki d˝umy (Yersinia pestis), ale wspó∏czeÊni naukowcy uwa˝ajà, ˝e mog∏o chodziç o innà chorob´ zakaênà, np. jakàÊ postaç ospy lub odry. Amerykaƒski historyk William McNeill (ur. 1917) ju˝ wczeÊniej twierdzi∏, ˝e Zaraza Cypriana (251–270), podobnie jak wczeÊniejsza epidemia d˝umy w Rzymie (165– 180), by∏y pierwszymi przypadkami przeniesienia dwóch ró˝nych chorób ze zwierzàt

70_71_12_21ST_ARCHEOL.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

14.10.2014

14:04

Page 71

FOTO: ROCKY MOUNTAIN LABORATORIES

FOTO: C&EN

Najnowsze informacje o naszych numerach znajdziesz na www.21wiek.com.pl

ILUSTRACJA: MEDICALASSISTANTPROGRAMS.NET

I Prawdopodobnie przyczyną Zarazy Cypriana był wirus ospy prawdziwej

FOTO: N. CIJAN

I Bakterie Yersinia pestis wywołujące dżumę były niewinne w przypadku epidemii, która spustoszyła Rzym

I Na miejscu złożenia ofiar epidemii archeolodzy odkryli również trumnę z II w.

I Egipcjanie zbudowali w kompleksie również piece do wypalania wapna, wykorzystywanego jako środek do dezynfekcji

na cz∏owieka – w pierwszym przypadku ospy, a w drugim – odry. Jednak wi´kszoÊç naukowców sk∏ania si´ raczej ku teorii, ˝e w obu wypadkach chodzi∏o o osp´, poniewa˝ badania japoƒskich specjalistów z 2010 r. wskazujà, ˝e wirus odry oddzieli∏ si´ od wirusa pomoru byd∏a dopiero w XI lub XII w. Najnowsze odkrycie ludzkich szczàtków da antropologom zupe∏nie nowy materia∏ do badaƒ podczas poszukiwaƒ prawdziwej przyczyny epidemii. Wed∏ug Tiradrittiego

ze wzgl´du na warunki klimatyczne, które panujà w Egipcie, nie b´dziemy mogli wyizolowaç próbki DNA o dobrej jakoÊci.

CMENTARZ DAJE O WIELE WIĘCEJ! Odkrycie miejsca likwidacji zaka˝onych cia∏ jest tylko jednà cz´Êcià badaƒ i wykopaliska prowadzone przez zespó∏ Tiradrittiego przynoszà nowe informacje, które dajà uczonym mo˝-

liwoÊç odkrycia, jak zmienia∏y si´ obrz´dy pogrzebowe od VII w. p.n.e. do dziÊ. Kompleks grobowy Harwa Akhimenru, jest jednym z najwi´kszych zabytków grobowych w Egipcie. Tiradritti uwa˝a, ˝e jest to kluczowe miejsce do badaƒ sztuki egipskiej okresu zwanego Renesansem Faraonów, który trwa∏ od poczàtku VII w. p.n.e. do po∏owy VI w. p.n.e. W tym okresie egipscy artyÊci stworzyli nowe dzie∏a, które czerpa∏y ze starszych egipskich tradycji sztuki. I STANISŁAW GAJDA

CZYM BYŁA DŻUMA JUSTYNIANA? odczas gdy w II poł. III w. cesarstwo zachodniorzymskie było osłabione przez epidemię, która po św. Cyprianie otrzymała nazwę Zarazy Cypriana, w cesarstwie wschodniorzymskim podobną rolę odegrała pandemia moru, która wybuchła trzy stulecia później za czasów władzy cesarza Justyniana I (482−565). Pierwsze ogniska epidemii pojawiły się w 541 r. W 542 r.

dotarła do Konstantynopola, w którym zabiła ok. ⅓ mieszkańców. Wkrótce rozprzestrzeniła się do Małej Azji, Mezopotamii, na cały obszar Basenu Morza Śródziemnego, a także Galii i Irlandii. Pandemia osiągnęła punkt kulminacyjny między trzecim a szóstym miesiącem od powstania. W niektórych miejscach utrzymała się przez kolej-

ne trzy lata, następnie dżuma ustąpiła i powróciła ponownie po ośmiu latach, po których powtarzała się w mniej więcej czteroletnich interwałach aż do 622 r. Później powracała jeden raz w każdym pokoleniu, aż do VIII w., w którym z niejasnych powodów zniknęła. Pandemia dżumy miała katastrofalny wpływ na gospodarkę, kulturę, społeczeństwo i możliwości obrony nie tylko cesarstwa wschodniorzymskiego, lecz także w innych rejonach Europy i Azji. Epidemie dżumy zabiły

mniej więcej połowę mieszkańców wsi, a wiele miast pozostało bez obywateli. Osłabienie wojska bizantyjskiego było wykorzystywane przez plemiona nomadów na obszarach przygranicznych. W odróżnieniu od mieszkańców Bizancjum nomadowie nie zostali dotknięci epidemią w tak znacznym stopniu. Był to jeden z czynników, który umożliwił ekspansję islamu w regionie śródziemnomorskim. W ostatecznym rozrachunku epidemia miała wielki wpływ na upadek Bizancjum. I

grudzień 2014 l 21.WIEK l 71

21ST_SELFEXTRA_200_270.QXD:82_10_21ST_SELFEXTRA1.QXD

15.9.2014

13:29

Page 1

21.WIEK EXTRA FASCYNUJĄCE TEMATY CO KWARTAŁ

EXTRA

Jak świat żegna się ze zmarłymi?

| 04 | JESIEŃ 2014 | 8,90 zł (w tym 8% VAT)

Czy starzenie się jest naprawdę nieodwracalne?

Życie po życiu – nauka vs religia

333

SPOSOBY Dlaczego mieszkańcy Azji są zdrowsi?

Czy da się zapobiec katastrofom?

Czy medycyna da nam nieśmiertelność?

JAK OSZUKAĆ

ŚMIERĆ

PLUS:

Tam, gdzie śmierć czuje się jak w domu… Wojny! Czy ocali nas powrót do natury? Droga do cyborgów

POZNAJCIE SEKRETY ŚMIERCI I WRAZ Z NAMI RZUĆCIE JEJ WYZWANIE!

Już w sprzedaży!

73_12_21ST_NEURO.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

15.10.2014

9:47

Page 73

Wzrok jest jednym z najważniejszych zmysłów człowieka. Oczy pozwalają nam widzieć i poznawać otaczający nas świat. Ale mają jeszcze jedną ważną funkcję, która jest niezbędna dla organizmu. Ilość światła, którą postrzegają oczy, wpływa na prawidłowe działanie biorytmów.

FOTO: BLOGSPOT.COM

NEUROLOGIA | BADANIE

Jak przetwarzają się komórki w nerwie wzrokowym? I Oczy są jednym z najważniejszych organów zmysłowych człowieka. Mają również inne funkcje poza zapewnianiem wzroku. Wpływają także na nasz biorytm i potrzebę snu

FOTO: GRIDSERVER.COM

Nowe informacje mogà byç równie˝ wykorzystane do udoskonalenia leczenia niektórych problemów, zwiàzanych z zaburzeniami biorytmu snu.

JAK SIĘ PRAWIDŁOWO WYSPAĆ?

I Nieprawidłowe działanie siatkówkowych komórek zwojowych powoduje powstanie wielu chorób oczu, które mogą być przyczyną zaburzeń biorytmu

CO DZIEJE SIĘ W OKU? Specjalne techniki molekularne w po∏àczeniu z mikroskopià pomog∏y odkryç badaczom, ˝e uszkodzone mitochondria, czyli jedna z wewn´trznych cz´Êci komórek w siatkówce oka, przemieÊci∏y si´ ku ga∏kom w nerwie wzrokowym, gdzie nast´pnie zosta∏y przetworzone na substancje od˝ywcze. JeÊli naukowcom uda∏oby si´ powtórzyç ten proces, mogliby zapobiec niektórym chorobom siatkówki czy komórek oka.

DLACZEGO STARSI LUDZIE NIE MOGĄ SPAĆ? iało ludzkie wytwarza najwięcej melatoniny w nocy, w czasie snu, między drugą a czwartą godziną rano. Jednym z najważniejszych czynników jej powstawania jest ciemność.

Wytwarzanie hormonu zaburzają silne oświetlenie uliczne oraz spanie przy włączonym telewizorze, monitorze komputerowym czy innym źródle światła. Produkcja melatoniny

stopniowo się zmniejsza i jej ubytek uważa się za jedną z przyczyn bezsenności w starszym wieku. Niedobór snu obniża jakość życia człowieka, prowadzi do chronicznego zmęczenia i małej odporności na stres. Na niedobór hormonu cierpią również ludzie, którzy często pracują na nocnych zmianach lub nie śpią w nocy z innych powodów.

Z ostatnich badań wynika, że jeśli ciało przez dłuższy czas nie ma możliwości wytwarzania melatoniny, organizm ma zwiększone ryzyko zachorowania na raka. I

FOTO: NATUREWORLDNEWS.COM

espó∏ naukowców Marka H. Ellismana, profesora neurologii z Uniwersytetu Kalifornijskiego w San Diego, odkry∏, ˝e pomocnicze komórki nerwowe, tzw. komórki glejowe czy po prostu glej, potrafià przetwarzaç swoje cz´Êci wewn´trzne (organelle), które sà stare albo uszkodzone. Naukowcy skupili si´ na analizie procesów biologicznych w komórkach siatkówki oka u myszy laboratoryjnych. Ich komórki dzia∏ajà bowiem podobnie do komórek ludzkich i przenoszà wizualne informacje z oka do oÊrodka mózgowego.

FOTO: SLEEPYMASK.COM

W oku znajdujà si´ nie tylko pr´ciki i czopki, które reagujà na Êwiat∏o, ale tak˝e siatkówkowe komórki zwojowe. Sà one po∏àczone z oÊrodkiem mózgowym, odpowiadajàcym za wewn´trzny biorytm organizmu. Ta cz´Êç mózgu „reguluje” zegar biologiczny tak, aby cia∏o, a w∏aÊciwie jego metabolizm, by∏ aktywny w dzieƒ i odpoczywa∏ w nocy.

I Zdrowy sen jest gwarancją spokoju psychicznego i prawidłowego działania hormonu melatoniny, którego niedobór sprzyja powstawaniu raka

Innymi s∏owy, Êwiat∏o, które pada na siatkówk´, wp∏ywa na biorytm i produkcj´ hormonów, takich jak melatonina, która jest wytwarzana przez szyszynk´ w czasie snu. Celem badania jest zrozumienie wzajemnych interakcji mi´dzy siatkówkowymi komórkami zwojowymi a komórkami, które razem z neuronami tworzà ca∏y uk∏ad nerwowy. Nieprawid∏owe funkcjonowanie tych komórek sprzyja powstawaniu ró˝nych typów chorób oczu, które nast´pnie mogà byç przyczynà zaburzeƒ biorytmu czy snu. I ANNA LATO

grudzień 2014 l 21.WIEK l 73

74_76_12_21ST_KIVI.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

17.10.2014

15:15

Page 74

GENETYKA | PRZYRODA Naukowcy odkryli tajemnicę genetyczną, która odczuwalnie godzi w dumę narodową Nowozelandczyków. Ptak kiwi, który dotychczas uważany był za narodową maskotkę Nowej Zelandii, jest imigrantem. Nie pochodzi bowiem z Nowej Zelandii, ale z Madagaskaru. Wcześniej uważano, że kiwi jest najbliższym krewnym ptaka emu. Jednak historia jego pochodzenia jest o wiele ciekawsza.

sie by∏ to jeden z najwi´kszych ptaków nielotnych na Êwiecie.

KRWIOŻERCZA PTASIA BESTIA Latajàce olbrzymy wygin´∏y przed tysiàcami lat, w czasach, gdy na Madagaskarze szybko wzros∏a populacja mieszkaƒców. Niemniej jednak w pismach Êredniowiecznych ˝eglarzy

kiwi archipelagu!

Symbol Nowej Zelandii

WIELKI SKOK MIĘDZY DWOMA ŚWIATAMI inie rozwoju mamutaków i kiwi oddzieliły się ok. 130 mln lat temu, czyli jeszcze w czasie, gdy na Ziemi panowały dinozaury. Oba ptaki jeszcze wówczas potrafiły latać, o czym świadczą niedawno odnalezione skamieniałości przodków współczesnych kiwi.

Po przesiedleniu na Nową Zelandię kiwi żyły w odmiennych warunkach naturalnych niż ich krewni, mamutaki. Nowa Zelandia składa się z dwóch wielkich wysp, Północnej i Południowej, oraz kilku mniejszych wysepek. Najbliższym lądem jest Australia, która jest od niej oddalona o ok. 2000 km na południowy wschód. Natomiast Madagaskar oddzielił się od Afryki w mezozoiku, ok. 160 mln lat temu. Między Madagaskarem a Czarnym Kontynentem rozpościera się Kanał Mozambicki. Oba brzegi dzieli ok. 400 km wody. Wyspa wciąż oddala się od Afryki, o prawie 2 cm rocznie. Klimat na Madagaskarze jest tropikalny, tamtejsze gorące powietrze jest dodatkowo ogrzewane przez ciepłe wiatry passaty, podczas gdy w Nowej Zelandii panuje łagodny klimat oceaniczny, bogaty w opady. Zimy są tam dość łagodne. Nawet w najchłodniejszych rejonach kraju temperatura zimą nie spada poniżej 10°C. I

74 l 21.WIEK l grudzień 2014

FOTO: WIKIMEDIA.ORG

teryx australis) przez lata uwa˝any by∏ za nielotnego biegacza, który rozwinà∏ si´ z tej samej ga∏´zi co australijski ptak emu (Dromaius novaehollandiae). Do rz´du strusiowatych (Struthioniformes) nale˝y jeszcze kilka innych ptaków ˝yjàcych na terenie Australii i Nowej Zelandii. Zaliczamy do niego m.in. strusia czerwonoskórego (Struthio camelus), a tak˝e wymar∏ego olbrzymiego ptaka moa, który ˝y∏ w Nowej Zelandii jeszcze ok. 1500 r. Z tej samej rodziny pochodzà mamutaki, czyli ptaki-s∏onie (Aepyornis maximus), pochodzàce z Madagaskaru. Jak pokaza∏y niedawne badania DNA, w∏aÊnie mamutak by∏ najbli˝szym krewnym malutkiego nielotnego ptaka kiwi. Jak sama nazwa wskazuje nie by∏ to drobny ptaszek. Mamutaki wa˝y∏y cz´sto ponad 350 kg i mierzy∏y 3 m wysokoÊci. W swoim cza-

dochowa∏y si´ informacje na ich temat. Marynarze opisywali te ptaki jako krwio˝ercze bestie o groênych rozmiarach. Równie˝ dla mieszkaƒców Madagaskaru, których g∏ównà

I Mamutaki osiągały aż 3 m wysokości i ważyły ok. 350 kg. Nie stanowiły jednak zagrożenia dla człowieka, ponieważ były roślinożerne

I Jajo tego ptaka mogło mieć średnicę jednego metra. Jego wartość kaloryczna odpowiadała 160 kurzym jajom, a skorupka była twarda jak porcelana

ILUSTRACJA: CC BY-SA 3.0

o 150 latach nieprzerwanych badaƒ nad pochodzeniem zagadkowego ptaka naukowcom uda∏o si´ rozwiàzaç genetycznà tajemnic´ kiwi. Kiwi brunatny (Ap-

bronià by∏y ∏uki i oszczepy, potworne ptaki z silnymi nogami i ostrymi pazurami by∏y zbyt trudnym przeciwnikiem, którego nie da∏o si´ zabiç. Dlatego antropolodzy zak∏adajà, ˝e mi´so mamutaków nie wchodzi∏o w jad∏ospis miejscowych ∏owców. Ponadto ma∏o który ze znalezionych szkieletów ptaków-s∏oni nosi Êlady po porcjowaniu mi´sa. Mimo to pierzaste olbrzymy wygin´∏y najprawdopodobniej przez ludzi. Tamtejsi mieszkaƒcy uwa˝ali jaja mamutaków za bardzo smaczny dodatek do potraw. Szacuje si´, ˝e niektóre jaja mog∏y

FOTO: MUSEUM NATIONAL D'HISTOIRE NATU

nie pochodzi z tego

mieç nawet metr Êrednicy. WartoÊç kaloryczna jaja mamutaka by∏a porównywalna z wartoÊcià 160 jaj kurzych i mog∏a zaspakajaç g∏ód du˝ej grupy osób przez kilka tygodni.

STULETNIE PTASIE JAJA

17.10.2014

15:15

Page 75

FOTO: WWW.KIWIBIRD.ORG

74_76_12_21ST_KIVI.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

ILUSTRACJA: BEATTIE'S BOOK

Skorupki jaj by∏y twarde jak delikatna porcelana i na wyspie do dziÊ mo˝na znaleêç ich fragmenty. Mieszkaƒcy Madagaskaru zbierajà je i sprzedajà turystom jako jednà z pamiàtek. Mamutaki nie by∏y jednak krwio˝erczymi potworami. Ptaki-s∏onie by∏y roÊlino˝erne i ˝ywi∏y si´ przede wszystkim owocami tropikalnych drzew. Unika∏y kontaktów z ludêmi, zamieszkiwa∏y lasy tropikalne i budowa∏y gniazda w ich bujnej roÊlinnoÊci. W uk∏adzie pokarmowym olbrzymiego ptaka antropolodzy znaleêli np. owoce niektó-

I Ptak kiwi należy do bardzo powszechnych, a zarazem kuriozalnych zwierząt Nowej Zelandii. Stał się nawet symbolem tego kraju, chociaż w rzeczywistości pochodzi z Madagaskaru

rych palm, w∏àcznie z zagro˝onà dziÊ palmà kokosowà. Do legend nale˝y zaliczyç wszelkie przekazy o mamutakach, porywajàcych doros∏à krow´, która nieopatrznie oddali∏a si´ od swojego stada.

ZNALEZIENIE KAMIENNEGO ZARODKA

FOTO: THINKOHOLIC.COM A IBC.LYNXEDS.COM

I Kiwi buduje gniazda w podziemnych norkach lub w gęstej roślinności. Samica znosi średnio jedno lub dwa jaja, a przez następne trzy miesiące przez 24 godziny dziennie opiekuje się nimi samiec

W 1967 r. fotografowi i podró˝nikowi Luisowi Mardenowi uda∏o si´ odkryç ca∏e nienaruszone jajo mamutaka, które zawiera∏o nawet obumar∏y zarodek nienarodzonego ptaka. DziÊ jajo znajduje si´ w Waszyngtonie. Kolejne zachowane jaja poddawane sà badaniom w centrach badawczych kilku Êwiatowych uniwersytetów, np. Uniwersytetu Londyƒskiego czy Harvardu. Niedawno antropolodzy z koÊci dwóch mamutaków, znajdujàcych si´ w muzeum w Nowej Zelandii, wyizolowali DNA tych zwierzàt.

OLBRZYM, KTÓRY ZMIENIŁ SIĘ W KARŁA Analiza genomu wymar∏ego olbrzymiego ptaka odkry∏a zaskakujàce podobieƒstwo z DNA maleƒkiego nielotnego kiwi. Wynik bardzo zaskoczy∏ naukowców, poniewa˝ wyglàd fizyczny i budowa cia∏a obu ptaków sà od siebie bardzo ró˝ne. Nikt nie podejrzewa∏by o krwio˝erczoÊç doÊç dziwacznie wyglàdajàcego kiwi. Ma∏y ptak nie posiada ogona, ma skar∏owacia∏e skrzyd∏a i mierzy zaledwie 45 cm. Wa˝y zazwyczaj ok. 2–3 kg. Delikatne piórka na pierwszy rzut oka przypominajà raczej twardà sierÊç ni˝ ptasie upierzenie. W oczy rzuca si´ jego d∏ugi, wàski dziób i niezwykle grube nogi z ostrymi pazurami. Kiwi jest zwierz´ciem nocnym, ma bardzo dobrze rozwini´ty w´ch i przewa˝nie ˝ywi si´ roÊlinami i owadami. Nie pogardzi

INTERESUJĄCY DUET Z NOWEJ ZELANDII I AUSTRALII zięki długiej izolacji Nowej Zelandii i Australii miejscowa fauna stała się domem wielu gatunków zwierząt, których nie znajdziemy nigdzie indziej na świecie.

Należy do nich ptak nielot emu zwyczajne (Dromaius novaehollandiae), który był pierwotnie uważany za najbliższego krewnego kiwi. Emu jest

drugim największym nielotnym ptakiem na świecie. Mierzy ok. 150–190 cm i waży ok. 20–50 kg. Ma skarłowaciałe skrzydła, potężny tułów i długie, silne kończyny. Swoim wyglądem trochę przypomina strusia. Podobnie jak strusie, emu również jest wszystkożerne. Przeważnie żywi się jagodami i nasionami roślin. Żyje w stadach, które mogą liczyć nawet dziesiątki członków. Dawniej żył także poza Australią – w Tasmanii i innych pobliskich wyspach, ale został tam wybity. W XIX w. kilka osobników zostało wywiezionych do Paryża jako osobliwości.

Ostatni z nich zmarł w 1822 r. Samice znoszą jaja do wspólnego gniazda, ale na tym kończy się ich opieka nad potomstwem. Przez ok. 50 dni jaja wysiaduje samiec, który po wykluciu piskląt sprawuje nad nimi pieczę. Pisklęta zaraz po wylęgu stają na nogi i same poszukują pożywienia.

to gatunek pod ścisłą ochroną. Hatteria jest stworzeniem nocnym i żywi się głównie owadami lub małymi jaszczurkami. Ma bardzo niską temperaturę ciała, która zazwyczaj nie przekracza 12°C. Mimo że najlepiej czuje się w chłodnych warunkach, nie unika wygrzewania się na słońcu. Może żyć nawet 100 lat. I

Do innych interesujących zwierząt należy hatteria (Sphenodon punctatus), niewielki, mezozoiczny gad, który zamieszkiwał naszą planetę już w czasach dinozaurów. Liczba żyjących osobników wynosi obecnie ok. 50 tys. Jest

grudzień 2014 l 21.WIEK l 75

74_76_12_21ST_KIVI.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

17.10.2014

15:15

Page 76

d˝d˝ownicami, larwami chrzàszczy, Êlimakami ani konikiem polnym. Ptak kiwi ma zazwyczaj ciemne ubarwienie. W czasie godów samica z samcem porozumiewajà si´ sygna∏ami dêwi´kowymi, przypominajàcymi duety mi∏osne. Ptaki wykorzystujà przenikliwy dêwi´k tak˝e jako ostrze˝enia przed niebezpieczeƒstwem oraz do ochrony swojego terytorium. Gniazda budujà w podziemnych norkach albo wÊród g´stej roÊlinnoÊci. Samice znoszà Êrednio jedno do dwóch jaj, którymi przez trzy nast´pne miesiàce opiekuje si´ samiec. W 2000 r. kiwi zosta∏o umieszczone na liÊcie gatunków zagro˝onych.

FOTO: WWW.ROUGHGUIDES.COM

GENETYKA | PRZYRODA

KIWI PRZELECIAŁ T YSIĄCE KILOMETRÓW Zak∏ada si´, ˝e mamutaki straci∏y umiej´tnoÊç latania w czasie, w którym dosz∏o do oddzielenia si´ Madagaskaru od Afryki. Na razie naukowcy nie potrafià okreÊliç, kiedy kiwi przesta∏y lataç. Genetyczne badanie DNA i dok∏adna analiza skamienia∏oÊci umo˝liwi∏y nam potwierdzenie hipotezy, ˝e przodkowie kiwi przylecieli na Nowà Zelandi´, twierdzi Trevor Worthy, paleontolog specjalizujàcy si´ w nielotach Australii, który jest jednym z g∏ównych autorów badaƒ. Jednak podczas gdy mamutaki dzi´ki sprzyjajàcym warunkom panujàcym na Madagaskarze zachowa∏y swoje du˝e rozmiary a˝ do

I Przed przywiezieniem nowych gatunków zwierząt kiwi nie miały w Nowej Zelandii żadnych naturalnych wrogów. Dziś niebezpieczne są dla nich drapieżniki, takie jak kot

wymarcia, kiwi stopniowo przystosowywa∏y si´ do odmiennego klimatu australijskiego i oceanicznego. Ich radykalnà przemian´ ewolucyjnà mo˝na podobno wyt∏umaczyç tym, ˝e w czasie przylotu na Nowà Zelandi´ ptaki te znalaz∏y tam silnà konkurencj´ w postaci udomowionego nielotnego ptaka moa. W odró˝nieniu od ptaka kiwi, moa nie posiada∏ skrzyde∏. Podobnie jak ówczesne kiwi, moa tak˝e nie by∏ drobinkà. Mierzy∏ ok. 3,5 m i wa˝y∏ ok. 250 kg.

Olbrzymie ptaki wymar∏y ok. 1500 r. W niektórych êród∏ach podaje si´, ˝e kilka osobników moa z rodzaju Megalapteryx didinus mog∏o prze˝yç a˝ do schy∏ku XIX w. Za jednà z g∏ównych przyczyn wymarcia moa uwa˝a si´ wycink´ lasów i polowania. Polinezyjczycy zabijali roÊlino˝erne ptaki, których g∏ównym po˝ywieniem by∏y liÊcie drzew i krzewów oraz owoce, g∏ównie ze wzgl´du na smaczne mi´so. I ANNA LATO

77_12_21ST_BERANCI.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

16.10.2014

16:22

Page 77

PSYCHOLOGIA | GRUPA Ludzie od najdawniejszych czasów łączą się w najróżniejsze grupy, ponieważ wzajemna współpraca przynosi im korzyść, a wiele problemów można rozwiązać tylko w grupie. Bycie członkiem grupy umożliwia także dzielenie się radością i zabawą. Według naukowców zachowania grupowe mają także swoje gorsze strony.

W samotności baranki,

w grupie – wilki

T∏um sk∏adajàcy si´ z samych uczciwych i spokojnych osób mo˝e dopuÊciç si´ rabowania, wandalizmu i brutalnych czynów.

PSYCHOZĘ TŁUMU MOŻNA ZMIERZYĆ To zjawisko zosta∏o ju˝ wielokrotnie opisane i by∏o wyjaÊniane przede wszystkim tym, ˝e cz∏onek grupy ma mniejszà szans´ zostaç przy∏apanym, oraz czuje mniejszà odpowiedzialnoÊç osobistà za dzia∏ania podj´te w grupie. Saxe ze

WIĘZIENNY EKSPERYMENT W STANFORDZIE kłonność człowieka do zachowania w grupie w sposób, który w innych okolicznościach byłby dla niego nie do przyjęcia, została udowodniona w szeregu testów psychologicznych. Jednym z najsłynniejszych jest tzw. stanfordzki eksperyment więzienny.

Psycholog Philip Zimbardo w 1971 r. w budynku wydziału psychologii wybudował eksperymentalne „więzienie”. Umieścił w nim

swoim zespo∏em potwierdzi∏a przypuszczenie, ˝e cz∏owiek, jeÊli staje si´ cz´Êcià t∏umu, traci kontakt z w∏asnymi poglàdami i moralnoÊcià, i dlatego robi rzeczy, o których nawet nie pomyÊla∏by w zwyk∏ych okolicznoÊciach. Naukowcy mierzyli aktywnoÊç w cz´Êci mózgu, w której cz∏owiek uÊwiadamia sobie samego siebie. Okaza∏o si´, ˝e u niektórych ludzi aktywnoÊç ta by∏a obni˝ona, jeÊli wspó∏zawodniczyli w grupie, w porównaniu z tà, gdy zmagali si´ z konkurencjà jako jednostki.

24 studentów, z których 12 pełniło rolę strażników, a 12 – rolę więźniów. Eksperyment został zaplanowany na dwa tygodnie, ale sytuacja bardzo szybko wymknęła się spod kontroli. Jedna trzecia studentów w roli strażników zaczęła przejawiać skłonności sadystyczne, a dwaj „więźniowie” doznali

takiej traumy, że przed końcem zrezygnowali z udziału w badaniu. Zimbardo zdecydował się zakończyć eksperyment przed planowanym czasem. I

FOTO: WWW.ZIMBARDO.COM I STANFORD.UNI

FOTO: FREE STOCK PHOTOS, WORDPRESS.COM, NOAH BERGER I UMIT BEKTAS

I Demonstracje i zawody sportowe są najczęstszymi bodźcami do powstania psychozy tłumu

adania psychologów i innych ekspertów w tej dziedzinie pokazujà, ˝e przynale˝noÊç do grupy sprawia, ˝e cz∏owiek jest bardziej ch´tny do dzia∏ania na szkod´ innych. Nawet osoby, które wykazujà wysokie standardy moralne, zmieniajà swoje priorytety, gdy zaczynajà postrzegaç Êwiat w kategoriach my i oni, mówi Rebecca Saxe, profesor neurologii kognitywnej na Massachusetts Institute of Technology. Wed∏ug niej grupa ludzi cz´sto bierze udzia∏ w dzia∏aniach, które ∏amià zasady moralne ka˝dego cz∏onka grupy.

ZNISZCZMY KONKURENCJĘ! Po zakoƒczeniu turnieju ka˝dy z badanych uczestników móg∏ wybraç fotografie swoich kolegów z dru˝yny albo przeciwników. Uczestnicy, u których wykryto obni˝onà aktywnoÊç mózgowà, wybierali najmniej pochlebne zdj´cia swoich przeciwników i jak naj∏adniejsze zdj´cia swoich kolegów dru˝ynowych. Wed∏ug badaczy bardziej prawdopodobne jest, ˝e te osoby mog∏yby skrzywdziç swoich konkurentów podczas turnieju, ni˝ ludzie, u których nie pojawi∏a si´ obni˝ona aktywnoÊç mózgu. Naukowcy twierdzà, ˝e te odkrycia dajà nadziej´ na to, ˝e w przysz∏oÊci uda nam si´ znaleêç sposób na panowanie nad psychozà t∏umu i negatywnymi przejawami zachowaƒ grupowych. I ALICJA CZYRSKA

grudzień 2014 l 21.WIEK l 77

78_79_12_21ST_VAKCI.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

15.10.2014

10:06

Page 78

FIZYKA | NAGRODA NOBLA Isamu Akasaki, Hiroshi Amano i Shuji Nakamura otrzymali Nagrodę Nobla z fizyki za wynalezienie diody emitującej niebieskie światło. Ich wynalazek jest niezwykle ważny dla współczesnej cywilizacji ponieważ umożliwił wytwarzanie energooszczędnego białego światła.

Nagroda Nobla spółcześnie nie wyobrażamy sobie życia bez sztucznego światła. Wynalazek ten jest dla nas tak oczywisty, że na co dzień nie zastanawiamy się nawet nad jego genialnością. Rozwój technologii, w tym oświetleniowych, pociąga za sobą zagrożenie dla środowiska, jednak wynalazek tegorocznych noblistów jest jak najbardziej przyjazny naturze. W wieku XX. dominowały lampy żarowe czyli zwykłe żarówki, najczęściej z włóknem wolframowym. Nie było to rozwiązanie ekologiczne, gdyż tego typu lampy posiadały wysokie zapotrzebowanie na energię. Wraz z wynalezieniem diod LED, lampy żarowe przeszły do

lamusa. W uzasadnieniu przyznania nagrody Nobla napisano: Lampy żarowe rozświetliły wiek XX. XXI zostanie rozświetlony przez diody LED.

REWOLUCJA W TECHNOLOGII OŚWIETLENIA Mimo że Isamu Akasaki, Hiroshi Amano i Shuji Nakamura zaprojektowali diody emitujące niebieskie światło, to ich wynalazek przyczynił się do skonstruowania diod, które emitują światło białe. Naukowcy z całego świata już od lat 90. XX w. pracowali nad konstrukcją zupełnie nowych diod, które poza zielonym i czerwonym światłem (diody emitujące zielone i czerwone światło

były wówczas szeroko dostępne – red.), będą emitować światło niebieskie. Tegoroczni nobliści odnieśli zatem spektakularny sukces na polu, na którym wielu wybitnym naukowcom się nie powiodło. Komitet Noblowski docenił przede wszystkim efektywny energetycznie i przyjazny dla środowiska aspekt tego wynalazku. Niebieskie diody LED mogą być zasilane na przykład bateriami słonecznymi, a zatem tanimi źródłami prądu elektrycznego. Jest to rozwiązanie bardzo ekologiczne, które ponadto umożliwi dostęp do światła 1,5 mld ludzi na świecie, którzy żyją w miejscach bez dostępu do sieci elektrycznych. I

FOTO: WIKIPEDIA

za diodę LED

JAROSŁAW PIOTROWSKI

I Wcześniej były znane diody czerwone i zielone. Dopiero diody niebieskie umożliwiły stworzenie znanego dziś z naszych domów źródła światła

I Jak zauważają eksperci zużycie energii elektrycznej mogłoby znacznie spaść, jeśli branża oświetleniowa przerzuciłaby się z energooszczędnych żarówek na technologię LED

78 l 21.WIEK l grudzień 2014

78_79_12_21ST_VAKCI.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

15.10.2014

10:06

Page 79

FOTO: WIKIPEDIA

FOTO: PAP

I Według Komitetu wynalazek laureatów doprowadził do rewolucji w technologii oświetlenia

FOTO: WIKIPEDIA

I Tegoroczni nobliści z fizyki Isamu Akasaki, Hiroshi Amano i Shuji Nakamura podczas prezentacji po ogłoszeniu przyznania nagrody

I Do głównych zalet diod LED należą: niskie koszty produkcji, duża wydajność oraz duża żywotność

I Odkrycie niebieskich diod LED może poprawić jakość życia 1,5 mld ludzi na świecie, którzy nie mają dostępu do sieci elektrycznej

grudzień 2014 l 21.WIEK l 79

PO RAZ PIERWSZY CIEKAWA LEKTURA DLA KAŻDEGO! pyta: ludzkości zagraża ptasia grypa czy wirus Ebola? zabierze Was do zamków, w których straszy! pokazuje wynalazki rodem z kosmosu. Macie je w swoim domu!

100 STRON PORYWAJĄCYCH FOTOGRAFII I UNIKALNYCH INFOGRAFIK PO RAZ PIERWSZY MASZ OKAZJĘ DOGŁĘBNIE POZNAĆ TAJEMNICZE ZJAWISKA PRZYRODY

przedstawia najlepszych ojców w świecie zwierząt!

JUŻ DZIŚ ZAMÓW WYJĄTKOWY MAGAZYN ŚWIAT NA DŁONI ZA JEDYNE swiat_10_selfpromo_400x270.indd 2

ZŁ

14.10.2014 10:25:31

KOLEJNY NUMER W SPRZEDAŻY OD 12 LISTOPADA 2014 swiat_10_selfpromo_400x270.indd 3

14.10.2014 10:25:40

82_83_12_21ST_MYTY.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

14.10.2014

10:15

Page 82

FAKTY I MITY | ZDROWIE

10 mitów o mleku MIT 1: Mleko nie jest odpowiednie dla człowieka. FAKT: Według przeciwników mleka, któ-

MIT 2: Mleko powoduje nadmierne powstawanie śluzu. FAKT: Mleko nie ma takich właściwości, FOTO: WWW.AVDHESSHARYA.COM

rzy stanowią ok. 20% populacji, człowiek jest jedynym zwierzęciem pijącym mleko innego ssaka (krowy), dodatkowo w wieku dorosłym. Twierdzą oni, że ludzie mniej więcej w wieku 5 lat tracą umiejętność trawienia laktozy, która zakwasza układ pokarmowy i powoduje wiele problemów zdrowotnych. Człowiek jest jednak jedynym ssakiem, którego młode wymagają tak długiej opieki. Wapń, który potrzebujemy do życia, najłatwiej przyswajamy właśnie z krowiego mleka. Nietolerancja mleka, czy właściwie laktozy, nie jest problemem całego gatunku, ale konkretnych osób. Podaje się, że nietolerancja laktozy występuje zaledwie u 2–10% Europejczyków. FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

MIT 4: Mleko jest tłuste i ma dużo kalorii. FAKT: Ile tłuszczu jest w mleku, zależy od

wytwarza na śluzówce układu pokarmowego warstwę ochronną składającą się z tłuszczu i wody. Ten film ochronny po krótkim czasie rozkłada się na podstawowe składniki odżywcze w procesie trawienia. W przeszłości wykorzystywano tę właściwość mleka do leczenia chorób zapalnych układu pokarmowego.

MIT 3: Mleko i produkty mleczne są powodem wielu komplikacji zdrowotnych. FAKT: Zwolennicy tej teo- reumatyzm oraz niższe IQ budowy kości, ruchu mięśni u dzieci. Według lekarzy mleko jest nie tylko niezastąpionym źródłem wapnia, niezbędnym do prawidłowej

82 l 21.WIEK l grudzień 2014

FOTO: WWW.UIB.NO

rii jako główny argument podają coraz częste alergie na mleko, zwiększający się poziom cholesterolu w związku z przyswajaniem nasyconych kwasów tłuszczowych z mleka oraz miażdżycę, które mogą pojawiać się nawet u małych dzieci. Kolejnymi negatywnymi konsekwencjami spożywania mleka ma być większe występowanie infekcji,

FOTO: FOODTRUTHONLINE.COM

Mleko można nazwać jednym z najbardziej podstawowych składników pożywienia. Mleko matki, u wszystkich ssaków, jest również pierwszym pożywieniem dziecka. Później mleko i produkty mleczne, jako bogate źródła wapnia i białka zwierzęcego, są nieodłączną częścią jadłospisu wielu z nas. Mleko obrosło jednak w szereg mitów.

i przenoszenia sygnałów układu nerwowego, lecz także jest bogatym źródłem witaminy A, D, B1 i B12. Selen zawarty w mleku spowalnia procesy starzenia i poprawia działanie układu odpornościowego. Lekarze uważają, że mleka nie mogą spożywać osoby uczulone na białko mleczne oraz ludzie z nietolerancją laktozy.

tego, jak bardzo mleko zostało odtłuszczone. Dla porównania – 200-mililitrowa szklanka półtłustego mleka (1,5% tłuszczu) ma taką samą liczbę kalorii co połowa jabłka. Tłuszcz w mleku jest dla nas niezbędny, ponieważ wiążą się z nim witaminy, które w innym wypadku nie zostałyby wchłonięte przez nasz organizm. W porównaniu z produktami mlecznymi zawartość tłuszczu w mleku jest wręcz symboliczna. Pełnotłuste mleko ma 3,5% tłuszczu, ale chudy twaróg 11%, niskotłuszczowe sery – 30%, a camembert ponad 40% tłuszczu.

MIT 5: Ludzki jadłospis zawiera wystarczającą ilość wapnia i nie trzeba uzupełniać jej mlekiem. FAKT: Różne potrawy rzeczywiście zawierają duże ilości wapnia, ale organizm człowieka potrafi przyswoić tylko ich niewielką część. Pod tym względem mleko i produkty mleczne odgrywają niezastąpioną rolę, ponieważ nie zawierają substancji, które wiążą wapń w postać nieprzyswajalną przez nasze ciało. Zawierają za to laktozę i aminokwasy, które zwiększają wchłanianie wapnia. Eksperci twierdzą, że wapń najlepiej wchłania się z półtłustego mleka i półtłustego jogurtu.

82_83_12_21ST_MYTY.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

14.10.2014

10:15

Page 83

MIT 6: Mleko jest pełne sztucznych hormonów wzrostu i antybiotyków. mieć żadnego wpłyFAKT: Rozległe badania, że ich koncentracja jest na które przeprowadzili naukowcy brytyjscy z Oksfordu, pokazały, że mleko krów, które w przeszłości były leczone antybiotykami, jest całkowicie nieszkodliwe. Mleko może zawierać śladowe ilości niektórych hormonów wzrostu, ale naukowcy podkreślają,

tyle nieznaczna, że nie może

wu na organizm człowieka. Hormony i inne sztuczne substancje chemiczne nie muszą znajdować się w mleku dlatego, że podawano je krowom. Są również częścią zanieczyszczeń, którymi skażony jest cały łańcuch pokarmowy.

FOTO: BABYCAREJOURNALS.COM

Facebook.pl/Czasopismo21.WIEK | Dołącz do grona ludzi ciekawych świata!

ILUSTRACJA: WIKIMEDIA

FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

zagrzewa się do temperatury ponad 135°C. W tej temperaturze nie przeżywają żadne bakterie, ale zostaje zachowana zawartość białek, wapnia i substancji mineralnych. Opakowania mają dodatkowo specjalny skład, który nie przepuszcza światła i powietrza.

tów mówi o tym, że aby osiągnąć niższy poziom tłuszczu, do mleka dolewa się wodę. W rzeczywistości mleko po osiągnięciu konkretnego stopnia odtłuszczenia (pełnotłuste 3,5%, półtłuste 1,5%, odtłuszczone 0,5%), który jest określony przez odpowiednią normę spożywczą, przechodzi kilkustopniowe przetwarzanie. Najpierw dochodzi do regulacji poziomu tłuszczu, podczas której osiąga się odpowiednią tłustość mleka. Pobrany tłuszcz nie kończy w odpadach, ale jest następnie wykorzystywany do produkcji wyrobów mlecznych. Przetworzone mleko przechodzi homogenizację, gdy kropelki tłuszczu są rozbijane na mniejsze jednostki, które są równomiernie rozłożone w mleku, aby się nie osadzały. Potem mleko jest obrabiane cieplnie albo za pomocą UHT (Ultra-high temperature processing) lub metodą pasteryzacji.

MIT 10: Świeżo wydojone mleko prosto od krowy jest najzdrowsze. FAKT: Wrogowie obróbki cieplnej twierdzą, że świeże mleko zawiera wiele pozytywnych właściwości, np. dzięki bakterii LactobacilFOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

FOTO: WORDPRESS.COM

gany jest wyłącznie przez obróbkę cieplną i nie dodaje się do niego żadnych konserwantów. W przypadku mleka z długim terminem przydatności wykorzystuje się metodę UHT (Ultra-high temperature processing, „przetwarzanie w ultrawysokich temperaturach”), podczas której mleko w ciągu 1–2 sekund

MIT 8: Mleko sprzedawane w sklepach jest rozrzedzone wodą. FAKT: Jeden z najpopularniejszych miFOTO: GREATCONTRADICTIONS.COM

MIT 7: Mleko z długim terminem przydatności zawiera konserwanty, oznaczane literą E. FAKT: Długi termin przydatności mleka osią-

MIT 9: Mleko pomaga usnąć. FAKT: Mówi się, że nic nie pomaga usnąć lepiej niż mleko. Nie istnieją żadne naukowe dowody, które potwierdziłyby te twierdzenia. Mleko nie zawiera aminokwasu tryptofan, z którego nasz mózg syntetyzuje neuroprzekaźnik (substancja przenosząca sygnały między neuronami) serotoninę. Substancja ta wpływa nie tylko na emocje, nastroje i apetyt, lecz także na nasz sen. Nie musicie jednak rezygnować ze szklanki mleka przed snem. Jest to dobry sposób, aby dostarczyć organizmowi dzienną zalecaną dawkę produktów mlecznych.

lus ma pozytywny wpływ na układ odpornościowy i jelitową mikroflorę bakteryjną. Mleko może być jednak zakażone przez mikroorganizmy chorobotwórcze, a ryzyko zakażenia zmniejsza pasteryzacja. Mleko, które jest sprzedawane w sklepach, według obowiązujących norm, musi zostać przetworzone tak, aby było bezpieczne dla zdrowia. Zawartość białek, witamin i minerałów jest prawie identyczna w wypadku mleka świeżego i pasteryzowanego. Obróbka cieplna powoduje maksymalnie utratę 10% substancji odżywczych. I STANISŁAW GAJDA

grudzień 2014 l 21.WIEK l 83

JESZCZE WIĘCEJ ZAPIERAJĄCYCH DECH

TAJEMNIC I TEORII SPISKOWYCH!

FIGURA Z MANTON DROVE

PRZEPOWIADA UPADEK UNII EUROPEJSKIEJ?

8 NAJBARDZIEJ PRZERAŻAJĄCYCH MIEJSC W INDIACH CZY SĄ OPĘTANE PRZEZ DUCHY?

NIEWYJAŚNIONE MORDERSTWO SZWEDZKIEGO PREMIERA

KTO STOI ZA ŚMIERCIĄ OLOFA PALMEGO?

TERAZ TYLKO

9_9 zł

OSZCZĘDZASZ PRAWIE 3 ZŁ NA KAŻDYM NUMERZE

JUŻWWTWOIM TWOIMKIOSKU! KIOSKU JUŻ selfpromo 200x270.indd 1

11.9.2014 14:19:18

ierwszy odnotowany okręt podwodny skonstruował Cornelius van Drebbel (1572– 1633) w 1620 r. w Londynie. Jego okręt (na ilustracji) opierał się na klasycznej drewnianej łodzi wiosłowej i napędzało ją dwunastu wioślarzy. Pierwszą wyposażoną bojowo łodzią podwodną była amerykańska Turtle („żółw”), którą w 1776 r. skonstruował David Bushnell (1740–1824). Pierwszym podwodnym okrętem wojennym był konfederacyjny okręt H.L. Hunley, który 17 lutego 1864 r. podczas amerykańskiej wojny secesyjnej zniszczył unijny uzbrojony Duże wymagania stworzyły potrzebę znalezienia nowego napędu. Łączony napęd spalinowo-elektryczny, który do poruszania się pod wodą

INSPIRACJA JULIUSZEM VERNEM

balistyczne z głowicami jądrowymi na pokładzie.

USS Nautilus wprowadziła do czynnej służby amerykańska marynarka wojenna 30 września 1954 r. Związek Radziecki uczynił to samo dopiero 4 czerwca 1958 r., wówczas służbę rozpoczęła jądrowa łódź podwodna K-3 Leninskij Komsomol.

kręty jądrowe nie pójdą jeszcze na złom i będziemy się z nimi spotykać także w przyszłości, ale w innej postaci. Nowoczesne okręty podwodne wykorzystują reaktory do produkcji pary, która napędza turbiny parowe i produkuje energię dla silników elektrycznych. Jest to jednak procedura bardzo skomplikowana i nieefektywna. Związek Radziecki od połowy lat 60. eksperymentował z kompaktowymi i wysoce wydajnymi reaktorami chłodzonymi przez metale ciekłe, ale ostatecznie odstąpiono od tej technologii w latach 90. W odległej przyszłości będziemy mogli wykorzystywać reaktory termonuklearne,

JAROSŁAW PIOTROWSKI

Ważnym trendem, który może także dotknąć podwodne okręty wojenne, jest coraz większa niechęć do narażania życia żołnierzy w pierwszej linii. W powietrzu wprowadzono już zdalnie sterowane drony, teraz przychodzi kolej na marynarkę. Pierwszą jaskółką tych zmian jest miniłódź podwodna Proteus, która ma przeprowadzać akcje szpiegowskie oraz ataki na cele morskie, a także zajmować się lądowaniem sił specjalnych. I

PODWODNE DRONY NA HORYZONCIE?

oparte na łączeniu wodoru i jego przemianie w hel. Jednak ta technologia jest jeszcze w powijakach.

JUTRO

14:05

Niemcy jako pierwsze wprowadziły do walki okręty podwodne. Wykorzystywały je przede wszystkim do zakłócania tras aprowizacyjnych aliantów i do niszczenia okrętów brytyjskich. Tę samą technikę Niemcy wykorzystały w czasie II wojny światowej. Setki okrętów operowały głównie na Atlantyku i atakowały konwoje jako tzw. watahy wilków. Podczas wojny okręty wojenne wykorzystywały również Wielka Brytania, ZSRR, USA i Japonia.

WATAHY WILKÓW ZAGRAŻAŁY BRY TANII

okręt USS Housatonic.

ILUSTRACE A FOTO: DREBBEL.NET, COLUMBIA GROUP, U.S. NAVY GRAPHIC A

wój rozpoczyna się w XX w. Wówczas odegrały ważną rolę w obu wojnach światowych. Dziś są nieodłączną częścią uzbrojenia imperiów morskich.

14.10.2014

o szybkiego rozwoju okrętów podwodnych doszło podczas II wojny światowej. Kolejny rozwój przypada na okres zimnej wojny, gdy oba mocarstwa – USA i ZSRR – poszukiwały sposobu, jak niezauważenie dostać się aż do wybrzeży przeciwnika i śledzić tam jego dalsze kroki lub odpalić rakiety wykorzystywał silniki elektryczne, a do pływania po powierzchni używał silnika spalinowego, okazał się niewystarczający. USA i Związek Radziecki zainwestowały w okręty jądrowe, które tygodniami mogły operować w głębinach podmorskich bez potrzeby wynurzania. Pierwszy okręt jądrowy na świecie,

DZIŚ

WCZORAJ

wojenne łodzie podwodne, których główną zaletą była możliwość dostania się niezauważonym do wrogiego statku, pojawiają się w XIX w., a ich roz-

Marzenie zapanowania nad morzem, nie tylko na powierzchni, lecz także pod nią, nie jest nowe. Obecne było już w średniowieczu. Mimo to pierwsze

Od wiosłowania po napęd jądrowy

85_12_21ST_VCERA.QXD:21. stoleti_predloha.QXD Page 85

WCZORAJ, DZIŚ I JUTRO | WOJSKOWE ŁODZIE PODWODNE

grudzień 2014 l 21.WIEK l 85

86_87_12_21ST_SERIAL_MISE.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

14.10.2014

10:16

Page 86

SERIAL | NAJSŁYNNIEJSZE MISJE KOSMICZNE Chyba żadna dziedzina aktywności ludzkiej, która ma związek z postępem, nie patrzy w przyszłość z taką determinacją jak badania kosmosu. Na tym niekończącym się polu to, co zdarzyło się wczoraj, jest już przestarzałe, a to, co zdarzy się dziś, zostanie zmiażdżone przez jutrzejsze odkrycia i dokonania. Jak człowiek, który dotychczas ledwo dotarł na powierzchnię najbliższego, kosmicznego obiektu, chce poznać i opanować tę magiczną czasoprzestrzeń w najbliższym czasie?

Zaczęło się od pełnych pokory spojrzeń w stronę nieba, a przerodziło się w niegasnące pragnienie zbadania wszystkiego, co się tam skrywa. Musiały minąć setki tysięcy lat, nim maszyny skonstruowane przez ludzi oderwały się od Ziemi, by przemierzyć przestrzeń tuż nad naszymi głowami. Historia zdobywania kosmosu jest krótka, pełna niezapomnianych i zapierających dech w piersiach misji. Zapraszamy na przegląd najsłynniejszych z nich. NOWY SERIAL:

Rzeczy niemożliwe od ręki,

ODCINEK 1:

na cuda trzeba poczekać... Z ŁAJKĄ I GAGARINEM

PROJEKTY MERCURY I GEMINI + GEMINI

MISJA APOLLO

ODCINEK 4:

ODCINEK 5:

SONDY PIONEER I VOYAGER

VIKING NA CZERWONEJ PLANECIE

ODCINEK 6:

ODCINEK 7:

CASSINI-HUYGENS

SPIRIT & OPPORTUNITY

ODCINEK 8:

ODCINEK 9:

KOSMICZNY TELESKOP HUBBLE’A

SPITZER, CHANDRA I WMAP

ODCINEK 10:

ODCINEK 11: W TYM E: RZ NUME

MOŻLIWE I REALNE KATASTROFY

SPOJRZENIE W PRZYSZŁOŚĆ

86 l 21.WIEK l grudzień 2014

lanów jest tyle, ile chmur nad zadziwiajàcà powierzchnià Jowisza. OczywiÊcie, niektóre z nich znajdujà si´ dziÊ w teczce z napisem „chimery” albo przynajmniej „fantastyka”, ale takich sceptycznych teczek by∏o kiedyÊ o wiele wi´cej, a dziÊ sà ju˝ w kategorii „rzeczywistoÊç”. Nie inaczej stanie si´ z dziÊ niewyobra˝alnymi planami w niedalekiej przysz∏oÊci.

AŻ NA DNO KOSMICZNEJ STUDNI? Przysz∏oÊç jest tu˝ za progiem. Zarówno jeÊli chodzi o przysz∏oÊç obserwacji, jak i faktycznego podboju kosmosu. Jednym z najbli˝szych projektów b´dzie sztandarowy teleskop kosmiczny amerykaƒskiej agencji kosmicznej NASA. Agencja chce wys∏aç go w g∏´biny kosmosu ju˝ w 2018 r. Konstruktorzy teleskopu kosmicznego, nazwanego na czeÊç drugiego administratora NASA Jamesa Edwina Webba (1906–1992), wierzà, ˝e urzàdzenie przyniesie prawdziwà rewolucj´ w dotychczasowym badaniu znanego i nieznanego kosmosu.

Teleskop mia∏by zastàpiç koƒczàcy swojà s∏u˝b´ teleskop Hubble’a, który odniós∏ wielkie sukcesy. Podstawowe zadania? Znalezienie wczesnych gwiazd i galaktyk, powsta∏ych zaraz po Wielkim Wybuchu, dostarczanie danych i informacji, niezb´dnych do lepszego zrozumienia formowania si´ uk∏adów gwiezdnych i poszukiwanie ˝ycia poza Uk∏adem S∏onecznym – tym razem w o wiele bardziej zaawansowany sposób, ni˝ mia∏o to miejsce w programie SETI itp. Niezwyk∏a, ale równie˝ nadludzka b´dzie jego sama instalacja w przestrzeni kosmicznej. Kosmiczny Teleskop Jamesa Webba nie b´dzie pracowa∏ na niskiej orbicie ziemskiej, jak robi∏ to teleskop Hubble’a, ale przez specjalny system rakietowy Ariane 5 zostanie wyniesiony a˝ do punktu Lagrange'a, w Êredniej odleg∏oÊci 1,5 mln km od Ziemi.

WEBB TO NIE WEB Gdy mówimy o Webbie, nale˝y równie˝ wspomnieç o web, czyli ogromnej siatce, którà japoƒska agencja JAXA (Japan Aerospace Exploration Agency) planuje zarzuciç na kosILUSTRACJA: ESA

ODCINEK 3:

FOTO: OSRPORTAL.EU, SPL, U FOTO 21, HYPERSCALE.COM I NASA

ODCINEK 2:

I Kosmiczny Teleskop Jamesa Webba zacznie badać głębiny kosmosu w 2018 r. Miałby być jeszcze skuteczniejszy niż kończący swoje życie Hubble

I Firma Google wymyśliła oryginalny konkurs dla prywatnych firm kosmonautycznych

Idea japoƒskiej misji jest na pierwszy rzut oka bardzo prosta: zarzuciç t´ ogromnà sieç na przestrzeƒ orbitalnà, chwytaç i zbieraç do niej odpady, które potem nast´pnie zostanà dostarczone na Ziemi´ do likwidacji.

10:17

Page 87

I Pomysł „kosmicznej drukarki” SpiderFab będzie rewolucją w konstrukcji obiektów i budowli kosmicznych

Sondy tego programu w latach 70. i na poczàtku lat 80. ubieg∏ego wieku wykona∏y dotychczas jedyne zdj´cia powierzchni tej planety. Nic dziwnego, ˝e nowy program rosyjski, który ma pójÊç w Êlady swojego poprzednika, otrzyma∏ nazw´ Wenera-D. Rosjanie chcà wykorzystaç w projekcie nie tylko wielofunkcyjne modu∏y làdujàce, lecz tak˝e balony, które mia∏yby pracowaç w atmosferze Wenus.

ŚWIĘTA TRÓJCA KOSMICZNEGO GRALA Epilog naszego serialu nale˝y do trzech najambitniejszych planów, które kiedykolwiek powsta∏y w g∏owach naukowców. Pierwszym z nich jest za∏ogowa misja na Marsa z biletem w jednà stron´. Ma to byç wst´p do kolonizacji Czerwonej Planety. Ta fascynujàca wizja ma zostaç urzeczywistniona w ramach programu Mars One. Ponad 200 tys. ludzi z ca∏ego Êwiata zg∏osi∏o si´ do tego projektu, nie wy∏àczajàc Polaków. Za∏oga szcz´Êliwców (?) ma zostaç wy∏oniona w ciàgu 15–20 lat. Drugim przeogromnym planem, którego realizacja zajmie jeszcze (bardzo) d∏ugi czas, jest pochwycenie jednej z bliskich asteroid i wykorzystanie jej do celów wydobywczych. Naukowcy szacujà, ˝e po Uk∏adzie S∏onecznym podró˝ujà ponad 2 mln tych obiektów o wielkoÊci ponad 800 m. NASA chce niektóre z nich pochwyciç i przenieÊç na orbit´ Ksi´˝yca. Ostatnim z trójki najambitniejszych planów, które przeniosà badania kosmosu na nast´pny poziom jest kosmiczna winda! Du˝a, japoƒska firma konstrukcyjna Obayashi Corporation zdradzi∏a ju˝ zarys tej misji, a ich niewiarygodna winda mia∏aby wyruszyç w kosmos ju˝ ok. 2050 r. Problem w tym, ˝e konstrukcja tego monstrum wymaga takiego typu nanow∏ókien w´glowych, który nie zosta∏ jeszcze odkryty. Naukowcy twierdzà jednak, ˝e to tylko kwestia czasu. Mo˝emy im wierzyç. I

ILUSTRACJA: NASA/PAT RAWLINGS

ILUSTRACJA: REGMEDIA.CO.UK

miczne Êmieci w ciàgu kilkudziesi´ciu lat. Kosmiczne Êmieci sk∏adajà si´ z niebezpiecznych odpadów pochodzàcych ze statków i satelitów kosmicznych, które majà wielkoÊç od kilkucentymetrowych od∏amków a˝ po kilkutonowe z∏omy. Naukowe badanie jest jednoznaczne: w najbli˝szej przysz∏oÊci ka˝dego roku z orbity nale˝y usuwaç 5–10 tych wielkich obiektów, aby zapobiec kolosalnym problemom.

14.10.2014

ILUSTRACJA: WWW.TETHERS.COM

86_87_12_21ST_SERIAL_MISE.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

NIE BUDUJEMY... DRUKUJEMY

POSTRADZIECKA WENUS OczywiÊcie Rosja nie ma zamiaru zostawaç w tyle. Zw∏aszcza, ˝e dawny Zwiàzek Radziecki, razem z USA byli pionierami w zdobywaniu kosmosu. Najbli˝sze plany Rosji mo˝na opatrzyç has∏em: Z powrotem na Wenus. Jest to nawiàzanie do owocnego programu Wenera.

I Czy misja na Marsa będzie początkiem kolonizacji kosmosu?

CO TO ŁUNOCHOD? Skoro „z powrotem na Wenus” to tak˝e „z powrotem na Ksi´˝yc”. Mo˝e warto dodaç nowy odcisk do Êladu Armstronga po prawie 50 latach. NASA nie b´dzie zajmowaç si´ tym projektem w najbli˝szym czasie, dzi´ki czemu otwierajà si´ nowe mo˝liwoÊci dla kosmicznych tygrysów z Azji. Z planami làdowania cz∏owieka na Ksi´˝ycu (mniej wi´cej w latach 2020–2025) nie kryjà si´ Chiny, Indie i Korea Po∏udniowa. Prym w przygotowaniach wiodà Japoƒczycy, którzy do 2030 r. pragnà wybudowaç na Ksi´˝ycu sta∏à baz´ operacyjnà. Internetowy konkurs Google Lunar X Prize oferuje 40 mln dolarów prywatnej firmie, która do 2015 r. zdo∏a wys∏aç na powierzchni´ Ksi´˝yca dzia∏ajàcà sond´. Wed∏ug regulaminu musi ona pokonaç przynajmniej 500 m i wys∏aç na Ziemi´ przynajmniej dwie transmisje na ˝ywo. Podobno w konkursie startuje ponad 25 zawodników. To równie˝ Êwiadczy o tym, ˝e przysz∏oÊç zdobywania kosmosu b´dzie nale˝eç do sfery prywatnej naukowców i podró˝ników.

STANISŁAW GAJDA FOTO: RUI VIEIRA

Niepotrzebne Êmieci nale˝y zatem usunàç z orbity, aby mo˝na by∏o na niej umieÊciç niezb´dnà technologi´, która b´dzie tu nieprzerwanie pracowaç. Chodzi np. o drukarki 3D i 4D, których wersj´ NASA stara si´ zainstalowaç na Mi´dzynarodowej Stacji Kosmicznej. Ten mechanizm, który w znacznym stopniu odcià˝y dotychczasowe metody konstrukcyjne, otrzyma∏ nazw´ SpiderFab. Jego aktywne komponenty sk∏adajà si´ z jednostek robotycznych przypominajàcych pajàki podczas tworzenia delikatnych paj´czyn. Dzi´ki tej technologii nie b´dzie trzeba wysy∏aç w kosmos wielkich fragmentów obiektów, ale tylko surowy materia∏, z którym poradzi sobie system SpiderFab. W ten sposób dojdzie do wyraêniej redukcji wielkoÊci rakiet noÊnych. B´dziemy mogli budowaç kilkukilometrowe, wi´c jednoczeÊnie o wiele efektywniejsze, grupy sensorów oraz gigantyczne panele s∏oneczne.

W następnym numerze rozpoczynamy NOWY SERIAL. Tym razem poświęcony transplantacjom.

grudzień 2014 l 21.WIEK l 87

88_89_12_21ST_VODA.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

16.10.2014

16:29

Page 88

PLANETA ZIEMIA | HYDROLOGIA Teza, że słodka woda pitna jest dla ludzi niezbędna do życia, nie jest żadną nowiną. Chociaż jest to wszechobecnie znana prawda, międzynarodowe organizacje już od jakiegoś czasu zwracają uwagę na niedobory życiodajnego płynu. Zauważalnie rosnące zużycie wody wskazuje na to, że w niedalekiej przyszłości woda pitna stanie się substancją, która będzie powodować międzynarodowe napięcia lub nawet konflikty.

kiwa∏ – rodzaj niebieskiego oliwinu, zwany ringwoodytem. Dotychczas znaleziono go wy∏àcznie na tzw. kosmicznych w´drowcach, którzy spadli na Ziemi´. Nie by∏ dotàd odnaleziony w skorupie ziemskiej. To nadal nie wszystko. Wewnàtrz minera∏u znaleziono równie˝ wod´.

PŁASZCZ PEŁEN WODY Diamenty sà bardzo specyficzne. Powstajà pod wielkim ciÊnieniem w g∏´binach planet. Jedna z hipotez zak∏ada, ˝e jàdro Jowisza to jeden ogromny diament. Na Ziemi powstajà

Kolejna tajemnica, skryta we wnętrzu

1/ Jukon, 2/ Nelson–Saskatchewan, 3/ Rzeka Świętego Wawrzyńca, 4/ Missisipi, 5/ Rio Grande, 6/ Orionoko, 7/ Amazonka, 8/ La Plata,

1–3

4–15

16–40 41–126

7–15

16–45

127+

46+

zacunkowo na powierzchni naszej planety rozpoÊciera si´ 1,4 mld km3 wody. Z tego ponad 97% to woda s∏ona w morzach i oceanach. Wi´kszoÊç s∏odkich wód znajduje si´ w wiecznym lodzie na biegunach czy na Grenlandii, w lodowcach górskich, w atmosferze i glebie co stanowi ok. 2,5%.

88 l 21.WIEK l grudzień 2014

FOTO: WIKIPEDIA.ORG

I Tajemniczy minerał ringwoodyt wskazuje, że wewnątrz planety znajdują się olbrzymie zasoby wody

Miejsce podwyższonego ryzyka Tadżykistan planuje budowę zapory z elektrownią na Amu-darii. Jednak sąsiedni Uzbekistan obawia się, że straci duże ilości wody irygacyjnej, i zdecydował się nałożyć na swojego sąsiada wysokie cła...

9 10

18 11

22 23 26

12 13 15

16 17

3-6

20 19

24 25

Wielkość okręgu oznacza liczbę „wrogich” akcji w każdym dorzeczu.

1-2

12/ Niger, 13/ Nil, 14/ Kongo,

Kolor oznacza całkowitą liczbę wydarzeń w dorzeczu od 1990 do 2008 r. 0

9/ Skalda, 10/ Ren, 11/ Dunaj,

Miejsce podwyższonego ryzyka 15/ Jordan, Etiopia w 2011 r. rozpoczęła 16/ Tygrys i Eufrat, 14 budowę wielkiej zapory na 17/ Indus, Nilu Błękitnym, dopływie, 18/ Jezioro Aralskie, który zapewnia Nilowi ok. 19/ Wołga, 60% wody. Egipt i Sudan 20/ Ob, obawiają się, że dojdzie 21/ Jenisej, 24/ Saluin, do zmian w dolnym biegu 22/ delta– 25/ Mekong, rzeki. Zapora będzie Gangesu, 26/ Han-gang, ukończona ok. 2017 r. 23/ Huang-He, 27/ Amur

Miejsce podwyższonego ryzyka W kanale Mekongu, ok. 3,5 km od granicy z Kambodżą, Laos zamierza wybudować zaporę i elektrownię Don Sahong. Jednak według Kambodży, Wietnamu i Tajlandii tama mogłaby mieć zły wpływ na rybołówstwo. Wszystkie trzy kraje żądają zatem prawa do ewentualnej ingerencji w plany.

Woda mo˝liwa do wykorzystania i dost´pna znajduje si´ w jeziorach, zbiornikach i rzekach i stanowi zaledwie 0,26% iloÊci s∏odkiej wody na Ziemi. Mniej wi´cej 10 mln km3 wody zawarte jest w jeziorach podziemnych, czyli w êród∏ach nieodnawialnych.

ILUSTRACJA: CELESTIAMOTHERLODE.NET

2 1

Miejsce podwyższonego ryzyka Turcja ukończyła zaporę Ilisu z hydroelektrownią na rzece Tygrys. W wyniku budowy tamy zatopiono starożytną osadę Hasankeyf sprzed 12 tys. lat. Ponadto zapora może uszkodzić kruchą równowa3 gę mezopotamskich mokradeł, które powstają z prądem w kierunku Iraku.

SCHEMAT: ECOLOBLUEBLOG

naszej planety została, odkryta!

SKĄD WZIĄŁ SIĘ MINERAŁ? Oko ludzkie dociera a˝ na granice kosmosu, a wcià˝ ma mgliste poj´cie o wn´trzu w∏asnej planety. Dlatego czasem pojawia si´ zaskoczenie. Na poczàtku tego roku kanadyjscy naukowcy wyruszyli do Brazylii, aby zbadaç tamtejsze ska∏y. Na miejscowym targu zakupili 3-milimetrowy diament, który na pierwszy rzut oka nie przedstawia∏ ˝adnej wartoÊci. Jednak wewnàtrz minera∏u skrywa∏o si´ coÊ, czego nikt nie ocze-

I Woda na Ziemi jest w większości słona, woda słodka stanowi jedynie niewielką część

16.10.2014

16:29

Page 89

FOTO: AMIT DAVE

88_89_12_21ST_VODA.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

I Zwłaszcza w Afryce i Azji niedostatek wody jest odczuwalny już dziś

TRWONIMY I TRWONIMY... Wod´ wykryto dzi´ki temu, ˝e wyraênie spowalnia ona fale sejsmiczne. Nowe odkrycie mog∏oby odpowiedzieç na pytanie, w jaki sposób woda znalaz∏a si´ na powierzchni Ziemi i jak powsta∏y ogromne oceany. Dotychczas panowa∏o przeÊwiadczenie, ˝e cenny p∏yn przyby∏ na naszà planet´ z kosmosu, np. na kometach. Badanie kanadyjskich i amerykaƒskich naukowców wskazuje jednak, ˝e na powierzchni´ wydosta∏a si´ z wn´trza planety. Tam na dole wody jest wcià˝ bardzo du˝o, szacuje si´, ˝e trzykrotnie wi´cej ni˝ na powierzchni. Te ukryte zasoby nie rozwià˝à jednak ogromnych problemów ludzkoÊci z wodà, przynajmniej na razie. Najwy˝sze zu˝ycie oraz trwonienie wody zwiàzane jest z rolnictwem. W skali ogólnoÊwiatowej zu˝ywa 69% wykorzystywanych êróde∏ wody. Przy tym w stosunku do wysokiego zu˝ycia wo-

FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

na g∏´bokoÊci ok. 200 km, chocia˝ niektóre diamenty wybierajà sobie jeszcze g∏´bsze miejsca, nawet do 600 km pod powierzchnià. Gdy taki g∏´binowy minera∏ znajdzie si´ na powierzchni Ziemi, mo˝e dostarczyç naukowcom mas´ bardzo cennych informacji. Pomiary wykaza∏y, ˝e woda stanowi ok. 1,5% ringwoodytu. Do badaƒ do∏àczy∏ póêniej uniwersytet z Nowego Meksyku. Okaza∏o si´, ˝e wewnàtrz planety znajduje si´ o wiele wi´cej ringwoodytu, ni˝ mog∏o si´ komukolwiek wydawaç. Jego z∏o˝a znajdujà si´ mi´dzy p∏aszczem górnym a dolnym. W∏aÊnie w tym minerale zwiàzana jest równie˝ woda, która nie istnieje tam ani w stanie sta∏ym, ani w ciek∏ym. Amerykaƒscy naukowcy zbadali na 2000 sejsmografów fale sejsmiczne wyst´pujàce podczas 500 trz´sieƒ ziemi. Z pomiarów pr´dkoÊci tych˝e fal na najró˝niejszych g∏´bokoÊciach okreÊlili typ ska∏, którymi przesz∏y te fale.

I Budowa tam może na niektórych obszarach zaburzyć naturalną cyrkulację wody. Na zdjęciu zapora Maguga, znajdująca się w Suazi

dy odznacza si´ bardzo ma∏à efektywnoÊcià. Nast´pny jest przemys∏ z 23%. Zu˝ycie wody przez gospodarstwa domowe stanowi 8%. JeÊli przyjrzymy si´ temu zagadnieniu bli˝ej, zauwa˝ymy wielkie ró˝nice w zu˝yciu wody mi´dzy kontynentami. Podczas gdy w Afryce rolnictwo poch∏ania 88% ca∏kowitego zu˝ycia wody, gospodarstwa domowe 7%, a przemys∏ tylko 5%, w Europie na przemys∏ przypada 54%, na gospodarstwa domowe – 13%, a na rolnictwo – 33% êróde∏.

6000 OFIAR BRUDNEJ WODY Rolnictwo i przemys∏ 40% swojego zu˝ycia wylewajà jako wody odpadowe, zawierajàce ró˝ne substancje, które ograniczajà dost´pne êród∏a wody pitnej i szkodzà Êrodowisku, a przede wszystkim zdrowiu ludzkiemu. Wed∏ug danych ONZ dziennie na zwyk∏à biegunk´ spowodowanà przez brudnà wod´ umiera 6000 osób, 60% zgonów dzieci do lat pi´ciu równie˝ wià˝e si´ ze z∏à jakoÊcià wody. W Chinach, Indiach i Indonezji na choroby spowodowane przez wod´ umiera dwukrotnie wi´cej ludzi ni˝ na AIDS. Sà to przede wszystkim choroby, którym mo˝na by∏oby zapobiec dzia∏aniami prewencyjnymi. I JAROSŁAW PIOTROWSKI

grudzień 2014 l 21.WIEK l 89

90_91_12_21ST_OBJEKT.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

16.10.2014

16:30

W OBIEKTYWIE | GADY

Jaszczurki mają dwa penisy!

90 l 21.WIEK l grudzień 2014

Page 90

90_91_12_21ST_OBJEKT.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

16.10.2014

16:30

Page 91

FOTO: PAVEL SMEJKAL

Jaszczurka zwinka (Lacerta agilis) jest jednym z najliczniejszych gatunków jaszczurek w naszym kraju. Można ją spotkać na terenie całej Polski. Żyje pod kamieniami oraz w szczelinach i osiąga długość 20–25 cm, z czego połowa to ogon. Ciekawy jest też sposób jej rozmnażania. aszczurka osiąga dojrzałość płciową mniej więcej po dwóch latach. Każdy samiec zamieszkuje terytorium, na którym może żyć z kilkoma samicami. W okresie godowym, najczęściej w maju, samce żarliwie strzegą swojego terytorium i bez litości wyganiają każdego intruza. Sam akt kopulacji również wygląda jak walka. Samiec gryzie upatrzoną samicę, a potem sam zwija się tak, aby jedno z jego dwóch tzw. półprąci mogło wejść w kloakę samicy.

SAMIEC WYBIERA SWOJĄ STRONĘ

I Samiec przytrzymuje samice swoją szczęką

Półprącie (łac. hemipenis) to parzysty narząd płciowy samców niektórych gadów, najczęściej jaszczurek i węży. Bywa opatrzone w różne nierówności, które służą zakotwiczeniu w drogach rodnych samicy. Oba półprącia znajdują się w uchyłkach steku (kloaki) samców. Z tego też powodu samce mają o wiele grubszy korzeń ogona niż samice. Podczas kopulacji samiec wykorzystuje ten z penisów, który jest bliżej samicy. Niektóre samce zmieniają penisy podczas stosunku. Półprącie jaszczurki nie ma przewodu nasiennego, ale specjalny rowek o łacińskiej nazwie sulcus spermaticus. Po zapłodnieniu samice składają do wykopanych norek ok. 5–20 jaj, z których od lipca do września (po ok. 60–100 dniach) wylęgną się młode jaszczurki o długości ok. 6 cm. I ANNA LATO

I Mimo że kopulacja jaszczurek może się wydawać brutalna, mało kiedy dochodzi podczas niej do zranienia

grudzień 2014 l 21.WIEK l 91

92_94_12_21ST_ABC.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

16.10.2014

16:30

Page 92

ABC | OWOCE

Owoce egzotyczne:

Oprócz jabłek i gruszek możemy dziś zakupić na targu różne rodzaje owoców egzotycznych

od awokado po tamarynd

FOTO: WIKIMEDIA.ORG

FIGI pochodzą z Azji Przedniej i należą do najstarszych owoców wykorzystywanych przez ludzi. Stopniowo rozszerzyły się na cały Basen Morza Śródziemnego, a także w Indiach północno-wschodnich, Chinach i Australii. Figi, podobnie jak daktyle, znalazły szerokie zastosowanie w kuchni. Przygotowuje się z nich najróżniejsze desery, dżemy, syropy, a także sosy do mięs. Prażone figi z dodatkiem cykorii są wykorzystywane jako tzw. figowa kawa. I FOTO: GNU

92 l 21.WIEK l grudzień 2014

GRANADILLA pochodzi z Ameryki Południowej. Jest to jeden z wielu gatunków jadalnych passiflor. Granadilla ma białofioletowe, duże kwiaty i liście w kształcie serca. Owoce są pomarańczowobrązowe, okrągłe lub owalne, wielkości kurzego jaja. Wnętrze składa się z ciemnych nasion, otoczonych soczystym miąższem. Przez wyciśnięcie owoców zyskuje się aromatyczny sok o przyjemnie kwaśnawym smaku. I

i dlatego w języku angielskim nazywana jest banana passionfruit. Do Europy jest importowana głównie z Kolumbii i Nowej Zelandii, gdzie założono nowe plantacje. Owoc curuba jest podłużny, ma ok. 10 cm długości i 3 cm szerokości. W porównaniu z ba-

nanem jest jaśniejszy, cieńszy i ma miększą skórkę. Galaretowaty miąższ w kolorze pomarańczowym lub różowym z dużą ilością jadalnych pestek ma aromatyczny, kwaśnawy smak, przypominający smak jabłka. I

tężnym drzewie nazywanym mangostanem. Jego ojczyzną jest południowo-wschodnia Azja. Fioletowe owoce osiągają wielkość małej pomarańczy. Po ostrożnym rozkrojeniu grubej, purpurowej lub nawet fioletowej skórki pojawia się biały miąższ podzielony na segmenty. Miąższ o delikatnej, rozpływającej się w ustach konsystencji ma subtelny, słodko-kwaśny smak. I

JUJUBA po polsku nazywana jest głożyną cierń Chrystusa. Pochodzi z Chin, ale jest hodowana również w Japonii, Azji Mniejszej, a w niewielkich ilościach także w Bułgarii, skąd jest do nas importowana. Swoim wyglądem przypomina nasze śliwki. Miąższ jest mięsisty, zielonobiały, a na-

FOTO: PIGLOBALTRADE.COM

pochodzącej z Afryki północnej i Azji. Jedna palma daje rocznie aż 100 kg owoców, które przybierają kolory od żółtego, przez pomarańczowy, aż po czerwony, a nawet czarny. Podczas dojrzewania stają się coraz bardziej soczyste, a przed wyschnięciem broni je wydzielany cukrowy sok. Daktyle zostały rozpowszechnione przez Fenicjan. Współcześnie daktylowce uprawiane są przede wszystkim w Ameryce, Chinach, Indiach i Australii.I

FOTO: DEAFLORA

FOTO: MUSCLESANDMASCARA.CO

CURUBA wyglądem przypomina banany

DAKTYLE to owoce daktylowca, palmy GARCYNIE rosną na po-

FOTO: CC-BY 3.0

szych owoców tropikalnych i subtropikalnych. Do Europy jest przywożony głównie z Kenii, Izraela i Brazylii, ale i z Hiszpanii. Okrągłe, lekko szpiczaste owoce osiągają wielkość jaja, istnieją jednak także olbrzymie czerymoje rozmiarów melona. Ciemna skórka skrywa niebieskawobiały, ziarnisty miąższ. Smak owocu jest lekko kwaśny i przypomina połączenie gruszki i mango. I

AWOKADO importuje się do Polski przede wszystkim z Izraela i Hiszpanii oraz z plantacji afrykańskich. Rośnie na drzewach osiągających wysokość aż 20 m. W odróżnieniu od innych gatunków owoców odznacza się wyjątkowo dużą zawar tością tłuszczu – od 20% do 30%. Owoce awokado wyróżniają się delikatnym orzechowym smakiem, który najlepiej podkreślają sól, pieprz i sok z cytryny. Są idealne do sałatek i deserów. I

FOTO: BIBLIOTECA DIGITAL DE HUMBOLDT

CZERYMOJA należy do najsmaczniej-

FOTO: WEBGARDEN.CZ

o dziwnych nazwach. Niezwykłe owoce z obszarów tropikalnych i podzwrotnikowych mogą zapewnić nam nieznane dotąd doznania smakowe i wzbogacić nasz jadłospis.

92_94_12_21ST_ABC.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

LOQUAT pochodzi z obszarów podzwrotnikowych w północno-wschodnich Chinach. Loquat rośnie na wiecznie zielonym krzewie – nieśpliku japońskim, który może osiągać wysokość 10 m. Jego owoce są kuliste lub eliptyczne. Miąższ jest delikatny, kremowożółty i soczysty o łagodnym słodko-kwaśnym lub słodkim smaku. Owoce spożywa się przede wszystkim na surowo, ale można z nich również zrobić kompot, dżemy, soki, a ze sfermentowanych owoców produkuje się nawet alkohol. I

NASHI znane jest u nas pod nazwą gruszka azjatycka. Istnieje wiele odmian nashi, które mogą mieć różny wygląd i kształt. W zasadzie wyróżniamy dwa gatunki nashi: gruszę chińską (Pyrus pyrifolia), która pochodzi z Azji wschodniej, i gruszę ussuryjską (Pyrus ussuriensis), która pochodzi z północnej Japonii. Różnią się od siebie kształtem owoców – pierwszy ma kształt zbliżony do jabłka, drugi – do gruszki. Oba gatunki są soczyste i słodkie, przypominające w smaku nasze gruszki. I

MARAKUJA jest owocem drzewa męczennicy jadalnej, które rośnie w Ameryce Południowej, Indiach, Australii, Afryce wschodniej i RPA. Niezbyt atrakcyjne, pomarszczone jagody w kolorze fioletowym na pierwszy rzut oka nie zachęcają do spożycia. Jednak skrywają w sobie aromatyczny, słodko-kwaśny miąższ z dużą ilością jadalnych nasion. Są idealne do produkcji orzeźwiających napojów. I

MIECHUNKA peruwiańska, czyli Physalis peruviana pochodzi z Ameryki Południowej. Żółte owoce wielkości dużego winogrona otoczone są przez beżowy kielich. Smak tego dekoracyjnego owocu jest słodko-kwaśny z lekko cierpkim posmakiem. Owoce kandyzowane lub wyciśnięte przypominają smakiem figi. Uważa się, że miechunka pomaga w leczeniu kamieni moczowych, zapaleń nerek, reumatyzmu oraz kamieni żółciowych. Miechunka peruwiańska jest krewnym polskiej jadalnej miechunki pomidorowej. I

FOTO: U FOTO 21

FOTO: MANGO.ORG

tropików. Mango indyjskie pochodzi oczywiście z Indii, ale dziś jest uprawiane na całym świecie. Owoce tego wysokiego drzewa są owalne lub nerkowate, mają zielony lub pomarańczowy kolor z czerwonym rumieńcem. Mają pikantny, smaczny, włóknisty i soczysty miąższ w kolorze żółtym lub pomarańczowym, który otacza dużą, płaską pestkę. Bardzo trudno oddzielić ją od owocu. Mango możemy jeść na surowo, ale możemy je również poddawać obróbce termicznej. Produkuje się z niego kompoty, soki i ostry sos chutney. I

FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

FOTO: FLICKR.COM FOTO: WEBGARDEN.CZ

galaretowatą konsystencją. Mimo nieatrakcyjnego wyglądu owoc jest bardzo soczysty i posiada doskonały aromat. I

n MANGO bywa często nazywane jabłkiem

LICZI to tropikalne owoce o słodkim i przyjemnym smaku. Owalne lub kuliste owoce o długości 3–5 cm pokryte są grubą, kolczastą skórką, którą jednak łatwo usunąć. Miąższ otaczający dużą brązową pestkę jest białawy, czasem niebieskawy, z twardawą,

Page 93

PAPAJA to owalne owoce podobne do melona. Mięsisty i słodki miąższ miewa żółto-pomarańczowy kolor. Owoc wypełniony jest dużą ilością nasionek, otoczonych galaretowatym, słodkim sokiem. Pestki mają smak pikantny, dlatego bywają wykorzystywane zamiast pieprzu. Dojrzały owoc po dotknięciu jest sprężysty, ale nie miękki. Papaja jest ceniona za enzym papainę, który wspomaga trawienie i ma działanie przeciwzapalne. I

FOTO: RINGWORM

KARAMBOLA pochodzi z Malezji, nazywana jest również gwiaździstym owocem. Po przekrojeniu te pięcio- lub sześciokątne jagody rzeczywiście przypominają gwiazdy. Miąższ tych żółto-zielonych, jakby nawoskowanych owoców jest bardzo soczysty, słodko-kwaśny i odświeżający. Umyte owoce można zjadać na surowo, bez obierania ze skórki. Wystarczy pokroić je na gwiazdowate plasterki, które stanowią przepiękną ozdobę potraw. Nasiona karamboli są niejadalne. I

16:31

Navštivte http://www.21stoleti.cz | Denně nové zprávy

FOTO: WWW.MAGIX.INFO

FOTO: MGONLINE.COM

wet żółty. Owoce są doskonałe po ususzeniu, przygotowuje się z nich również napoje, kompoty oraz syropy. W kuchni azjatyckiej spożywane są z gotowanym ryżem albo jako farsz najróżniejszych rodzajów pieczywa. I

16.10.2014

grudzień 2014 l 21.WIEK l 93

92_94_12_21ST_ABC.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

16.10.2014

16:31

Page 94

FOTO: FLICKR.COM

PERSYMONA to piękny, pomarańczowy owoc, kształtem przypominający większego pomidora. Pochodzi z Chin, skąd rozpowszechnił się na cały obszar podzwrotnikowy. Jest to owoc drzewa hurmy, należącego do hebanowców. Owoce muszą być dojrzałe i bardzo miękkie, inaczej miąższ jest cierpki. Dojrzałe persymony mają pomarańczowy miąższ o przyjemnym słodkim aromacie. Cienką skórkę można zdjąć lub wyjadać miąższ łyżeczką. I

FOTO: WIKIPEDIA

ABC | OWOCE

FOTO: WIKIPEDIA

tunkach i odmianach w Ekwadorze, Chile i Boliwii. Jajowate owoce mają kolor od żółtego przez czerwony aż po ciemnofioletowy. Miąższ zawiera wiele nasion, ma kwaśnawy, lekko cierpki smak. Podobieństwo tego owocu do pomidora nie jest przypadkowe. Oba owoce należą do tej samej rodziny psiankowatych. W Polsce jako roślina jednoroczna hodowana jest krewna tamarilla, psianka melonowa. I

TA M A RY N D

wo-wschodniej. Największe uprawy znajdują się w Tajlandii, Malezji i Indonezji. Stopniowo rozszerzał się na pozostałe obszary tropikalne, praktycznie na całym świecie. Owoce rosną na wysokich, wiecznie zielonych drzewach. Rambutan poznamy po charakterystycznej czerwonej skórce, pokrytej 2-centymetrowymi miękkimi kolcami. Jadalny jest biały miąższ, w którym znajduje się jedna duża pestka. I

jest importowany do Europy przede wszystkim z Brazylii i Tajlandii. Nazywany jest również powidlnikiem indyjskim. Jest to roślina charakteryzująca się strączkami w kolorze cynamonu o długości 20 cm i szerokości 2 cm. Zawierają one od 4 do 12 nasion otoczonych czerwonobrązowym, prawie czarnym miąższem. Tamarynd posiada intensywny słodkokwaśny smak i odznacza się wysokim poziomem cukru, sięgającym aż 35%. I

ANNA LATO

RAMBUTAN pochodzi z Azji południo-

94 l 21.WIEK l grudzień 2014

TAMARILLO uprawiany jest w wielu ga-

FOTO: WIKIPEDIA

POMELO wygląda jak olbrzymi grejpfrut i jest największym gatunkiem owoców cytrusowych. Niektóre owoce mogą ważyć nawet 5 kg. Uprawiany jest głównie w Stanach Zjednoczonych, Chinach, Meksyku i w mniejszej skali również w Hiszpanii. Pomelo ma żółtą, żółtopomarańczową lub czerwonawą skórkę. Smak jest podobny do grejpfruta, ale brak mu charakterystycznej cierpkości. Przed spożyciem należy obrać go ze skórki i białej błony tak, aby został tylko miąższ. I

FOTO: TOMASZ PETR

FOTO: ESTUDIOLITRO.COM.BR

SALAK zadomowił się przede wszystkim w kuchni południowoazjatyckiej. Uprawiany jest głównie w Indonezji i Tajlandii. Okrągły owoc ma średnicę od 5 do 8 cm, ma długość od 2 do 10 cm i jest zakończony krótkim kolcem. Powierzchnię pokrywa łuskowata skórka w kolorze czerwonobrązowym. Występują jednak czerwone i białe odmiany. Twardy żółtobiały miąższ dzieli się na 3 segmenty otoczone przezroczystą błoną i ma słodko-kwaśny smak przypominający smak jabłka. I

95_12_21ST_KVIZ.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

14.10.2014

10:30

Page 95

aukowcy nie wàtpià, ˝e zwierz´ta potrafià nawet osiàgnàç orgazm. U samców jest to pewne, u samic – troch´ bardziej skomplikowane. Testy laboratoryjne pokaza∏y, ˝e orgazm umiejà prze˝ywaç samice ssaków naczelnych, królików, psów, koni i szczurów. Na razie badaƒ nie przeprowadzono na innych gatunkach ssaków.

a drugim koƒcu osi czasu znajdujà si´ komary. Dla tych jadowitych owadów, które sà najliczniejszymi, naturalnymi wrogami ludzi, seks jest tylko koniecznoÊcià. Chocia˝ komary sà bardzo wytrwa∏e i potrafià przebyç nawet 10 km bez odpoczynku, jeÊli chodzi o seks, nie mo˝emy mówiç o godnych podziwu osiàgach.

2. Jak d∏ugo trwa kopulacja komarów? A/ pó∏ sekundy I B/ dwie sekundy I C/ trzy sekundy I D/ cztery sekundy I

ry odbywa∏ si´ w Brazylii. Nie jest to aktywne zwierz´. Pancerniki przesypiajà 80% swojego ˝ycia. Jednak nawet one majà interesujàcà cech´ dotyczàcà rozmna˝ania.

I I I I FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

1. Które zwierz´ jest ekspertem od orgazmów? A/ osio∏ B/ Êwinia C/ zajàc D/ niedêwiedê

FOTO: EN.WIKIPEDIA.ORG

iektóre zwierz´ta naprawd´ umiejà wykorzystaç seks. I to w taki sposób, ˝e cz∏owiek mo˝e im pozazdroÊciç. Np. jedno ze zwierzàt, z którym mamy cz´ste kontakty na naszych szerokoÊciach geograficznych, prze˝ywa swoje szczytowanie nieprzyzwoicie d∏ugo. Jego orgazm mo˝e trwaç a˝ 30 minut.

ezsprzecznie ciekawym zwierz´ciem jest pancernik d∏ugoogonowy. Zamieszkuje przede wszystkim Ameryk´ Po∏udniowà i by∏ nawet maskotkà niedawnego Mundialu, któ-

3. O jakà cech´ chodzi? A/ kopulujà g∏ównie pod wodà B/ samice nara˝one na stres potrafià od∏o˝yç poród a˝ o cztery miesiàce C/ samiec musi cz´sto odpoczywaç podczas mi∏osnego aktu D/ ha∏as wydawany przez pancerniki podczas kopulacji zak∏óca nocny spokój amazoƒskich plemion iektóre zwierz´ta majà podwójne narzàdy p∏ciowe np. skorek. Chocia˝ legendy o jego wchodzeniu do uszu i zak∏adaniu gniazda w ludzkiej g∏owie sà dalekie od prawdy, plotki o tym, ˝e samce skorków majà dwa penisy, nie by∏y przesadzone. JeÊli podczas kopulacji jeden

I I I I

5. Jak nazywa si´ opisany sposób rozmna˝ania bezp∏ciowego? A/ translacja B/ mimezja C/ partenogeneza D/ rewolucja

I I I I

achowanie seksualne modliszki zwyczajnej jest powszechnie znane. Stosunek p∏ciowy bywa ostatnim doÊwiadczeniem

˝yciowym samców, poniewa˝ partnerki odgryzajà im g∏ow´ jeszcze podczas kopulacji. Podobnie zachowujà si´ samice niektórych pajàków. Jednak jeÊli samiec jest sprytny, mo˝e prze˝yç. Niektóre samce wykorzystujà ciekawy trik, który ratuje im ˝ycie. 6. Jak samce modliszki i niektórych pajàków potrafià prze˝yç kopulacj´ z morderczà wybrankà? A/ gryzà jà, parali˝ujà i w zasadzie gwa∏cà I B/ czekajà, a˝ pierwszy samiec straci g∏ow´, a potem niepostrze˝enie go zast´pujà I C/ przynoszà dok∏adnie zapakowany prezent, np. kamieƒ, którego samica nie zdà˝y rozpakowaç przed koƒcem stosunku I D/ robià smutne oczy i samice si´ litujà I

narzàd mu si´ z∏amie, po prostu u˝ywa drugiego. Samice innego gatunku zwierzàt majà dla odmiany dwie waginy. Ich samce majà penisy rozszczepione na koƒcu, wi´c mogà z∏o˝yç nasienie do obu wagin.

4. O jakim zwierz´ciu jest mowa? A/ o kangurze B/ o krabie C/ o korniku D/ o pangolinie

I I I I

Odpowiedzi znajdziecie na str. 105 grudzień 2014 l 21.WIEK l 95

ANNA LATO

Jedno z ostatnich badań odkryło, że na naszej planecie żyje 8,7 mln gatunków organizmów. Jest to naprawdę liczba godna podziwu, ale wiele gatunków codziennie bezpowrotnie ginie na skutek działalności człowieka. Każde zwierzę i każda roślina mają w sobie zakodowany cel – przedłużyć swój gatunek i rozmnażać się. Niektóre okoliczności, związane z rozmnażaniem się zwierząt, są interesujące.

latach 80. bardzo popularnym filmem by∏a Seksmisja. Opowiada∏a o Êwiecie, w którym ˝y∏y wy∏àcznie kobiety. Cywilizacja rozmna˝a∏a si´ bezp∏ciowo. Jednak nie by∏ to wymys∏ Juliusza Machulskiego, gdy˝ w naturze równie˝ istniejà takie zachowania, nawet u kr´gowców, np. u g∏owom∏ota pospolitego. Niezap∏odnione jajeczko, zawierajàce mniej wi´cej po∏ow´ materia∏u genetycznego matki, jest w tym procesie aktywowane przez ma∏à komórk´, prawie identycznà pod wzgl´dem genetycznym, aby zachowywa∏o si´, jak zap∏odnione jajo. Czy oznacza to, ˝e samce sà niepotrzebne? Nie, taki sposób rozmna˝ania bardzo os∏abia bowiem materia∏ genetyczny matki.

FOTO: LUC VIATOUR

Zagadki rozmnażania się zwierząt

FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

QUIZ | ZOOLOGIA

96_97_12_21ST_PREDPLATNE.QXD:114_115_4_21ST_PREDPL.QXD

17.10.2014

10:22

Page 96

Skorzystaj z wyjątkowej

możliwości prenumeraty INFORMACJA DLA PRENUMERATORÓW:

Elektroniczne wersje naszych gazet do kupienia na: www.egazety.pl 21.WIEK + 21.WIEK EXTRA

21.WIEK – 12 numerów ENIGMA – 6 numerów krajowa: 115 zł zagraniczna: 150 zł za pobraniem: 125 zł*

12 x 8,5 + 6 x 5,99 PLN = 137,94 – 115 =

OSZCZĘDZASZ 23 PLN

21.WIEK – 12 numerów 21.WIEK EXTRA – 4 numery krajowa: 110 zł zagraniczna: 170 zł za pobraniem: 120 zł*

12 x 8,5 + 4 x 8,9 PLN = 137,6 – 110 =

OSZCZĘDZASZ 27 PLN

MEGA

21.WIEK + 21.WIEK HISTORY REVUE

12 x 8,5 + 4 x 8,9 + 6 x 7,99 PLN = 185 – 140 =

OSZCZĘDZASZ 45 PLN

21.WIEK – 12 numerów 21.WIEK HISTORY – 6 numerów krajowa: 125 zł zagraniczna: 185 zł za pobraniem: 135 zł*

12 x 8,5 + 6 x 7,99 PLN = 149,94 – 125 =

OSZCZĘDZASZ 24 PLN

SUPER MEGA

21.WIEK – 12 numerów 21.WIEK EXTRA – 4 numery 21.WIEK HISTORY REVUE – 6 numerów krajowa: 140 zł zagraniczna: 270 zł za pobraniem: 160 zł*

6 WARIANT 6

2 WARIANT 2

12 x 8,5 PLN = 102 – 78 =

OSZCZĘDZASZ 24 PLN

21.WIEK + ENIGMA: KLUCZ DO TAJEMNIC 4 WARIANT 4

21.WIEK – 12 numerów krajowa: 78 zł zagraniczna: 140 zł za pobraniem: 90 zł*

5 WARIANT 5

1 WARIANT 1

21.WIEK

3 WARIANT 3

67 210 86 02

Elektroniczne wersje naszych gazet do kupienia na: www.e-kiosk.pl

21.WIEK – 12 numerów 21.WIEK EXTRA – 4 numery 21.WIEK HISTORY REVUE – 6 numerów ENIGMA – 6 numerów krajowa: 180 zł zagraniczna: 330 zł za pobraniem: 200 zł*

12 x 8,5 + 4 x 8,9 + 6 x 7,99 PLN + 6 x 5,99 = 221,48 – 180 =

OSZCZĘDZASZ 40 PLN

KUP ARCHIWUM 21.WIEKU NA DVD

LATA 2007-2009 ORAZ 2010 CENA JEDNEJ PŁYTY – 15 zł* (zamówienia i płatność na stronie internetowej lub przelewem na konto) *Dotyczy wysyłki krajowej; koszt zagranicznej wynosi 20 zł, za pobraniem 23 zł. Oferta ważna do wyczerpania zapasów

96 | 21.WIEK | grudzień 2014

96_97_12_21ST_PREDPLATNE.QXD:114_115_4_21ST_PREDPL.QXD

17.10.2014

10:22

Page 97

JAK ZAMAWIAĆ LISTEM: na adres Wydawnictwo Amconex Sp. z o.o., ul. Banderii 4, lok. 162 01-164 Warszawa

E-MAILEM na adres prenumerata@ 21wiek.com.pl

ELEKTRONICZNIE: wydania elektroniczne dostępne na www.egazety.pl, www.e-kiosk.pl

TELEFONICZNIE: pod numerem (w tym nr. archiwalne) 67 210 86 02

PRZELEWEM: numer konta 76 1240 1037 1111 0000 0693 4330 Nr SWIT: PKOPPLPW PL

(Koszt połączenia telefonicznego zgodnie z cennikiem operatora)

Kupon zamówienia Chcesz zaprenumerować czasopismo 21.WIEK, 21.WIEK EXTRA, 21.WIEK PANORAMA, 21.WIEK HISTORY Revue i Enigma: Klucz do tajemnic? Wypełnij poniższy druczek i prześlij go pocztą wraz z dołączoną kopią opłaty za wybrany okres subskrybcji. Nasz adres: Wydawnictwo Amconex Sp. z o.o., ul. Banderii 4, lok. 162, 01-164 Warszawa ZAMÓWIENIE PRENUMERATY REDAKCYJNEJ Proszę o przesłanie (należy zaznaczyć odpowiednie pole) WARIANT 1: 21.WIEK o WARIANT 2: 21.WIEK + EXTRA o WARIANT 3: 21.WIEK + HISTORY REVUE o WARIANT 5: MEGA o

WARIANT 4: 21.WIEK + ENIGMA o

WARIANT 6: SUPER MEGA o

od numeru .......... 21.WIEKU od numeru .......... 21.WIEKU EXTRA od numeru .......... 21.WIEKU HISTORY REVUE od numeru .......... ENIGMA: KLUCZ DO TAJEMNIC

Dane wpłacającego: Imię* .......................................... Nazwisko* ..................................................... Ulica* ......................................... Kod i miasto* ................................................ Telefon ........................................ E-mail ............................................................

ZAMÓW PRENUMERATĘ W WERSJI MEGA LUB SUPER MEGA A OTRZYMASZ PROGRAM Z SERII AKADEMIA UMYSŁU JUNIOR PAMIĘĆ I KONCENTRACJA. TO SPECJALNIE OPRACOWANY ZESTAW GIER ROZWIJAJĄCYCH PAMIĘĆ, WSPOMAGAJĄCYCH KONCENTRACJĘ ORAZ POBUDZAJĄCYCH WYOBRAŹNIĘ U DZIECI W WIEKU 5-9 LAT! TO IDEALNY PREZENT DLA NAJMŁODSZYCH!

(Pola zaznaczone gwiazdką są obowiązkowe)

Dokonując wpłaty, wyrażam zgodę na umieszczenie i przetwarzanie moich danych teleadresowych w bazie danych Amconex Sp. z o.o. na potrzeby obsługi prenumeraty i w celach promocyjnych. Oświadczam, że moje dane zostały podane dobrowolnie i przysługuje mi prawo wglądu do nich i poprawiania zgodnie z Ustawą z dnia 29.08.1997 r. o ochronie danych osobowych.

Data .......................................

Podpis ............................................

grudzień 2014 | 21.WIEK | 97

98_100_12_TH.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

20.10.2014

9:43

Page 98

Nowoczesne urządzenia cyfrowe są coraz szybsze, funkcjonalniejsze i ładniejsze. Zapraszamy do przyjrzenia się kilkunastu modelom, które właśnie wchodzą do sprzedaży.

FOTO: TITAN

NOWOŚCI TECHNICZNE | AKTUALNOŚCI EN OC A

80% 1

.W IEK

Pisk, bum, ratatata PRZYSTOSOWANIE DO DŻUNGLI en nowy gadżet pochodzi z Japonii. Przystosowanie do miejskiej, zatłoczonej dżungli EN OC A zaraz po przebudzeniu może być dla niektórych 60% osób sporym wyzwaniem. 1 .W IEK Z pomocą przychodzi nowy budzik ze światłami ulicznymi. Nie obudzi on swojego właściciela ulubioną piosenką, szumem morza czy

FOTO: 7GADGETS

Telewizor zwany Zeus DZIESIĘCIOMETROWA PRZEKĄTNA zy w przypadku telewizorów prawdą jest powiedzenie: im większy, tym lepszy? Jeśli tak, mamy dla was najlepszy telewizor świata. Jego przekątna wy-

nosi prawie 10 m. Nazywa się Zeus, jak bóg wszystkich greckich bogów, i jest produkowany przez brytyjską firmę Titan. Z jakiegoś powodu goście festi-

walu filmowego w Cannes oglądali na nim wielkie dzieła światowej kinematografii, a nie transmisję z mistrzostw piłki nożnej... I G + Obraz - Raczej nie nadaje się G do przeciętnego polskiego mieszkania... Cena: 7 500 000 PLN

irma Mactronic zaprezentowała nową, lampę rowerową STREET.01. Wyposażona jest ona w sensor oświetlenia i może automatycznie regulować siłę natężenia światła. Lampka posiada diodę LED

100%

98 l 21.WIEK l grudzień 2014

.W IEK

EN OC A

60% 1

FOTO: BBC

rytyjska stolica Londyn rozpoczęła walkę z alkoholem. Co weekend na ulicach Londynu odgrywają się dantejskie sceny a w roli głównej występuje alkohol. Często są to przestępstwa, które pociągają za sobą milionowe straty. Kilka dzielnic londyńskich proponuje, żeby w rocznym

.W IEK

FOTO: MACTRONIC

STREET.01

świecącą z maksymalną mocą 140 lm. Energię zapewnia akumulatorek. Ładowanie odbywa się za pomocą kabla USB co pozwala podłączyć ją do komputera, czy banku energii. Czas ładowania wynosi 3 godziny. I G + Czas pracy urządzenia to EN od 6 do 10 godzin OC A Cena: ok. 140 PLN U

Lampa rowerowa

śpiewem ptaków. Sypialnią wstrząśnie natomiast ryk silników, pisk hamulców i trąbienie klaksonów. Idealny początek udanego dnia... I G + Człowiek jest gotowy, by wyruszyć w miejską dżunglę - U niektórych osób nie przetrwałby G nawet dwóch nocy... Cena: 180 PLN

WIELKI BRAT PATRZY

ielbicielom dwóch kółek czasem zdarzają się jakieś awarie, a nawet najmniejsze uszkodzenie może zepsuć przyjemną wycieczkę. Ostre odłamki na drodze są jednym EN OC A z wielu zagrożeń dla nieprzygotowanych 60% cyklistów. Jeśli jednak 1 .W IEK będziecie mieć ze sobą ten zestaw, zawsze zdołacie uchronić się przed pchaniem roweru do domu. Zestaw zawiera klej, skrobaczkę do wyrównania bieżnika i dwa rodzaje łat. I G + Przyda się w potrzebie - Nie pomoże w większych problemach G Cena: 6 PLN

FOTO: BOSOROWEREM

Coś dla rowerzystów Bransoletka ZESTAW AWARYJNY dla chuliganów

okresie próbnym wprowadzić specjalne bransoletki na kostki dla tych, którzy popełnią przestępstwo w stanie nietrzeźwym. To urządzenie nieprzerwanie bada, czy osoba piła alkohol i w jak dużej ilości. Bransoletka co pół godziny mierzy ilość alkoholu zawartą w pocie i zgłasza każde naruszenie zakazu. Informacje ocenia zespół specjalnych urzędników, którzy następnie powiadomią sąd. I G + W USA, w których była już testowana, bransoletka ma prawie 100% skuteczność - Sprzyja nadużyciom G Cena: 600 PLN

98_100_12_TH.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

20.10.2014

9:43

Page 99

Facebook.pl/Czasopismo21.WIEK | Dołącz do grona ludzi ciekawych świata!

Kieszonkowa wydajność SONY ALPHA A5000 ompakty łączą w sobie rozmiary aparatów kieszonkowych z dużą matrycą i wymiennymi obiektywami lustrzanek. Jednym z najnowszych aparatów w tej kategorii jest Sony Alpha A5000, który może poszczycić się rozdzielczością 20 MpX. Produkt skierowany jest do osób, które chcą robić zdjęcia nawet w gorszym oświetleniu, ale wolą polegać na automatyce. Niemniej w aparacie nie brakuje ustawień manualnych. Większość funkcji nastawia się na 3-calowym ekranie, który dodatkowo można obracać o 180° i wykonać np. popularne selfie. Wysokiej jakości fotografie zapewni podstawowy obiektyw Sony 16–50 mm. Jest to idealny towarzysz dla każdego, kto nie chce wozić wielkiej lustrzanki, ale chce mieć podobne rezultaty w małym opakowaniu. I G + Dobry stosunek wydajności i ceny, porządne ustawienia automatyczne - Brakuje miejsca na dodatkową lampę błyskową i elektroniczG nej wyszukiwarki

FOTO: SONY

80% 1

.W IEK

Prognozowana cena: ok. 1 700 PLN

LOGITECH WASHABLE KEYBOARD K310 CZ en, kto jada przy komputerze, wie, że jego klawiatura bardzo cierpi. Według niektórych badań w klawiaturze znajduje się więcej bakterii niż na

EN OC A

.W IEK

FINGERREADER

Nadzieja dla niewidomych BIONICZNE OKO

.W IEK

FOTO: SECOND SIGHT

100% 1

EN OC A

a pomocą bionicznego oka osoby, które straciły wzrok, mogą znowu rozpoznawać kształty, kontrasty świetlne, przedmioty średniej wielkości, a nawet potrafią przeczytać litery i słowa napisane dużą czcionką. Jednym z takich oczu jest implant Argus II. Urządzenie składa się z pary okularów słonecz-

nych, wyposażonych w miniaturową kamerę, elektroniczne urządzenie przetwarzające dane wizualne oraz system, który przekazuje je do implantu oka. Następnie implant stymuluje impulsami elektrycznymi siatkówkę uszkodzonego oka. I G + Zalety są oczywiste - Cena, ale we Francji G urządzenie jest refundowane Cena: 470 000 PLN

100% 1

.W IEK

eszcze jeden wynalazek dla niewidomych. Naukowcy z Instytutu Technologicznego w Massachusetts (MIT) pracują nad dostępnym cenowo urządzeniem na palec, które umożliwi czytanie osobom z uszkodzonym wzrokiem. Urządzenie zakłada się na palec jak pierścionek, i skanuje tekst miniaturową kamerą. I

FOTO: MIT

80% 2

FOTO: LOGITECH

desce klozetowej. Ale wyczyszczenie brudnej klawiatury to nic prostego. Na szczęście klawiaturę Logitech K310 można zanurzyć w wodzie na głębokość 30 cm, a jej tylny panel wyposażony jest w funkcjonalne otwory, umożliwiające szybsze suszenie.I G + Da się umyć - Ale klawiatura to nie talerz... G Cena: 100 PLN

EN OC A

Czytanie pierścionkiem

Klawiatura, która nie boi się kąpieli

EN OC A

G + Pomoże osobom z problemami ze wzrokiem - Na razie to tylko prototyp G Cena: 500 PLN

grudzień 2014 l 21.WIEK l 99

98_100_12_TH.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

20.10.2014

9:43

Page 100

NOWOŚCI TECHNICZNE | AKTUALNOŚCI

OON Z3 to nowy rower z linii enduro 2015 KROSS. Jego konstrukcja, podobnie jak ubiegłoroczny model, wykorzystuje autorskie zawieszenie marki – RVS (wirtualny punkt obrotu). Rama roweru wykonana z Aluminium Super Lite została przeprojektowana w taki sposób, by pasowała do większych, 27,5’’ kół. Ponadto, modele „Z” posiadają znane z poprzedniej wersji

rozwiązania: sztywną oś 142x12 mm i główkę Tapered oraz mocowanie hamulca typu Post Mount. I G + sztyca Rock Shox Reverb Stealth, hydrauliczne hamulce SRAM Guide RS i większe koła sprawiają, że MOON Z3 to prawdziwy champion wśród rowerów enduro - wysoka cena G Cena: 15 999 PLN EN OC A

100% 2

rofesjonalne słuchawki dla graczy sprawdzają się doskonale w codziennym użytkowaniu, dzięki możliwości podłączenia ich do smartfonów. Pozwalają na odbieranie i prowadzenie rozmów telefonicznych także podczas gry. Po zakończonej grze można wykorzystać RIG do oglądania filmów, rozmów z przyjaciółmi na Skypie lub słuchania muzyki. Nowy zestaw słuchawkowy Plantronics jest kompatybilny z PC/MAC oraz konsolami XBOX 360, PS3 i dzięki temu niezwykle uniwersalny. Producent wyposażył go w dwa wymienne mikrofony: wysięgnik mikrofonowy do gier i mobilny mikrofon inline, który można zabierać ze sobą. Lekkie i wygodne, obrotowe kapsuły umożliwiają - po ustawieniu na płasko - bezpieczny transport i łatwe przechowywanie słuchawek. I

MOON Z3

.W IEK

FOTO: KROSS

PLANTRONICS RIG FLEX

Ruszaj na przejażdżkę

Nowy wymiar dźwięku

Potrzebujesz asystenta? POZNAJ KNOMADA obilny organizer Knomad, to rozwiązanie dla tych, którzy są w ciągłym ruchu. Na spotkaniu, w samolocie, w parku czy taksówce – odpiszesz na maila, zrobisz notatkę, zapłacisz kartą i umówisz się ze znajomymi. Już nigdy

EN OC A

DISKSTATION DS115J

.W IEK

EN OC A U

.W IEK

G + za pomocą regulatora umieszczonego na kablu można oddzielnie zarządzać głośnością rozmów telefonicznych i PC/MAC, XBOX 360/PS3, a także odebrać/kończyć i wyciszać rozmowy Cena: 299 PLN

100 l 21.WIEK l grudzień 2014

nie będziesz szukał słuchawek, nie zostawisz w domu notesu czy ładowarki. Wykorzystasz każdą chwilę. Będziesz w kontakcie zawsze i wszędzie na własnych zasadach. I G + do noszenia w ręku, w torbie lub rozkładania na płaskiej powierzchni - największym urządzeniem, które się G w nim mieści jest iPad Air/ tablet 10” Cena: ok.: 230 PLN

iewielkie wymiary i waga oraz energooszczędność sprawiają, że serwer DS115j jest idealny dla użytkowników domowych szukających taniego, łatwego w obsłudze, ale jednocześnie w pełni wyposażonego serwera NAS. Umożliwia proste tworzenie kopii zapasowych dokumentów, monitorowanie podglądu na żywo lub tworzenie własnej chmury w celu udostępniania plików znajomym i rodzinie. I G + Więcej na: www.openitforum.pl Cena: ok. 400 PLN

MAREK SENEL

FOTO: PLANTRONICS

100%

FOTO: OPENITFORUM

EN OC A

.W IEK Połączenie wszechstronności i przystępnej ceny

100%

100% 1

101_12_21ST_MARKET.QXD:101_01_21ST_MARKET.QXD

16.10.2014

16:31

Page 101

MARKETPLACE | DLA CIEBIE

,,GHDOQ\ GHDOQ\ SUH]HQW SUH]HQW GOD GOD WW\FK \FK FR FKFĂ&#x2C6; F]XĂ&#x160; PĂŻRGR F R F KFĂ&#x2C6; VVLĂ&#x161; LĂ&#x161; F ]XĂ&#x160; P ĂŻRGR 7HUD] 7 HUD] % %RG\PD[ RG\PD[ Z Z S SURPRFML URPRFML Ä&#x201A;Ä&#x201A;ZLĂ&#x2C6;WHF]QHM ZLĂ&#x2C6;WHF]QHM WWDEO DEO % %RG\PD[ RG\PD[ ] ] GRGDMĂ&#x2C6;F\P GRGDMĂ&#x2C6;F\P MĂ&#x2C6; \ HQHU HQHUJLL JLL J Ä?HĂą V]HQLHP L ZLWDPLQDPL ] SĂŻ\WĂ&#x2C6; Äˇ=ĂŻRWH SU]H Ä?HĂą V]HQLHP L ZLWDPLQDPL ] SĂŻ\WĂ&#x2C6; Äˇ=ĂŻRWH SU]H ERMHÄľ Z SUH]HQFLH 3RG]LHO VLĂ&#x161; SR]\W\ZQĂ&#x2C6; HQHU ERMHÄľ Z SUH]HQFLH 3RG]]LHO VLĂ&#x161; SR]\W\ZQĂ&#x2C6; HQHU JLĂ&#x2C6; ] QDMEOLÄ?V]\PL SRGDUXM LP %RG\PD[ JLĂ&#x2C6; ] QDMEOLÄ?V]\PL SRGDU UXM LP %RG\PD[

&HQD WDEO Äź RN ]ĂŻ SĂŻ\WD JUDWLV SĂŻ\WD JUDWLV

: JDUGĂŻRZHM VSUDZLH : JDUGĂŻRZ ZHM VSUDZLH +HUELWXVVLQ + HUELWXVVLQ SDVW\ONL SDVW\ONL Q QD D JDUGĂŻR JDUGĂŻR ( (NVWUDNW NVWUDNW LL R ROHMHN OHMHN V]DĂŻ LLRZ\ SU]\QRV]Ă&#x2C6; XOJĂ&#x161; Z S SU]\SDGNX SRGUDÄ? V]DĂŻZ RZ\ S U]\QRV]Ă&#x2C6; X OJĂ&#x161; Z U]\SDGNX S RGUDÄ? QLHQLD Q LHQLD J JĂśUQ\FK ĂśUQ\FK G GUĂśJ UĂśJ RGGHFKRZ\FK RGGHFKRZ\FK VV]F]HJĂśO ]F]HJĂśO QLH JDUGĂŻD ']LĂ&#x161;NL H HPX G]LDĂŻDQLX QD QLH J DUGĂŻD L L NNUWDQL UWDQL ' ]LĂ&#x161;NL NNRMĂ&#x2C6; RMĂ&#x2C6;F PX G ]LDĂŻDQLX Q D VWUXQ\ JĂŻRVRZH JĂŻRVRZH L L EĂŻRQĂ&#x161; EĂŻRQĂ&#x161; Ä&#x201A;OX]RZĂ&#x2C6; Ä&#x201A;OX]RZĂ&#x2C6; JDUGĂŻD JDUGĂŻD SRPDJD SRPDJD VWUXQ\ MĂ&#x2C6; MĂ&#x2C6; SRF]XĂ&#x160; SRF]XĂ&#x160; VLĂ&#x161; VLĂ&#x161; OHSLHM OHSLHM D D ZLWDPLQD ZLWDPLQD & & ZVSRPDJD ZVSRPDJD SUDZLGĂŻRZH SUDZLGĂŻRZH IXQNFMRQRZDQLH IXQNFMRQRZDQLH XNĂŻDGX XNĂŻDGX RGSRUQR RGSRUQR Ä&#x201A;FLRZHJR Ä&#x201A;FLRZHJR Äž ']LDĂŻD ']LDĂŻD NRMĂ&#x2C6;FR NRMĂ&#x2C6;FR QD QD EĂŻRQĂ&#x161; EĂŻRQĂ&#x161; Ä&#x201A;OX]RZĂ&#x2C6; Ä&#x201A;OX]RZĂ&#x2C6; Äž Äž 3U]\QRVL 3U]\QRVL XOJĂ&#x161; XOJĂ&#x161; Z Z SU]\SDGNX SU]\SDGNX SRGUDÄ?QLHQLD SRGUDÄ?QLHQLD Äž JDUGĂŻD L L NUWDQL NUWDQL JDUGĂŻD Äž Äž ,QKDOXMH ,QKDOXMH

Tantum Verde Na wszelkie â&#x20AC;&#x17E;gardĹ&#x201A;oweâ&#x20AC;? dolegliwoĹ&#x203A;ci takie jak bĂłl, pieczenie, zaczerwienienie najlepiej zadziaĹ&#x201A;aÄ&#x2021; doraĹşnie. Tantum Verde to specjalnie stworzony aerozol (posiada kaniulÄ&#x2122;, ktĂłra pozwala na celowane podanie leku), ktĂłry umoĹźliwia szybkie i precyzyjne (dawka leku jest Ĺ&#x203A;ciĹ&#x203A;le okreĹ&#x203A;lona) podanie substancji w miejsce objÄ&#x2122;te stanem zapalnym, bĹ&#x201A;yskawicznie hamujÄ&#x2026;c rozwĂłj choroby. Tantum Verde zawiera benzydaminÄ&#x2122;, ktĂłra wykazuje wĹ&#x201A;aĹ&#x203A;ciwoĹ&#x203A;ci przeciwbĂłlowe, przeciwzapalne oraz miejscowo znieczulajÄ&#x2026;ce. Chlorowodorek benzydaminy dziaĹ&#x201A;a rĂłwnieĹź przeciwobrzÄ&#x2122;kowo i antyseptyczne. PomoĹźe pozbyÄ&#x2021; siÄ&#x2122; bakterii szybko i skutecznie. Nie musisz juĹź baÄ&#x2021; siÄ&#x2122; rĂłĹźnicy temperatur.

Tantum Verde 1,5 mg/ml, aerozol do stosowania w jamie ustnej i gardle.

Cena ok. 25 zĹ&#x201A; Dystrybutor - Angelini Pharma Polska

&HQD RN ]ĂŻ SDVW\OHN RN ]ĂŻ SDVW\

grudzieĹ&#x201E; 2014 l 21.WIEK l 101

102_103_12_21ST_MOZKOVNA.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

14.10.2014

14:27

Page 102

MÓZGOWNICA | QUIZY, TESTY, ZAGADKI la treningu mózgu i relaksu proponujemy kilka zadań umysłowych. Prawidłowe odpowiedzi znajdują się na stronie 106.

W szatni jest 66 sztuk butów i 21 czapek. Ilu uczniów przyszło dziś do szkoły bez czapki?

I. Które słowo nie pasuje do pozostałych? A/ lew B/ tygrys C/ ryś

D/ puma E/ wilk F/ gepard

A/ 45

B/ 21

C/ 12

D/ 3

VI. Przyporządkuj państwom ich jednostki monetarne. ##

II. Kto skończył ostatni?

Na starcie stoją czterej biegacze w strojach białym, czerwonym, niebieskim i zielonym. Biegacz w zielonym stroju dobiegł do celu przed biegaczem w czerwieni. Zawodnik w niebieskim dresie dobiegł do mety przed biegaczem w bieli. Zawodnik w bieli dobiegł przed zawodnikiem w czerwonym stroju. Biegacz w zieleni był na mecie przed biegaczem w niebieskim dresie.

III. Który fragment pasuje w puste miejsce? ##

1/ Albania 2/ Bahrajn 3/ Botswana 4/ Ghana 5/ Honduras 6/ Kambodża 7/ Kostaryka 8/ Madagaskar 9/ Tadżykistan 10/ Zambia

###

A/ pula B/ lempira C/ colón D/ kwacha E/ lek F/ somoni G/ riel H/ cedi I/ dinar J/ ariary

####

VII.

W kwadratowym pudełku leżą dwie warstwy kwadratowych płytek. Ile płytek zostało w pudełku, jeśli z górnej warstwy wyjęto wszystkie 20 płytek, które dotykały ścian pudełka? B/ 66

C/ 52

D/ 40

###

VIII. Sudoku

IV. Przećwicz słownictwo

Uzupełnij wszystkie rzędy, dopisując po 3 wspólne dla każdego z nich litery, tak by powstały 4 słowa

B M B 102 l 21.WIEK l grudzień 2014

O R I Y R

R A K O

5 2 7 1 9 1 3 6 5 3 8 2

8 6 7 1 6 2 2 1 4 5 9 4 9 3 5 5 1

1 5 7 6 2 4 6 7

STANISŁAW GAJDA

A/ 80

102_103_12_21ST_MOZKOVNA.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

IX. Jak w systemie dwójkowym wygląda liczba 45?

14.10.2014

00101101 00110100 10010010 11001010

A/ B/ C/ D/

Jeden człowiek na wieży widokowej widzi na odległość 5 km. Na jaką odległość zobaczy 10 osób? A/ 5 km

B/ 10 km

C/ 15 km

Page 103

XII. Kto był reżyserem filmu pt. Przedwiośnie? ##

A/ Andrzej Wajda

B/ Filip Bajon

C/ Mel Gibson

D/ Krzysztof Zanussi

XIII. Jak nazywa się lichwiarz w Kupcu weneckim # Szekspira? A/

Lancelot

Baltazar

Gobbo

Shylock

XIV. Jakie zwierzę widnieje w herbie Berlina? ##

D/ 50 km

XI. Iloma szczegółami różnią się obrazki?

14:27

lew

kot

bocian

niedźwiedź

XV. W którym roku miała miejsce bitwa pod Płowicami? A/

1415

1518

1331

1648

grudzień 2014 l 21.WIEK l 103

104_105_12_21ST_REVUE.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

16.10.2014

16:33

Page 104

KULTURA | CIEKAWE MIEJSCA KSIĄŻKI: Conn Iggulden IMPERATOR. BRAMY RZYMU Choć o dzieciństwie i młodości Juliusza Cezara niewiele wiadomo, to o jego życiu napisano niemal wszystko, co możliwe i niemożliwe. Bramy Rzymu to pierwszy tom epickiego fresku historycznego o czasach i życiu Juliusza Cezara. I choć Imeprator nie wstrzymał Słońca, z pewnością poruszył świat w ówczesnych posadach i położył podwaliny pod integrację europejską. I Rebis

Snorri Kristjansson MIECZE DOBRYCH LUDZI Jest to niezwykłe połączenie legend wikingów, wojen i magii. Idealne dla Czytelników, którzy znudzili się już kolejnymi cyklami fantasy. Dwuletnia podróż Ulfara Thormodssona i jego młodego kuzyna dobiega końca. Pozostało im do odwiedzenia tylko jedno miasto – Stenvik. Okazuje się, że jest to bardzo niebezpieczne miejsce, w którym bohaterowie będą musieli stawić czoła wielu zagrożeniom. I Rebis

Piotr Zychowicz OPCJA NIEMIECKA Opcja niemiecka czyli jak polscy antykomuniści próbowali porozumieć się z Trzecią Rzeszą to pierwsza książka, która ujawnia sensacyjne kulisy współpracy Polaków z nazistowskimi Niemcami. Podczas II wojny światowej nie wszyscy Polacy byli nastawieni antyniemiecko. Wielu polityków i szereg organizacji starało się podjąć współpracę z III Rzeszą i u jej boku stworzyć okrojone państwo polskie. I Rebis

Bernard Minier NIE GAŚ ŚWIATŁA W wigilijny wieczór Christine Steinmayer, znana dziennikarka radiowa, wybiera się na pierwsze spotkanie z rodzicami narzeczonego. Przed wyjazdem znajduje w skrzynce anonimową przesyłkę, w której ktoś informuje ją, że zamierza popełnić samobójstwo. Niezwykle wciągający thriller o manipulacji i osaczeniu, w którym autor gra na najintymniejszych koszmarach i fobiach nie tyko bohaterów ale i czytelników. I Rebis

Derek Sankey PLANETA ZIEMIA – MÓJ DOM Planeta Ziemia – mój dom to podręcznik uzupełniający do nauki religii w klasach szkoły podstawowej i gimnazjum. Lektura ta pozwoli zrozumieć mechanizmy rządzące ziemskimi procesami, a także dostrzec związek między nauką i religią. Autor książki nie mówi, co myśleć ale jak myśleć by nie zgubić się w gąszczu teorii oraz zrozumieć świat, w którym przyszło nam żyć. I Copernicus Center Press

Marek Żbik OPOWIEŚCI NIE TYLKO Z TEJ ZIEMI Książka jest zbiorem tekstów naukowych i popularnonaukowych, które autor zamieszczał przez wiele lat w swoich publikacjach. Zawiera opowieści ukazujące ścisłe związki poprzez które środowisko przestrzeni kosmicznej wpływa na nasze życie codzienne. O związkach tych nie myślimy na co dzień, a postrzegamy je w postaci nieoczekiwanych zjawisk czy katastrof, które zmieniają losy całej planety. I Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza

104 l 21.WIEK l grudzień 2014

ZAPRASZA NA FESTIWALE, WYDARZENIA: WARSZAWA I BIEG NIEPODLEGŁOŚCI Start Biegu Niepodległości usytuowany będzie w okolicach skrzyżowania Al. Jana Pawła II i ul. Stawki, z lewej strony jezdni. Meta będzie znajdować się po drugiej stronie Al. Jana Pawła II. Trasa będzie przebiegać ulicami: Al. Jana Pawła II, wiaduktem nad Alejami Jerozolimskimi, ul. Chałubińskiego do Alei Niepodległości. Biegacze

– nawrót w prawo na wysokości ul. Rakowieckiej, zawodnicy Nordic Walking – nawrót na wysokości ul. Koszykowej, powrót drugą stroną w/w ulic. Dystans dla biegaczy wynosi 10 km, dla zawodników Nordic Walking ok. 6,5 km. 11 listopada WARSZAWA I 5 EUROPEJSKIE FORUM MARKETINGU INSTYTUCJI NAUKOWYCH I BADAWCZYCH

Forum ma na celu stworzenie możliwości wymiany poglądów, doświadczeń, idei, oraz prezentację wyników badań dotyczących różnych obszarow marketingu instytucji naukowych i badawczych. Forum skierowane jest do kadry naukowej szkół wyższych, katedr, wydziałów marketingu, a także pracowników działu marketingu oraz kadry zarządzającej wszystkich organizacji badawczych i naukowych.

DISCOVERY CHANNEL I WYPRAWA PO CZTERY KÓŁKA W PIĄTKI, GODZ.: 22:00 Zapraszamy na spotkania z samochodowym maniakiem Mike’em Brewerem, który tym razem odsłoni nam kulisy międzynarodowego rynku używanych samochodów. Z 3000 funtów w kieszeni Mike wyruszy w podróż po świecie. Wykorzystując swoje dilerskie triki, będzie tanio kupował samochody, które potem zamieni w drogie supermaszyny. W Polsce znajdzie stary model Fiata 126p, z którego zrobi „kieszonkową rakietę”. Uwagę Mike’a zwróci legenda motoryzacji z czasów zimnej wojny, samochód ciężarowy GAZ-66.

I TAJEMNICE BODYGUARDÓW W SOBOTY, GODZ.: 18:00 Jedyna okazja, aby zobaczyć, na czym polega praca osób strzegących bezpieczeństwa V I P- ó w, rodzin królewskich i celebrytów. W programie przyjrzymy się, jak wyczerpujące jest szkolenie osób, zapewniających bezpieczeństwo innym. Na co dzień ochroniarze korzystają z nowatorskich rozwiązań technologicznych. Poruszają się pojazdami opancerzonymi. Mają przy sobie broń automatyczną i porozumiewają się przy pomocy najnowszego sprzętu telekomunikacyjnego.

TLC I POLKA WIECZNIE MŁODA. W ŚRODY, GODZ.: 22:00 Od cudownych kremów i zabiegów odmładzających nasze ciała, przez pasje i styl życia zarezerwowany wcześniej tylko dla nastolatków, aż po seks i wspólne życie z dużo młods z y m par tnerem... Współczesna Polka chce być wiecznie młoda! Małgosia Ohme w nowej odsłonie programu „Okiem Ohme” spotka się z kobietami, które z chęcią sięgają po kosmetyczne

nowinki, by za wszelką cenę zatrzymać proces starzenia. I MIŁOŚĆ OD PIERWSZEGO KLIKNIĘCIA W ŚRODY, GODZ.: 21:00 Dwuodcinkowy program „Miłość od pierwszego kliknięcia” opowie o funkcjonowaniu portali randkowych oraz pokaże jak polscy single zawierają znajomości przez Internet. Program poprowadzi Catherine Kasima Kanda, założycielka Woman’s Attitude, jednej z pierwszych polskich szkół uwodzenia dla kobiet, która pomagać będzie początkującym użytkownikom portali randkowych odnaleźć się w świecie wirtualnych spotkań.

104_105_12_21ST_REVUE.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

16.10.2014

16:33

Page 105

Facebook.pl/Czasopismo21.WIEK | Dołącz do grona ludzi ciekawych świata! SŁUPSK I KONFERENCJA „EKOLOGIA INFORMACJI W E-SPOŁECZEŃSTWIE” Ekologia informacji to nowa, dopiero powstająca dziedzina wiedzy, która ukazuje różnorodne zagrożenia społeczne związane z informacją, takie jak nierównomierny dostęp do informacji, atomizacja społeczeństwa, stres informacyjny, napływ informacji nieprawdziwej, niekompletnej o małej wartości, zagrożenia zdrowotne (uzależnienia od technologii, przymus „bycia w sieci”, cyberprzemoc). Konferencja ma

przekazać praktyczną wiedzę dotyczącą kształtowania nowoczesnego społeczeństwa wiedzy bez wykluczenia cyfrowego jego członków (szczególnie osób starszych i niepełnosprawnych). 21 listopad 2014 r. ZABRZE I KONCERT „SERCE ZA SERCE” „Serce za serce” to doroczny koncert, podczas którego Fundacja Rozwoju Kardiochirurgii im. profesora Zbigniewa Religi nagradza swoich darczyńców. Gala, zainicjowana przed laty przez profesora Religę,

odbędzie się w Zabrzu już po raz 23. W minionych edycjach gwiazdami koncertów "Serce za serce" byli między innymi Placido Domingo, Jose Carreras, Montserrat Caballe, June Anderson, Michel Legrand, Chris de Burgh i Gheorghe Zamfir. W ostatnich latach galę uświetnił także: argentyński gitarzysta Eduardo Falu. 15 listopada 2014

WARSZAWA I TRZECIA MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA PRODUKT I OPAKOWANIE Aspekty poruszane na konferencji będą dotyczyły między innymi projektowania współczesnych produktów i opakowań, wymagań prawnych związanych z gospodarowaniem opakowaniami, a także udziału produktu i opakowania w wieloaspektowym wymiarze logistycznym. Celem konferencji, oprócz wkładu merytorycznego w poruszaną tematykę, jest także chęć zgromadzenia na konferencji wśród

Sean Carroll CZĄSTKA NA KOŃCU WSZECHŚWIATA spotkanie z teoretykami, inżynierami i fizykami do-

świadczalnymi, którzy wiedzą na ten temat

WARSZAWA I KONFERENCJA NOWOŚCI W LECZENIU NOWOTWORÓW UKŁADU MOCZOWO-PŁCIOWEGO Podczas konferencji przedstawione zostaną najnowsze doniesienia dotyczące postępowania u chorych na nowotwory

układu moczowo płciowego – a zwłaszcza na raka nerki, raka pęcherza moczowego, raka gruczołu krokowego. Spotkanie kierowane jest do lekarzy onkologów, urologów oraz osób związanych zawodowo z tematyką uro-onkologiczną. Mamy nadzieję, że konferencja będzie okazją do uzupełnienia wiedzy uczestników i będzie pomocna w Państwa codziennej praktyce. 29 listopada 2014

NASZ TYP

PRZECZYTALIŚMY ZA WAS!

Nieuchwytną cząstkę, będącą kluczem do zrozumienia istnienia masy i atomów, udało się w końcu odkryć w wielkim Zderzaczu Hadronów. Sean Carrol, autor książek popularnonaukowych przedstawia kulisy programu badań prowadzonego w CERN. Wyjaśniając podstawy naukowe idei bozonu Higgsa umożliwia

słuchaczy oraz prelegentów, przedstawicieli świata biznesu. Językiem konferencji będzie język polski oraz angielski. 25-26 listopada 2014

najwięcej. Autor książki wyjaśnia, że bez bozonu Higgsa nie moglibyśmy wytłumaczyć, skąd cząstki elementarne mają masę oraz że cząstka ta jest ostatnim brakującym elementem teorii opisującej zwyczajną materię, czyli atomy i siły leżące u podstaw naszej rzeczywistości. Cząstka na końcu Wszechświata to pasjonująca opowieść o tym, jak ludzkie pragnienie zrozumienia zaowocowało największym osiągnięciem naukowym naszych czasów.

Michał Heller, Józef Życiński WSZECHŚWIAT – MASZYNA CZY MYŚL? Copernicus Center Press I Mechanicyzm to ciekawy przykład systemu filozoficznego, który zarówno swe powstanie jak i upadek zawdzięcza teoriom fizycznym. Powstał dzięki mechanice klasycznej, a upadł dzięki mechanice kwantowej i teorii względności. Należy pamiętać jednak, że upadek filozofii mechanistycznej nie zakończył sporu o słuszność redukcjonistycznego sposobu myślenia. Książka Wszechświat – Maszyna czy Myśl? jest efektem pracy dwóch wybitnych uczonych: Michała Hellera i Józefa Życińskiego. Autorzy snują rozważania o ruchu jako o sposobie wszelkiego istnienia, granicach racjonalności oraz poszukiwaniach ideału nauki, których nigdy nie należy porzucać.

QUIZ

ze strony 95:

Odpowiedzi: 1/B, 2/B, 3/B, 4/A, 5/C, 6/C

grudzień 2014 l 21.WIEK l 105

ANNA LATO

POLECA:

106_12_21ST_PRISTE.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

17.10.2014

15:16

Page 106

ZA MIESIĄC W 21.WIEKU | W KIOSKACH OD 4.12 I WIELKI KROK W DIAGNOSTYCE ALZHEIMERA

I POŁOWA LUDZI MA W CIELE NOWY WIRUS

I AMERYKANIE PRACUJĄ NAD KIESZONKOWYMI DRONAMI

Są widzialne gołym okiem z bardzo małej odległości, ważą 16 g i w powietrzu mogą poruszać się aż 20 minut Brytyjskie badanie określiło kombinację 10 białek we krwi, która z dokładnością do 87% może sygnalizować początek choroby

I NAPRAWDĘ PIKANTNE GRAFFITI Na greckiej wyspie archeolodzy odkryli ciekawe starożytne malunki, dzięki którym możemy zajrzeć w życie prywatne dawnych ludzi

I CHINY BUDUJĄ NOWY AKCELERATOR CZĄSTEK Tzw. Fabryka Higgsa miałaby być gotowa w 2030 r.

I GORĄCY I ENERGETYCZNY KOSMOS

Ponad połowa ludzi z całego świata ma w jelitach nieznany wirus, który umykał uwadze wirusologów przez całe dziesięciolecia

I 10 DZIWNYCH SUBSTANCJI, W KTÓRYCH ISTNIENIE WIERZYLIŚMY

I UWAGA! BEZKRĘGOWCE WYMIERAJĄ! Liczba zwierząt bezkręgowych zmniejszyła się o prawie połowę w ciągu ostatnich 30 lat

I CZYM MOGĄ ZASKOCZYĆ NAS ZWIERZĘTA?

Niektóre zjawiska fizyczne, których dawni naukowcy nie umieli udowodnić, ludzie wyjaśniali istnieniem tajemniczych substancji

I TEMAT MIESIĄCA: KSIĘŻYCE W UKŁADZIE SŁONECZNYM Szympansy znają trendy modowe; psy lepiej pamiętają zapach ludzi, których lubią; ptaki, które mniej śpiewają, mają lepszą pamięć

I EKSTRA: ZIMNA WOJNA MIĘDZY ZSRR A FINLANDIĄ

Jak i dlaczego zwykła materia łączy się w znane nam galaktyki i gromady galaktyk?

I SAHARA WPŁYWA NA BAHAMY Piasek saharyjski jest bogaty w żelazo i wiele innych składników mineralnych

Układ Słoneczny składa się nie tylko z 8 planet i 5 planet karłowatych, lecz także z ponad 150 księżyców, które wokół nich krążą

I PEKIN PRAGNIE BIODOMÓW W Pekinie chcą budować domy ze świeżym powietrzem, ponieważ tamtejsze powietrze jest bardzo zanieczyszczone

Pod koniec lat 30. Związek Radziecki rozpoczął swoją politykę imperialną, której szczytem był pakt radziecko-niemiecki

I NOCNY KOMPAS NIETOPERZY Nietoperze wykorzystują spolaryzowane promienie rozproszone przy zachodzie słońca

ODPOWIEDZI DO ZAGADEK ZE STRON 102–103: I. E – wilk, II. Biegacz w czerwonym stroju, III. E, IV. “IST” BISTOR, ISTRIA, MISTYK, BISTRO, V. C, VI. 1-E, 2-I, 3-A, 4-H, 5-B, 6-G, 7-C, 8-J, 9-F, 10-D, VII. C, VIII. Czekamy na wasze odpowiedzi na facebooku. Nagrodzimy nadesłaną pierwszą poprawną odpowiedź, IX. A, X. A (to podchwytliwe pytanie), XI. Na horyzoncie jest więcej drzew, w polu brakuje wyjeżdżonych śladów, po lewej brakuje chmur, XII. B, XIII. D, XIV. D, XV. C.

106 l 21.WIEK l grudzień 2014

LIP IEC 7/8 (6 20 1 4 /SIE8/69) RPIE Ń2 014

DOB

NA T UR A

Cen nr in a: 6 z dek ł (w su 2 t 366 ym 8% 75 VAT )

STR

ONY

7/8

nr lipie c/

ŻYC

(6 sier 8/69) pień

I ZD R OW I E I UR O DA I DI ET A I EK OL OG

ZWIE I WA RZĘTA KACJ E

IA I PO DR Ó ŻE I SP OR T

PO LSK AR jak profesora ZAD z przedszkolanem ZIE J

na temat

vege rozmawia

tekst:

Matka Polka emancypantka rozmawiała:

POS PO P NIG IES DY ZALSLA GŁO NIE W Y CHO KA

DL A DE CZEG LFI NA O OM KO RIA IJA TN MY A DO UR L C O NA ZEG P I E MK O ON SŁU ŻĄ IE

Magdalena Sikoń

Joanna Paluch

CZAS KU CH IELKprosto GRIWLodburgr N I Krovy OD LOW EGOIA ANIA W afrykańska IED ZAN dusza, słowiańskie A vegeprzewodnik

tekst i zdjęcia:

rozmawiała: Monika zdjęcia: xxx yyy

Kojarzone z komunizmem marcowe święto, to nie tylko tulipany i rajstopy, ale także przypomnienie, że walka o prawa kobiet nadal trwa. Dyskutowanie z tradycyjną wizja kobiecości jest trudne, co nie znaczy, że niemożliwe. Rozmawiamy z Magdą Grabowską, adiunkt w Zakładzie Badań Etnicznych i Międzykulturowych Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Warszawskiego. W swoich badaniach zajmuje się Pani problemem równości i tożsamości kobiet. Dlaczego niektóre z ważnych postulatów feministycznych w Polsce przechodzą bez echa? Może kobiety za mało domagają się swoich praw? Kobiety w Polsce są bardzo aktywne, a organizacje kobiece cały czas na ten temat mówią, więc nie jest tak, że kobiety za mało walczą. Manifa, czyli manifestacja kobiet 8 marca to jest tylko przypomnienie. 4

Cały czas mówi się o prawach kobiet. Problemy pozostają nierozwiązane z wielu powodów. Być może najważniejszym jest trwałość tradycji, czegoś, co nazywamy „kontraktem płci”, przekonania, że istnieje jakiś naturalny podział między kobietami i mężczyznami. Jest ono bardzo trwałe i ludzie w nie wierzą. Przede wszystkim jest bardzo wygodne, bo jest to dosyć funkcjonalny system. Często słyszymy również, że jakieś sprawy nie są rozwiązane,

bo na przykład brakuje pieniędzy. Przykładem może być tu postulat elastycznego czasu pracy dla rodziców, bezpłatnej opieki zdrowotnej czy opieki nad dziećmi. To jest oczywiście kwestia priorytetów i tego, co jest ważne. Gdyby równość była ważna, to znalazłyby się na nią pieniądze. Myślę więc, że wina nie leży po stronie kobiet. One mówią o swoich prawach, chcą praw, lecz niestety spotykają się z wielkim oporem.

ciation – organizację mniej radykalną, żądającą „jedynie” pełnych praw obywatelskich dla kobiet. W 1890 roku obie organizacje połączyły się i utworzyły jedną wspólną inicjatywę pod nazwą National American Woman Suffrage Association, której pierwszą przewodniczącą została Cady Stanton. To na świecie. Polskie feministki, zainspirowane działalnością sufrażystek, walczyły o swoje prawa w zupełnie inny sposób. One podkreślały swoją rolę w działalności konspiracyjnej, edukacyjnej, kurierskiej i sanitarnej – co miało szczególne

Tomasz Pająk

Gawlik

Na wegańskiej mapie Krakowa pojawił się kolejny wyjątkowy lokal! Nova Krova to bistro serwujące burgery i inne roślinne pyszności. Miejsce godne polecenia nie tylko dla trawożerców.

Szczególnie widoczna w nazwach zawodów feminizacja ma zrównać role i funkcje zawodowe kobiet i mężczyzn. Czy rzeczywiście potrzebujemy w słowniku ministry? d kiedy kobiety walczą o swoje prawa? Od zawsze. W formie bardziej zorganizowanej mocno i z przytupem znanym tylko kobietom walkę o swoją godność zaczęły sufrażystki. W 1868 roku powstała organizacja National Woman Suffrage Association, na której czele stanęły Elizabeth Cady Stanton i Susan B. Anthony, domagające się zrównania praw kobiet i mężczyzn w każdej sferze życia społecznego, politycznego i ekonomicznego, a w 1869 roku Lucy Stone powołała do życia American Woman Suffrage Asso-

W PIA AĆ SEK

znaczenie w naszych, polskich, wojennych realiach. Było warto, bowiem w dekrecie z 28 listopada 1918 roku Józef Piłsudski pozytywnie zaopiniował postulaty działaczek i w Konstytucji Marcowej z 1921 roku znalazł się zapis, że prawo wyborcze mają wszyscy obywatele bez względu na płeć. Z życia do języka Wszelkie ruchy kobiece, zarówno te światowe, jak i polskie doprowadziły do nieuniknionej rozmowy o języku, w tym przypadku polskim i jego żeńskich formach. Zdaniem Marty 3

www.vege.com.pl

Niezależna, egzotyczna, zakręcona. Uwielbiana przez fanów, szanowana przez krytyków muzycznych i innych artystów, czasami wyśmiewana przez innych za swoją oryginalność. Jedno jest pewne – Ifi Ude nie jest Polakom obojętna. Jaka jest tak naprawdę?

minionym roku stado Szczęśliwych Krów przeszło przez Polskę: najpierw Warszawa, potem Szczecin, aż w końcu dotarło na krakowski Kazimierz. ‘Nowa Krova’ to kolejna burgerownia (razem z bistro) w naszym kraju. Miejsce inspirowane podobnymi lokalami z kraju i ze świata, a jego nazwa nawiązuje do pozostałych wypasających się już w innych miastach wegańskich sióstr z stada. Co ciekawe, Krova pojawiła się w miejscu, gdzie wcześniej także znajdował się lokal wegański, a była to witariańska restauracja RO. Jak widać, na polskim rynku jeszcze 68 www.vege.com.pl

www.vege.com.pl

na temat

Możesz dostawać VEGE wprost do swojej skrzynki pocztowej! Wystarczy zamówić prenumeratę przez stronę www.sklepik.viva.org.pl lub telefonicznie 48 790 10 22 79

za wcześnie na surowe lokale i dużo większą popularnością cieszy się jednak zdrowy wegański fast food. Wnętrze Krovy bardzo przyjemne, proste, estetyczne i nieco minimalistyczne. Jednakże

wszyscy maksymaliści powinni być zadowoleni z bogatej oferty w menu i wielkościami porcji. Krova, która dużo ryczy (i ‘Żre Trawę’), duże burgery daje. Firmową specjalnością jest tutaj właśnie burger i trzeba

reklama_A4m.QXD:08_1_21ST_FOTOAKTU.QXD

15.10.2014

10:59

Page 4