21wiek extra by Amconex Sp. z o.o.

01_EX1_TITUL_BEZDVD.QXD:EXTRA_A.QXD

29.8.2014

12:09

Page 1

EXTRA | 04 | JESIEŃ 2014 | 8,90 zł (w tym 8% VAT)

Czy starzenie się jest naprawdę nieodwracalne?

333

SPOSOBY Dlaczego mieszkańcy Azji są zdrowsi?

Czy da się zapobiec katastrofom?

JAK OSZUKAĆ

ŚMIERĆ

PLUS:

36 2030 00451 1 1 0 0000 02557250 F undacj aMi ędz ynar odowyRuchNaRz eczZwi er z ątVi va! ul . Ka węcz yńs k a1 6l ok42a, 03772War s z a wa Tyt uł em: I NTERWENCJ E ht t ps : / / www. f acebook . com/ Vi va. I nt er wencj e

03_EX1_EDIK.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:28

Page 3

EDYTORIAL EXTRA

333 SPOSOBY JAK OSZUKAĆ ŚMIERĆ – wydanie specjalne 21.WIEKU, o nauce, technice, ludziach i odkryciach

KWARTALNIK, ROCZNIK VI NR 4, JESIEŃ 2014 UU Wydawca: AMCONEX Sp. z o.o. ul. Banderii 4 lok. 162 01-164 Warszawa tel.: 22 126 88 58 e-mail: biuro@amconex.pl UU Dyrektor generalny: Pavel Macháč e-mail: pavel.machac@amconex.pl UU Sekretariat: Agata Fluder tel.: 22 126 88 58 e-mail: agata.fluder@amconex.pl UU Redaktor naczelna: Barbara Ramza e-mail: barbara.ramza@21wiek.com.pl UU Zespół redakcyjny: Helena Bielińska, Stanisław Gajda, Agnieszka Rey, Lena Szymańska tel.: 22 121 60 34 e-mail: redakcja.extra@21wiek.com.pl UU Korekta: Marta Tomaszewska e-mail: marta.tomaszewska@21wiek.com.pl UU Art. Director: Vladimír Pfeifer UU Reklama: e-mail: pavel.machac@amconex.pl UU Skład DTP: Rafał Leszczyński tel.: 22 538 91 75 e-mail: rafal.leszczynski@21wiek.com.pl UU Druk: MORAVIAPRESS, a.s. U póny 3061 690 02 Břeclav UU Prenumerata realizowana przez RUCH S.A: www.prenumerata.ruch.com.pl Prenumerata Krajowa: Zamówienia na prenumeratę przyjmują Zespoły Prenumeraty właściwe dla miejsca zamieszkania klienta. Prenumerata ze zleceniem wysyłki za granicę: Informację o warunkach prenumeraty i sposobie zamawiania można uzyskać pod nr tel. +48 (22) 693 67 75 www.ruch.pol.pl e-mail: prenumerataz@ruch.com.pl Telefoniczne Biuro Obsługi Klienta (koszt połączenia wg taryfy operatora): – połączenie z telefonów stacjonarnych 801 800 803 – połączenie z telefonów komórkowych +48 (22) 717 59 59 Prenumerata e-wydania: www.egazety.pl, www.e-kiosk.pl Zachęcamy do korzystania z najwygodniejszej formy zakupu: www.21wiek.com.pl e-mail: prenumerata@21wiek.com.pl Informacje na temat prenumeraty pod numerem tel. 67 210 86 02 UU Rejestracja: INDEX: 252492 ISSN: 1689-9237 kod kreskowy: 9771689923201 Cena: 8,90 zł (w tym 8% VAT) UU AMCONEX Sp. z o.o. wydaje tytuły: 21.WIEK, PANORAMA 21.WIEK, 21.WIEK EXTRA, 21.WIEK HISTORY REVUE, ENIGMA: KLUCZ DO TAJEMNIC, ŚWIAT NA DŁONI UU Foto na okładce:

Drodzy Czytelnicy, w tym numerze zabieramy Was do mrocznej krainy Tanatosa, by zmierzyç si´ z samà Êmiercià. Pewnego dnia ka˝dy z nas przekroczy jej próg, ale zanim to nastàpi, pojawi si´ moment, w którym zaczniemy si´ nad nià zastanawiaç. Dlatego, choç nie jest to temat ∏atwy, warto si´ z nim zapoznaç. Na stronach tego wydania 21.WIEKU EXTRA znajdziecie artyku∏y dotyczàce ró˝nych aspektów Êmierci: od kwestii biologicznych i pola dzia∏ania medycyny, przez zagadnienia kulturowe i religijne, Êwiat technologii, spojrzenie na Êrodowisko i natur´, a˝ po nadzieje, jakie niesie przysz∏oÊç… Które choroby uda∏o si´ medycynie wyeliminowaç, a które powracajà, by znów siaç spustoszenie wÊród ludzkiej populacji? Jak post´p medycyny przek∏ada si´ na przed∏u˝anie ˝ycia, a co wa˝niejsze, ˝ycia w zdrowiu i dobrej formie? Czy medycyna mo˝e zapewniç nam nieÊmiertelnoÊç? Dlaczego w∏aÊciwie si´ starzejemy i czy jest to proces nieodwracalny? Jak z punktu widzenia biologii i fizjologii wyglàda Êmierç? Na te pytania znajdziecie odpowiedzi w rozdziale: Medycyna i biologia. Nie bylibyÊmy ludêmi, gdybyÊmy postrzegali Êmierç tylko jako zjawisko biologiczne. Od zawsze budzi∏a w nas l´k i od kiedy cz∏owiek si´ga pami´cià, poszukiwa∏ odpowiedzi na pytanie: czy Êmierç oznacza definitywny koniec? Nie chcemy, by tak by∏o, dlatego narodzi∏y si´ ró˝ne mity i religie, które mia∏y wzbudziç w ludziach nadziej´, ˝e wraz ze Êmiercià nie wszystko si´ skoƒczy. Co na temat „˝ycia po ˝yciu” ma do powiedzenia religia, a co mo˝e powiedzieç nauka? Na stronach 30-33 przeczytacie o rodzajach obrz´dów pogrzebowych. Wa˝ne sà tu dwie rzeczy: godne „wyprawienie” zmar∏ego na tamten Êwiat oraz to, by bliscy mogli si´ z nim po raz ostatni po˝egnaç. Po˝egnanie to bywa bardzo trudne, bo cz´sto, choç chcemy wierzyç w istnienie po Êmierci, mimo wszytko odczuwamy niepokój i wcale nie chcemy ˝egnaç si´ z ˝yciem doczesnym, choçby to poÊmiertne obiecywa∏o wieczne szcz´Êcie… Ludzkà reakcjà na te wàtpliwoÊci jest poszukiwanie dróg do nieÊmiertelnoÊci. Niestrudzenie podà˝ali tà drogà alchemicy, dziÊ na t´ samà Êcie˝k´ wkracza nowoczesna nauka. Czy uda si´ to osiàgnàç biologii, a mo˝e dzi´ki technice b´dziemy mogli uczyniç nieÊmiertelnà naszà ÊwiadomoÊç? By∏y i inne próby, które dziÊ wzbudzajà ju˝ tylko Êmiech – wychodzàcy od zasad materializmu komunistyczni dyktatorzy nakazywali naukowcom, by wymyÊlali sposoby na przed∏u˝enie im ˝ycia (przeczytacie o tym w artykule na stronie 42). Jak wiemy, nikomu do tej pory nie uda∏o si´ oszukaç Êmierci, za to powoli poznajemy recepty na d∏ugowiecznoÊç. Jaka jest tajemnica ludzi, którzy ˝yjà najd∏u˝ej? Jak wp∏ywa na nas Êrodowisko ˝ycia? W rozdziale: Ârodowisko naturalne poznacie mi´dzy innymi „szcz´Êliwà siódemk´” miejsc na Êwiecie, których mieszkaƒcy cieszà si´ najd∏u˝szym ˝yciem w zdrowiu. W ostatnim rozdziale udamy si´ w przysz∏oÊç, gdzie czekajà na nas nieznane dotychczas zagro˝enia, ale i niepowtarzalne szanse. Czy kosmos oka˝e si´ dla nas zabójczy, czy mo˝e b´dzie nowym miejscem do ˝ycia? Czy sztuczna inteligencja zastàpi ludzkà, czy kiedyÊ ka˝dy b´dzie móg∏ pokonaç s∏aboÊci cia∏a i ˝yç dalej jako cyborg albo awatar? Ci, którzy majà najwi´kszà wiar´ w przysz∏oÊç, zdecydowali poddaç si´ zamro˝eniu i spoczywajàc w ciek∏ym azocie, czekajà na swoje „zmartwychwstanie” (polecam artyku∏ na stronie 103). DziÊ wyglàda to jak czekanie na cud, poniewa˝ jak na razie nie znamy metody, by ich wybudziç... Jednym s∏owem, zrobili krok w nieznane, jak ka˝dy, kto odchodzi z tego Êwiata.

FAKTY O ŚMIERCI Definicje śmierci w medycynie sądowej: Tradycyjna: śmierć to trwałe, tj. nieodwracalne ustanie czynności życiowych człowieka. Nowoczesna: śmiercią człowieka jest śmierć mózgowia – pnia mózgu. Wedle danych z 2012 r., w Polsce codziennie umierało średnio 1029 osób.

SHUTTERSTOCK IMAGES LLC i TOMASZ PETR Redakcja nie zwraca niezamówionych tekstów i fotografii oraz zastrzega sobie prawo skracania i redagowania nadesłanych materiałów. Redakcja odpowiada tylko na wybrane listy. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść ogłoszeń i reklam. Sprzedaż aktualnych i archiwalnych egzemplarzy pisma po cenie innej niż detaliczna, ustalona przez wydawcę jest nielegalna i grozi odpowiedzialnością karną i cywilną. Kopiowanie i rozpowszechnianie materiałów redakcyjnych bez zgody wydawcy jest zabronione.

Interdyscyplinarna nauka o śmierci to tanatologia. Według Amnesty International w 2013 roku wykonano 778 egzekucji – kar śmierci. (Liczba ta nie zawiera danych z Chin). ÍÍ

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 3

04_EX1_OBSAH.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:29

Page 4

SPIS TREŚCI 87 | Czy istnieje zdrowa lub zdrowsza grupa etniczna? 90 | Żyjmy bio, żyjmy dłużej!

WSTĘP | Czy kiedyś naprawdę 5 będziemy nieśmiertelni? MEDYCYNA I BIOLOGIA | Czy można naruszyć 7 nieodwracalny porządek: narodziny – życie – śmierć? | (Prawie) pokonane choroby 8 10 | Odwieczna walka: medycyna kontra kostucha 13 | Nauka na tropie nieśmiertelności 14 | Mózg, czyli ośrodek kierujący życiem

18 | Czy z punktu widzenia biologii starzenie się jest nieodwracalne? 21 | Śmierć na 1000 sposobów 24 | Śmierć kliniczna albo Na moście przez rzekę Styks 25 | Poznajcie się: Oto śmierć albo W mrocznej krainie stanu pośmiertnego 28 | Poszukiwanie leku nieśmiertelności HISTORIA I LEGENDY 29 | Śmierć jako ostatnia stacja przesiadkowa na „tamten świat”

34 | Mumifikujemy, balsamujemy, konserwujemy… 38 | Sen o długowieczności. Nasze życie wciąż się wydłuża! 40 | Nowożytne poszukiwania nieśmiertelności 42 | Jogurt, seks i transfuzja albo Jak przedłużyć życie dyktatorom

4 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

PRZYSZŁOŚĆ 95 | Przyszłość pełna znaków zapytania 96 | Droga do innych światów

60 | Seks i śmiech: broń przeciwko stresowi 61 | Czy ludobójstwo jest uwarunkowane biologicznie, czy psychologicznie? | 65 Ryzykowali życie dla nauki

30 | Dzieje pogrzebu. Typy obrzędów i rytuałów

RELIGIA I KULTURA 45 | Śmierć nie kończy życia: Zmartwychwstanie czy reinkarnacja?

92 | Powrót do natury, czyli znów na drzewa?

74 76

| Tam, gdzie śmierć czuje się jak w domu… | Czy można zapobiec katastrofom przyrodniczym? | Uwolnieni z kieratu. Czy (przedwczesna) śmierć ma pecha?

ŚRODOWISKO NATURALNE 79 | Środowisko naturalne: lekarz i morderca 80 | Śmierć w postaci pyłu 83 | Ciągła walka z katastrofami ekologicznymi

110 | Śmierć w kosmosie: promieniowanie, żar i mróz 112 | Brutalny atak na naturę 114 | Słowniczek

05_EX1_UVOD.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

17.9.2014

14:59

Page 5

ILUSTRACJA: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

WSTĘP

Czy kiedyś naprawdę będziemy

nieśmiertelni? Chociaż ludzie latają w kosmos, a nawet planują podroż na Marsa, choć panują w powietrzu, na morzu i lądzie, to życie każdego z nas jest nadal ograniczone wiekiem kilkudziesięciu lat. Żadna z prób, które człowiek do tej pory podjął, nie zapewniła mu nieśmiertelności. Na kolejnych stronach przeczytacie, jakie kroki ludzie podejmowali i nadal podejmują, aby wyrwać się z mocy śmierci. ragnienie nieśmiertelności czy choćby przedłużenia życia towarzyszy ludziom od zawsze. Mityczny król Syzyf chcąc przechytrzyć śmierć, uwięził boga śmierci, Tanatosa. Bezskutecznie. Cesarz Rudolf II zapraszał na swój dwór alchemików i uczonych, przed którymi stawiał zadanie przygotowania kamienia filozoficznego i eliksiru młodości. Bezskutecznie. Kim Ir-Sen natomiast rozkazał swoim lekarzom, aby zapewnili mu osiągnięcie wieku 120 lat. Bezskutecznie. Z drugiej strony, nieśmiertelność, być może dlatego właśnie, że niedostępna, jest także przedstawiana w kulturze jako przekleństwo. To los Żyda Wiecznego Tułacza, Aswerusa, skazanego na niekończącą się tułaczkę po świecie za to, że znieważył idącego na Golgotę Jezusa Chrystusa. Podobną legendą jest historia Latającego Holendra – kapitana morskiego, który zapisał duszę diabłu, przez co musi pływać po morzach aż do końca świata…

25 lat więcej Jeszcze w połowie XIX w. średnia długość ludzkiego życia wynosiła ok. 40 lat. W ciągu XX wieku stale rosła, a najnowszy raport Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) podaje dane: średnia życia 73 lata dla kobiet i 68 lat dla mężczyzn. Od 1990 r. średnia długość życia wzrosła na świecie o 6 lat. Polska nie jest tu wyjątkiem, bowiem o ile 20 lat temu żyliśmy średnio 75 (kobiety) i 66 (mężczyźni) lat, to dziś wynosi to, odpowiednio, 80 i 72 lata. W ciągu stu lat ludzkie życie wydłużyło się o całe ćwierćwiecze. Jest to zasługa rozwoju medycyny i techniki, do którego, paradoksalnie, doszło w wyniku dwóch wojen światowych, których ludzkość doświadczyła w ubiegłym stuleciu. Czy nasze życie będzie jeszcze dłuższe? W tym numerze 21.WIEKU EXTRA przeczytacie o najciekawszych próbach przedłużenia życia, których podjęli się naukowcy i lekarze z całego świata. Dowiecie się także, jakie są wyobrażenia życia pośmiertnego, w które wierzą miliardy wyznawców światowych religii. ÍÍ

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 5

SELF_21wiek_history.QXD:SELF.QXD

19-09-14

9:54

Strona 1

I N T E R E S U J Ą C E A R T Y K U ŁY, N A J N O W S Z E I N F O R M A C J E , AT R A K C YJ N A G R A F I K A

FASCYNUJĄCA NAUKA POZNAJ JĄ RAZEM Z NAMI Poszerz swoją Nowe odkrycie! DLACZEGO wiedzę o świecie Diament CZŁOWIEK pomaga MA LEPSZE

DIAMENT POMAGA LASEROWI Najtwardszy minerał może zwiększyć intensywność wiązki lasera

I S S N 1 8 9 6 - 41 17 I n d e k s 2 2 1 3 2 5

laserowi

CZY LUDZKOŚCI GROZI KOLEJNY POTOP? Kto wygra? Człowiek czy natura?

| 1 1 | LISTOPAD 2014 | 8,50 zł (w tym 8% VAT) |

Z JAKĄ PRĘDKOŚCIĄ PĘDZI REKORDZISTA WŚRÓD WIND?

Fascynująca

Winda, która jeździ z prędkością aż 60 km/h

FASCYNUJĄCA TAJEMNICA PIRAMID ODKRYTA! Budowniczym wystarczyły woda i piasek

NOWE TECHNOLOGIE TO DROGA DO PIEKŁA? Co o przyszłości myśli Stephen Hawking?

Piramidy na saniach Wystarczyły tylko piasek i woda Czy w grobie faraonów leżą tylko krewniacy?

tajemnica

PIRAMID odkryta

PLUS:

UUCzy ludzie będą żyć 150 lat? UUDlaczego na Borneo lasy rosną szybciej? UU Nowe technologie: to droga do piekła? UU Co robi Opportunity? UU EKSTRA: Początki zimnej wojny

ZĘBY NIŻ ORANGUTAN? Odpowiadają za to geny i pożywienie

ROBOT, KTÓRY POŚWIĘCIŁ SIĘ NAUCE... Jaki był koniec sondy podwodnej HADES?

JAK PSEUDONAUKI ZMIENIŁY ŚWIAT? Wiele dziedzin, dziś uważanych za pseudonauki, w przeszłości popchnęło naprzód naukę

DLACZEGO NIE PAMIĘTAMY DZIECIŃSTWA? Czym jest tzw. amnezja dziecięca?

NASA PYTA: DOKĄD DALEJ? Jakie są przyszłe plany Amerykańskiej Agencji Kosmicznej?

TEMAT MIESIĄCA: TAJEMNICZY MINIATUROWY ŚWIAT NANOTECHNOLOGII

Jakie są nowe materiały? Cieńsze niż włos, mocniejsze niż stal!

Miesięcznik dla wszystkich, których interesuje świat!

07_EX1_PSEUDO_MEDIC.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

17.9.2014

15:00

Page 7

FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

MEDYCYNA I BIOLOGIA Klucz do długowieczności leży z całą pewnością w laboratoriach biologów, neurologów i inżynierów genetyki. Będą oni podejmować próby nie tylko przedłużenia życia człowieka, lecz także wyposażenia go w dobrą, długotrwałą fizyczną i psychiczną kondycję. Celem nie będzie sama długowieczność, będzie liczyło się pełne, produktywne życie jak u biblijnego Matuzalema. eśli chcemy poznać tajemnicę życia, musimy wziąć na celownik jego największego nieprzyjaciela – śmierć. Albo

śmierć, będącą naturalną częścią życia – w zależności od punktu widzenia. W artykułach z tego rozdziału zanurzymy się

w zagadkowym świecie stanów pośmiertnych w aspekcie biologii. Postaramy się w ten sposób wyjaśnić, czy fenomeny śmierci, ale także starzenia się, można zrozumieć na tyle, by je oddalić lub nawet wyeliminować. Skupimy się również na niektórych faktach i mitach o lekach, przedstawimy przyczyny i typy śmierci, a następnie przypomnimy najnowsze osiągnięcia medyczne, które bez wątpienia wpływają na nasze życie i śmierć. ÍÍ

Czy można

naruszyć

nieodwracalny porządek: narodziny – życie – śmierć?

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 7

08_09_EX1_NEMOC.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:29

Page 8

MEDYCYNA I BIOLOGIA

(Prawie)

To niekończąca się walka. Po jednej stronie stoi człowiek ze swoim sprytem i wiedzą, po drugiej perfidna choroba. Niektóre z decydujących starć ludzkość zdołała już wygrać. Inne choroby już leżały na łopatkach, lecz udało im się połączyć z nowymi siłami.

FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

pokonane ie tak dawno temu w Europie pojawi∏y si´ epidemie chorób, przeciw którym szczepi si´ obywateli naszego kontynentu w wieku dzieci´cym. Na poczàtku lat 70. by∏y to ospa i krztusiec w Szwecji, w latach 70. i 80. ta druga choroba pojawi∏a si´ te˝ w Wielkiej Brytanii, na prze∏omie roku 2000 kilkoro dzieci zmar∏o na ró˝yczk´ w Holandii. Wed∏ug immunologów winni nie sà wcale przeciwnicy przyjmowania szczepieƒ…

choroby

UU Postęp w medycynie pozwala uznać niektóre choroby za wyeliminowane

ospa sia∏a postrach do czasu, gdy brytyjski lekarz Edward Jenner (1749–1823) wynalaz∏ sposób, jak eliminowaç jà szczepieniami. W po∏owie lat 50. XX w. ospa zosta∏a praktycznie zwalczona w Europie, ale w krajach trzeciego Êwiata nadal zbiera∏a ˝niwo. W latach 60. Âwiatowa Organizacja Zdrowia (WHO) rozpocz´∏a szeroko zakrojonà kampani´ przeciwko ospie na ca∏ej planecie. Uda∏o si´: w 1980 r. ospa mog∏a zostaç uznana za ca∏kowicie wyeliminowanà. Wi´kszoÊç próbek wirusa zosta∏o zniszczone, w nielicznych laboratoriach przechowuje si´ go jeszcze do celów naukowych.

OSPA PRAWDZIWA 1. CHOROBA: (CZARNA OSPA) NAZWA ŁACIŃSKA: Variola vera ŹRÓDŁO: wirus z rodziny Poxviridae WYELIMINOWANIE: 1980 r. eszcze w XX w. by∏a to choroba, której ludzkoÊç si´ obawia∏a. W koƒcu na przestrzeni dziejów czarna ospa dziesiàtkowa∏a cywilizacje, o czym mogliby opowiedzieç na przyk∏ad Inkowie. Szacuje si´, ˝e w ca∏ej historii zabi∏a wi´cej ludzi, ni˝ obie wojny Êwiatowe. Nie przebiera∏a przy tym w ofiarach. Czarnej ospy nie ustrzegli si´ m.in.: japoƒski cesarz Kómei (1831–1867), król Francji Ludwik XV (1710–1774), hiszpaƒski król Ludwik I (1707–1724), królowa Anglii, Szkocji i Irlandii Maria II Stuart (1662–1694) czy egipscy faraonowie Ramzes II (1279 – 1213 p.n.e.) i Ramzes V (1147–1142 p.n.e.).

FOTO: WIKIPEDIA.ORG

2. CHOROBA: PORAŻENIE DZIECIĘCE NAZWA ŁACIŃSKA: Poliomyelitis ŹRÓDŁO: wirus polio z rodziny Picornaviridae WYELIMINOWANIE: w Europie w 2002 r. pierwszej po∏owie XX w. pora˝enie dzieci´ce (inaczej choroba Heinego-Medina) wywo∏ywa∏o zgroz´. Choroba ta pozbawi∏a ˝ycia wiele dzieci, a dziesiàtki tysi´cy naznaczy∏a na zawsze. W lekkiej formie polio objawia si´ podwy˝szonà temperaturà, md∏oÊciami, bólami brzucha i wymiotami. W takim przypadku pacjent zostaje wyleczony bez trwa∏ych skutków. Ci´˝sze, kiedyÊ cz´ste formy choroby atakujà centralny uk∏ad nerwowy – dochodzi do parali˝u koƒczyn (najcz´Êciej dolnych) i trwa∏ych uszkodzeƒ do koƒca ˝ycia. Choroba wirusowa by∏a przenoszona przez zanieczyszczone jedzenie, wod´ pitnà, ekskrementy, ale zanotowano tak˝e przypadki kropelkowego sposobu zaka˝enia.

Europa jest „czysta” Kto przeżył, był naznaczony Historyczne anna∏y mówià o przypadkach ospy w Indiach w po∏owie I tysiàclecia n.e. Pod koniec VI w. choroba dotar∏a do Europy. Chorzy umierali wówczas powoli i w boleÊciach. Kto prze˝y∏ osp´, by∏ ju˝ na zawsze naznaczony albo bliznami na twarzy, albo na przyk∏ad Êlepotà. Czarna

8 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

UU Źródłem zarażenia ospą prawdziwą jest tylko zakażony człowiek: wirus przenosi się drogą kropelkową i w powietrzu, przez wdychanie zakażonego kurzu, czy przez dotyk zakażonych przedmiotów. Komu udało się przeżyć, zazwyczaj był na zawsze naznaczony bliznami na twarzy lub na przykład ślepotą

Wiek XX przyniós∏ pandemi´ tej choroby na pó∏kuli zachodniej, przede wszystkim w Ameryce. Prze∏om nastàpi∏ w wyniku wynalezienia szczepionki. Pierwszà, dziÊ ju˝ niestosowanà, stworzy∏ Hilary Koprowski (1916–2013), kolejne by∏y autorstwa amerykaƒskiego epidemiologa Jonasa Edwarda Salka (1914–1995) i amery-

azywa się go ojcem immunologii, bowiem jego odkrycie uratowało wiele ludzkich istnień. Edward Jenner (1749–1823) odkrył, że materiał z zarodków krowiej ospy czyni człowieka odpornym na ospę czarną, i jako pierwszy wypróbował szczepionkę, która miała chronić ludzi przed ospą.

10:29

Page 9

CHOROBA: ODRA

NAZWA ŁACIŃSKA: Morbilli ŹRÓDŁO: paramyxovirus WYELIMINOWANIE: w Europie w niemal 100% anim w 1975 r. wprowadzono u nas szczepienia, w okresach regularnych epidemii (co 2–3 lata) odnotowywano do 200 tys. zachorowaƒ na odr´. Choroba (i jej powik∏ania) koƒczy∏y si´ Êmiertelnie dla 200–300 dzieci. DziÊ Ministerstwo Zdrowia odnotowuje w naszym paƒstwie jedynie poje-

Ten angielski lekarz pracujący na wsi w ciągu wieloletniej praktyki zauważył, że dojarki krów, które zachorowały na ospę krowią, już nie zapadały na ospę prawdziwą. Jenner prowadził praktykę lekarską w Berkeley w hrabstwie Gloucestershire. Ze swoich obserwacji wysnuł wniosek, że krowia ospa wytwarza u ludzi odporność na ospę czarną, której obawiano się ze względu na wysoką umieralność.

FOTO: CDC/NIP/BARBARA RICE

19.9.2014

KTO JEST OJCEM IMMUNOLOGII?

100 tys. mieszkaƒców poddany zostaje badaniu serologicznemu w kierunku odry.

Skuteczna prewencja UU Odra może prowadzić do komplikacji układu oddechowego i nerwowego

dyncze przypadki. Odra jest chorobà niemal wyeliminowanà, co wedle kryteriów WHO oznacza, ˝e: szczepione jest przynajmniej 95% danego rocznika, zachorowalnoÊç nie przekracza 1 przypadku na 1 mln mieszkaƒców, a co najmniej 1 przypadek choroby wysypkowej na

Liczba zachorowań

dur brzuszny salmonelloza wirusowe zakażenia jelitowe dżuma tularemia tężec krztusiec płonica (szkarlatyna) choroby weneryczne syfilis rzeżączka chlamydie wścieklizna kleszczowe zapalenia mózgu

Przełomowe odkrycie przyniósł przypadek ośmioletniego Jamesa Phippsa w maju 1796 r. Jenner zaszczepił go ropą z krosty młodej dojarki zainfekowanej krowią ospą, chłopiec zachorował na lekką formę tej ospy, ale przeciw czarnej ospie był uodporniony. Jenner później zastosował tę metodę jeszcze wiele razy, a w 1798 r. opublikował artykuł na ten temat, w którym nazwał swoją metodę vaccinae (z łac. vacca, po polsku krowa). I

1 7 558 42 671 0 8 13 2 185 25 103 1 249 452 306 0* 225

kaƒskiego lekarza polsko-˝ydowskiego pochodzenia Alberta Sabina (1906–1993). To pozwoli∏o ochroniç miliony dzieci. W Europie pora˝enie zosta∏o wyeliminowane w 2002 r., obecnie choroba wyst´puje jedynie w Pakistanie, Afganistanie i kilku krajach afrykaƒskich. W zesz∏ym roku choroba pojawi∏a si´ równie˝ w Syrii, gdzie wstrzymano szczepienia.

Diagnoza

Liczba zachorowań

gorączka denga 13 ospa wietrzna 178 379 ospa prawdziwa 0 odra 88 różyczka 38 577 WZW typu A 48 typu B 1 540 typu C 5 324 świnka 2 436 malaria 36 grypa 3 157 129 ** Grypa typu A/H5 lub A/H5N1 0 SARS 0

* 7 845 osób miało styczność z wścieklizną i zostało zaszczepione ** w tym dzieci w wieku 0–14 lat: 1 396 918

4. CHOROBA: DŻUMA

5. CHOROBA: KRZTUSIEC

INNA NAZWA: czarna śmierć ŹRÓDŁO: bakterie Yersinia pestis WYELIMINOWANIE: jeszcze nie

INNA NAZWA: koklusz ŹRÓDŁO: bakterie Bordatella pertussis WYELIMINOWANIE: prawie

urop´ od staro˝ytnoÊci regularnie nawiedza∏y epidemie d˝umy, które brutalnie dziesiàtkowa∏y miejscowà populacj´. Na przyk∏ad w latach 1357–1363 Stary Kontynent straci∏ niemal po∏ow´ swoich mieszkaƒców. Przeciwko czarnej Êmierci d∏ugo stosowano metody ludowe – roÊliny i zio∏a o silnych w∏aÊciwoÊciach bakteriobójczych. Prawdziwa zmiana nastàpi∏a jednak dopiero w XVIII w., wraz ze wzrostem higieny w miastach.

u˝ si´ wydawa∏o, ˝e krztusiec przejdzie do historii, ale wszystko wskazuje na to, ˝e choroba powraca. W przesz∏oÊci umiera∏y na nià dziesiàtki tysi´cy ludzi, niestety, w ostatnich latach odnotowuje si´ wzrost liczby zachorowaƒ.

Śmierć dla ponad połowy pacjentów Nosicielami d˝umy sà pch∏y, które zaka˝ajà si´ po ugryzieniu chorego szczura albo innego gryzonia. Chorob´ mogà przenieÊç na cz∏owieka. D˝uma nadal wyst´puje na Êwiecie, najcz´Êciej w Azji. W nieleczonych przypadkach d˝umy umieralnoÊç wynosi oko∏o 60%, ale przy leczeniu antybiotykami wyraênie spada, a na rynku dost´pne sà ju˝ równie˝ szczepionki. Podobnie jest z wyst´powaniem d˝umy p∏ucnej, która jest jeszcze bardziej niebezpieczna – umieralnoÊç zara˝onych ludzi si´ga 90%.

Choroba czyhająca na małe dzieci Krztusiec poczàtkowo objawia si´ podobnie jak przezi´bienie, póêniej jednak przychodzà nieustanne napady kaszlu, po których cz´sto wyst´pujà wymioty. Choroba jest wysoce zaraêliwa, zagra˝a zw∏aszcza ma∏ym dzieciom do 6. roku ˝ycia, które nie sà jeszcze w pe∏ni zaszczepione i uodpornione. Dlaczego pomimo szczepieƒ krztusiec znów po- UU Krztusiec znów wraca? Otó˝ okaza∏o si´, zaczyna być groźny ˝e staje si´ odporniejszy, m.in. dzi´ki zmianie genetycznej w jego szczepie bakteryjnym. ÍÍ

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 9

FOTO: CDPH

UU Jeden z najwybitniejszych wirusologów XX w., Jonas Salk, zasłynął przede wszystkim z odkrycia szczepionki przeciw dziecięcemu porażeniu

W krajach, w których nie wprowadzono obowiàzkowego szczepienia przeciw tej chorobie, odra nadal wyst´puje. Na przyk∏ad w Pakistanie w 2012 r. zmar∏o na odr´ 300 dzieci, wi´kszoÊç w wyniku komplikacji, takich jak zapalenie p∏uc, zapalenie mózgu i biegunki. Z chorobà mo˝na walczyç przez prewencyjne szczepienie. Obecnie stosuje si´ bezpiecznà i skutecznà szczepionk´ MMR, przeciw odrze, Êwince i ró˝yczce.

CHOROBY ZAKAŹNE W POLSCE W 2013 ROKU (DANE PZH) Diagnoza

FOTO: BRITANNICA.COM

ILUSTRACJA: U. S. HISTORY I WELLCOME LIBRARY

08_09_EX1_NEMOC.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

10_12_EX1_LEKARSKE.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:30

Page 10

Wyraźny postęp w medycynie oznacza między innymi wydłużenie trwania życia ludzkiego. W roku 1900 średnia długość życia na świecie wynosiła 46 lat, w 1960 r. wzrosła do 53 lat, a w 1990 r. było to już ponad 65 lat. Dziś średnia długość życia mieszkańca Polski wynosi 72 lata, przy czym panie, które zawsze żyją nieco dłużej, mogą już liczyć na przekroczenie osiemdziesiątki.

Odwieczna walka:

medycyna kostucha zrost jest ogromny. W ogólnoÊwiatowych danych prym w najd∏u˝szym ˝yciu wiodà Japoƒczycy, Hiszpanie, Australijczycy, mieszkaƒcy Singapuru, Szwajcarzy i W∏osi. Polacy sà pod wzgl´dem d∏ugoÊci ˝ycia na 77. miejscu na Êwiecie, ale warto zauwa˝yç, ˝e w ciàgu ostatnich 20 lat zacz´liÊmy goniç europejskà stawk´. Po 1990 r. krzywa wieku zacz´∏a wzrastaç na wzór krajów zachodnich.

Walka o jakość życia Samo wyd∏u˝anie czasu ˝ycia nie jest jednak najwa˝niejsze, dlatego ostatnio oprócz Êredniej spodziewanej d∏ugoÊci ˝ycia szacuje si´ te˝ lata ˝ycia w zdrowiu – w koƒcu nawet najd∏u˝sze ˝ycie, jeÊli b´dzie wype∏nione chorobami, nie b´dzie mia∏o wysokiej jako-

Êci, a dziÊ to w∏aÊnie jakoÊç ˝ycia liczy si´ najbardziej. G∏ównym celem medycyny jest to, by cz∏owiek jak najd∏u˝ej pozosta∏ zdrowy, bez ˝adnych chorobowych obcià˝eƒ. Ju˝ dziÊ wiele mówi si´ o tym, ˝e starzenie si´ spo∏eczeƒstwa wymusza przystosowanie s∏u˝b medycznych i systemów emerytalnych do potrzeb seniorów. Niektóre meto- W krajach rozwini´tych, wysokiej i coraz wydy wydłużania o˝szej Êredniej d∏ugoÊci ˝yżycia możemy cia, jest to bardzo pr´˝nie pożyczyć od rozwijajàca si´ ga∏àê – nie tylko zresztà medycyny, myszy… lecz tak˝e gospodarki. FOTO: PBS.ORG W przesz∏oÊci wa˝nà rol´ w przed∏u˝aniu d∏ugoÊci ˝ycia odgrywa∏o ulepszenie systemu leczenia chorób serca i naczyƒ. DziÊ dochodzà do tego nowe technologie w leczeniu chorób nowotworowych. Czy to oznacza, ˝e za kilkadziesiàt lat Êwiat b´dzie pe∏en ˝wawych,

”

UCIECZKA Z LABORATORIUM odczas badań medycznych i biologicznych zdarzają się także sytuacje tragikomiczne. Ucieczka genetycznie zmutowanych organizmów z laboratorium to znany motyw z filmów katastroficznych. Co gdyby stało się to naprawdę? Do podobnego wydarzenia doszło w Chinach. Co najmniej milion karaluchów uciekło z chińskiej hodowli w prowincji Tiang-su, gdzie były trzymane w celach naukowych. Natychmiast podjęto środki zaradcze w postaci spryskiwania

terenu wokół środkami owadobójczymi, a okolicznych mieszkańców wezwano do zachowania spokoju. Jak jednak zachować spokój, jeśli wiadomo, że ten nieprzyjemny owad najchętniej mieszka w ludzkich domach, a do tego jest niemal niezniszczalny? Śledztwo wykazało, że ktoś pomógł karaluchom w ucieczce na wolność. Dlaczego – nie ustalono. Co więcej, chińskie gazety zacytowały jednego z pracowników hodowli, według któ-

10 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

FOTO: WORDPRESS.COM

kontra

FOTO: ALAN HENDERSON

ILUSTRACJA: NIH.GOV/TERESE WINSLOW

MEDYCYNA I BIOLOGIA

rego liczba miliona karaluchów to dość powściągliwe szacunki, a w rzeczywistości uciekinierów może być o wiele więcej. Ze względu na szybkie rozmnażanie się karaluchów miejscowe służby muszą przygotować się na długotrwałą bitwę, której wynik nie jest wcale przesądzony… I

UU Producenci kosmetyków zachwalają ich cudowne działanie. Prawda jest jednak nieco inna…

19.9.2014

10:30

Page 11

FOTO: KAROLINSKA.UNI

10_12_EX1_LEKARSKE.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

UU Komórki macierzyste mają tę zaletę, że można z nich wyhodować dowolny rodzaj komórek

Naukowcy z instytutu biologii molekularnej przy Uniwersytecie Queensland przez szereg lat badali mo˝liwoÊç przemiany komórek macierzystych z ludzkiej skóry w tak zwany organoid, czyli ma∏y, sztuczny odpowiednik prawdziwego organu. Wyhodowana nerka jest co prawa na razie bardzo malutka, mierzy zaledwie kilka milimetrów, ale od czegoÊ trzeba zaczàç. Pracujemy nad jej powi´kszeniem, a szanse na powodzenie sà du˝e. Jest to pierwszy przypadek, kiedy uda∏o si´ zmieniç komórki macierzyste do formy funkcjonalnych nerek. Wszystko wyglàda jak budowla z klocków lego, która uk∏ada si´ sama – opisuje Brandon Wainwright z Uniwersytetu Queensland.

stuletnich babç i dziadków, jak twierdzà niektórzy futurolodzy? Tego nie mo˝na powiedzieç na pewno, wiadomo jednak, ˝e d∏ugoÊç ˝ycia stale roÊnie, obserwuje si´ te˝ tendencj´ powolnego zrównywania tej wartoÊci dla kobiet i m´˝czyzn.

Eliksir młodości Płuca z próbówki W ostatnich latach medycyna dokona∏a kilku siedmiomilowych kroków. To, co jeszcze w latach 80. XX w. wydawa∏o si´ niemo˝liwe, obecnie zmienia si´ w rzeczywistoÊç. Jednym z ostatnich wielkich sukcesów medycyny jest wyhodowanie sztucznego p∏uca w warunkach laboratoryjnych. Takie osiàgnićia dajà nowà nadziej´ ludziom, którzy majà chore narzàdy i nieraz bardzo d∏ugo czekajà na przeszczep. W przypadku opisywanych p∏uc zacz´∏o si´ od wypadku, w którym zgin´∏o dwoje dzieci. Ich tragiczna Êmierç nie posz∏a jednak na marne, poniewa˝ p∏uca dzieci pos∏u˝y∏y do badaƒ jako podstawa nowej tkanki. Z organów, których nie mo˝na by∏o transplantowaç, ale których cz´Êci pozosta∏y funkcjonalne, naukowcy usun´li ˝ywe komórki. Pozosta∏ swego rodzaju p∏ucny szkielet, z∏o˝ony z kolagenu i elastynu, które tworzà podstaw´ spoiwa tkanek zwierzćych. Na szkielecie obudowano komórki z innych p∏uc, a ca∏oÊç zosta∏a umieszczona w od˝ywczej cieczy. Po miesiàcu naukowcy wiedzieli ju˝, ˝e eksperyment si´ powiód∏ – p∏uca wyros∏y do wielkoÊci nowego, zrekonstruowanego organu. Uczeni z Teksasu (USA), do których nale˝y to osiàgnićie, ocenili, ˝e „nowe” p∏uca by∏y bardziej ró˝owe i delikatniejsze. Sukces jest tym wi´kszy, ˝e p∏uca sà prawdopodobnie najbardziej skomplikowanym z organów. Powtórzony eksperyment zakoƒczy∏ si´ tym samym wynikiem.

Jak z klocków lego Z kolei australijskim naukowcom uda∏o si´ wyhodowaç inny kluczowy ludzki organ – tym ra-

UU Nerki są najczęściej transplantowanym organem

Gdy zaÊ medycyna pozwoli na nowoczesne leczenie do dziÊ niepokonanych schorzeƒ, czas b´dzie pomyÊleç równie˝ o m∏odym wyglàdzie.

FOTO: ABC.NET.AU

FOTO: NOCAMELS.COM

FOTO: LIAT CLARK

UU Nerki z próbówki? Tak, to już możliwe

UU Sztuczne płuca na biologicznej podstawie są jednym z ostatnich sukcesów medycyny

zem z komórek macierzystych. Wyniki ich badaƒ mogà staç si´ prze∏omem w transplantacji nerek. A w zasadzie – przeszczepy nerek dzi´ki nowej metodzie mog∏yby przejÊç do historii. Nerki zaÊ sà najcz´Êciej transplantowanym organem. Nie omijajà ich przy tym problemy towarzyszàce ka˝dej transplantacji: od braku dawców po gwa∏townà reakcj´ odpornoÊciowà organizmu i odrzucenie przeszczepu.

Ju˝ dziÊ reklamy kremów sà pe∏ne obietnic, ˝e po ich u˝yciu skóra odm∏odnieje jak za dotkni´ciem czarodziejskiej ró˝d˝ki. Badania naukowe sà jednak dla takich specyfików bezlitosne – skutecznoÊç takich kremów jest równa zeru. Producenci kosmetyków wykorzystujà naiwnoÊç swoich klientów, tymczasem japoƒskim naukowcom naprawd´ uda∏o si´ odm∏odziç komórki w warunkach laboratoryjnych. Badacze z oÊrodka biologii rozwojowej Riken pobrali komórki myszy i z∏o˝yli je w kwaÊnej kàpieli. Komórki zareagowa∏y nieoczekiwanie – po-

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 11

10_12_EX1_LEKARSKE.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:30

Page 12

Mało które odkrycie zmieniło bieg dziejów medycyny tak, jak odkrycie penicyliny. Doprawdy, osobliwy sposób badania, za pomocą nieporządku! – śmiano się w środowisku naukowym po tym, jak 12 września 1929 r. brytyjski bakteriolog Aleksander Fleming ogłosił swoje odkrycie, dokonane rok wcześniej.

FOTO: PERKINELMER.COM

Cud imieniem penicylina

UU W badaniach klinicznych używa się komórek macierzystych ze szpiku kostnego lub krwi pępowinowej, ale próbowano także doświadczeń na embrionalnych komórkach macierzystych

Przyszłość medycyny

UU Dzięki odkryciu penicyliny dotąd śmiertelne choroby stały się uleczalne

pisywał, jak podczas porządkowania laboratorium na jednej z szalek z wyhodowanymi mikrobami znalazł pleśń, która zabijała wszystkie bakterie. Później zyskała nazwę Penicillium notatum.

chcąc wyhodować jej większą ilość. Szybko też zorientował się, że substancja z pleśnią, nawet rozrzedzona, działa na różne typy mikrobów, a przy tym nie jest szkodliwa dla człowieka.

Bakteryjne cmentarzysko Latem 1928 r. bakteriolog z londyńskiego szpitala, Aleksander Fleming, badał gronkowce. Tego typu badania pociągają za sobą spory nieporządek. Kiedy naczynia laboratoryjne z próbkami zaczęły się piętrzyć, Fleming zdecydował się je posprzątać. Właśnie wtedy zauważył na niektórych pleśń. W sumie nie było w tym nic dziwnego, pleśń to całkiem częsty wizytator badań nad mikrobami. Bystremu oku naukowca nie umknęło jednak to, że w miejscach wokół pleśni pojawiło się dosłownie mikrobowe cmentarzysko. Z czystej ciekawości pobrał kawałek pleśni i umieścił ją w odżywczym roztworze, wróci∏y do stadium embrionalnego! Byç mo˝e zatem eliksir m∏odoÊci jest na wyciàgni´cie r´ki...

Kwaśna kąpiel Komórki przez ponad pó∏ godziny by∏y zanurzone w roztworze kwasu cytrynowego. Okaza∏o si´, ˝e kwas zadzia∏a∏ na nie oczyszczajàco, a pobudzona aktywnoÊç genów spowodowa∏a, ˝e komórki i ich sk∏ad powróci∏y do stanu embrionalnego. Co to oznacza? W du˝ym skrócie: uformowa∏y si´ w komórki macierzyste, z których mo˝e powstaç dowolna tkanka. JeÊli ta zasada zadzia∏a∏aby równie˝ w przypadku komórek ludzkich, by∏oby to odkrycie, które zrewolucjonizowa∏oby medycyn´. Chorym na raka lub ludziom po ci´˝kich wypadkach przywróci∏oby nadziej´ na kompletne wyzdrowienie. Wystarczy∏oby bowiem, by lekarze pobrali od pacjenta zdrowe komórki, np. ze skóry, zanurzyli je w specjalnym roztworze, po czym mieliby do dyspozycji nowe, m∏ode komórki. Mo˝liwoÊci sà w∏aÊciwie nieograniczone: mo˝na by

12 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

Penicylina powstała podczas wojny Zwycięski pochód penicyliny rozpoczął się jednak później, ponieważ Flemingowi nie udało się wtedy wyodrębnić z pleśni skutecznej substancji. Dokonał tego w 1940 r. zespół naukowców z Uniwersytetu Oksfordzkiego, pod kierownictwem Ernsta Borisa Chaina i Howarda Waltera Floreya. Pięć lat później cała trójka otrzymała za swoje odkrycia Nagrodę Nobla z dziedziny fizjologii i medycyny. ÍÍ wyhodowaç skór´ albo wspomóc i ukierunkowaç wzrost nowego organu.

W∏aÊnie w komórkach macierzystych upatruje si´ przysz∏oÊci medycyny. Zak∏ada si´, ˝e mogà pomóc wsz´dzie tam, gdzie obecnie medycyna pozostaje bezradna, czy to przy leczeniu chorób onkologicznych, mukowiscydozy, choroby Parkinsona, cukrzycy czy stwardnienia zanikowego bocznego… Za pioniera badaƒ nad komórkami macierzystymi uwa˝a si´ laureata Nagrody Nobla w dziedzinie medycyny i fizjologii, Brytyjczyka Martina Evansa. Jego zespó∏ w 1973 r. wyizolowa∏ komórki macierzyste z organizmów myszy laboratoryjnych. Ju˝ teraz nauka jest w stanie stworzyç z komórek macierzystych nowe komórki, dok∏adnie takie, jakie sà potrzebne. W ten sposób mo˝e powstaç z nich cokolwiek – komórki skórne, p∏ucne, mózgowe, czy nawet skomplikowana tkanka nerwowa. Embrionalne komórki macierzyste znajdujà si´ w ludzkim zarodku. Powstajà z blastocysty, komórkowego skupiska, które pojawia si´ ju˝ pi´ç dni po zap∏odnieniu. Zwykle sà pozyskiwane do badaƒ z pozosta∏ych embrionów po sztucznym zap∏odnieniu w próbówce. Jednym z najnowszych odkryç jest metoda stworzenia komórek podobnych do zarodkowych komórek macierzystych ze zwyk∏ych komórek macierzystych. Dzi´ki temu b´dzie mo˝na ominàç jeden z etycznych problemów, który wzbudza∏ kontrowersje w tych badaniach. ÍÍ

FOTO: RIKEN.JP

FOTO: SITIOPARAPRUEBAS.COM.AR

MEDYCYNA I BIOLOGIA

UU Japońskim naukowcom udało się przywrócić młodość starym komórkom

13_EX1_NESMRTELNOST.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:30

Page 13

FOTO: GFDL

MEDYCYNA I BIOLOGIA Czy medycyna może zapewnić nam nieśmiertelność? Choć to pytanie może wydawać się naiwne, sprawa jest poważna. W końcu w przyrodzie istnieją organizmy, które na swój sposób są nieśmiertelne. Jeśli nauka rozwiąże zagadkę ich funkcjonowania, to będzie to prawdziwa rewolucja w medycynie.

Nauka na tropie nieśmiertelności FOTO: WIKIPEDIA.ORG

ajstarsi ludzie do˝ywajà oko∏o 120 lat. Tak˝e w Êwiecie zwierzàt jest to niez∏y wynik, ale nie rekord. ˚ó∏w olbrzymi mo˝e prze˝yç nawet 255 lat. Szcze˝uje, czyli ma∏˝e, umierajà dopiero pó∏ tysiàca lat po swoich narodzinach, a inne wodne stworzenia, gàbki, do˝ywajà nawet 1500 lat. W królestwie roÊlin znajdziemy jeszcze bardziej d∏ugowieczne jednostki. Drzewa mogà rosnàç nawet kilka tysi´cy lat, a gdy któreÊ ma np. 5000 lat, oznacza to, ˝e wykie∏kowa∏o jeszcze w epoce bràzu i pami´ta okres ÊwietnoÊci staro˝ytnego Egiptu.

UU Wirki żyją głównie w słodkich wodach, rzadziej w morzach. Również na lądzie można spotkać kilku ich przedstawicieli ILUSTRACJA: THEPRISMA.CO.UK

UU Za badania nad telomerazą w 2009 roku Nagrodę Nobla w dziedzinie medycyny i fizjologii otrzymali: Elizabeth Blackburn, Carol W. Greider i Jack W. Szostak

do nieÊmiertelnoÊci zwierzàt, jak mówi jeden z cz∏onków zespo∏u badawczego, Aziz Aboobake. To niejedyny trop. Zagadnieniem nieÊmiertelnoÊci zajmuje si´ wiele oÊrodków laboratoryjnych. Na przyk∏ad francuskim genetykom uda∏o si´ odm∏odziç komórki, które mia∏y ju˝ przesz∏o 100 lat. Po udanym doÊwiadczeniu komórki by∏y jak nowe, a nawet znajdowa∏y si´ w stadium embrionalnym. Celem badaƒ jest danie nadziei ludziom, którzy cierpià na nieodwracalne, wyniszczajàce organizm choroby.

500 lat życia?

UU Telomeraza zwykle pracuje tylko w dzielących się komórkach macierzystych

Dzielą się w nieskończoność To jednak nie sosny, sekwoje czy mamutowce dzier˝à rekord wieku. Aktualnie nale˝y on do wirków – zwierzàt wodnych typu p∏aziƒców. Naukowcy zbadali u nich pewnà w∏aÊciwoÊç, którà chcieliby posiadaç te˝ ludzie. Otó˝ te zwierz´ta potrafià zregenerowaç nawet du˝e uszkodzenia organizmu, w tym tak˝e uk∏adu nerwowego. Umiej´tnoÊç t´ zawdzi´czajà dwustu genom. Wirki rozmna˝ajà si´ p∏ciowo i bezp∏ciowo. Przy rozmna˝aniu p∏ciowym wytwarzajà kokony z jajeczkami i sk∏adajà je na kamieniach w wodzie, przy bezp∏ciowym – dzielà si´. Naukowcy zaobserwowali, ˝e potrafià si´ dzieliç w nieskoƒczonoÊç, regenerujàc mi´Ênie i tkanki nerwowe. Ich komórki macierzyste po prostu si´ nie starzejà. Badacze postawili sobie za cel rozwiàzanie zagadki tego niezwyk∏ego zjawiska.

Tajemniczy enzym Za regeneracj´ komórek odpowiada enzym – telomeraza. Zapewnia on bezb∏´dne kopiowanie si´ informacji DNA. Podczas zwyk∏ego podzia∏u

komórek enzym ulega zniszczeniu, czego efektem sà kopie DNA gorszej jakoÊci, z coraz krótszymi telomerami (elementami chromosomu zabezpieczajàcymi przed zmianami), a ostatecznie Êmierç. U wirków istnieje taka forma telomerazy, która podczas dzielenia komórek nie ulega zniszczeniu. Jak to dzia∏a? Uczeni jeszcze nie wiedzà. Zdajà sobie natomiast spraw´, i˝ zrozumienie tego mechanizmu oznacza∏oby znalezienie drogi

Jak daleko nauka b´dzie mog∏a przesunàç granice naszej d∏ugowiecznoÊci? Zdania sà podzielone. Donald Louria z wydzia∏u medycznego w Newark w New Jersey uwa˝a, ˝e in˝ynieria genetyczna i nanotechnologia mogà pomóc ludziom w osiàganiu wieku 300, a nawet 500 lat. Inni naukowcy sà bardziej sceptyczni. To czysta fantazja – uwa˝a Thomas Perls, który kieruje wydzia∏em gerontologicznym w Nowej Anglii. Jego zdaniem wizj´, ˝e przeci´tny cz∏owiek b´dzie do˝ywa∏ 180 lat, mo˝na porównaç z pragnieniem wys∏ania statku kosmicznego na Plutona. Podobnego zdania jest dyrektor centrum gerontologicznego w stanie Georgia, Leonard Poon. Wed∏ug niego ludzki organizm nie jest przygotowany do tak d∏ugiej egzystencji. ÍÍ

CO WYTRZYMA CZŁOWIEK? ajniższa temperatura ciała, przy której człowiek przeżył, to 13°C. Zwykle już przy dwudziestu stopniach dochodzi do zawału serca.

Łączna moc ludzkiego serca przez całe 80 lat jego pracy jest porównywalna do wciągnięcia lokomotywy na wierzchołek Mont Blanc, czyli na wysokość 4810 m n.p.m. Duży hałas może zabić. Człowiek wytrzyma dużo, bo

aż 190 decybeli, przy czym startujący odrzutowiec wydaje hałas rzędu 116 dB, a szkło pęka przy 130 dB. Jeśli hałas przekroczy znośną granicę, człowiekowi pękają bębenki w uszach i może mu rozerwać płuca. Najdłuższa kość ludzkiego ciała (kość udowa) ma dużą siłę. Uniesie 750 kilogramów, co odpowiada wadze małego samochodu.

Bez tlenu człowiek wytrzyma najwyżej pięć minut, bez wody dziesięć dni, a bez jedzenia 60. Chociaż pewien Amerykanin podczas głodówki w więzieniu w 2004 r. wytrzymał 123 dni. Rekordowa utrata krwi, którą człowiek przeżył, to 4,5 l. Układ naczyniowy został pozbawiony trzech czwartych swojej objętości. Najczęściej śmierć następuje po utracie 3 litrów krwi. I

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 13

14_16_EX1_MOZEK.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:31

Page 14

MEDYCYNA I BIOLOGIA Mózgowie stanowi zaledwie dwa procent całkowitej wagi ciała człowieka. Tego, jak ważny jest mózg, nie mierzy się jednak ani

Mózg czyli

kilogramami, ani procentami. To od niego zależą nasze funkcje życiowe. Właśnie dlatego naukowcy w swoich bojach ze śmiercią skupiają się na mózgu.

ILUSTRACJA: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

ośrodek kierujący życiem

∏aÊciwie sk∏ad mózgu jest ca∏kiem prosty: trzy czwarte wody, 10–12% t∏uszczu, bia∏ka, cukry i minera∏y. Kombinacja tych sk∏adników powinna wystarczyç, by zbudowaç mózg. Proste? Wr´cz przeciwnie – w ca∏ym WszechÊwiecie nie znamy nic bardziej z∏o˝onego, ni˝ ludzki mózg.

Tylko 10 procent…

NAJDOSKONALSZY MODEL zwajcarski uniwersytet w Lozannie rozpoczął w 2013 r. ambitny projekt naukowy, którego celem jest wytworzenie najdoskonalszego jak dotąd komputerowego modelu ludzkiego mózgu. Na realizację projektu, który współfinansuje Unia Europejska, przeznaczono 1,2 mld euro.

ILUSTRACJA: HUMAN BRAIN

Potrafi znacznie wi´cej ni˝ nawet najbardziej zaawansowany komputer. W koƒcu ka˝da ze 100 mld komórek nerwowych mo˝e wytworzyç a˝ 20 000 po∏àczeƒ. Naciàgni´te w∏ókna mielinowe (które stanowià os∏onk´ komórek nerwowych – przyp. red.) z jednego tylko ludzkiego mózgu mog∏yby otoczyç naszà planet´ cztery i pó∏ razy. W dodatku, jak twierdzà naukowcy, wykorzystujemy zaledwie 10% jego mo˝liwoÊci. Wynika z tego, ˝e w cz∏owieku drzemie ogromny potencja∏!

Projekt, nazwany Human Brain (Ludzki Mózg), jest kierowany przez pracownię naukową lozańskiego Wydziału Technologii przy współpracy z innymi wiodącymi jednostkami naukowymi całego świata. W sumie to 135 partnerskich pracowni naukowych w 26 krajach. W najbliższych miesiącach szwajcarscy naukowcy chcą stworzyć komputerowy obraz ludzkiego mózgu, na którym będą symulować skutki działania leków i przebiegu leczenia. Na początku 2016 r. „sztuczny mózg” ma być udostępniony do przeprowadzania skomplikowanych testów naukowych. I

14 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

UU Mózg nie jest bezbłędny. Podczas zawału serca mózg błędnie ocenia go jako problemy z ręką. W czasie zawału jednocześnie odbiera sygnały bólu z serca i ramienia, ale błędnie daje priorytet bólowi ręki

19.9.2014

10:31

Page 15

UU Neuron jako podstawową jednostkę tkanki nerwowej opisał w 1835 roku Jan Ewangelista Purkyni

OPTYMIZM DLA ZDROWIA ptymiści żyją dłużej. Czasami optymizm jest cechą charakteru, niektórzy nim tryskają, a inni pod wpływem negatywnych przeżyć go tracą. Naukowcy odkryli jedną z przyczyn.

Otóż mózg bardzo dobrze opracowuje pozytywne informacje o przyszłości. Niektórzy ludzie po prostu ignorują wszystko, co negatywne, i zawsze pozytywnie patrzą na świat. Stwierdzono, że optymizm ma pozytywny wpływ na zdrowie. Z badań naukowców z University College London (UCL) wynika, że około 80% ludzi jest optymistami, nawet jeśli za takich się nie uważają. Wykonano test, podczas którego skanowano mózgi 14 osób. Badanym przedstawiono 80 „złych wiadomości” – dotyczą-

cych rozwodu lub nowotworów – i zadano pytanie, z jakim prawdopodobieństwem sytuacja taka może się im przydarzyć. Następnie poinformowano o realnym zagrożeniu i zadano pytania ponownie. Odnotowano różnicę w odpowiedziach optymistów, w zależności od tego, czy usłyszeli dobrą, czy złą informację. Jako przykład uczeni podali prawdopodobieństwo wystąpienia nowotworu, w rzeczywistości wynoszące 30%. Jeśli początkowo badany myślał, że ryzyko wystąpienia raka wynosi u niego 40%, po otrzymaniu informacji obniżał szacunek do 31%. Ale ci, którzy optymistycznie sądzili, że prawdopodobieństwo wynosi 10%, tylko

Mózg ma przy tym niezwyk∏e zdolnoÊci regeneracyjne. WczeÊniej uwa˝ano, ˝e komórki nerwowe tylko stopniowo w nim umierajà. Najnowsze badania wskazujà jednak, ˝e mózg wcale nie jest taki pasywny. Potrafi wytwarzaç nowe komórki nerwowe, lecz aby ten mechanizm dzia∏a∏, potrzebne mu sà odpowiednie bodêce, bez których karleje. Oprócz tego, mózg potrafi „wytworzyç” komórki macierzyste, które majà za zadanie zastàpiç uszkodzone cz´Êci tkanek nerwowych.

nieznacznie zmieniali opinię „dopuszczają takie wydarzenie, ale w niewielkim stopniu”. Kiedy informacja była pozytywna, u wszystkich ludzi zauważono podwyższoną aktywność w przednim płacie mózgu, który jest odpowiedzialny za opracowanie błędów. W przypadku negatywnej informacji optymiści mieli małą aktywność w płacie czołowym, podczas gdy u bardziej negatywnie nastawionych odnotowywano wysoką aktywność. Oznacza to, że mózg wybiera, którą informację chce przyjąć. Niekiedy jest to dla nas opłacalne, niekiedy prowadzi do zakłamywania obrazu rzeczywistości. I

gdy w przypadku innych nowotworów liczba ta wynosi 47%. Rak mózgu jest najcz´stszà przyczynà Êmierci dzieci i m∏odych ludzi cierpiàcych na nowotwory. Niestety, leczenie guzów w mózgu nie odnotowuje wielu sukcesów, i to nawet w porównaniu z innymi ci´˝kimi chorobami. Wed∏ug Sue Farrington-Smith, kierujàcej brytyjskim oÊrodkiem badaƒ chorób nowotworowych mózgu, dochodzenie do tego, co mo˝e opóêniç rozwój stadiów raka mózgu, mo˝e potrwaç stulecia. T´ smutnà diagnoz´ potwierdzajà dane: 37% chorych na nowotwór mózgu umiera w ciàgu roku FOTO: JEFF MILLER

FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

ILUSTRACJA: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

14_16_EX1_MOZEK.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

Wszystko to stanowi dla naukowców wielkie wyzwanie. Czy wystarczy∏oby „przenieÊç” naprawcze komórki macierzyste do odpowiednich cz´Êci mózgu, by w ten sposób wyleczyç skutki powa˝nych urazów g∏owy?

Zaniedbane leczenie Mózg to tak˝e bardzo wra˝liwy narzàd. Gdy zaatakuje go choroba, skutki sà zwykle fatalne. Trzy czwarte ludzi, którzy przegrywajà walk´ z nowotworem mózgu, ma mniej ni˝ 75 lat, podczas

UU Komórki mózgowe mogą powstawać również w dojrzałym wieku

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 15

14_16_EX1_MOZEK.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:31

Page 16

logia mo˝e tu coÊ zdzia∏aç. Rosjanie twierdzà, ˝e testy przeprowadzone na zwierz´tach potwierdzajà skutecznoÊç ich metody.

Materia między uszami

Czipy w głowie

Nauka si´ jednak nie poddaje. I nareszcie mo˝e liczyç na wsparcie rzàdów bogatych krajów. Amerykaƒski prezydent Barack Obama w tym roku przeznaczy∏ a˝ 100 mln dolarów na badania mózgu. Jako ludzkoÊç mo˝emy zdobywaç galaktyk´ oddalonà o lata Êwietlne, mo˝emy badaç czàsteczki mniejsze ni˝ atom, ale stale nie wyjaÊniliÊ-

Na pewno nie raz s∏yszeliÊcie w mediach ostrze˝enia przed „czipowym totalitaryzmem”. Wizja posiadania w mózgu wszczepionego czipa rzeczywiÊcie nie jest zach´cajàca. Z drugiej strony, to w∏aÊnie wspó∏czesna elektronika jest w stanie nieÊç pomoc tam, gdzie w przesz∏oÊci nawet o tym nie Êniono.

implant

FOTO: WORDPRESS.COM

od dowiedzenia si´ o chorobie. Nawet w wypadku innych nowotworów statystyki sà o wiele bardziej optymistyczne.

SCHEMAT: BIONEWS-TX.COM

MEDYCYNA I BIOLOGIA

UU Implanty w mózgu mogą pomóc w leczeniu choroby Parkinsona

pulsujący generator

Zablokowany móżdżek

my zagadki materii o masie trzech funtów, którà mamy mi´dzy uszami – powiedzia∏. Amerykaƒskie badania majà si´ skupiaç przede wszystkim wokó∏ tematu autyzmu, choroby Parkinsona i skutków martwicy mózgu. WyÊcig zbrojeƒ w badaniach mózgu? Dlaczego nie, du˝y post´p odnotowali badacze z moskiewskiego Uniwersytetu ¸omonosowa. Tamtejsi biochemicy testujà nanotechnologi´, która dostarcza lekarstwo bezpoÊrednio do obj´tych chorobà cz´Êci mózgu. W normalnych okolicznoÊciach taka precyzja jest niezwykle trudna do osiàgni´cia i wydaje si´, ˝e jedynie nanotechno-

W ten sposób powstajà na przyk∏ad implanty, które umo˝liwiajà niewidomym cz´Êciowe widzenie. Wyposa˝eni w czipy ludzie mogà sterowaç urzàdzeniem za pomocà myÊli. Niektóre implanty mog∏yby w niedalekiej przysz∏oÊci zastàpiç nieodwracalnie uszkodzone cz´Êci mózgu. Na przyk∏ad hipokamp, który jest odpowiedzialny za orientacj´ przestrzennà oraz krótkotrwa∏e przechowywanie informacji. Kolejne mo˝liwoÊci pojawiajà si´, gdy mowa o po∏àczeniu mózgu z komputerem (wi´cej na ten temat w artykule poÊwi´conym cyborgom i avatarom, na s. 100 i 104).

FOTO: ARASTIRALIM.NET

UU Rak mózgu należy do najtrudniejszych do wyleczenia chorób onkologicznych

JeÊli ktoÊ doÊwiadczy ci´˝kiego urazu g∏owy lub martwicy mózgu, nie tak ∏atwo powróciç do normalnego ˝ycia. Czekajà go wymagajàce çwiczenia, których celem jest aktywacja autonaprawczych mechanizmów mózgu. W przysz∏oÊci zamiast tego mo˝na b´dzie zastosowaç ingerencj´ genetycznà, a zw∏aszcza skorzystaç z komórek macierzystych. Ciekawe post´py w tym obszarze odnotowali naukowcy z Izraela. Zespó∏ profesora Mattiego Mintza z uniwersytetu w Tel Awiwie przeprowadzi∏ ciekawy eksperyment. Badacze zablokowali myszom cz´Êç mózgu, a konkretnie mó˝d˝ek, który jest odpowiedzialny za równowag´ i koordynacj´ ruchowà (w∏aÊnie na t´ cz´Êç mózgu oddzia∏uje alkohol, dlatego zwykle podpity cz∏owiek porusza si´ chwiejnym krokiem). Nast´pnie do mózgu myszy pod∏àczono urzàdzenie zdolne do przyjmowania informacji pochodzàcych z kory mózgowej, opracowywania ich i przesy∏ania komendy dokonania ruchu. Okaza∏o si´, ˝e czip pomyÊlnie przejà∏ rol´ mó˝d˝ku. Byç mo˝e w∏aÊnie t´dy wiedzie droga do ulepszenia czynnoÊci mózgu, ale jak na razie jest to sfera teorii i marzeƒ. ÍÍ

DLACZEGO RYJÓWKA NIE OTRZYMAŁA NAGRODY NOBLA? stnieje pogląd, że miarą inteligencji jest stosunek wielkości mózgu do wagi ciała. To jednak oznaczałoby, że mała ryjówka powinna być wybitnie inteligentna, a w rzeczywistości wcale taka nie jest.

Ludzki mózg waży 1,3–1,5 kg, czyli niezbyt dużo. Jest to o wiele mniej, niż 8,5-kilogramowy mózg orki czy pięciokilogramowy mózg słonia. Mózg człowieka stanowi jednak ok. 2% całkowitej masy ciała, znacznie więcej niż u orki czy słonia. Tymczasem waga mózgu ryjówki w stosunku do ciała wynosi aż 4%, a przecież zwierzę to nie należy wcale do grona najinteli-

gentniejszych. Rzecz jest bowiem nieco bardziej złożona. Więcej światła rzucili na nią naukowcy z londyńskiego University College. Zanalizowali oni dane o wielkości mózgu i ciała setek żyjących i wymarłych nietoperzy, zwierząt mięsożernych i naczelnych, dzięki czemu udało im się wskazać pewne trendy w rozwoju przez miliony lat. Jak się okazało, mózg nietoperzy zmniejszał się wolniej niż ich ciała, co podwyższało wartość procentowego stosunku mózgu do ciała. W tym przypadku przyczyny upatruje się w potrzebie adaptacji. Mniejszym ciałem w końcu lepiej się manewruje, a jednocześnie nietoperze zachowały dostateczną zdolność roz-

16 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

poznawania, dzięki której mogą latać i łowić w ciemności. Według jednego z autorów tego badania, Jeroena B. Smaersa, zmiany w wielkości ciała często dokonywały się niezależnie od zmian w wielkości mózgu i na od-

wrót. Oznacza to, jak twierdzi Smaers, że relatywnie mała waga mózgu i stosunek do wagi ciała dają tylko ograniczoną informację o inteligencji danego osobnika. Sympatyczna ryjówka nie może zatem liczyć na Nagrodę Nobla. I

21. WIEK HISTORY REVUE - ZAPRASZAMY DO HISTORII

HISTORY

Amundsen & podbój biegunA południowego CZY O TRIUMFIE ZDECYDOWAŁ YDOWAŁ WOREK KAMIENI? JUZ

W TWOIM KIOSKU!

r evue

6 I październik-listopad I 2014 I 7,99 zl (w tym 8% Vat)

Nowa rubryka

Wielcy przeciWnicy

EGZEKUCJA LUDWIKA XVI

Aleksander Wielki vs Dariusz III

ZAMACH W SARAJEWIE

NAJNIKCZEMNIEJSZYCH

LUDOBÓJSTWO ORMIAN

ZBRODNI, KTÓRE WSTRZĄSNĘŁY ŚWIATEM

Niedoceniany król Powstanie Władysław Jagiellończyk listopadowe Czy zasłużył sobie na miano słabeusza?

Obsesja Sissi na punkcie piękna

Zdrajcy powieszeni Dla szczupłej sylwetki na latarniach poświęciła zdrowie?

ŚWIADECTWO Z BERLIŃSKIEGO BUNKRA: O HITLERZE OPOWIADA JEGO SEKRETARKA 01.indd 1

9.9.2014 16:26:15

ODKRYWAJ Z NAMI TAJEMNICE HISTORII! selpromo210x297.indd 1

12.9.2014 15:36:10

18_20_EX1_STARNUTI.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:31

Page 18

MEDYCYNA I BIOLOGIA Wszystko co istnieje, zużywa się. Co żyje, starzeje się. Stopniowe osłabianie, śmierć, a następnie rozkład ciała są jednymi z podstawowych praw natury. Nie da się ich obejść, ale możemy je częściowo oszukać. Trzeba tylko wiedzieć, jak działają mechanizmy, przez które nasz organizm się zużywa, stając się z każdym dniem coraz słabszym…

Dokonano równie˝ wielu odkryç. Okaza∏o si´ m.in., ˝e u niektórych zwierzàt da si´ celowo zwi´kszyç d∏ugoÊç ˝ycia, za pomocà manipulacji genetycznych lub terapià ˝ywieniowà. Tyle ˝e próby by∏y przeprowadzane na ma∏ych przedstawicielach fauny – np. myszach – a im wi´kszy organizm, tym wi´ksze jego naturalne obcià˝enia zwiàzane z wewn´trznym metabolizmem czy wp∏ywami zewn´trznymi.

Geny, geny, geny Ka˝dy starzeje si´ inaczej i w innym tempie. Biolodzy badajà mechanizm dynamiki starzenia w oparciu o komórki, dà˝àc do tego, by w przysz∏oÊci proces ten spowolniç lub nawet zatrzymaç.

Czy z punktu widzenia

biologii starzenie się jest hoç pojawiajà si´ g∏osy biologów, ˝e starzenie si´ nie musi byç wcale nierozwiàzywalnym problemem, wcià˝ jest to raczej fantazja, a w najlepszym razie science fiction. Nikt jeszcze bowiem nie umie zmieniç naturalnego biegu Êwiata... Zgodnie z encyklopedià starzenie si´ to fizjologiczny proces polegajàcy na sta∏ym zmniejszaniu si´ aktywnoÊci biologicznej organizmu,

nieodwracalne? rzenia si´. Mo˝emy wymieniç choçby teorie „zaprogramowanej Êmierci”, wedle których organizm ma okreÊlony czas ˝ycia i w którymÊ momencie „w∏àcza” mu si´ odliczanie do Êmierci, teorie genów letalnych, czyli wywo∏ujàcych Êmierç danych struktur organizmu, teorie o roli telomeFOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

Starzenie się jest (na razie) nieodwracalnym procesem biologicznym, który u każdego z nas przebiega w innym tempie

FOTO: REENA ROSE SIBAYAN/THE JERSEY JOURNAL

co przejawia si´ w mniejszej zdolnoÊci do regeneracji i adaptacji. Przez ostatnie 100 lat powsta∏ ca∏y szereg teorii na temat biologicznego sta-

rów przy podzia∏ach komórkowych czy o kumulowaniu wolnych rodników, wp∏ywajàcych negatywnie na kondycj´ komórek organizmu.

Jednà z ciekawszych teorii przedstawili przed 10 laty dwaj amerykaƒscy naukowcy Norman Sharpless i Ronald DePinho. Zdefiniowali oni starzenie si´ komórek macierzystych nast´pujàco: Komórka niestabilna genetycznie ma tylko dwie mo˝liwoÊci – albo pope∏ni dobrowolne samobójstwo w formie zaprogramowanej Êmierci komórkowej (czyli obumrze), albo si´ rozroÊnie. Czym jest genetyczna niestabilnoÊç? Otó˝ dochodzi do niej, gdy DNA z pewnych przyczyn si´ zmutuje, a g∏ównym tego przejawem jest utrata funkcji, które regulujà zdrowy cykl komórkowy.

Co się dzieje? Na Êrednià i indywidualnà d∏ugoÊç ˝ycia wp∏ywajà tysiàce wtórnych czynników, my jednak skupimy si´ na tym g∏ównym, czynniku biologicznym. Czy biologiczne starzenie si´ jest objawem niedoskona∏oÊci naszych komórek, inaczej mówiàc: ich ograniczonych zdolnoÊci? Dlaczego w∏aÊciwie si´ starzejemy? Czy istnieje jakaÊ nieprzekraczalna granica ludzkiego wieku? Na przekór niektórym odkryciom na polu biologii molekularnej i genetyki istnieje jeszcze pewna tajemnica, dotyczàca tego, co w∏aÊciwie w naturze jest powodem starzenia si´. Tradycyjne teorie wychodzi∏y od stwierdzenia, ˝e starzenie si´ nie jest ani programem genetycznym, ani niezb´dnà przemianà adaptacyjnà organizmu. Wspó∏czesna myÊl naukowa

JAK STARZEJE SIĘ ŚWIAT? najnowszych danych demograficznych wynika, że na całym świecie od 1980 r. podwoiła się populacja ludzi w wieku ponad 60 lat, , a około roku 2050 ich liczba wyniesie nawet 2 mld. Poniżej zamieszczamy inne ciekawostki o starzeniu się świata i człowieka:

Za około 50 lat wyraźnie wzrośnie liczba seniorów powyżej 80. roku życia. Około 2060 r. będzie ich na Ziemi żyć 400 mln. Około roku 2050 większość seniorów będzie żyła w demo-

graficznie biedniejszych krajach, np. Chile, Iranie czy Chinach. Liczba starszych ludzi w Afryce wzrośnie z obecnych 60 mln do 220 mln. Nawet w najbiedniejszych krajach na czele zabójczych chorób ludzkości stoją choroby kardiologiczne, udary i przewlekłe choroby układu oddechowego. Wśród starszych ludzi najczęściej

18 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

występują problemy ze wzrokiem i słuchem, demencja i artretyzm. Komórki mózgowe i nerwowe to jedyne komórki ludzkiego ciała, które się nie odnawiają. Niestety. W chwili narodzin nasz szkielet ma 350 kości i kosteczek, które z czasem zaczynają się łączyć,

tak że w dojrzałym wieku mamy ich już tylko 206. Wraz z wiekiem tempo naszego oddechu maleje. Dzieci i kobiety oddychają szybciej niż mężczyźni. W normalnych warunkach w ciągu minuty wykonujemy od 12 do 15 oddechów. W dojrzałym wieku spożywamy w ciągu roku średnio pół tony jedzenia. Każdego dnia nasz organizm produkuje 1,7 l śliny, która pomaga nam w rozdrabnianiu i połykaniu żywności.

18_20_EX1_STARNUTI.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

ie da się dokładnie wskazać wieku, w którym człowiek zaczyna się starzeć. Jest to zjawisko bardzo indywidualne, zależne od dyspozycji konkretnego organizmu. Można

19.9.2014

10:32

Page 19

Kiedy człowiek zaczyna się starzeć? Z biologicznego punktu widzenia wcale nie zaraz po narodzinach, bowiem wtedy komórki się rozwijają a organizm i umysł rosną w siłę.

OCZY. Oczy należą do organów, które dojrze-

MÓZG. Już od 20. roku

wają najszybciej. Przekłada się to na problemy ze wzrokiem, takie jak niewyraźne widzenie lub dalekowzroczność, które zaczynają nasilać się po 50. roku życia. Ze względu na wzmożony wysiłek oczu u młodego pokolenia, granica ta może się obniżyć o 10–20 lat.

życia zaczyna powoli ubywać neuronów, a od 40. roku życia tracimy nawet 10 000 komórek mózgowych dziennie. Wpływa to na naszą pamięć, koordynację i kondycję umysłu.

ZĘBY. Problemy z gryzieniem potraw, z płukaniem ust zimną wodą czy krwawienie z dziąseł to symptomy starzenia się zębów.

PIERSI. Od około 35. roku kobiece piersi zaczynają odczuwać skutki nierównego poziomu hormonów – estrogenu i progestagenu, przez co tracą na jędrności. Po osiągnięciu 40. roku życia otoczki wokół brodawek zaczynają się marszczyć i kurczyć.

jednak z biologicznego punktu widzenia wskazać średni wiek początku procesu starzenia się poszczególnych organów jeśli nie są wystawione na działanie szkodliwych czynników.

GŁOS. Po latach nasz głos staje się cichszy i bardziej chrapliwy. Wynika to z tego, że miękkie tkanki naszej krtani osłabiają się, co ma wpływ na wysokość, głośność i jakość głosu. Zmiany zaczynają pojawiać się po 65. roku życia.

SERCE. Około 40. roku życia ludzkie serce zaczyna tracić na mocy i wydajności. U mężczyzn powyżej 45. roku życia, u kobiet powyżej 55 lat podwyższa się ryzyko chorób kardiologicznych. PŁUCA.

WĄTROBA I NERKI. Od około 50. roku życia obniża się wydajność naszych „czyścicieli”, którzy stają się też podatniejsi na uszkodzenia.

Pojemność płuc zaczyna maleć już od 20. roku życia, około czterdziestki wielu ludzi odczuwa problemy z oddychaniem. W wieku 30 lat zdrowy mężczyzna może nabrać w płuca przy jednym oddechu 1,5 l powietrza, w wieku 70 lat już tylko 0,5 l.

PĘCHERZ MOCZOWY. Obniżona zdolność kontroli pęcherza następuje po 65. roku życia. Organ zaczyna wydawać sygnały, nawet gdy nie jest pełen. Kobiety są też bardziej podatne na choroby i zakażenia układu moczowego. Wynika to z tego, że po menopauzie w ich organizmie wyraźnie obniża się poziom estrogenu, co wpływa na osłabienie ścianek cewki moczowej.

ŻOŁĄDEK I JELITA.

Poziom „dobrych” bakterii w naszej mikroflorze zaczyna opadać około 55. roku życia, a dotyczy to zwłaszcza jelita grubego. Odczuwamy to w postaci problemów trawiennych.

KOŚCI. Od 50. roku życia ludzki szkielet znacznie się osłabia, na choroby związane z kośćmi cierpi większość populacji w średnim wieku oraz seniorów.

ILUSTRACJA I FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC, PROMOCELL.COM, YNAIJA.COM, WIKIMEDIA.ORG I SCCOLLEGE.EDU

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 19

18_20_EX1_STARNUTI.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:32

Page 20

jà tempo i dynamik´ starzenia. Z najnowszych badaƒ wynika, ˝e proces starzenia si´ jest rzeczywiÊcie regulowany przez hormony. Tymczasem zwolennicy teorii immunologicznej twierdzà, ˝e nasz system odpornoÊciowy zaprogramowany jest na okreÊlony czas aktywnoÊci, po którego wyczerpaniu stopniowo s∏abnie. Prowadzi to do obni˝enia zdolnoÊci walki z infekcjami i wià˝e si´ z poczàtkiem starzenia si´ i Êmiercià.

Części się zużywają Z kolei do teorii „b∏´dów” nale˝y ta mówiàca, ˝e witalne czàsteczki komórek i tkanek wraz z up∏ywem czasu si´ zu˝ywajà, podobnie jak cz´Êci samochodu. Zak∏ada, ˝e niewiele da si´ z tym zrobiç. MyÊl ta jest bliska wielu ludziom, bo przecie˝ efekty „zu˝ycia materia∏u” dostrzegamy na co dzieƒ. Kolejnà teorià nale˝àcà do tej kategorii jest idea tzw. gromadzenia si´ defektów DNA. W ciàgu ˝ycia w naszym organizmie dochodzi do ró˝nych uszkodzeƒ DNA, czy to w wyniku b∏´dów podczas replikowania komórek, czy to przez uszkodzenie kwasu nukleinowego tlenowymi rodnikami lub innymi mutagenami, które dostajà si´ do komórki z jej otoczenia.

Wzrok jest wrażliwy, a oczy bardzo szybko dojrzewają, dlatego problemy ze wzrokiem możemy mieć już od drugiej połowy życia

Niemiecki biolog August Weismann (1834– 1914) zdefiniował po raz pierwszy różnicę między komórkami macierzystymi a cielesnymi.

1892

Amerykański biochemik i gerontolog Clive McCay (1898–1967) odkrył, że wyraźne ograniczenie przyjmowanych kalorii ma wpływ na długość życia myszy.

1934

Amerykański anatom i mikrobiolog Leonard Hayflick (ur. 1928) przedstawił swoją Komórkową teorię starzenia, która wychodzi od ograniczonych możliwości replikacji pierwotnych komórek ludzkich.

1965

WIZUALNE OZNAKI STARZENIA udzkie ciało w ciągu życia przechodzi szeroką skalę zmian. Kiedy się starzeje, jego mięśnie, naczynia, organy i tkanki zaczynają tracić swoją naturalną elastyczność. Serce staje się mniej wydajne, kości są słabsze i łatwo się łamią, a metabolizm wyraźnie zwania.

Starość bezwzględnie dosięga każdej części ciała – czy to wewnątrz, czy na zewnątrz. Do najbardziej widocznych oznak starzenia się należą: ZMARSZCZKI. Skórne włókna proteinowe, zwane kolagenem i elastyną,

zaczynają biochemicznie słabnąć i tracić siłę. Bez tych włókien nasza skóra nie utrzymywałaby kształtu. Kiedy się starzejemy, skóra nie jest w stanie zatrzymać odżywczego tłuszczu, jest mniej giętka, a w niektórych miejscach zaczyna być obwisła. Na osłabienie włókien skórnych wpływa promieniowanie słoneczne i wystawienie organizmu na działanie ziemskiej grawitacji. SUCHA SKÓRA. Organizm starszych ludzi produkuje

mniej potu i tłuszczów skórnych, przez co skóra

Nieuniknione wydarzenie? Teorie programowe zak∏adajà, ˝e starzenie si´ wynika z okreÊlonego harmonogramu biologicznego. Jest to dok∏adny plan, który okreÊla i reguluje powstanie i rozwój organizmu do szczytowej formy w doros∏oÊci, a nast´pnie stopniowy regres. Jest to zale˝ne od zmian w genach, które wp∏ywajà na nasze komórkowe mechanizmy naprawcze, obronne i „konserwacyjne”. Druga grupa, teorie b∏´dów, zwane te˝ sceptycznymi, podkreÊlajà brutalny wp∏yw Êrodowiska na ˝ywe organizmy, co prowadzi do uszkodzenia ich wewn´trznej struktury i ich stopniowej degeneracji – a zatem starzenia si´

Pod flagą biologicznego programu Zwolennicy zaprogramowanej d∏ugoÊci ˝ycia uwa˝ajà, ˝e starzenie si´ jest wynikiem biologicznego oddzia∏ywania genów. StaroÊç wed∏ug nich jest okresem kumulowania si´ deficytów zwiàzanych z post´pujàcym wiekiem. Endokrynolodzy uwa˝ajà, ˝e nasz zegar biologiczny tyka w oparciu o hormony, które narzuca-

20 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

wysycha. Bardzo sucha skóra uwyraźnia zmarszczki. STARCZE PLAMY. Niekiedy błędnie nazywa się je plamami wątrobowymi, ale

nie mają one nic wspólnego z tym organem. Ciemne plamy, przeważnie na dłoniach, rękach, twarzy i na nogach, są skutkiem zbyt częstego wystawienia na działanie promieni słonecznych. W wyniku tego zaczyna się nadprodukcja melaniny, brązowego lub czarnego pigmentu, który chroni naszą skórę przed uszkodzeniem promieniami słonecznymi.

ILUSTRACJA: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

FOTO: LYNNE FURRER, PERIODPEACEBOOK.COM I WORDPRESS.COM

wyjaÊniajàca proces starzenia patrzy na to w zasadzie w dwóch kategoriach. Pierwsza to grupa teorii „programowych”, druga – teorie „b∏´dów i pomy∏ek”. Nie sà to przy tym spojrzenia wykluczajàce si´, ale raczej ∏àczàce si´ i przenikajàce. Pierwsza kategoria obraca si´ wokó∏ tezy, ˝e starzenie si´ to prosty biologiczny program, druga natomiast zak∏ada, ˝e ju˝ na samym poczàtku rozwoju ewolucyjnego dosz∏o do b∏´du.

POSTĘPY W BIOLOGII STARZENIA

Amerykańskie małżeństwo Harriet i David Gershon zaobserwowało w organizmach starych glist i dżdżownic nagromadzony kompleks nieaktywnych enzymów.

1970

Amerykański dietetyk Richard Weindruch (ur. 1950) nawiązał do pracy McCaya i stwierdził, że restrykcje w przyjmowaniu kalorii przedłużają wiek myszy o 20% i znacznie obniżają ryzyko chorób nowotworowych.

1982

Zdefiniowano zasadę działania tzw. telomerazy, czyli biosyntetycznego enzymu, który sztucznie potrafi przedłużać końcówki komórkowych struktur chromosomów.

1985

Odkryto i zdefiniowano tzw. gen AGE-1, jedną z sił napędzających proces biologicznego starzenia.

1988

Tajemnicze DNA i jego struktury – to tutaj skrywa się tajemnica naszego życia

Cia∏o stale naprawia te defekty, ale mimo tego dochodzi do ich nagromadzenia w komórkach. Nast´puje obni˝enie jakoÊci komórek w tkankach, co objawia si´ jako proces starzenia. W ten sposób zatoczyliÊmy ko∏o do genetycznej stabilnoÊci i niestabilnoÊci komórek.

2004

Norman Sharpless i Ronald DePinho przedstawili Teorię o starzeniu się komórek macierzystych.

FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC, , GNU, U FOTO 21, UCSF, SINA.COM.HK, HISTORIESOFECOLOGY, UNIVERSITY OF TEXAS I JEFF MILLER

FOTO: JOZKO.SK

MEDYCYNA I BIOLOGIA

21_23_EX1_100XJINAK.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:33

Page 21

MEDYCYNA I BIOLOGIA

Śmierć

Istnieją różne przyczyny śmierci – od poważnych chorób po nieszczęśliwe wypadki czy rany wojenne. Choć każda śmierć jest tragiczna, zjawisko to nie uszło uwadze badaczy. Stworzyli nawet typologię okoliczności, w których dochodzi do śmierci…

FOTO: INFO.LIVE58.ORG

na 1000 sposobów…

ryminolodzy i specjaliÊci medycyny sàdowej rozró˝niajà cztery zasadnicze typy Êmierci. O Êmierci naturalnej mówimy wówczas, gdy cia∏o i zwiàzane z nim bioorganiczne aktywnoÊci obumrà, albo gdy wystàpià dodatkowe czynniki powodujàce Êmierç, takie jak nieuleczalna choroba czy zatrzymanie pracy serca. Do pierwszej kategorii nale˝y wi´c Êmierç w wyniku staroÊci lub choroby. Drugi wyró˝niany typ to Êmierç gwa∏towna, która nast´puje w ciàgu chwili, w wyniku powa˝nego urazu. Mo˝e do niej dojÊç na skutek wypadku lub

w wyniku zabójstwa. Kolejnym przyk∏adem jest samobójstwo, które nie mo˝e byç przypadkowe, a to dlatego, ˝e samobójca podejmuje Êwiadome kroki, prowadzàce go do nieodwracalnych skutków. Âmierç przypadkowa jest ostatnim z wymienianych rodzajów, i w∏aÊnie tej kategorii przyjrzymy si´ z bliska.

Śmiertelne startery Podobnie jak Êmierç naturalna znajduje si´ na przeciwleg∏ym biegunie Êmierci gwa∏townej, tak przemyÊlane samobójstwo jest przeciwieƒstwem Êmierci przypadkowej. W tym przypadku cho-

W OPARACH TRUCIZNY Medium: toksyny Typ śmierci: zatrucie

UU Nagła i nieprzewidziana śmierć towarzyszy na przykład trzęsieniu ziemi. Nie potrafimy temu zapobiec

dzi bowiem o nag∏y lub stopniowy zgon w wyniku tragicznego zbiegu okolicznoÊci lub warunków niesprzyjajàcych ˝yciu. W tym kontekÊcie najcz´Êciej potocznie mówi si´ o Êmierci tragicznej. Jej powodów mo˝e byç wiele: od Êmierci z g∏odu, pragnienia, wych∏odzenia, przez spalenie, uduszenie, utoni´cie, po atak dzikiego zwierz´cia, pora˝enie pràdem, Êmiertelne rany odniesione w wyniku niew∏aÊciwej manipulacji urzàdzeniami lub bronià. Do przypadkowej Êmierci mo˝e dojÊç tak˝e np. gdy w t∏umie wybuchnie panika, gdy zawali si´ budynek lub na turnieju sportowym.

czàtku grudnia 1952 r. Przesz∏o do historii jako „wielki londyƒski smog”. Stolic´ Anglii spowi∏a g´sta mg∏a – niby nic niezwyk∏ego, ale tym razem mia∏o to tragiczne skutki. Temperatura spad∏a, mieszkaƒcy Londynu na pot´g´ palili

Drastyczne urazy Mówiàc o gwa∏townej Êmierci, nie mo˝na zapomnieç o kataklizmach niesionych przez ˝ywio∏y przyrodnicze, które mogà prowadziç nawet do wygini´cia ca∏ych gatunków zwierzàt. Dla ˝ywio∏ów lub bytów wy˝szych jesteÊmy tylko wynikiem stworzenia. I jeszcze jedno – we wszystkich przypadkach Êmierci wczeÊniej lub póêniej nast´puje zatrzymanie akcji serca i jest to pierwszy dowód zgonu. Tu˝ przed tym cia∏o mo˝e doÊwiadczyç drastycznych urazów. Co mo˝e byç powodem nag∏ej Êmierci? Poni˝ej przedstawiamy kilka przyk∏adów. Í

w piecach. Niestety, palili w´glem, a mg∏a przesiàk∏a trujàcymi gazami i py∏em w´glowym. Trujàca koncentracja gazów doprowadzi∏a do niewydolnoÊci oddechowej, a w konsekwencji Êmierci 12 000 ludzi! Í

atrucie to stan chorobowy lub Êmiertelny, wywo∏any obecnoÊcià w organizmie trucizny. Truciznà takà mo˝e byç np. alkohol, by wspomnieç niedawne przypadki zatruç alkoholem metylowym w Czechach, o których g∏oÊno by∏o tak˝e u nas. Zdarzajà si´ te˝ przypadki ostrego zatrucia w wyniku jednorazowego spo˝ycia zbyt du˝ej iloÊci alkoholu.

ILUSTRACJA: BRITAIN.HISTORY.COM

Kiedy smog zabija Do najs∏ynniejszych trucizn nale˝à m.in. strychnina, arsen, o∏ów czy kwas siarkowy. Obok tragicznego w skutkach spo˝ycia Êmiertelnej trucizny (przypadkowego lub nie), mo˝na wymieniç tak˝e przypadkowe wdychanie toksycznych gazów. Jedno z najtragiczniejszych w historii wydarzeƒ tego typu rozegra∏o si´ w Londynie na po-

UU Londyński smog przesiąknięty dwutlenkiem węgla i oparami benzynowymi uśmiercił w 1952 r. niemal 12 000 ludzi

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 21

21_23_EX1_100XJINAK.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:33

Page 22

ILUSTRACJA: BOSTONFIREHISTORY.ORG

ILUSTRACJA: AXISHISTORY.COM

MEDYCYNA I BIOLOGIA

UU Pożar w Bostonie w 1872 r. (po lewej) i wybuch na chińskim okręcie ewakuacyjnym w roku 1948 – liczba ofiar sięgała tysięcy

ZGINĄĆ W PŁOMIENIACH Medium: ogień, materiały wybuchowe Typ śmierci: spalenie, uduszenie gieƒ to niszczycielski ˝ywio∏, bez wzgl´du na to, czy wyst´puje w naturalnej, czy sztucznej formie. Gdy w domu w nocy wybuchnie po˝ar, zagro˝enie dla ˝ycia jest oczywiste. Dom mo˝e w jednej chwili wype∏niç si´ p∏omieniami i dwutlenkiem w´gla. Ofiary ginà w wyniku zatrucia gazem lub w p∏omieniach. Szalejàcy ˝ywio∏ zwykle nie pozostawia wyboru i przyczyny te nak∏adajà si´ na siebie. FOTO: ODDEE.COM, TOPTENFAMOUS.COM I DAVE TRIFUNOV

Ognie na niebie Niekiedy ogniowi towarzyszy silna eksplozja. Taki by∏ los parowca Kiangya, który w listopadzie 1948 r., podczas chiƒskiej wojny domowej przewozi∏ uchodêców. Statek trafi∏ na starà min´, nastàpi∏a eksplozja i jednostka zaton´∏a. Kolejnym przyk∏adem by∏ wybuch w elektrowni jàdrowej w Czarnobylu na Ukrainie w kwietniu 1986 r. WÊród wielkich po˝arów, które poch∏on´∏y najwi´cej ofiar, wymieƒmy ten w Bostonie w 1872 r., w Chicago w roku 1871, w chilijskim Santiago w roku 1863, w Londynie w latach 1212 i 1666 czy w Rzymie w roku 64. Í

POWIETRZE I PŁUCA Medium: powietrze Stan: uduszenie, zadławienie, upadki, wypadki udzie ginà w wyniku nieszcz´Êliwego uduszenia lub zad∏awienia, gdy Êmierç nast´puje z powodu niedostatku powietrza. Niedobór tlenu w organizmie nazywany jest asfiksjà. Przyczyna tkwi w zablokowaniu dróg oddechowych i niedostarczaniu powietrza do p∏uc lub przebywaniu w Êrodowisku ubogim w tlen.

Blokada oddychania Uduszenie mo˝e mieç wiele form. Do asfiksji mo˝e doprowadziç nawet pozycja, w jakiej Êpimy. Szczególnym przypadkiem jest tzw. Êmierç ∏ó˝eczkowa niemowlàt, której przyczyn cz´sto nie potrafi wyjaÊniç nawet sekcja zw∏ok. Najnowsze badania wskazujà jednak, ˝e za Êmiercià tego typu stojà trudnoÊci z oddychaniem przy jednoczesnym niedostatku powietrza. O kolejnym niebezpieczeƒstwie dobrze wiedzà alergicy – gwa∏towna reakcja na alergen mo˝e prowadziç do obrz´ku dróg oddechowych i zgonu. Innym przyk∏adem sà wypadki komunikacyjne zwiàzane z transportem lotniczym. Do najtragiczniejszych nale˝y katastrofa, która mia∏a miejsce na Teneryfie w 1977 r. Zderzenia dwóch

Tragedie i komedie

7 osobliwych śmierci W każdej sekundzie na świecie umiera dwoje ludzi, w ciągu minuty – 120, a przez 24 godziny 86 500 osób. Większość z powodów naturalnych, niektórzy gwałtownie. Osobną kategorię stanowią zgony osobliwe, niecodzienne, zbyteczne, a czasami wręcz głupie. Wybraliśmy dla Was „najdziwniejszą” siódemkę. 1 Robot-morderca I Według źródeł historycznych pierwszym człowiekiem, który stał się ofiarą „morderczego” robota, był w 1979 r. Robert Williams. W fabryce samochodów Forda uderzyło go w głowę ramię robota produkcyjnego. Kolejnym nieszczęśnikiem, który zginął „z ręki” maszyny, był Japończyk Kenji Urada. 4 lipca 1981 r. został wezwany do fabryki Kawasaki w celu naprawienia uszkodzonego robota.

o okolicznościach śmierci Urady została upubliczniona dopiero po zakończeniu śledztwa pół roku później.

2 Całkiem bezI

pieczna impreza

3 Kiedy guma I

traci smak

Maszyna pomyślnie przeszła dezaktywację, ale nagle „ożyła” i wepchnęła nieszczęsnego technika pod bęben prasy. Informacja

22 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

mieli zabezpieczyć jedną z najbezpieczniejszych imprez basenowych w historii. Mimo to jeden z uczestników, dwudziestodwuletni Jerome Moody, w trakcie uroczystości opadł na dno zbiornika i pozostał tam aż do końca imprezy.

Vladimir Likhonos, student chemii na Politechnice w Kijowie na Ukrainie nie był zadowolony ze smaku swojej gumy, dlatego zamoczył ją w naładowanym

W 1985 r. Wydział Rekreacji Nowego Orleanu zorganizował imprezę z okazji zakończenia sezonu bez żadnego przypadku utonięcia. Zaproszono 150 doskonałych pływaków, którzy

19.9.2014

10:33

Page 23

ILUSTRACJA: FLOOD.CH

21_23_EX1_100XJINAK.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

FOTO: U FOTO 21

samolotów nie prze˝y∏o wówczas 583 ludzi. Dosz∏o do niego jednak nie w powietrzu, ale na pasie startowym. Í

UU Potężne powodzie w Chinach w latach 1887–1938 pochłonęły miliony ofiar

Medium: woda Typ śmierci: utonięcie, powodzie, śmierć z pragnienia a˝dego roku tonà dziesiàtki tysi´cy ludzi, i to nie tylko w morzach, jeziorach czy rzekach, ale równie˝ w prywatnych basenach czy nawet w wannie. Utoni´cie to z medycznego punktu widzenia Êmierç poprzez zalanie cieczà (g∏ównie wodà) górnych dróg oddechowych. Od utopienia ró˝ni si´ w∏aÊnie przyczynà – w przypadku tego drugiego Êmierç nast´puje z innych przyczyn, np. ataku serca.

UU Wypadki drogowe powodują najtragiczniejsze traumy

elektrycznie kwasku cytrynowym, jak robił to już wielokrotnie. Tym razem pomylił jednak zlewki, a kiedy ślina z gumy zmieszała się z silnie wybuchową mieszaniną, wydarzyło się nieszczęście. Wybuch rozerwał twarz studenta, najbardziej ucierpiała dolna szczęka. Chociaż pomoc nadeszła natychmiast, nie można było już mu pomóc.

4 Śmiertelny I

łapach kogutów. Dwie godziny później zmarł w szpitalu.

5 W środku I

nia 2011 r. w kalifornijskim Delano. Jeden z widzów, 35-letni José Luis Ochoa został raniony zainfekowanym ostrzem, które mocuje się na

Woda potrafi za jednym razem poch∏onàç niewyobra˝alnà liczb´ ofiar. W wyniku tsunami na Oceanie Indyjskim w 2004 r. ˝ycie straci∏o ponad 200 tys. ludzi. Historia zna równie˝ inne, katastrofalne wydarzenia z ˝ywio∏em wody w roli g∏ównej. Nie trzeba si´gaç do mitycznej Atlantydy – w ciàgu 60 lat mi´dzy 1887 a 1938 r. Chiny nawiedzi∏y trzy wielkie powodzie, które poch∏on´∏y liczb´ ofiar liczonà nie w tysiàcach, ale milionach. Szacuje si´, ˝e zagin´∏o 5 mln ludzi, kiedy wyla∏y pot´˝ne rzeki, w tym Jangcy i ˚ó∏ta Rzeka. Gdy natomiast brakuje wody, mo˝e nastàpiç odwodnienie i Êmierç z pragnienia. Woda jest przecie˝ niezb´dna do ˝ycia naszego cia∏a. Í

Guinnessa. Wszystko przez wydarzenie z 21 sierpnia 1986 r. Jezioro leży w kraterze, nad podziemną doliną magmatyczną.

słodyczy Tragicznie, choć zarazem groteskowo zginęła 23-letnia włoska striptizerka Gina Lalapola. Podczas wieczoru kawalerskiego w mieście Cosenza miała

kogut Walki kogutów to nad wyraz brutalna rozrywka, ale podczas turniejów zagrożone bywa zwykle tylko życie ptaków-gladiatorów. Inaczej stało się 30 stycz-

Żółta klęska

wyskoczyć z tortu i tym samym być gwoździem programu. Wnętrze tortu było zrobione z drewnianej beczki, a organizatorzy po prostu zapomnieli o dziewczynie. Po półtorej godzinie we wnętrzu zamkniętej beczki Gina udusiła się. Medycy, którzy przybyli na miejsce, mogli tylko stwierdzić zgon.

6 Jezioro śmierci I Jezioro Nyos w Kamerunie uchodzi za najbardziej mordercze jezioro świata i jako takie figuruje w Księdze Rekordów

Osunięcie ziemi na dnie spowodowało, że wydobyła się zeń chmura dwutlenku węgla, który udusił 1700 ludzi i 3500 sztuk trzody w okolicy. Aby zapobiec powtórzeniu się takiej tragedii, od 2001 r. przeprowadza się odgazowanie jeziora za pomocą rur odprowadzających CO2 z dna w bezpiecznych ilościach.

7 Niezniszczalny I

pijak o stalowym żołądku Michael Malloy to barwna postać czasów amerykańskiej prohibicji i ofiara gangu. Jego oprawcy wymyślili oryginalny sposób na wzbogacenie się – wykupili dla niego polisę na życie, a następnie postanowili doprowadzić go do zapicia się na śmierć. W prowadzonym przez jednego z gangsterów nielegal-

nym barze Malloy zasłynął jednak jako niezniszczalny. Codziennie wypijał ogromne ilości alkoholu, tracił przytomność, by następnego dnia stawić się po kolejne drinki. Gangsterzy zaczęli zatem dodawać do jego napojów różne trucizny. Na Wytrzymałego Mike’a nie podziałał jednak ani płyn odmrażający, ani terpentyna, ani trutka na szczury. W jego jadłospisie pojawiły się zatem ostrygi maczane w metanolu, kanapki ze skażonymi sardynkami i ponownie trutką na szczury. Kiedy gangsterom skończyła się cierpliwość, pewnej mroźnej (-26°C) nocy wywlekli pijanego Malloya na dwór i oblali wodą. Jakież musiało być ich zdziwienie, gdy rano obudził się i zażądał drinka. Potrącony przez samochód, po trzech tygodniach pobytu w szpitalu znów pojawił się w barze. „Powiodła” się dopiero ostatnia próba – włożenia do ust kompletnie pijanego mężczyzny węża z gazem ziemnym, tego już żelazny Michael nie przeżył. Zabójcy na koniec zamiast wypłaty z polisy doczekali się krzeseł elektrycznych. ÍÍ

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 23

FOTO: USGS, DENNIS ROMERO, JULIAN SONNY I TUMBLR.COM

WODA ŻYCIA I ŚMIERCI

24_EX1_KLINSMRT.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

17.9.2014

15:06

Page 24

ILUSTRACJA: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

MEDYCYNA I BIOLOGIA

Śmierć kliniczna albo Na moście przez rzekę Styks Śmierć kliniczna jest niezwykłym stanem psychicznym i biologicznym. To moment, gdy człowiek jeszcze definitywnie nie umarł, ale znajduje się już w mroku lub przedpokoju śmierci. Z tego miejsca na granicy może jeszcze powrócić, ale jest to kwestia kilku dziesiętnych sekundy. W najlepszym przypadku kilku minut.

UU Jeśli żyje mózg, to żyje reszta ciała. W innym wypadku mówimy o śmierci

ówiàc najproÊciej, Êmierç kliniczna nast´puje wtedy, gdy cz∏owiek przestaje oddychaç i zatrzymuje si´ jego obieg krwi. Prowadzi to do stanu, w którym organizm nie otrzymuje potrzebnej dawki tlenu, w nast´pstwie czego rozpoczynajà si´ procesy, które w ciàgu kilku sekund przerodzà si´ w zatrzymanie akcji serca i innych naturalnych funkcji tkanek. JeÊli odpowiednio szybka interwencja w ciàgu kilku minut nie odwróci tego procesu, nadchodzi stan nieodwracalny – Êmierç biologiczna.

FOTO: CUBA

Czas zawsze działa na naszą niekorzyść Istnieje wiele przyczyn Êmierci klinicznej – od uduszenia i utoni´cia przez rozmaite zranienia i urazy po zatrucie czy szok anafilaktyczny, wywo∏any reakcjà alergicznà. Tym, co najbardziej liczy si´ w tym momencie, jest czas. To on sprawia, ˝e odwracalny proces przeradza si´ w koƒcu w nieodwracalny stan. Mo˝na powiedzieç, ˝e odmierza drog´, która pozostaje cz∏owiekowi do przekroczenia bramy Êmierci, skàd ju˝ nie ma powrotu.

niewa˝ tylko aktywnoÊç serca pozwala na sprawne dzia∏anie wszystkich mechanizmów organizmu – tak˝e pracy neuronów. Kiedy serce, a przy tym tak˝e p∏uca, nie pracujà, do mózgu przestaje byç dostarczany tlen. Mózg zaczyna obumieraç. Dlatego dla lekarzy podstawowym wskaênikiem do stwierdzenia zgonu jest stan mózgu. Âmierç jest diagnozowana w momencie, gdy lekarz stwierdza, ˝e ca∏y obszar mózgu nie wykazuje ˝adnej oznaki aktywnoÊci, a funkcje mózgu sà definitywnie zakoƒczone. Zazwyczaj dzieje si´ tak po 10–12 minutach bezskutecznych prób przywrócenia krà˝enia, choç czasem resuscytacja trwa znacznie d∏u˝ej.

Wieczny sen Etyka nakazuje lekarzom pod∏àczyç osob´ w stanie Êmierci klinicznej pod respiratory i inne urzàdzenia podtrzymujàce funkcje ˝yciowe, we wszystkich przypadkach, kiedy udaje si´ przywróciç krà˝enie, a mózg wykazuje choçby najmniejsze oznaki aktywnoÊci. Ten stan nazywa si´ Êpiàczkà lub komà. W tym ci´˝kim stanie bezÊwiadomoÊci, kiedy to cia∏o i umys∏ nie reagujà na jakiekolwiek bodêce zewn´trzne (równie˝ na te bolesne), cz∏owiek mo˝e pozostaç przez d∏ugie lata. Ze Êpiàczki mo˝na si´ jednak wybudziç nawet po d∏u˝szym czasie. Znane sà przypadki wyzdrowienia po wieloletnich Êpiàczkach. ÍÍ

WSPÓŁCZESNE ZMARTWYCHWSTANIE UU Zatrzymanie akcji serca jest jasną oznaką śmierci klinicznej

Jeszcze zanim dojdzie do zatrzymania akcji serca, mózg, który zostaje nagle pozbawiony tlenu, wysy∏a przedÊmiertne sygna∏y. JeÊli Êmierç kliniczna trwa od 4 do 6 minut, to mo˝e dojÊç do cz´Êciowego uszkodzenia mózgu. JeÊli ten czas wyd∏u˝a si´ do 6–10 minut, uszkodzenie mózgu jest wysoce prawdopodobne, a po przekroczeniu 10 minut – ju˝ pewne. Przy pewnych „wyjàtkowych” okolicznoÊciach, takich jak na przyk∏ad nag∏e i silne wych∏odzenie, mo˝na oddaliç post´p Êmierci biologicznej.

Martwota organizmu Kiedy dochodzi do Êmierci mózgu, bezpowrotnie zostajà wstrzymane wszystkie funkcje neurologiczne. Stoper odliczajàcy czas od Êmierci mózgu w∏àcza si´ w chwili, gdy zatrzyma si´ serce, po-

24 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

dnotowano przypadki, kiedy to człowiek przeżył śmierć kliniczną trwającą 10 lub więcej minut, i to bez większego uszczerbku, ale są to zdarzenia bardzo rzadkie i przez to wyjątki potwierdzające regułę.

W zeszłym roku miał miejsce przypadek, który media okrzyknęły medycznym cudem. Czterdziestojednoletnią Australijkę, matkę dwojga dzieci, Vanessę Tanasio, lekarze przywrócili do życia po 42 minutach śmierci klinicznej. Kobieta doznała zawału serca, podczas którego jedna z jej tętnic została

całkowicie zablokowana. Po przewiezieniu do centrum medycznego w Melbourne kobieta była klinicznie martwa. Lekarze podjęli jednak akcję resuscytacyjną, za pomocą urządzenia kompresyjnego Lucas 2 zapewnili dopływ krwi do mózgu, podczas gdy kardiolog otworzył tętnicę i ją odblokował. Serce znowu zaczęło bić. Dziś Vanessa jest zdrowa, długie dziesiątki minut w objęciach śmierci, dzięki pierwszorzędnej opiece, nie pozostawiły żadnych skutków. Kobieta miała prawdziwe szczęście. Urządzenie Lucas 2 (na zdjęciu po pra-

wej) było wtedy jedyną tego rodzaju maszyną w całej Australii i traf chciał, że znajdowało się właśnie w Monash Medical Center, gdzie została przewieziona. Urządzenie to potrafi fizycznie naciskać klatkę piersiową i tym samym mechanicznie wtłaczać tlen do mózgu. W tym czasie kardiolodzy mogą operować zatkaną tętnicę, odblokowując ją. I

FOTO: DAILYSTORMER.COM I EMS

ILUSTRACJA: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

UU Pobyt na oddziale intensywnej terapii to wynik pomyślnej resuscytacji

25_27_EX1_POSTMORTEM.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

17.9.2014

15:07

Page 25

ILUSTRACJA: ENRIQUE SIMONET

MEDYCYNA I BIOLOGIA

Poznajcie się: UU Sekcje zwłok pozwoliły medycynie zyskać wiedzę o budowie ciała, którą lekarze mogli wykorzystać do leczenia żywych ludzi

Oto śmierć

W mrocznej krainie stanu pośmiertnego

FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

Jeśli przez śmierć kliniczną rozumiemy taki stan zatrzymania funkcji życiowych, który można jeszcze cofnąć odpowiednią interwencją, to śmierć biologiczna jest procesem trwałym i nieodwracalnym. Jakie fizjologiczne i biologiczne zmiany zawładną naszym ciałem w chwili, kiedy przekroczymy bramę śmierci, zza której nie ma już powrotu?

mierç klinicznà mo˝na nazwaç stanem rewersyjnym (∏ac. reversio – powrót, odwrót), zatem mo˝liwym do cofni´cia, natomiast Êmierç biologiczna jest ju˝ nieodwracalna. T´ drugà charakteryzuje stopniowe niszczenie cia∏a na poziomie komórek. Z punktu widzenia biologii i ewolucji Êmierç organizmu ma wa˝nà i ca∏kiem zrozumia∏à funkcj´. Jest nià usuwanie starych, „zu˝ytych” organizmów i zwolnienie przestrzeni ˝yciowej dla nast´pnej generacji. I tylko cz∏owiek nie zawsze umie si´ z tym pogodziç…

ZESZTYWNIENIE JAKO „NARZĘDZIE CZASU” ośmiertne stężenie ciała odgrywa dużą rolę w szacowaniu czasu śmierci, zwłaszcza w przypadku zabójstw czy innych gwałtownych śmierci. Rigor mortis staje się tym samym narzędziem, dzięki któremu kryminolodzy mogą tworzyć ważne schematy czasowe wydarzeń.

KILKA WAŻNYCH OKOLICZNOŚCI ma bezpośredni wpływ na rozpoczęcie, rozmiar i zakończenie pośmiertnego sztywnienia. Śledczy muszą być bardzo ostrożni, jeśli chcą wskazać czas zgonu, opierając go o rzeczywiste warunki. TEMPERATURA OTOCZENIA. Jedna z głównych „pułapek”. Im cieplejsze otoczenie, tym lepsze warunki dla bakterii i procesów

jeszcze dokładniej wskazują czas śmierci.

rozkładu. Im temperatura jest niższa, tym wolniej i jednocześnie trwale ciało sztywnieje. WYSIŁEK FIZYCZNY bezpośrednio przed śmiercią. Jeśli człowiek zmarł tuż po lub w trakcie dużego wysiłku fizycznego, np. podczas ćwiczeń, to zesztywnienie może nastąpić natychmiast. Medycyna określa to mianem pośmiertnego skurczu. Mięśnie w chwili śmierci walczą z brakiem tlenu i energetycznych cząsteczek ATP. Dlatego zdarza się, że przy gwałtownym zgonie, palce umarłego mocno trzymają fragment włosów mordercy lub kawałek jego odzieży. MASA ZMARŁEGO. Tłuszcz pełni rolę izolacji, dlatego u tęgich osób sztywnienie ciała następuje wolniej.

TEMPERATURA CIAŁA. Ciało wychładza się z tempem około 1,5° do 2°C na godzinę. Odkryte ciało z temperaturą 33,5°C zmarło około 4 godziny wcześniej.

WIEK I PRZEBYTE CHOROBY. U nastolatków i seniorów (zwłaszcza, gdy za życia cierpieli na przewlekłe lub neurologiczne choroby) zesztywnienie następuje szybciej. Ponieważ samo stężenie pośmiertne nawet biorąc pod uwagę powyższe okoliczności, pozostawia szeroką przestrzeń do popełnienia błędów, patolodzy zwracają uwagę również na inne czynniki, które

ZAWARTOŚĆ ŻOŁĄDKA. Wskazując w jakiej mierze strawiony jest ostatni posiłek, można wskazać, jak długo jeszcze człowiek żył. AKTYWNOŚĆ OWADÓW. Muchy zwykle ciągną do oczu, ust i innych otworów ciała, aby pożywić się jego wydzielinami. Wytrawni entomolodzy potrafią określić czas śmierci obserwując cykl życia much, ich złożonych jajeczek i larw. I

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 25

25_27_EX1_POSTMORTEM.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

17.9.2014

15:07

Page 26

MEDYCYNA I BIOLOGIA Odsuƒmy jednak emocje i przyjrzyjmy si´ Êmierci jako fascynujàcemu naturalnemu procesowi. Bo podobnie jak umieranie jest procesem, tak i po Êmierci nast´puje szereg okreÊlonych procedur.

Rigor mortis:

Z drugiej strony

sztywny jak… trup Śmierć najpierw rozluźnia ciało, by po chwili je „usztywnić”, a na koniec zapewnić definitywne rozluźnienie. Jakie procesy biochemiczne wywołują pośmiertne stężenie? ośmiertne stężenie następuje mniej więcej w trzy godziny po śmierci i może trwać, biorąc pod uwagę temperaturę otoczenia i inne czynniki, do 3 dni. To zjawisko jest spowodowane tym, że w szkielecie mięśniowym dochodzi do częściowej kontrakcji (skurczu). Mięśnie nie mają

UU Ruchoma jednostka energetyczna ATP kieruje w żywym ciele skurczami i rozluźnieniem mięśni

ILUSTRACJA: MISTABOBBY

FOTO: THISBLOGRULES.COM

Âmierç kliniczna przechodzi w biologicznà. Najpierw nast´puje Êmierç biologiczna mózgu, co nosi te˝ nazw´ Êmierci osobniczej. Oznacza to, ˝e komórki mózgowe zupe∏nie obumar∏y w wyniku braku tlenu (hipoksja). Pomi´dzy tymi momentami wyst´puje jeszcze tzw. stan interletalny (mi´dzyÊmiertny), potem jest ju˝ tylko ostateczna Êmierç ca∏ego organizmu.

UU Dokładne oględziny ofiar zabójstw pomagają w stworzeniu zwrotnej osi czasowej do momentu śmierci

J´zykiem medycyny jest ∏acina i w∏aÊnie ∏aciƒskim wyra˝eniem jest post mortem, co oznacza stan poÊmiertny. Lekarz na podstawie symptomów i kryteriów stwierdza Êmierç cia∏a. Co nast´puje potem?

Czas: + 1 godzina W chwili Êmierci wszystkie mi´Ênie si´ rozluêniajà – lekarze nazywajà ten stan pierwszym zwiotczeniem (prymarne zwiotczenie). Powieki tracà swoje napr´˝enie, êrenice si´ rozszerzajà, szcz´ka opada (jama ustna mo˝e pozostaç otwarta), stawy i koƒczyny sà bezw∏adne. Wraz z utratà napi´cia mi´Êniowego skóra traci elastycznoÊç, co skutkuje wyraênym uwidocznieniem si´ stawów i koÊci takich jak szcz´ka czy biodra. „Pompa” ludzkiego serca, która normalnie przepompowuje stale oko∏o 5,6 l krwi i w ciàgu Êredniej d∏ugoÊci ludzkiego ˝ycia pulsuje 2,5 mld razy, zatrzymuje si´. W ciàgu najbli˝szych kilku minut nast´puje proces zwany bledni´ciem poÊmiertnym (pallor mortis), jako reakcja na zatrzymane krà˝enie. T´tnice si´ obkurczajà, i dochodzi w nich do natychmiastowego wyt∏oczenia krwi do systemu ˝y∏. Normalnie zaró˝owiony odcieƒ skóry cz∏owieka rasy kaukaskiej zmieni si´ w szaro-blady.

UU Spojrzenie w martwe oczy – źrenice natychmiast się rozszerzają, a powieki tracą naturalne naprężenie

możliwości rozluźnienia się a stawy zastygają się w danej pozycji. Co właściwie dzieje się w mięśniach?

„Wypływanie” wapnia Błony komórek mięśniowych zaczynają przepuszczać jony wapnia. Wapń odgrywa kluczową rolę w fizjologii i biochemii organizmu i jego komórek. Żyjący mięsień daje energię konieczną do transportowania wapnia do wewnętrznych części komórek. Jony wapnia płynące w kierunku komórek mięśniowych pomagają stworzyć most między włóknami białkowymi (aktyną i miozyną), które współpracują przy skurczach mięśniowych.

Śmiertelny chłód Od tego momentu martwe cia∏o zaczyna si´ wych∏adzaç. Temperatura spada z oko∏o 37°C do temperatury otoczenia. To obni˝enie si´ wartoÊci cielesnej termodynamiki okreÊlane jest jako poÊmiertne ozi´bienie (algor mortis) i wykazuje niemal sta∏y linearny spadek (o oko∏o 2°C w pierwszej godzinie, a potem co godzin´ o 1°C). Ten stabilny proces (wraz z innymi czynnikami, takimi jak np. pomiar temperatury wewnàtrz i na zewnàtrz, wilgotnoÊç powietrza, itd.) cz´sto

26 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

mięśniowych. Na poziomie mikroskopijnym włókna mięśni dzielą się na dwie zasadnicze grupy – miozyna tworzy tzw. silne włókna mięśniowe, a aktyna cienkie włókna mięśniowe. Zawierają one również inne białka (proteiny), ale w przypadku stężenia pośmiertnego główną rolę odgrywają właśnie miozyna i aktyna. Kiedy podnosimy ciężki przedmiot, lub nawet drapiemy się po głowie, impulsy nerwowe rozpoczynają reakcję biochemiczną. Jej wynikiem jest to, że miozyna dosłownie przysysa się do aktyny – tak, jakby te dwie cząsteczki się w sobie zapadły i nawzajem pochłonęły. Kiedy tysiące takich włókien połączy siły, dojdzie do skurczy – „skostnienia mięśni”.

Cząsteczka rozluźniająca mięśnie W pajęczynie protein Aby dokładniej wyjaśnić ten problem musimy zajrzeć głęboko do wnętrza komórek pomaga patologom wskazaç przybli˝onà godzin´ zgonu.

Czas: + 2 do 6 godzin Poniewa˝ serce przez godzin´ „stoi” i nie przetacza krwi, to zgodnie z zasadami grawitacji za-

Aby mięśnie mogły się znów rozluźnić, potrzebują pomocy specjalnej energetycznej cząsteczki ATP (adenozynotrifosforan). Ta cząsczyna si´ ona gromadziç w tych cz´Êciach cia∏a, które znajdujà si´ najbli˝ej powierzchni ziemi – lekarze nazywajà to zjawisko plamami opadowymi (livor mortis). JeÊli martwe cia∏o przez kilka godzin pozostanie nietkni´te, pojawià si´ na nim charakterystyczne czerwono-szkar∏atne

15:07

Page 27

ILUSTRACJA: PALT.EDU

UU W pierwszej godzinie po śmierci temperatura ciała spada i organizm się wychładza

teczka w żywym organizmie zawsze dokładnie oddziela od siebie włókna proteinowe i mięśnie wówczas mogą się rozluźnić. Do tworzenia i produkcji cząsteczek ATP nasz organizm wykorzystuje tlen.

UU Po trzech godzinach od śmierci władzę nad ciałem przejmuje rigor mortis

Kiedy kończy się stężenie W tym przypadku ATP już obumarło albo wyraźnie osłabło, zatem włókna pozostają mocno „zespawane” ze sobą. Częściowo same z siebie, ale bardzo powoli, zaczynają się rozluźniać po około 24 godzinach po śmierci. Jest to spowodowane także obumieraniem enzymów komórkowych. Podczas pośmiertnego zesztywnienia zachodzi jeszcze inny proces – tzw. autoliza. Ściany komórkowe się rozpadają, a ich zawartość się uwalania. Wraz z zakończeniem autolizy następuje koniec zesztywnienia. Kulminacja autolizy pojawia się między 12 a 24 godziną po śmierci. Stawy pozostają jednak czasami skostniałe nawet przez 3 dni. Po tym okresie w niezabezpieczonym odpowiednio ciele rozpoczynają się procesy ostatecznego rozpadu i rozkładu.

UU Szybkość zachodzenia procesów pośmiertnych jest zależna od okolicznych warunków termodynamicznych

Monety na oczy Dawny obyczaj k∏adzenia monet na powieki wynika∏ w∏aÊnie z efektu poÊmiertnego sztywnienia. Monety mia∏y utrzymaç oczy zamkni´tymi a˝ do czasu, gdy obejmie je rigor mortis.

Czas: + 7 do 24 godzin PoÊmiertne st´˝enie cia∏a osiàga stan maksymalny, choç zale˝y to od wieku i p∏ci zmar∏ego, jego fizycznej kondycji oraz temperatury otoczenia. Koƒczynami martwego cia∏a z trudem mo˝na poruszaç. Stawy ramieniowe i kolanowe ledwo si´ zginajà, a palce mogà byç nienaturalnie powykr´cane. Martwe cia∏o jest zdr´twia∏e.

Czas: + 24 do 72 godzin Mi´Ênie zaczynajà powoli si´ rozluêniaç w wyniku post´pujàcych zmian chemicznych wewnàtrz komórek i rozpoczynajàcego si´ rozk∏adu tkanek. Ten proces przebiega powoli, ale stopniowo, zwykle w czasie od 1 do 3 dni. Zale˝y od warunków otoczenia – zimno spowalnia te zmiany. W∏aÊnie dlatego w kostnicy cia∏a trzymane sà w lodówkach. PoÊmiertne st´˝enie zaczyna si´ cofaç dok∏adnie w odwrotnej kolejnoÊci, ni˝ zachodzi∏o. Najszybciej zatem rozluênià si´ palce, nogi, r´ce, korpus, kark, a na koƒcu cz´Êci twarzy. Ostatecznie rozluêniajà si´ wszystkie mi´Ênie w ramach tzw. drugiego bezw∏adu (sekundarna atonia).

Czas: + 3 do 10 dni

Zapach śmierci UU Pośmiertne zesztywnienie osiąga punkt kulminacyjny – ciało jest sztywne

Oprócz widocznych zmian zachodzàcych na ciele, takich jak zmiana barwy czy napi´cia, przebieg procesów poÊmiertnych zdradza intensywny odór – to bakterie wytwarzajàce gazy. Sprawiajà te˝, ˝e cia∏o zaczyna puchnàç i nabrzmiewaç, oczy rozdymajà si´ w oczodo∏ach, a j´zyk p´cznieje i wysuwa si´ z ust. Odnotowano przypadki, gdy u zmar∏ej kobiety w cià˝y gazy bakterii wywiera∏y tak du˝y nacisk, by wyt∏oczyç z niej martwy p∏ód.

Czas: + 10 i więcej dni

przebarwienia, wywo∏ane w∏aÊnie nagromadzeniem krwi.

Kiedy ciało kostnieje Poczynajàc od mniej wi´cej 3 godziny po Êmierci rozpocznynajà si´ chemiczne zmiany wewnàtrz-

komórkowe, zwane st´˝eniem poÊmiertnym (rigor mortis) – bezw∏adne mi´Ênie zaczynajà dr´twieç. Najpierw dotyka ono cz´Êci cia∏a, które jako pierwsze zacz´∏y byç bezw∏adne, a zatem powieki, szcz´k´, kark. W ciàgu kilku nast´pnych godzin sztywnienie obejmuje ca∏à twarz, korpus, górne i dolne koƒczyny. Jako ostatnie kostniejà palce. Cia∏a martwych noworodków lub ma∏ych dzieci w wi´kszoÊci nie przechodzà procesu poÊmiertnego st´˝enia ze wzgl´du na ma∏à mas´ mi´Êniowà.

Zaczyna si´ rozk∏ad chemiczny – definitywny rozpad i gnicie tkanek. Procesem tym zajmujà si´ bakterie i enzymy, które z jelit zaczynajà szukaç dróg do organów. Barwa cia∏a stopniowo zmienia si´ z zielonkawej na czarnà.

Reguła Nystena Wyżej przedstawiony schemat i zasady postępu pośmiertnego zesztywnienia jako pierwszy zdefiniował w 1812 roku belgijsko-francuski pediatra i fizjolog Pierre-Hubert Nysten (1771–1818). Po długotrwałym i intensywnym analizowaniu i obserwacji martwych ciał wykazał dość ciekawy fakt. Pośmiertne zesztywnienie obejmuje wszystkie mięśnie w ciele w ten sam sposób, ale najwyraźniej przejawia się w mniejszych grupach mięśniowych – wokół oczu, ust i szczęki. Dopiero potem kieruje się na dół, aby objąć korpus i kończyny. To odkrycie przeszło do języka medycznego jako tzw. reguła Nystena. ÍÍ

FOTO: BLOGSPOT.COM, GLOGSTER.COM, WORDPRESS.COM, FORENSICS4FICTION.COM I WORDPRESS.COM

17.9.2014

ILUSTRACJA: GNU

25_27_EX1_POSTMORTEM.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

UU Na koniec pozostaje jedynie „rama” szkieletu – kości z dawnego ciała

Po 7 lub 10 dniach od Êmierci skóra zaczyna si´ od∏upywaç, a przy nawet delikatnym dotyku zaczyna odpadaç. Ani w∏osy, ani paznokcie, pomimo krà˝àcych mitów, nie wykazujà ˝adnego post´pu w rozmiarze – wyglàdajà na d∏u˝sze i wi´ksze w kontraÊcie do ubytków zeschni´tej skóry. Organy wewn´trzne i tkanki zaczynajà byç p∏ynne, p´kajà i otwierajà si´, a˝ w koƒcu pojawia si´ (i ostatecznie pozostaje) sam szkielet. ÍÍ

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 27

28_EX1_LEKY.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:33

Page 28

Naukowcy na całym świecie, wespół ze specjalistami od badań i rozwoju z firm farmaceutycznych, starają się znaleźć taki środek, który mógłby przedłużyć nam życie, a przede wszystkim chronić przed chorobami starości.

Poszukiwania leku

FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

MEDYCYNA I BIOLOGIA

nieśmiertelności adania majà niewiele wspólnego z poszukiwaniem eliksiru nieÊmiertelnoÊci, który chcieli odkryç Êredniowieczni alchemicy. Wspó∏czesne badania sà czysto naukowe i ju˝ teraz przynoszà ciekawe wyniki.

Podobnie nie istnieje te˝ ˝adna cudowna pigu∏ka, która by∏aby zdolna przed∏u˝yç ludzkie ˝ycie. Tu jednak szanse na wynalezienie takiego specyfiku sà wi´ksze, a dla naukowców post´p w tej dziedzinie jest wielkim wyzwaniem. Mówiàc o naukowcach, nie

Jak zaatakować raka

FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

UU Groźna broń komórek rakowych: proteina CD47

mamy wcale na myÊli szarlatanów – tematem tym zajmuje si´ jedna z najbardziej uznanych instytucji akademickich na Êwiecie – s∏ynny Instytut Technologiczny w Massachusetts (MIT).

UU Uniwersalny lek zatrzymujący wszelkie nowotwory nie istnieje, choć wierzą w to zwolennicy teorii konspiracyjnych

DwadzieÊcia lat temu biolog Leonard Guarente zaczà∏ szukaç genów, które zapewniajà dro˝d˝akom d∏u˝sze ˝ycie. Po latach badaƒ zespó∏ zaczà∏ traciç nadziej´. Wydawa∏o si´, ˝e ca∏a praca pójdzie na marne, kiedy nagle, na prze∏omie tysiàclecia si´ uda∏o... Guarente odnalaz∏ ów po˝àdany gen. Co wi´cej, po przeprowadzeniu dok∏adniejszych badaƒ okaza∏o si´, ˝e nie tylko Lekarz Irving dro˝d˝aki mogà si´ Weissman ze szczyciç posiadaniem tego genu. Majà go za- swoim zespołem równo myszy, ma∏py, jak osiągnął suki… cz∏owiek. cesy w walce Guarante i jego zespó∏ przeciw rakowi odkryli tak˝e pewien ciekawy paradoks. Testy wykaza∏y, ˝e badane zwierz´ta ˝yjà d∏u˝ej, jeÊli przyjmujà obni˝onà iloÊç energii w ˝ywnoÊci. Ma∏py, które otrzymywa∏y dwie trzecie dziennej dawki kalorii, ˝y∏y o 40% d∏u˝ej ni˝ ma∏py karmione normalnie. Co wi´cej, nie wyst´powa∏y u nich takie choroby jak nowotwory czy cukrzyca. Potwierdza to, ˝e dostarczenie energii nap´dza ko∏owrotek ˝ycia, czyli metabolizm... Mo˝na powiedzieç zatem, ˝e wstrzemi´êliwoÊç jest jednym z kluczy do d∏ugowiecznoÊci.

FOTO: LEE ABEL

Mniej kalorii wygrywa SCHEMAT: GFDL

Obecnie istniejà ju˝ leki, które potrafià przeciwdzia∏aç niektórym typom rozrastajàcych si´ nowotworów. Szereg sukcesów odniesiono na polu walki z rakiem prostaty czy rakiem piersi. Amerykaƒski zespó∏ naukowy skupiony wokó∏ dr. Irvinga Weissmana, kierownika Instytutu Biologii Komórek Macierzystych i Medycyny Regeneracyjnej przy Uniwersytecie Stanforda, rozpoczà∏ w zesz∏ym roku pierwszà faz´ testów klinicznych nowego preparatu przeciw rakowi. Ârodek ten ma za zadanie blokowaç dzia∏ania proteiny CD47, której komórki rakowe u˝ywajà do oszukania systemu immunologicznego. Choç wyniki sà obiecujàce i naukowcy uwa˝ajà, ˝e idà dobrà drogà, trzeba zaznaczyç, ˝e jeden uniwersalny lek, który niezawodnie zatrzymywa∏by rozrost nowotworu, nie istnieje. Powód jest prosty: ka˝da choroba nowotworowa jest inna, dlatego obrona musi byç zró˝nicowana.

weratrol. Jest to zwiàzek organiczny, który znajdziemy na przyk∏ad w czerwonym winie. Badaniom poddano równie˝ sfer´ komercyjnà – lekarstwa z resweratrolem. Pierwsze testy wykaza∏y, ˝e myszy, które przyjmowa∏y takie specyfiki, ˝y∏y o jednà piàtà d∏u˝ej ni˝ pozosta∏e. Co wi´cej, resweratrol okaza∏ si´ te˝ skuteczny w walce przeciw cukrzycy. Naukowcy zdajà sobie spraw´, ˝e 90-letni cz∏owiek nie ma ju˝ zbyt wiele energii. Uwa˝ajà jednak, ˝e za pomocà nowych medykamentów mo˝na sprawiç, by cz∏owiek po dziewi´çdziesiàtce czu∏ si´ znów jak szeÊçdziesi´ciolatek. Innymi s∏owy: najwa˝niejszym celem jest zapewnienie ludziom lepszej jakoÊci ˝ycia na staroÊç, i w tym kierunku obecnie prowadzona jest wi´kszoÊç podobnych badaƒ. ÍÍ FOTO: PAGERESOURCE.COM

”

W winie prawda i… długie życie UU Środka na nieśmiertelność raczej nie wynajdziemy, jednak niektóre preparaty mogą przedłużyć nasze życie

28 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

Nast´pnie naukowcy z MIT-u zacz´li szukaç Êrodka, który aktywowa∏by ów tajemniczy gen. Uda∏o si´, a „szcz´Êliwym zwyci´zcà” zosta∏ res-

UU Pierwsze testy wykazały, że myszy, które przyjmowały leki z resweratrolem, żyły o jedną piątą dłużej

29_EX1_PSEUDO_HISTORY.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

15.9.2014

13:36

Page 29

FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

HISTORIA I LEGENDY

Po tysiąckroć możemy powtarzać, że śmierć ma swoje stałe miejsce w przyrodzie, jest nieodzowną częścią natury. Mimo to zawsze będzie nas przerażała, zawsze będzie dla nas czymś, na co trudno się zgodzić – nie istnieje bowiem na świecie nic bardziej różnego niż organizm żywy i martwy. Wiedzieli to już pierwsi szamani, zdawali sobie z tego sprawę alchemicy, są tego świadomi uczeni.

Śmierć jako stacja przesiadkowa

na „tamten świat” istoria przeplata się z mitami i legendami, w których zawsze jednym z najważniejszych pytań było: Czy istnieje życie po śmierci?. Twierdząco odpowiedzieli na nie nasi przodkowie, którzy zaczęli z rytualną pompą grzebać swoich bliskich zmarłych. To samo skłaniało starożytnych Egipcjan do pieczołowitego balsamowania i mumifikowania ciał tych, którzy odeszli. Starali się ocalić je dla życia pozagrobowego. Innym wątkiem niepogodzenia ze śmiercią jest ciągłe dążenie do odkrycia magicznych substancji, które nazywa się eliksirem młodości czy lekarstwem długowieczności. Były marzeniem zarówno faraonów, królów i cesarzy, jak i nowożytnych dyktatorów. Poszukiwania trwają zresztą do dziś, tyle że zostały przeniesione na naukowy grunt medycyny. ÍÍ

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 29

30_33_EX1_POHRBY.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:34

Page 30

Od niepamiętnych czasów istniały trzy sposoby obchodzenia się z martwymi ciałami: pozostawienie ich na pastwę losu, spalenie lub zagrzebanie w ziemi. Dzieje grzebania zmarłych i związanych z tym rytuałów i obrzędów mają około 100 000 lat. Jakie były prapoczątki tego zwyczaju i jak rozwijał się na przestrzeni dziejów ludzkości?

FOTO: DISCOVERY

HISTORIA I LEGENDY

Dzieje pogrzebu Typy obrzędów i rytuałów d prostych, prymitywnych grobów w jamach ziemnych po okaza∏e grobowce – tak mo˝na w skrócie przedstawiç histori´ grzebania zmar∏ych. Z badaƒ archeologicznych wiemy, ˝e przodkowie wspó∏czesnego cz∏owieka 100 000 lat temu sk∏adali martwe cia∏a w ciemnych zakàtkach jaskiƒ. Oko∏o 50 000 lat póêniej dodali do tego pierwsze prymitywne obrz´dy.

Duchowa ściana oddziela nas od martwych Wiele spoÊród pierwszych ceremonii pogrzebowych, które archeolodzy i historycy zrekonstruowali w oparciu o skamienia∏e szczàtki lub dokumenty – obrazkowe czy póêniej pisemne – z dawnych epok, mia∏o jeden zasadniczy cel: ochronienie ˝ywych przed martwymi. Inaczej mówiàc, przed z∏ymi duchami, które by∏y przyczynà zgonu martwego.

UU Egipt wzniósł obrzędy pogrzebowe na poziom sztuki artystycznej już tysiące lat temu

Obrona ta, powodowana l´kiem przed tym, co tak obce i nieznane, przybiera∏a ró˝ne formy w ró˝nych kulturach, religiach i miejscach na Êwiecie. Echa tych zwyczajów przetrwa∏y do dziÊ, a my nazywamy je zabobonami. Jednà z tego typu praktyk jest „zamknićie powiek” zmar∏emu, majàce znaczenie zamknićia okna ze Êwiata ˝ywych do krainy zmar∏ych, czyli zamknićie bramy do Êwiata duchów. Z kolei zakrywanie twarzy nie˝yjàcej osoby wià˝e si´ z przekonaniem, ˝e dusza mo˝e wyskoczyç przez usta. Czasem zwyczaje bardzo ró˝ni∏y si´ od siebie, np. w niektórych kulturach dom zmar∏ego by∏ palony lub niszczony, aby jego duch nie móg∏ ju˝

Stu tysiącletnie rozmowy ze zmarłymi 100 000 lat temu

60 000 lat temu

FOTO: WIKIMEDIA.ORG, ROYMOGG.COM, LICENSEDLONDONTAXI.CO.UK, ANCIENTART.TUMBLR.COM I DONSMAPS.COM

Neandertalczycy w Europie i na Środkowym Wschodzie zaczęli składać martwe ciała w ciemnych zakątkach jaskiń. Już wtedy pojmowali śmierć jako coś ciemnego i tajemniczego.

Neandertalczycy zdobili ciała swoich zmarłych kwiatami i wieńcami.

30 000 lat temu Jeden z najstarszych pochówków intencjonalnych. Szczątki obrzędowo pogrzebanej kobiety weszły do dziejów antropologii pod nazwą Czerwonej Damy z Paviland. Odkrył je w 1823 r. angielski geolog i paleontolog William Buckland (1784–1856).

7000 lat temu Z tego okresu pochodzi najstarszy znaleziony dotąd dolmen – prehistoryczna budowla z nieregularnych bloków kamiennych służących jako komora pogrzebowa – odkryty w dzisiejszej Francji.

5000 lat temu

4200 lat temu

Początki staroegipskiego balsamowania i mumifikowania.

Wzniesiono Stonehenge – kamienny krąg o funkcjach obrzędowych.

30 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

1520–1030 lat p.n.e. Początki obrzędowego czczenia zmarłych przodków w Chinach – czasy panowania dynastii Shang.

30_33_EX1_POHRBY.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

powróciç do ziemskiego miejsca zamieszkania, podczas gdy w innych kr´gach kulturowych okna i drzwi w domu by∏y otwierane na oÊcie˝, by dusza mog∏a w spokoju opuÊciç bliskich.

Uniemożliwić martwemu chodzenie Zwyczaj wynoszenia zmar∏ego nogami do przodu pochodzi z kolei z XIX-wiecznej. Europy i Ameryki i ma êród∏o w l´ku, by duch nie móg∏ si´ obejrzeç i wskazaç kolejnego cz∏onka rodziny, który mia∏by do niego do∏àczyç w krainie zmar∏ych. Jeszcze nasze babcie zakrywa∏y lustra w domu zmar∏ego czarnà krepà, by dusza nie zosta∏a w nich uwi´ziona i mog∏a przejÊç „na drugà stron´”. Rodzinne fotografie obracano ty∏em do przodu, ˝eby ˝adnego z cz∏onków rodziny nie op´ta∏ z∏y duch.

19.9.2014

10:34

Page 31

Strach przed duchami zmar∏ych miewa∏ du˝e rozmiary. Na terenach wczesnej Anglii Sasi ucinali martwym nogi, aby nie mogli b∏àdziç po okolicy. Z kolei australijscy Aborygeni obcinali zmar∏ym g∏owy, majàc nadziej´, ˝e duchy, zaj´te ich szukaniem, nie b´dà mia∏y czasu straszyç ˝ywych.

˝e zostaç przygnieciony kamieniem, co zapewni jego pozostanie na sta∏e ze zmar∏ymi. Labirynty staro˝ytnych grobowców by∏y konstruowane celowo, mia∏y uniemo˝liwiç martwemu powrót mi´dzy ˝ywych i skazaç go na wieczne b∏àdzenie po zaÊwiatach. Wierzono bowiem, ˝e duch potrafi iÊç tylko na wprost. Do dziÊ zresztà niektórzy ludzie wolà wyjÊç z cmentarza innà drogà, ni˝ weszli... Wraz z rozwojem historii grzebania zmar∏ych naturalna granica mi´dzy ˝yciem a Êmiercià zaczyna∏a si´ zacieraç. Kultura i religia uczy∏y, ˝e Êmierç to nie

Pole z popiołem Cmentarze, jako ostatnie przystanki naszej ziemskiej drogi, by∏y i sà miejscami nie tylko po˝egnania z bliskimi, ale i praktykowania nieraz dziwnych rytua∏ów za˝egnania z∏ych duchów. Poczàtki korzystania z grobów i nagrobków wià˝à si´ z wiarà, ˝e duch mo-

UU Trumny miały wiele form, od glinianych urn po zdobne sarkofagi FOTO: DISCOVERY

1000 lat p.n.e.

353 rok p.n.e.

230 lat p.n.e.

I wiek n.e.

Pierwsze urny pogrzebowe wykonane z gliny.

Pierwsze na świecie „mauzoleum” – miejsce pochówku wzniesione dla perskiego króla Karii, Mauzolosa w Halikarnasie.

Najstarszy grób w Japonii, tzw. grób Hokenoyama, liczący 2430 lat. Odkryty w bogatej archeologicznie prefekturze Nara.

W Rzymie powstawały tzw. kolumbaria, czyli budowle przeznaczone do chowania urn z prochami zmarłych.

FOTO: ROMANSOCIETY.ORG, WIKIPEDIA.ORG I SAINT LOUIS ART MUSEUM

Około 300 r. Starożytni Japończycy udoskonalili technikę tworzenia unikatowych mogił w kształcie dziurki od klucza. W ten sposób chowano zwykle ważnych przywódców.

Około 400 r.

Około 600 r.

W Indiach powstał zwyczaj dobrowolnego samospalenia wdowy w czasie pogrzebu męża. Choć zakazywali go zarówno Mongołowie, jak i Brytyjczycy (w 1829 r.), w niektórych regionach Indii był praktykowany aż do roku 1987! Z sanskrytu nosił nazwę sati.

W Rzymie wzniesiono kryptę, znaną później pod nazwą Starej bazyliki św. Piotra.

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 31

30_33_EX1_POHRBY.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:34

Page 32

koniec ˝ycia, ale jego kontynuacja, nadbudowa, cel. Takie przekonanie wynika∏o z ludzkich potrzeb psychicznych, zrozumienia wiecznego starcia rzeczywistoÊci z zaÊwiatami.

Tuż przed „sądnym dniem” Wspó∏czesne rytua∏y, które praktykujemy w ramach oddania czci i szacunku zmar∏emu, majà swoje korzenie w pradawnych obawach przed z∏ymi duchami. Âpiewy ˝a∏obne, dzwony i salwy by∏y przecie˝ stosowane w celu przep´dzenia upiorów, które mog∏y na cmentarzu przywodziç ludziom niegodziwe myÊli. Zwyczaj orientowania grobów tak, by g∏owa zmar∏ego by∏a skierowana na zachód, a nogi na wschód, tak˝e ma dawny rodowód, pochodzàcy od czcicieli S∏oƒca. Od nich przej´li go chrzeÊcijanie, którzy wierzà, ˝e „sàdny dzieƒ” nadejdzie od wschodu. A sàdzeni b´dà, jak wiadomo, nie tylko ˝ywi, ale te˝ martwi.

Pierwsze prymitywne groby

FOTO: AWESOMESTORIES.COM, WIRED.COM, WIKIPEDIA I WORDPRESS.COM

Archeolodzy datujà najstarsze dowody na grzebanie zmar∏ych na okres sprzed 100 000 lat, ale wraz z historykami, antropologami i paleontologami podejrzewajà, ˝e praktyki pogrzebowe mogà byç starsze. Neandertalczycy i pierwsi przedstawiciele gatunku Homo sapiens pojawili si´ na Êwiecie przed 200 000 lat i ich spotkania, interakcje i tarcia przyspieszy∏y rozwój ludzkich dziejów w wielu aspektach.

Jednym z najstarszych jest archeologiczne znalezisko z Sierra Atapuerca w Hiszpanii. Odkryto tam szczàtki trzydziestu dwóch przodków wspó∏czesnego cz∏owieka, cz´Êciowo zagrzebanych w jamie jaskini. Sà starsze ni˝ 700 000 lat! Pierwszy namacalny dowód rytualnego pogrzebu pochodzi jednak sprzed 100 000 lat. Sà to szczàtki z jaskini Kafza w izraelskich górach Karmel. Na szkieletach odkryto Êlady czerwonej ochry. Ze znalezisk wynika, ˝e neandertalczycy zacz´li grzebaç swoich zmar∏ych nieco wczeÊniej – znaleziska z Krapiny w Chorwacji datowane sà na 130 000 lat.

Przed mogiłą, za mogiłą Po dziesiàtkach tysi´cy lat prymitywne groby jaskiniowe zacz´∏y byç zast´powane kamiennymi nagrobkami oraz budowlami grobowców. Za najstarszy tego typu przybytek na Êwiecie uwa˝a si´ Göbekli Tepe, Êwiàtyni´ zbudowanà przed 12 000 lat na obszarze dzisiejszej Turcji. Stanowisko to okrzykni´to najstarszym miejscem kultu, jakie stworzy∏ cz∏owiek, bo te˝ takie megalityczne budowle pe∏ni∏y rozmaite funkcje: obok miejsca pochówku mog∏y byç miejscami spotkaƒ obrz´dowych czy Êwiàtyniami. O cmentarzach w dzisiejszym tego s∏owa znaczeniu mo˝emy mówiç w epoce bràzu i ˝elaza – wtedy powstawa∏y tzw. pola pogrzebowe. Póêniej ich krajobraz zacz´∏y zape∏niaç mogi∏y, groby ziemne, popielnice i miejsca do sk∏adania urn. W ten sposób znaleêliÊmy si´ w naszych czasach. ÍÍ

Około 1500 roku

1578

Aztekowie jako pierwsi na świecie zaczęli obchodzić tzw. Dzień Zmarłych. W ich kulturze trumny były dość proste, ale zdobiono je kolorami, pokrywano płaskorzeźbami i wieńcami, aby pokazać ważność lub majętność zmarłego.

Ponowne odkrycie rzymskich katakumb.

Monumentalny pomnik Tadź Mahal, wzniesiony przez Szahdżahana na pamiątkę przedwcześnie zmarłej żony.

Pogrzeby Historia ludzkości była – i nadal jest – świadkiem wielu rozmaitych sposobów chowania ciał zmarłych. Naszej kulturze najlepiej znane są grzebanie w ziemi i kremacja, istnieje jednak szereg innych sposobów przygotowania martwego ciała na drogę w zaświaty oraz metod zachowania go i oszukania praw, którymi rządzi się śmierć. mumifikowane zwłoki ze starożytnego Egiptu są najsłynniejszymi martwymi ciałami na świecie. Staranne techniki mumifikacji i balsamowania były przeznaczone tylko dla zmarłych królów, najwyższych dostojników i oczywiście czczonych świętych kotów. Organy wewnętrzne, w tym mózg, były usuwane z ciała i przechowywane w specjalnych naczyniach zwanych kanopami.

aratusztrianie, wyznawcy religii, która czci proroka Zaratusztę wierzą, że ciało jest nieczyste, i nie chcą nim kalać ziemi. Dlatego swoich mart-

Około 1800 roku. 1632

ILUSTRACJA I FOTO: FLICKR.COM I WORDPRESS.COM

HISTORIA I LEGENDY

Podczas tzw. wojen napoleońskich po raz pierwszy w historii trumny z poległymi były dekorowane flagami i symbolami narodowymi.

wych porzucają w tzw. Wieżach Milczenia stawianych na górskich wzniesieniach, pozostawiając ich ciała na pastwę pogody i zwierząt. ybetańczycy również wynosili martwe ciała wysoko w góry, gdzie pozostawiali je sępom i innym dzikim zwierzętom. Co więcej, nieraz je ćwiartowali i smarowali

32 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

10:34

Page 33

na sto sposobów mieszaniną mleka i mąki dla lepszego „smaku”. Chcieli, by każdy kawałek ciała zniknął ze świata na zawsze. iektóre tubylcze plemiona Australii, Kolumbii Brytyjskiej czy Syberii praktykują pogrzeby nadrzewne. Martwe ciało zawieszają w worku na haku wysoko w koronie drzewa.

radycyjnej kremacji na Bali towarzyszyła wręcz festiwalowa atmosfera. W niektórych częściach wyspy martwe ciało

ycie wikingów było nierozłącznie związane z morzem. Dlatego ciała północnych bogaczy czy też plemiennych dostojników były po

śmierci umieszczane w łodziach pogrzebowych wraz z żywnością, kosztownościami i bronią. Łodzie czasem podpalano po wodowaniu i w ten sposób wysyłano do bram Walhalli. odróżnicy natrafili na groby w ciemnych bagniskach lub na mokradłach Europy Północnej. Była to jedna z praktyk pogrzebowych średniowiecza. W torfowiskach dochodziło do naturalnej mumifikacji.

osobliwej wystawie wędrownej Body Worlds („Światy ciała”) kontrowersyjnego niemieckiego arty-

umieszczano w sztucznym szkielecie rytualnego byka, a następnie całość podpalano. apua-Nowa Gwinea słynie ze swych tubylczych plemion, dla których nic, co ludzkie, nie jest obce. Podobno do dziś przetrwały tam różne formy kanibalizmu. Do tradycji pogrzebowych należy również zjedzenie mózgu krewnego, co ma zapewnić przejęcie mądrości i doświadczenia przodków. Inne plemiona z kolei przywiązują swoich zmarłych do belki i „wędzą” nad ogniem. Następnie martwi przebywają w jednej chacie z żywymi, a kiedy na zewnątrz odbywają się jakieś uroczystości, są wyprowadzani przed chatę, aby nic im nie umknęło. ÍÍ

sty Günthera von Hagensa (ur. 1945) jest głośno już od 1995 r. Przedstawia ciała zachowane dzięki technice plastynacji, polegającej na zastąpieniu

ciekłych i tłuszczowych tkanek specjalnymi substratami polimerowymi. W ten sposób przygotowane ciała tworzą niezwykłe ekspozycje.

ŻEBY UPIÓR NIE POWSTAŁ Z GROBU łównym napędem rozwoju praktyk pogrzebowych była wiara w świat nadprzyrodzony. Archeolodzy odkrywają wiele grobów, które mieszczą w sobie szczątki jasno wskazujące na to, że ktoś bardzo się starał, by zmarły – domniemany upiór, który pokonał śmierć – nie zagrażał żywym.

W zeszłym roku podczas remontu autostrady w pobliżu Gliwic natrafiono na tzw. pochówki wampiryczne. Robotnicy poczuli się nagle jak w horrorze. W ziemi leżały szkielety w niezwykłych pozach. Ich odcięte głowy spoczywały przy dolnych kończynach, zupełnie jakby ktoś chciał się upewnić, że martwi nie powstaną już ze swoich grobów. Nasi słowiańscy przodkowie tak właśnie postępowali z ludźmi, co do których istniało podejrzenie, że są upiorami, wilkołakami lub złymi duchami. GWOŹDZIE W CIELE, CEGŁA W USTACH Dwadzieścia lat temu podobny grób z XIX wieku odkrył na greckiej wyspie Lesbos kanadyjski archeolog Hector Williams. Pochowanemu tam dorosłemu mężczyźnie ktoś wbił 20-centymetrowe gwoździe w szyję, panewkę i kostki. Jego ciało leżało w masywnej trumnie, podczas gdy inne martwe ciała spoczywały swobodnie w ziemi, zawinięte jedynie w prześcieradła. Mniej więcej w tym samym czasie zespół archeologów pod kierownictwem włoskiego antropologa Mattea Borriniego odkrył niezwykły grób na wysepce Lazzaretto Nuovo. Starsza kobieta została w nim pochowana z cegłą w ustach – ten typ egzorcyzmów w średniowieczu przeprowadzano na domniemanych wampirach. GRÓB „CZASZKA Z KOŚĆMI” Nie można pominąć także odkrycia na małym cmentarzyku z końca XVIII wieku w pobliżu Griswold w amerykańskim stanie Connecticut. Kości około 50-letniego mężczyzny zostały ułożone w for-

mę pirackiego symbolu „czaszka z kośćmi”. Stwierdzono, że mężczyzna zmarł na gruźlicę, której objawy – znaczna utrata wagi, bladość, wreszcie kasłanie krwią – mogły sprawić, że został uznany przez lokalną społeczność za upiora. I

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 33

FOTO: MICHAL BUKSA, CIG-ICG.GR, PETER ZIN I NGT

19.9.2014

FOTO: WORDPRESS.COM, FRITZ ZIMMERMAN, SEAN GALLUP, NECROTRAVEL.COM I AMERICANDIGEST.ORG

30_33_EX1_POHRBY.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

34_37_EX1_MUMIFIKACE.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

17.9.2014

15:08

Page 34

HISTORIA I LEGENDY

Mumifikujemy,

balsamujemy,

konserwujemy... Balsamowanie i mumifikowanie zwłok, jako forma przeniesienia ciała ze świata rzeczywistego do zaświatów, jest jednym ze szczytowych osiągnięć staroegipskiego rzemiosła. Dla Egipcjan śmierć nie oznaczała końca, jednak także na „tamtym świecie” ciało było potrzebne. Faraonowie chcieli przechytrzyć śmierć i zapewnić sobie nieśmiertelność. umia to termin, który obecnie stosujemy na okreÊlenie naturalnie lub sztucznie zachowanego cia∏a po Êmierci. Tradycyjnie termin ten odnosi∏ si´ do zakonserwowanych cia∏ z czasów rozkwitu cywilizacji staro˝ytnego Egiptu. S∏owo „mumia” pochodzi z j´zyka arabskiego, który z kolei zapo˝yczy∏ je z perskiego. Mumija

Kiedy mumia ożywa W ciàgu ostatnich 200 lat naukowcy i podró˝nicy odkrywali mumie równie˝ w innych cz´Êciach Êwiata, np. w Chinach, Peru, Nowej Gwinei. Wiemy te˝, ˝e cia∏o mo˝e zostaç zmumifikowane naturalnie w odpowiednich warunkach, tak jak Ötzi w lodzie czy Cz∏owiek z Tollund w torfie. Mimo to, najs∏ynniejsze (choç wcale nie najlepiej zachowane) mumie sà nierozerwalnie kojarzone z Egiptem i pomagajà nam odkryç ten jeden z najbardziej tajemniczych okresów w dziejach ludzkoÊci. Sà tak˝e, obok Drakuli i Frankensteina, najpopularniejszym motywem horrorów. Dlaczego? Poniewa˝ majà w sobie niepokojàcy pierwiastek stanu mi´dzy ˝yciem a Êmiercià.

FOTO: DISCOVERY I ILLVET.SE

oznacza ˝ywic´ lub asfalt, a pierwotnie wskazywa∏o na czarnà, podobnà do asfaltu naturalnà substancj´, którà w medycynie stosowano w leczeniu szerokiej skali przewlek∏ych chorób. Egipcjanie natomiast stosowali jà do nasàczania banda˝y, którymi owijali, nomen omen, mumie. To dlatego staroegipskie mumie majà najcz´Êciej czarny lub sczernia∏y wyglàd.

W procesie mumifikacji ogromnà rol´ odgrywa∏a dehydratacja tkanek, która mia∏a zapobiec ich rozk∏adowi i gniciu.

UU Dolina Królów, Egipt, listopad 1922 roku: grobowiec Tutanchamona po tysiącleciach znów ujrzał światło dzienne

34 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

UU Brytyjczyk Howard Carter z kopisty egipskich zwojów stał się gwiazdą egiptologii

7 schodów do raju

15:08

Page 35

FOTO: SIBEASTER

17.9.2014

Techniki balsamowania w starożytnym Egipcie doprowadzono do doskonałości. Świadczy o tym fakt, że odnajdywane dziś mumie zachowały się w doskonałym stanie przez tysiąclecia. Ówcześni uczeni i kapłani nie byliby jednak zadowoleni – ich królowie nie przeszli na boską stronę życia, ale skończyli w laboratoriach.

Krok pierwszy: Wstępne oczyszczenie Wstąpmy najpierw do specjalnej komory balsamowania, zwanej ibu. Ciało faraona, jego małżonki lub jakiegoś dostojnika jest najpierw myte w wodzie świętego Nilu, a potem wciera się w nie wonne palmowe wino.

Krok drugi: Wyjęcie organów Z martwego ciała balsamiści wyciągają wszystkie ważne ograny. Poza sercem. To pozostanie na swoim miejscu, ponieważ dla Egipcjan stanowi centrum inteligencji i odczuwania. Często nakłada się na nie ochronny amulet w kształcie skarabeusza. Po lewej stronie ciała skalpelem z obsydianowym ostrzem wycina się otwór, przez który odpowiednimi narzędziami wyciąga się płuca, wątrobę, nerki i żołądek. Mózg jest starannie wyciągany przez dziurki od nosa. Organy wędrują wraz ze zmarłym na tamten świat w specjalnych naczyniach zwanych – kanopami.

Krok trzeci: Pokrycie solą Pozbawione organów, wyczyszczone i osuszone ciało napełnia się teraz naturalną solą. Dodaje się także piasek, liście, płótno i inne materiały, które na nowo wypełnią ziemską powłokę zmarłego. Następnie ciało pokrywa się solą. W ciągu kilku dni sól absorbuje wszelką wilgoć, ciało się marszczy, a skóra ciemnieje.

Krok czwarty: Długi spoczynek Zasolone ciało trzeba pozostawić na około 40 dni do odpoczynku. Balsamiści poświęcają ten czas nauce lub innemu „zleceniu”.

UU Teatr grozy i nadziei w sycylijskiej Catacomba dei Cappuccini – kapucyńscy mnisi konserwowali ciała swych braci, a następnie tworzyli z nich podziemny szpaler

Ka˝dy, kto odwa˝y si´ wejÊç do Êwi´tego grobowca i zak∏óciç wieczny odpoczynek mumii, musi liczyç si´ ze skutkami dzia∏ania klàtwy – tego typu ostrze˝enia w formie inskrypcji stanowi∏y swego rodzaju system zabezpieczajàcy, którym kap∏ani chronili grobowce przed z∏odziejami. I chocia˝ napisy te w przewa˝ajàcej wi´kszoÊci zatar∏ czas, to tajemnica egipskich grobowców – tych mitycznych okr´tów Êmierci p∏ynàcych na falach tysiàcleci – nadal fascynuje i budzi pewien niepokój.

Krok piąty: W wonnej kąpieli Ciało przenosi się z ibu do specjalnej komory zwanej wabet, w której znów się je osusza i ociera. Po mniej więcej godzinnym zabiegu zanurza się ciało w regeneracyjnej wonnej kąpieli z wody Nilu, ziół, olejów i specjalnych korzeni, aby było jak najbardziej elastyczne. Przez odbyt wstrzykuje się trochę oleju cedrowego.

Krok szósty: Staranne zawijanie

Klątwa wyjaśniona naukowo Nic zatem dziwnego, ˝e odkrywanie egipskich mumii odbywa∏o si´ w niezwyk∏ej aurze, jakby pochodzàcej wprost ze staro˝ytnego Egiptu. Cz∏onFOTO: GROOVERPEDRO

d ucznia balsamistów do mistrza tego rzemiosła prowadziła długa ścieżka nauki i praktyki. Przywilej zostania balsamistą mieli tylko wolni Egipcjanie, bo była to praca niezwykle ważna i delikatna, wymagająca staranności, uwagi i wiedzy. Balsamowanie miało 7 podstawowych kroków. Cały proces trwał 70 dni.

Ostatecznie przychodzi czas na zawijanie w bandaże. Lniane pasy płóciennej tkaniny owija się w kilku warstwach, aby zakryć każdy kawałeczek ciała. Między warstwy wkłada się również substancje, które utrzymają martwe ciało w suchości i zapobiegną aktywności mikrobów. Balsamiści używają do tego oleju cedrowego, wina palmowego, żywicy, miry i innych składników. Na głowę nakłada się zdobną maskę pogrzebową. UU Jedna z trzech południowoamerykańskich mumii, znalezionych w pobliżu argentyńskiego górskiego miasta Salta

Krok siódmy: W kierunku na tamten świat Tak zabalsamowane ciało wkłada się do kamiennego sarkofagu, a ten składa się w odpowiednim grobowcu. Balsamiści natychmiast opuszczają grobowiec, ponieważ ostatnie rytuały należą do kapłanów. Wielki kapłan w masce boga Anubisa specjalnym hakiem otwiera usta martwego, ponieważ mumia będzie musiała oddychać, mówić, jeść i pić. Sarkofag umieszcza się równolegle do tylnej ściany grobowca, a wokół niego składa się jedzenie, naczynia, broń, klejnoty, królewskie insygnia, aby na koniec grób zapieczętować.ÍÍ

FOTO: U FOTO 21

ILUSTRACJA: LANTHANHLE.COM

34_37_EX1_MUMIFIKACE.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

AMULETY DO ZAŚWIATÓW o grobów lub bezpośrednio do sarkofagów wkładano ochronne amulety. Prym wiodły przede wszystkim cztery typy tych świętych przedmiotów.

Dżed przedstawiał słup stabilności i trwania życia, symbol niekończącego się koła, odnowienia i regeneracji. Tyet obrazował boginię Izydę, jedną z patronek zaświatów, matkę boga niebios, słońca i światła Horusa i żonę Ozyrysa, zwycięzcy śmierci i jednego

z władców świata pozagrobowego. Ten amulet ochraniał ciało. Anch był hieroglificznym znakiem klucza do życia i symbolem życiodajnego Nilu. Plumet zapewniał w życiu pośmiertnym równowagę między cielesnością a duchowością zmarłego. I

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 35

34_37_EX1_MUMIFIKACE.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

17.9.2014

15:08

Page 36

Od 21 maja do 25 czerwca 1994 r. w Baltimore w USA zespó∏ ekspertów pod jego kierownictwem przeprowadzi∏ pierwszà po 2000 lat sztucznà mumifikacj´. U˝yto replik prastarych narz´dzi i instrumentów, setek metrów egipskich lnianych tkanin, 300 kg natronu (naturalnego w´glanu sodu) i innych sk∏adników, jak dawniej. Mumi´ nazwano ze staroegipska Mumab. W ten sposób poznano t´ pradawnà technik´. Ale dlaczego w∏aÊciwie staro˝ytni Egipcjanie tak dok∏adnie mumifikowali cia∏a?

KOMUNISTYCZNI „FARAONOWIE” omunistyczne reżimy XX wieku potrzebowały, by ich przywódcy byli „wiecznie żywi”. Inaczej niż w przypadku starożytnych mumii, cel zachowania zwłok był tu jak najbardziej doczesny.

Pierwszy był Włodzimierz Lenin. Po jego śmierci 24 stycznia 1924 r. jego zwłoki poddano najpierw wstępnemu, polegającemu na wypełnieniu arterii środkiem konserwującym, a potem permanentnemu zabal-

samowaniu. Tak jak egipskim faraonom, usunięto mu organy wewnętrzne, które umieszczono w formalinie. Wyjęto także mózg. Ciało zakonserwowano, wprowadzając do układu krwionośnego roztwór gliceryny i octanu potasu. Zwłoki Lenina spoczęły w mauzoleum na Placu Czerwonym w Moskwie, gdzie są do dziś. „Współczesna” mumia wymaga jednak ciągłych zabiegów: dwa razy w tygod-

Przez kilka lat obok Lenina leżał też zmumifikowany Stalin, ale jego ciało w końcu pochowano. Swoje mumie i mauzolea otrzymali też po śmierci przywódcy wschodnich reżimów: Ho Chi Minh w Wietnamie, Mao Zedong w Chinach i Kim Ir-Sen w Korei Północnej. I

Kluczowe pojęcia: ba i ka Niezachwiana wiara w ˝ycie poÊmiertne w staro˝ytnym Egipcie opiera∏a si´ na dwóch zasadniczych poj´ciach. Ba by∏ to najwa˝niejszy element ludzkiej osobowoÊci i podstawowy, charakterystyczny pierwiastek zmar∏ego, który na Êcianach grobowców jest obrazowany w formie ptaka z ludzkà g∏owà. Przy tym znaku mo˝na znaleêç si∏´ ˝ycia ka, która przebywa w ˝ywym ciele, po Êmierci na chwil´ je opuszcza, by powróciç do niego ju˝ na tamtym Êwiecie. Zachowa∏y si´ te˝ w tzw. Egipskiej ksi´dze umar∏ych, zbiorze hieroglificznych tekstów i rysunków, które opisujà w´drówk´ duszy po zaÊwiatach. Spisywano jà dla wielu mo˝nych Egipcjan, a jedna z najlepiej zachowanych kopii to Papirus pisarza Ani – ten literacki klej-

i teraz mÊci si´ na ˝ywych i martwych. Ponowne badanie, wykonane nowoczesnà metodà tomografii komputerowej w 2005 r., nie wykaza∏o jednak Êladów ran powsta∏ych w wyniku przemocy. Przypuszcza si´, ˝e fragmenty koÊci pochodzà z wypadku, który mia∏ miejsce przy samym procesie mumifikacji. Naukowcy zawsze zresztà bardziej interesowali si´ technikà balsamowania ni˝ historiami o klàtwach, ciekawymi jako element wierzeƒ i kultury staro˝ytnego Egiptu. Tymczasem dzi´ki

FOTO: MASSEIANA.ORG

FOTO: DOCSTOC.COM

kowie ekspedycji brytyjskiego archeologa Howarda Cartera (1874–1939) ze strachem w g∏osie opisywali, jak „detekcyjnego” kanarka Cartera po∏kn´∏a kobra i jak odkrycie sarkofagu faraona Tutanchamona w Dolinie Królów w 1922 r. wywo∏a∏o fal´ niewyjaÊnionych zjawisk. Czy klàtwa naprawd´ istnia∏a? Wielu by∏o sk∏onnych w to uwierzyç, nie mo˝na by∏o bowiem zaprzeczyç faktowi, i˝ w ciàgu kolejnych 7 lat zmar∏o wszystkich 10 cz∏onków zespo∏u Cartera. Klàtwa jako wyjaÊnienie nasuwa∏a si´

niu czyszczona jest z pleśni, a co półtora roku poddawana kąpieli w specjalnym roztworze octanu potasu, wody destylowanej, gliceryny, alkoholu i chininy.

UU Zwój zwany Papirusem pisarza Ani jest najlepiej zachowanym egzemplarzem staroegipskiej Księgi umarłych. Zawiera teksty żałobne, procedury pogrzebowe i ceremoniał. Odkryto go w 1888 r.

sama, ale niemiecki mikrobiolog Gotthard Kramer z Uniwersytetu w Lipsku rozwia∏ wszelkie fantazje na ten temat i ucieszy∏ poszukiwaczy sensacji. WyjaÊni∏ spraw´ naukowo. Królewskie mumie w Egipcie by∏y chowane z zapasami jedzenia i napojów. Gnijàce w grobowcu potrawy z czasem zaczyna∏y si´ psuç, produkowaç i uwalniaç szkodliwe zarodniki pleÊni. Kiedy z∏odzieje lub archeolodzy otwierali grobowce, niebezpieczne zarodniki dostawa∏y si´ do organizmu drogami oddechowymi. Kramer wykaza∏, ˝e niektóre z tych mikroorganizmów mogà wywo∏ywaç powa˝ne choroby, a ostatecznie prowadziç do Êmierci. Jak si´ okaza∏o, zarodniki by∏y obecne we wszystkich 40 mumiach, które Niemiec analizowa∏ w 1999 roku. JeÊli te organizmy dostanà si´ do cia∏a przez Êluzówk´ nosa, ust lub oczu, mogà w najgorszym wypadku uszkodziç któryÊ z wa˝nych organów w organizmie – brzmia∏o wyjaÊnienie.

Ciało z plastiku Kiedy w 1968 r. antropolodzy wykonali rentgen mumii Tutanchamona, odkryli w jego czaszce kilka od∏amków koÊci. Wkrótce pojawi∏y si´ pog∏oski, ˝e faraon móg∏ zostaç zamordowany

36 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

balsamowaniu nawet po tysiàcach lat mo˝na badaç zachowane cia∏a w∏adców staro˝ytnego Egiptu. W latach 70. XX wieku pojawi∏a si´ technika tzw. plastynacji, b´dàca nowoczesnà, udoskonalonà formà staro˝ytnej mumifikacji. W tym skomplikowanym procesie tkanka jest zast´powana polimerami, a w ten sposób cia∏o otrzymuje wszystkie cechy charakterystyczne dla plastikowej materii: jest wytrzyma∏e, trwa∏e, gi´tkie i nie wydaje nieprzyjemnego organicznego zapachu, poniewa˝ nie gnije. Za pomocà plastynacji mo˝na zachowaç cia∏o lub jego cz´Êci do celów naukowych i badaƒ anatomicznych, w ten sposób „mumifikowane” cia∏a stajà si´ te˝ obiektami sztuki.

Odrodzenie martwych tradycji Amerykaƒski egiptolog i paleopatolog Bob Brier (ur. 1943) w 1994 r. podjà∏ si´ próby przeprowadzenie mumifikacji metodà niemal identycznà, jak te stosowane przez staro˝ytnych Egipcjan. Jego wnioski by∏y fascynujàce, stwierdzi∏ mi´dzy innymi, ˝e to w∏aÊnie umiej´tnoÊci dawnych balsamistów, a nie tysiàce lat sp´dzone w zapiecz´towanej trumnie, zapewni∏y mumiom specyficzny wyglàd.

UU Rzemiosło mumifikacji mogli wykonywać jedynie wolni Egipcjanie

not przesz∏oÊci i êród∏o wiedzy o wierze dawnych mieszkaƒców Egiptu znajduje si´ w Muzeum Brytyjskim w Londynie.

Święta szóstka Staro˝ytni Egipcjanie wierzyli, ˝e ludzki byt tworzy szeÊç podstawowych aspektów: cia∏o doczesne, jego cieƒ, imi´, dusza (ka), osobowoÊç (ba) i nieÊmiertelnoÊç (ach). Ka˝dy z tych elementów odgrywa kluczowà rol´ w tworzeniu indywidualnoÊci. Ka˝dy jest te˝ w równej mierze niezastàpiony, a razem tworzà ca∏oÊç, potrzebnà do odrodzenia po Êmierci. Na wiecznà nieÊmiertelnoÊç, ach, wszystkie te pierwiastki cz∏owiek otrzymuje przy narodzinach. Cieƒ jest zawsze obecny, ˝aden cz∏o-

FOTO: WIKIPEDIA.ORG I MAPHOPPERS.COM

HISTORIA I LEGENDY

17.9.2014

15:08

Page 37

UU Staroegipskie mumie spoczywały w kamiennych sarkofagach w bogatych grobowcach z przedmiotami, które miały im ułatwić przejście do boskiej wieczności

FOTO: JANICE HANEY CARR

FOTO: LORI VAN BUREN

34_37_EX1_MUMIFIKACE.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

UU Zamiast klątwy, zabójcze okazały się zarodniki, które przez lata nagromadziły się w grobowych katakumbach

FOTO: PROJETROSETTE.INFO

wiek nie mo˝e istnieç bez cienia, tak jak cieƒ nie istnieje bez cz∏owieka. W dokumentach czy hieroglificznych freskach cieƒ by∏ przedstawiany w formie czarnej, ma∏ej ludzkiej figurki. Imi´ by∏o nadawane przy narodzinach i b´dzie trwa∏o do chwili, kiedy b´dzie wypowiadane. By∏o Êwi´te i zawsze magicznie oprawione w dekoracyjnà, owalnà ramk´, która chroni∏a je na wieki.

KANOPY – WALIZKI Z ORGANAMI minowały trzy: pawian Hapi strzegł płuc, szakal Daumutef żołądka, a sokół Kebehsenuf jelit.

pecjalne naczynia, zwane kanopami, pełniły rolę strażników i przenośników organów na tamten świat. Były to kamienne lub drewniane dzbany, które różniły się typem wystruganych lub wykutych głów-pokryw oraz rolą, jaką pełniły.

Pokrywy miały cztery rodzaje, jedna z nich była ludzka, trzy zwierzęce. Wszystkie cztery reprezentowały jednak synów boga światła

Horusa. Ludzka głowa obrazowała zwykle boga Imseta, który strzegł wątroby. Wśród zwierzęcych głów do-

Tak jak zmieniały się techniki mumifikacji i obyczaje w Egipcie, tak różnie postępowano z organami. Gdy nie układano ich w kanopach, po wysuszeniu wracały do ciała. W tym przypadku w zaświaty wraz z ciałem „wysyłano” puste kanopy, jako symbol jego ochrony. I

Droga do zaświatów Duch (albo dusza) ka by∏ w∏aÊciwie cz´Êcià fizycznej strony cz∏owieka i powstawa∏ w tej samej chwili co cia∏o. Tego powiàzania fizycznej i duchowej strony cz∏owieka strzeg∏ Chnum, bóg z baranià g∏owà. Ka istnia∏o w Êwiecie materialnym, ale nawet po Êmierci cia∏a nie traci∏o nic ze swych naturalnych, przyrodzonych potrzeb – musia∏o jeÊç i piç. Dlatego do grobowców przynoszono jedzenie, napoje i rozmaite przedmioty codziennego u˝ytku. Równie˝ ba, osobowoÊç zmar∏ego, mog∏a poruszaç si´ mi´dzy granicà fizycznej egzystencji a zaÊwiatami. Potrafi∏a te˝ przyjàç ró˝ne formy. Ostatecznie pozostawa∏ pierwiastek nieÊmiertelnoÊci ach, który w zaÊwiatach ∏àczy∏ si´ z bóstwami i ˝y∏ wiecznie i niezmiennie. Ach by∏o stwarzane sztucznie po fizycznej Êmierci poprzez zastosowanie odpowiednich tekstów pogrzebowych, zamówionych u kap∏anów podczas finalnych rytua∏ów nad mumifikowanym cia∏em w grobowcu. W chwili, gdy wzbudzano ach, zmar∏y w zaÊwiatach przebudza∏ si´ i drugi raz ju˝ nie móg∏ umrzeç. Do pomyÊlnego odrodzenia konieczne by∏o jednak nienaruszone cia∏o ze starannie zachowanymi organami. ÍÍ

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 37

38_39_EX1_PRODLZIVOT.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:35

Page 38

HISTORIA I LEGENDY Tylko w ostatnim stuleciu ludzkie życie w średniej globalnej wydłużyło się o ponad 20 lat. Gdybyśmy zajrzeli jeszcze głębiej w przeszłość, okazałoby się,

Sen o długowieczności

Nasze życie wciąż się wydłuża! że długość życia człowieka stale rośnie. Mimo to, dziś na świecie panuje pod tym względem duże zróżnicowanie. Istnieją narody, których średnia wieku jest wyjątkowo wysoka, ale są też takie, u których średnia długości życia jest niska jak w średniowieczu. a d∏ugowiecznoÊç wp∏ywa wiele czynników, zarówno wewn´trznych, jak i zewn´trznych. Nie sposób kontrolowaç wszystkich, d∏ugowiecznoÊci nie mo˝na sobie zatem zapewniç, ale niezaprzeczalnie zjawisko to istnieje i mo˝na cz´Êciowo je wspomóc. Majàc ÊwiadomoÊç, ˝e podwy˝szenie si´ Êredniej d∏ugoÊci ˝ycia to powolny proces, który nigdy dotàd nie nast´powa∏ nagle. Najstarszym żywym organizmem na Ziemi jest egzemplarz sosny z gatunku długowiecznych (Pinus longaeva). Wiek tej pięknej staruszki, która rośnie w Górach Białych na południu Kalifornii w USA, dendrolodzy określili na 4845 lat, a zatem zaczęła rosnąć około 2830 roku p.n.e., kiedy jeszcze nie istniało Stonehenge ani egipskie piramidy w Gizie. Według specjalistów drzewa te mogą dożyć nawet 10 000 lat. Naukowcy nazywają je matuzalemami, odnosząc się do postaci biblijnego Matuzalema, który według legend dożył 969 lat.

FOTO: TREEINPOT.COM

38 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

FOTO: WIKIPEDIA.ORG

Szyfr długości życia Ârednia d∏ugoÊç ˝ycia ludzi roÊnie, pomimo coraz cz´stszych chorób cywilizacyjnych i degradacji przyrody. Dzieje si´ tak nie tylko ze wzgl´du na niezwyk∏y post´p medycyny na przestrzeni ostatniego pó∏wiecza – o swojà d∏ugowiecznoÊç sam cz∏owiek zaczà∏ dbaç bardziej Êwiadomie. Proble-

ajwyższego wieku dożywają Japończycy. Mężczyźni żyją średnio 83 lata, a kobiety przeciętnie aż 88. U nas jest to dziś 72 lata w przypadku mężczyzn i 80 dla kobiet, co plasuje nas na 46 miejscu na świecie (wedle danych WHO).

matyka starzenia si´ zaumrze na zawa∏ serca cz´∏a byç badanym i dysw wieku 68 lat, a drugi jakutowanym tematem. ko osiemdziesi´ciolatek Choç d∏ugoÊç ˝ycia jeszcze gra w golfa? u ka˝dego z nas jest kwestià indywidualnà Kiedy wiek się Najniższą średnią długość życia mają i wcià˝ jeszcze nieodzatrzymuje Afrykańczycy. Na terenach Afryki tropigadnionà, to nasza Wykazano, ˝e osoba kalnej jest to zaledwie około 50 lat ÊwiadomoÊç tego, co na w Êrednim wieku majàżycia. W Demokratycznej Republice nià wp∏ywa, a zatem ca zdrowe serce mo˝e Konga, Republice Środkowej Afryki zasad zdrowego stylu ˝yç Êrednio 14 lat d∏u˝ej i Sierra Leone ludzie dożywają średnio ˝ycia i ˝ywienia jest ni˝ cz∏owiek, u którego mniej niż 50 lat. I nieporównywalnie zdiagnozowano przywi´ksza ni˝ dekady temu. najmniej dwie oznaki chorób kardiologicznych Dlaczego jednak spoÊród dwóch braci, którzy ma- albo którego organizm jest wystawiany na czynjà zbli˝one geny, dyspozycje biologiczne i wyniki temu sprzyjajàce. Potwierdzono równie˝, ˝e chowywali si´ w takim samym Êrodowisku, jeden rybie t∏uszcze znacznie redukujà ryzyko wystàpienia udaru, chocia˝ poszczególne sk∏adniki Najstarszy płaz t∏uszczu ryb osobno nie dajà takiego efektu. świata osiągnął Ponadto stwierdzono, i˝ wysoki poziom witapiękny wiek 185 lat miny D w osoczu dzia∏a jak tarcza przeciw no– był nim hodowany wotworowi jelit i dróg moczowych. w domu żółw Tu'i Malila, którego Tyle najnowsze badania. Tymczasem na d∏ukapitan James Cook ofiarował rodzinie goÊç ˝ycia wp∏yw ma szereg czynników, wÊród królewskiej na wyspie Tonga. Zwierzę których stan zdrowia jest tylko jednym z wielu. należało do gatunku żółwi promienistych. Trzeba wziàç pod uwag´ równie˝ ˝ywienie, tryb FOTO: TOMOHITO OKADA

Wydaje si´ jednak, ˝e dla dzisiejszego Êwiata nic nie jest niemo˝liwe i skokowe podwy˝szenie Êredniej wieku mo˝e czekaç naszych potomków w bliskiej lub dalszej przysz∏oÊci – to jednak inny temat. Obecnie musimy zadowoliç si´ faktem, ˝e istnieje procentowo wy˝sze prawdopodobieƒstwo do˝ycia wieku emerytalnego. Gejzer wiecznej m∏odoÊci wcià˝ jest poza zasi´giem naszych staraƒ. Chocia˝…

NARODY STARCÓW I „MŁODZIENIASZKÓW”

Najstarszy człowiek w historii? Oficjalnie dane wskazują na Francuzkę Jeanne Calment (1875–1997). W chwili śmierci miała 122 lata i 164 dni. Jako jedyna w historii tak bardzo zbliżyła się do granicy maksymalnej naturalnej długości ludzkiego życia, którą naukowcy określili na 125 lat.

19.9.2014

10:35

Page 39

FOTO: EYE OF SCIENCE

FOTO: NEALIRC.ORG

38_39_EX1_PRODLZIVOT.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

UU Niezniszczalne niesporczaki żyją na lodowcach i pustyniach. Potrafią przeżyć w ekstremalnych warunkach – wyłączają swój metabolizm i czekają na „lepsze czasy”

mórek zarodkowych przeprowadzi proces dzielenia oko∏o 40–60 razy. Nast´pnie komórki wst´pujà w faz´ „emerytalnà”. Wnioski Hayflicka zdetronizowa∏y obowiàzujàcà wczeÊniej koncepcj´ francuskiego chirurga Alexisa Carrela (1873–1944), g∏oszàcà, ˝e ko-

Gatunek głębinnego czerwia Amellibrachia luymesi dożywa 280 lat.

Dlaczego „maszyna przestaje działać”? Dla d∏ugoÊci ˝ycia ludzkiego istniejà pewne granice i limity, które wspó∏czesna nauka potrafi w dalszej perspektywie przesuwaç. Owe grani-

Czy biowieczność istnieje? Czy istnieje zatem typ biologicznej nieÊmiertelnoÊci, albo chocia˝by odpornoÊci, którà naukowcy mogliby „wstrzyknàç” cz∏owiekowi? Przyk∏ady istniejà – wystarczy rozejrzeç si´ wokó∏ siebie. Ma∏e, prymitywne bezkr´gowce, niesporczaki, których wielkoÊç nie przekracza 1 mm, uchodzà za najodporniejsze twory na planecie. W niekorzystnych warunkach (ekstremalna susza, ch∏ód czy wysokie ciÊnienie, wrzàtek, ciek∏y hel, Êrodowisko beztlenowe, pró˝nia, promieniowanie itd.) potrafià przejÊç w stan nazywany kryptobiozà, w którym po prostu wstrzymujà swój metabolizm.

UU Telomery to końcowe części naszych chromosomów – jakby knot świeczki naszego życia

Wiek najstarszego ssaka – przedstawiciela wieloryba grenlandzkiego (Balaena mysticetus) – naukowcy szacują na 225 lat.

FOTO: SPTIMES.RU

∏o 30 tys. lat temu), móg∏ do˝yç maksymalnie 33 lat. JeÊli pierwsze 15 lat prze˝y∏ w zdrowiu, jego szanse na d∏ugi ˝ywot znacznie by wzros∏y – móg∏by osiàgnàç wiek nawet 50 lat. Co ciekawe, dane te nie zmieni∏y si´ potem przez dziesiàtki tysi´cy lat, bowiem w okresie Cesarstwa Rzymskiego, a nawet Êredniowiecza by∏o wcià˝ podobnie. Epidemie „d˝umy”, które nawiedza∏y Europ´ i Azj´ w póênym Êredniowieczu, dodatkowo obni˝y∏y Êrednià d∏ugoÊç ˝ycia ówczesnych ludzi.

Najstarszy egzemplarz z gatunku oceanicznego małża jadalnego Arctica Islandia, według dostępnych danych, dożył 507 lat – jako absolutnie najstarsze zwierzę wszech czasów.

mórki w pewnych okolicznoÊciach mogà byç nieÊmiertelne. Ciàg∏e skracanie si´ telomerów prowadzi do stanu, w którym dalszy podzia∏ (mitoza) jest niemo˝liwy, a cia∏o starzeje si´ i umiera. Bo kiedy starzejà si´ komórki, starzeje si´ ca∏e cia∏o.

ce sà uwarunkowane biologicznie – jeÊli komórki nie potrafià si´ ju˝ dalej dzieliç i odnawiaç, nast´puje koniec. Nie jest to jednak jedyna i restrykcyjna granica – podzielne i niepodzielne komórki mogà istnieç nawet 123 lata, tyle bowiem wynosi najd∏u˝szy ludzki wiek w historii. Maksymalna liczba podzia∏ów komórkowych, a zatem biologiczna granica ˝ycia to tzw. limit Hayflicka. Koncepcj´ t´ przedstawi∏ w 1961 r. amerykaƒski anatom Leonard Hayflick (ur. 1928). Badania potwierdzi∏y, ˝e koƒcowe czàstki chromosomów, tak zwane telomery, które sà po∏àczone z czàsteczkami DNA, sà po ka˝dym podziale komórkowym coraz krótsze, a˝ ostatecznie dochodzà do momentu krytycznej d∏ugoÊci. Hayflick wykaza∏, ˝e populacja przeci´tnych ko-

Do najstarszych udokumentowanych kręgowców należy 226-letnia rybka Hanako, która przynależy do gatunku karpia koi.

FOTO: DAVIDDARLING.INFO

FOTO: EXPOSEFUN.COM

UU Po co nam długowieczność czy nawet nieśmiertelność bez aktywnej i pogodnej starości?

ILUSTRACJA: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

FOTO: NEALIRC.ORG SEAWATER.NO

FOTO: NAOAA

FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

˝ycia, Êrodowisko, a tak˝e umieralnoÊç w danym kraju, poziom przest´pczoÊci, niebezpieczeƒstwo wojny w paƒstwie, przestrzeƒ ˝yciowà… Antropolodzy twierdzà, ˝e cz∏owiek, który przychodzi∏ na Êwiat w póênym paleolicie (oko-

Najstarszą bakterią był Bacillus permians, którego naukowcy „ożywili” z kryształków chlorku sodu w jaskini w Nowym Meksyku. Przeżył 250 milionów lat.

Za biologicznie nieÊmiertelne uwa˝a si´ równie˝ bakterie, dotyczy to jednak ca∏ych ich kolonii – pojedyncza bakteria jest tak samo Êmiertelna jak cz∏owiek. Co to znaczy? Dwie siostrzane bakterie, które powsta∏y w wyniku podzia∏u jednej bakterii-matki, mogà byç uwa˝ane za dwa oddzielne mikroorganizmy. Sà to po prostu dwie odm∏odzone kopie komórki êród∏owej. ÍÍ

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 39

40_41_EX1_ALCHYM.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

17.9.2014

15:09

Page 40

Nowożytne poszukiwania nieśmiertelności

Eliksir życia, eliksir młodości. To było największe marzenie średniowiecznych i nowożytnych alchemików. Próby stworzenia środka, który zapewniłby długie życie w zdrowiu, a przy okazji szczęście i dostatek, biegną przez historię niczym tajemnicza ścieżka. ednym z bohaterów pierwszego tomu opowieÊci J.K. Rowling o Harrym Potterze jest Nicholas Flamel, twórca tytu∏owego kamienia filozoficznego, którego jako sposobu na prze˝ycie poszukuje Lord Voldemort. Kamieƒ zapewnia swojemu twórcy nieÊmiertelnoÊç, ale Flamel jest ju˝ zm´czony ˝yciem i w koƒcu pozwala zniszczyç tajemniczy specyfik. Tymczasem Nicholas Flamel by∏ postacià historycznà. ˚y∏ we Francji w XIV wieku, by∏ alchemikiem i legenda przypisuje mu, jako pierwszemu na Êwiecie, stworzenie eliksiru m∏odoÊci.

Kamieƒ filozoficzny, który nie tylko zapewnia∏ nieÊmiertelnoÊç, lecz tak˝e za jego pomocà mo˝na by∏o przemieniç jakikolwiek materia∏ w z∏oto, by∏ Êwi´tym Graalem alchemików. Produkcja z∏ota i dawanie wiecznego ˝ycia nie wyczerpywa∏o jego niezwyk∏ych w∏aÊciwoÊci. Kamieƒ

40 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

chorob´, która normalnie trwa miesiàc, w dwanaÊcie dni chorob´, która trwa∏aby rok, a jeszcze d∏u˝sze niemoce leczy w miesiàc. Starcom zaÊ przywraca m∏odoÊç.

Poszukujmy leków Szukanie eliksiru ˝ycia si´ga czasów staro˝ytnego Egiptu. Z tego okresu pochodzà dziesiàtki „niezawodnych” recept, jak zachowaç wiecznà m∏odoÊç. Korzysta∏a z nich mi´dzy innymi Kleopatra, której ulubionym sposobem dbania o zdrowie i urod´ by∏o za˝ywanie kàpieli w oÊlim mleku z dodatkiem miodu. Czy alchemia by∏a naukà? Choç dziÊ postrzegamy jà jako szarlataneri´ i odmawiamy jej wst´pu do historii nauki, z pewnoÊcià mia∏a z nià coÊ wspólnego. Mo˝na jà okreÊliç jako poprzedniczk´ wspó∏czesnych dyscyplin, pomost pomi´dzy magià a wiedzà. Na pytania niegdyÊ przez nià stawiane dziÊ odpowiadajà chemia, fizyka czy medycyna… Przyk∏adem Êwiat∏ego alchemika mo˝e byç Szwajcar Paracelsus (1493–1541), który mia∏ udzia∏ w budowie podstaw nowo˝ytnej medycyny. Nie jest zadaniem alchemii stwarzanie z∏ota lub srebra – pisa∏ w jednym ze swych dokumentów – ale raczej sporzàdzanie leków. Jemu tak˝e, podobnie jak Flamelowi, legenda przypisuje wynalezienie napoju zapewniajàcego wiecznà m∏odoÊç.

Oszuści i poszukujący

filozofów mia∏ byç tak˝e cudownym medykamentem, pozwalajàcym leczyç rozmaite choroby. Francuski alchemik Arnold de Villanova (1245-1310) opisa∏ kamieƒ màdroÊci takimi s∏owami: Leczy wszelkie niemoce, pobudza serce, oczyszcza i uwalnia p∏uca. W ciàgu dnia leczy

W XV w. i póêniej alchemicy dzia∏ali tak˝e u nas, a o tym, ˝e nie by∏a to bynajmniej dziwna dzia∏alnoÊç i alchemicy byli powa˝ani, Êwiadczy fakt, i˝ tacy mistrzowie jak Józef StruÊ, zwany Strutiusem, czy Wojciech Oczko byli nadwornymi lekarzami królów. I choç nie brakowa∏o i przypad-

Średniowieczna alchemia miała wzorować się na archaicznej wiedzy jeszcze z okresu przed

Alchemia

biblijnym potopem. Według wyobrażeń alchemików ówczesna wiedza była o wiele bogatsza niż ta im współczesna. Pozostałości przedpotopowej tajemnej wiedzy miały zachować się w hermetycznej filozofii. Innym źródłem alchemii były też egipskie tradycje misteryjne. egendy przypisują stworzenie alchemii egipskiemu bogu Thotowi, który był uważany za autora 42 ksiąg zawierających wszelką wiedzę oraz tzw. tablicy szmaragdowej. Księgi te miały zostać spalone podczas wielkiego pożaru Biblioteki Aleksandryj-

UU Michał Sędziwój na obrazie Jana Matejki. Krakowski alchemik był świetnie wykształcony. Studiował m.in. w Cambridge, Lipsku i Wittemberdze. Dużo podróżował, także w służbie dyplomatycznej Zygmunta III Wazy. Za swoje zasługi otrzymał od króla tytuł szlachecki

UU W pracowni alchemicznej. Była to poprzedniczka nowożytnych nauk, łącząca dochodzenia naukowe z magią

jako droga w nieznane

Starcom przywraca młodość

FOTO: WIKIPEDIA

ILUSTRACJA: GNU

HISTORIA I LEGENDY

UU Według legend alchemię zapoczątkował egipski bóg Thot

skiej w 390 roku. Tradycja grecka przypisywała z kolei autorstwo ksiąg i tablicy szmaragdowej Hermesowi Trismegistosowi, który miał być królem egipskich Teb. To jednak tylko legendy. Bardziej prawdopodobna jest wersja, że alchemia powstała wraz z metalurgią, a następnie zaczęła się szerzyć w Grecji, a potem w Rzymie. Wraz z upadkiem Cesarstwa Zachodniorzymskiego alchemia, wzbogacona o pierwiastki filozofii hellenistycznych, przedostała się dalej na wschód, gdzie przejęli ją Arabowie. Arabscy alchemicy, oprócz produkcji metali i pielęgnowania myśli filozoficznej, zaczęli się także zajmować przygotowywaniem eliksirów. Pod koniec XII wieku arabska alchemia dotarła przez Hiszpanię do Europy. W Europie nadal się rozwijała, a była wtedy najlepszą metodą poznawania przyrody i rolę ILUSTRACJA: WBL.SK

ków sàdzenia alchemików za oszustwa czy czarodziejstwo, do historii przeszli tacy wykszta∏ceni ludzie jak Micha∏ S´dziwój (1566–1636), lekarz, sekretarz i dyplomata w s∏u˝bie Zygmunta III Wazy (1566–1632). Zainspirowany ideami Paracelsusa, prowadzi∏ prze∏omowe badania medyczne, a jego najwi´kszym osiàgni´ciem by∏o stwierdzenie istnienia „pierwiastka ˝ycia” w powietrzu – tlen odkryto dopiero ponad 150 lat póêniej. W tych czasach sztuka alchemii zacz´∏a byç tak˝e kojarzona z dbaniem o w∏asne zdrowie. Wizja ˝yciodajnego eliksiru m∏odoÊci by∏a dla wielu starszych szlachciców bardzo pociàgajàca, nie mieli zatem oporów, aby „sponsorowaç” swego osobistego alchemika.

17.9.2014

15:09

Page 41

ILUSTRACJA: THE YORCK PROJECT

40_41_EX1_ALCHYM.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

Co ukrywał Kelley? W latach 80. XVI wieku S´dziwój, pracujàcy wówczas u króla na Wawelu, mia∏ okazj´ poznaç przyby∏ych do Polski na zaproszenie innego alchemika, Olbrachta ¸askiego, Anglików Johna Dee (1527–1608) i Edwarda Kelleya (1555–1597). Zw∏aszcza ten drugi jest ciekawà i barwnà postacià w dziejach alchemii. Szybko zyska∏ s∏aw´, niestety niezbyt dobrà – uznany za oszusta, zosta∏ skazany na kar´ obci´cia obojga uszu! Wtedy jednak nie by∏ jeszcze alchemikiem, bowiem zajmowa∏ si´ prawem. Jego wyst´pek polega∏ natomiast na fa∏szowaniu urz´dowych dokumentów. Jako alchemik odnosi∏ podobno wi´ksze sukcesy. Z relacji Êwiadków wynika, ˝e potrafi∏ przygotowaç eliksir ˝ycia i „w zaledwie kwadrans stworzy∏ „s∏onecznà rt´ç”, która mia∏a zawieraç pierwiastek bo˝ej woli”. Wiarygodne informacje na temat rzeczywistych dokonaƒ Kelleya jednak nie istniejà.

zwiàzki mia∏y byç podstawà medykamentów zapewniajàcych wieczne ˝ycie, a zatem panaceum nieÊmiertelnoÊci. JeÊli ktoÊ za˝ywa∏ specyfik zawierajàcy ten wysoce toksyczny pierwiastek z nadzieiejà d∏ugiego ˝ycia, skutek móg∏ byç dok∏adnie odwrotny… Oprócz rt´ci wa˝nà rol´ odgrywa∏o z∏oto i wyciàgi z zió∏. Wynikiem pracy alchemików mia∏o byç ciek∏e z∏oto, ci´˝ka oleista ciecz, która mia∏a byç albo ciemno˝ó∏ta, albo czerwona. Choç zachowa∏y si´ receptury wyrobu tego „uniwersalnego leku”, by∏y, jak na alchemików przysta∏o, zapi-

Receptury alchemików

sywane tajemniczym, zaszyfrowanym pismem, dlatego pozostajà dla nas zagadkà. Wspó∏czesna nauka sk∏ania si´ do opinii, ˝e powsta∏e ciecze by∏y prawdopodobnie ró˝nymi roztworami z∏ota. Choç alchemia nie osiàgn´∏a swojego wielkiego celu, stworzenia kamienia filozoficznego, jej poszukiwania nie posz∏y ca∏kiem na marne – wkrótce zacz´∏y rozwijaç si´ nowoczesne dyscypliny naukowe. ÍÍ

ILUSTRACE: BRIDGEMAN ART LIBRARY

ILUSTRACE: MADSCIENTISTBLOG.CA

Zwróçmy jeszcze na chwil´ uwag´ na „s∏onecznà rt´ç” Kelleya. Bowiem to w∏aÊnie rt´ç i jej

UU Laboratorium alchemiczne pędzla włoskiego malarza Pietra Longhiego

UU Marzeniem alchemików było stworzenie eliksiru życia oraz transmutacji materiałów w złoto. Do tego dążyli, przeprowadzając eksperymenty. I chociaż nie mogli osiągnąć sukcesu, nie wszystkie ich próby poszły na marne

UU Sztuka alchemii powróciła do Europy dzięki arabskim uczonym

tę pełniła aż do XVIII wieku. Nierzadko przyciągała różnych oszustów i szarlatanów, a z wraz z rozwojem poszczególnych dyscyplin wiedzy przyrodniczej w XIX wieku zaczęła być uważana za dyscyplinę pozanaukową.

Jakie było znacznie alchemii? Chociaż dziś patrzymy na alchemików z ironicznym uśmiechem, to ich spuścizna wcale nie jest bez znaczenia. Dała bowiem podstawy chemii i nauczyła ludzi, jak prowadzić eksperymenty.

Pozytywiści zapewne by się z tym nie zgodzili, ale była momentem w historii, kiedy poznanie połączyło się z duchem przyrody. Dlatego nie można jej nazwać tylko i wyłącznie ślepą uliczką na drodze rozwoju wiedzy. ÍÍ

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 41

42_44_EX1_POTENTAT.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:36

Page 42

HISTORIA I LEGENDY

Jogurt, seks

i transfuzja życie dyktatorom Władza to potężna siła. Nawet ten, kto uważa, że nie ulegnie jej pokusie, ostatecznie może zachowywać się jak pełen pychy dyktator. Nawet demokratycznie wybranym przedstawicielom narodu władza uderza do głowy. Wiemy z historii jakie mogą być tego konsekwencje. Ten, komu się wydaje, że ma nieograniczoną władzę, pragnie więcej: bogactwa, a wreszcie nieśmiertelności…

ZSRR by∏a umacniana terrorem i strachem, choç jednoczeÊnie przy pomocy propagandy i tworzenia kultu swej osoby zyska∏ miejsce w sercach wielu zwyk∏ych Rosjan. Nie tylko zresztà mieszkaƒcy Rosji byli oczarowani Stalinem, tak˝e zachodni dziennikarze, a nawet politycy nie kryli swojego podziwu. Nie wiedzieli, co tak naprawd´ dzieje si´ w sowieckich ∏agrach, czy o paktach mi´dzy Stalinem a Hitlerem. Sam Stalin by∏ jednak pe∏en l´ku i obaw. Ba∏ si´ spisków, choroby i Êmierci. Doktor Steven N. Austad w swojej ksià˝ce Why we age (pol. Dlaczego si´ starzejemy) ana-

ieÊmiertelnoÊç lub eliksir m∏odoÊci by∏ obiektem pragnieƒ wielu w∏adców w historii. DziÊ dà˝enie do zachowania m∏odoÊci przybiera inne formy ni˝ w przesz∏oÊci – politycy poddajà si´ zabiegom chirurgii plastycznej, liczàc, ˝e odm∏odzona twarz pomo˝e im zyskaç wi´ksze poparcie wyborców. Nadal sà jednak naukowcy, którzy, niczym dawni alchemicy, pozostajà na us∏ugach przywódców niektórych paƒstw, starajàc si´, by ci zbyt szybko nie opuÊcili tego Êwiata…

Strach przed śmiercią UU W latach 80. zmarło trzech przedstawicieli ZSRR: Breżniew (1982), Andropow (1984) i Czernienko (1985), chociaż KGB naciskał na lekarzy, aby zapewnili im nieśmiertelność FOTO: BUSINESSINSIDER.COM

ILUSTRACJA: GFDL

W 1939 r. Józef Stalin (1878–1953) by∏ u szczytu swej politycznej kariery. Jego w∏adza wewnàtrz

lizuje przypadki ludzi, którzy rzekomo do˝yli niezwykle póênego wieku, i jak si´ okazuje – odkrywa w nich oszustwa. WÊród opisywanych historii jest tak˝e mit z okresu stalinowskiego, o tym, ˝e mieszkaƒcy Kaukazu do˝ywali nawet 200 lat. Stalin sam bardzo chcia∏ w to wierzyç.

Drogi całej ludzkości

UU Stalin nie ufał lekarzom, bał się ich spisku

42 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

UU Długowieczność mieszkańców Kaukazu była dla Stalina nadzieją

We wspomnianym 1939 roku uwag´ Stalina zwróci∏a m∏oda radiolog Lidia Timaszuk. Og∏osi∏a ona konkurs, którego celem mia∏o byç stworzenie Êrodka przed∏u˝ajàcego ˝ycie „wielkiego wodza”. Towarzysz Stalin jest tak drogi ZSRR, jak i ca∏ej ludzkoÊci – pisa∏a pochlebczo Timaszuk w swoim artykule. Póêniej zwerbowa∏a jà tajna policja, a w latach pi´çdziesiàtych donosi∏a na lekarzy, którzy wed∏ug spiskowego scenariusza Stalina mieli czyhaç na jego ˝ycie. Choç konkurs nie przyniós∏ oczekiwanych rezultatów, nie oznacza∏o to, ˝e Stalin tak ∏atwo zapomnia∏ o pomyÊle ambitnej lekarki. Temat

FOTO: WORDPRESS.COM, U FOTO 21 I TERMOMETROPOLITICO.IT

FOTO: KEVINMD.COM

Jak przedłużyć

STALIN: DLA SIEBIE ŻYCIE, DLA RODZINY ŚMIERĆ rat pierwszej żony Stalina Jekateriny Siemionowny Swanidze, stary bolszewik Aleksander Siemionowicz Swanidze, został zaaresztowany w 1937 r. i stracony pięć lat później. Przed egzekucją poinformowano go, że jeśli poprosi Stalina o odpuszczenie winy, ten okaże mu łaskę. – O jakie odpuszczenie mam prosić? Przecież nie popełniłem żadnego występku – odpowiedział Swanidze, po czym został zastrzelony. Kiedy Stalin się o tym dowiedział, podobno uśmiechnął się i powiedział: – Patrzcie, jaki był pyszny. Zmarł, a o odpuszczenie nie poprosił.

10:36

Page 43

przed∏u˝enia ˝ycia interesowa∏ go nadal. Póêniej do∏àczy∏y do tego stany paranoidalne, podczas których wydawa∏o mu si´, ˝e chcà go zabiç spiskowcy z najbli˝szego otoczenia. Skutkowa∏o to dziwacznymi rozkazami: np. gdy Stalin by∏ w podró˝y, wzd∏u˝ drogi, w odst´pach 100 m musia∏a staç stra˝. Zas∏ony w oknach pomieszczeƒ, w których przebywa∏, nie mog∏y si´gaç pod∏ogi, aby nie móg∏ si´ za nimi ukryç ewentualny zamachowiec. Informacje o stanie jego zdrowia by∏y trzymane w tajemnicy przed spo∏eczeƒstwem, tak ˝e w 1953 r. wiadomoÊç o Êmierci przywódcy by∏a dla Rosjan szokiem. Stalin ostatecznie nie doczeka∏ si´ nieÊmiertelnoÊci, choçby w formie zabalsamowanego cia∏a, tak jak jego poprzednik, Lenin. Jego zabalsamowane zw∏oki spoczywa∏y w mauzoleum tylko przez kilka lat.

Marne wysiłki Sztuczne przed∏u˝anie ˝ycia radzieckich przy-

UU Czy tajemniczy jogurt przedłuży życie kazachskiemu dyktatorowi Nazarbajewowi? FOTO: HISTRODAMUS.EE

W tym samym roku w jednym z kazachskich obozów pracy zmarła żona Swanidze, Maria Anisimowna. Ich syn został zamknięty w kryminale między najgorszymi przestępcami, a na wolność wyszedł dopiero w 1956 r., kiedy Stalin nie żył już od 3 lat.

19.9.2014

FOTO: AZCOOKBOOK.COM I IHSAN SERIN

42_44_EX1_POTENTAT.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

Siostra pierwszej żony Stalina, Mariko, została aresztowana w 1937 r. i jeszcze tego samego roku umarła w więzieniu. Annę Siergiejewnę Alliłujewę, siostrę drugiej żony Stalina Nadieżdy, NKWD zamknęło w więzieniu w 1948 r. Anna została skazana na 10 lat katorżniczej pracy, ale jej „karę” zamieniono na karcer. Po śmierci Stalina została wypuszczona. Jej mąż, Stanisław Francewicz Redens, został stracony w 1938 r. Paweł Alliłujew, brat Nadieżdy, był prześladowany. Stalin przestał z nim utrzymywać kontakty, po czym Paweł nagle zmarł w 1937 r. w wieku 44 lat. Jego żona, Jewgenija Aleksandrowna Alliłujewa, została aresztowana w 1947 r. i skazana na 10 lat więzienia. Na wolność wyszła w roku 1954. – Wujaszek nas w końcu wypuścił – powiedziała wtedy, bo nic nie wiedziała o tym, że Stalin od roku już nie żył. Córka Pawła i Jewgenii, Kira Pawłowna, została aresztowana w 1948 r., a wolności doczekała się również po śmierci Stalina. I

UU Józef Stalin zmarł w marcu 1953 roku na udar mózgu

wódców nie skoƒczy∏o si´ na Stalinie. Dla sowieckich w∏adz sytuacja kryzysowa nasta∏a wraz z poczàtkiem lat 80. ubieg∏ego wieku, kiedy w krótkim czasie zmar∏o po sobie trzech Pierwszych Sekretarzy KPZR – Bre˝niew, Andropow i Czernienko. Rosyjski kardiolog Czazow wspomina∏ póêniej, ˝e KGB naciska∏ na lekarzy, aby zapewnili przywódcom nieÊmiertelnoÊç. Ca∏a trójka radzieckich sekretarzy pod koniec ˝ycia cierpia∏a na powa˝ne choroby. Na przyk∏ad Konstantyn Czernienko (1911–1985) chorowa∏ na p∏uca oraz na serce. Nawet gdyby radzieccy lekarze dwoili si´ i troili, nie mogli zapobiec jego Êmierci. KGB i konserwatywna cz´Êç komunistów w∏aÊnie wÊród lekarzy poszukiwali winnych, jednak nast´pny przywódca Partii, Michai∏ Gorbaczow, zapobieg∏ temu polowaniu na czarownice.

Tajemniczy jogurt z Kazachstanu Zwiàzek Radziecki rozpad∏ si´ w 1991 r., a na jego gruzach powstawa∏y mniej i bardziej de-

mokratyczne paƒstwa postsowieckie. W niektórych do w∏adzy doszli nowi, tym razem lokalni dyktatorzy. Przyk∏adem takiego paƒstwa jest Kazachstan, w którym od 20 lat twardà r´kà rzàdzi Nursultan Nazarbajew. Tam tak˝e naukowcy pracujà nad przed∏u˝eniem dyktatorowi ˝ycia. I podobno odnoszà sukcesy! Badacze z Uniwersytetu Nazarbajewa w stolicy paƒstwa, Astanie, og∏osili, ˝e stworzyli napój jogurtowy, który ma w∏aÊciwoÊci eliksiru m∏odoÊci. Napój nazywa si´ nar i ma przed∏u˝aç ludziom ˝ycie… Jak si´ to dzieje? Przede wszystkim jogurt poprawia trawienie. O podobnych w∏aÊciwoÊciach swoich produktów zapewniajà firmy mleczarskie na ca∏ym Êwiecie, czy˝by to zatem jogurt z ˝ywymi kulturami bakterii by∏ eliksirem m∏odoÊci?

Dziewice w łożu tyrana Obok Hitlera i Stalina, do grona najwi´kszych zbrodniarzy w historii zalicza si´ chiƒskiego komunist´ Mao Zedonga. Szacuje si´, ˝e liczba ofiar jego re˝imu to od 30 do 70 mln ludzi. „Wielki

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 43

42_44_EX1_POTENTAT.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:36

Page 44

FOTO: PIUS B. LEE I BIOGRAFIEONLINE.IT

HISTORIA I LEGENDY tator rozkaza∏ naukowcom, aby znaleêli sposób przed∏u˝enia jego ˝ycia do 120 lat. Eksperci przebadali ponad 2000 roÊlin, stosowanych w medycynie tradycyjnej. Oprócz tego Kim Ir-Senowi zalecono, aby jak najcz´Êciej si´ Êmia∏. ZaprosiliÊmy aktorów komediowych oraz pićio–szeÊcioletnie dzieci, aby przedstawia∏y ró˝ne figle. Ka˝dy z wyst´pujàcych, któremu uda∏o si´ rozÊmieszyç Kima pićiokrotnie w ciàgu dnia, otrzyma∏ medal za zas∏ugi – opisywa∏a Kim So-Jon. Ostatnie lata ˝ycia Kim Ir-Sen sp´dzi∏ w bunkrze przeciwatomowym, poniewa˝ obawia∏ si´ ataku na swojà osob´. Ponadto preparaty, które przepisywali lekarze, mia∏y skutki uboczne, co pogarsza∏o jego stan zdrowia. Nie uratowa∏y go nawet transfuzje krwi od m∏odych Koreaƒczyków, które stosowa∏ od 1990 r. W 1994 r. dozna∏ zawa∏u i zmar∏. Wdzićzni Koreaƒczycy uczynili go jednak nieÊmiertelnym, bowiem og∏oszono go jedynym, wiecznym prezydentem Korei Pó∏nocnej.

Nieszczęśliwe delfiny Podczas gdy Kim Ir-Sen „korzysta∏” z krwi m∏odych ludzi, dyktator U Ne Win, w∏adajàcy

UU Mao Zedong przedłużał sobie życie seksem z dziewicami

FOTO: CHINAEXPAT.COM I NOAA

przywódca”, jak zwyk∏o si´ go nazywaç w Chinach, rzàdzi∏ w latach 1949–1976. Jego rewolucja kulturalna, tzw. wielki skok naprzód, wpisa∏a si´ czarnà kartà w histori´ ˝ycia wielu Chiƒczyków. Jak to bywa z tyranami, Mao tak˝e obawia∏ si´ Êmierci. Próbowa∏ ró˝nych Êrodków znanych chiƒskiej medycynie, chocia˝ oficjalnie stawa∏ w opozycji do intelektualistów, zwróci∏ si´ w kierunku filozoficznej szko∏y taoizmu. Jego uwag´ zwróci∏ w taoizmie zw∏aszcza poglàd, ˝e seks z dziewicami mia∏ m´˝czyênie przed∏u˝aç ˝ycie. W rezultacie chiƒski dyktator goÊci∏ w swoim ∏o˝u niezliczonà liczb´ dziewic z wszystkich zakàtków kraju. Nie mniej jemu tak˝e nie uda∏o si´ uniknàç Êmierci. W 1974 r. zdiagnozowano u niego rdzeniowy zanik mi´Êni, a dwa lata póêniej przeszed∏ trzy zawa∏y, z których trzeci okaza∏ si´ ostatnim…

Boskie pochodzenie nie pomogło… O nieÊmiertelnoÊci lub co najmniej d∏ugim ˝yciu marzy∏ tak˝e inny komunistyczny dyktator – Kim Ir-Sen, który rzàdzi∏ pó∏nocnà cz´Êcià Pó∏wyspu Koreaƒskiego od 1946 do 1994 r. W roku 1984 Kim Ir-Sen mia∏ 65 lat i uÊwiadomi∏ sobie, ˝e jego ˝ycie dobiega koƒca. Nie chcia∏ si´ z tym pogodziç, bo sam uwierzy∏ w powtarzany przez pó∏nocnokoreaƒskà propagand´ poglàd o swoim boskim pochodzeniu. Wed∏ug lekarki Kim So-Jon, która w 1992 r. uciek∏a z Korei Pó∏nocnej do Po∏udniowej, dykUU Kim Ir-Sen rozkazał swym naukowcom, aby przedłużyli jego życie do 120 lat

ILUSTRACE A FOTO: WIKIMEDIA.ORG A SPIRITOFHEALTHKC.COM

44 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

UU Władca Birmy U Ne Win wierzył, że kąpiel w krwi delfinów zapewni mu długowieczność

Birmà w latach 1962–1988, raczy∏ si´ kàpielami z krwi delfinów. Aby odp´dziç niebezpieczeƒstwo, ucieka∏ si´ do ró˝nych rytua∏ów. Mi´dzy innymi by∏ to taniec w surowym mi´sie przed lustrem. Ponadto, poniewa˝ uwa˝a∏ liczb´ 9 za szcz´Êliwà, dokona∏ reformy monetarnej w paƒstwie, zmieniajàc wartoÊci nomina∏ów na 15, 30, 45 i 90 po to, by do˝yç 90 lat. Za spokój i szcz´Êcie zap∏aci∏ ekonomicznym zrujnowaniem paƒstwa! Marzenie U Ne Wina si´ spe∏ni∏o – do˝y∏ 91 lat. Od dawna nie rzàdzi∏ ju˝ jednak Birmà. Straci∏ w∏adz´ w wyniku przewrotu dokonanego przez junt´ wojskowà w 1988 r. ÍÍ

45_EX1_PSEUDO_NABOZENSTVI.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

15.9.2014

13:50

Page 45

FOTO: TOMÁŠ PETR

RELIGIA I KULTURA

Śmierć nie kończy życia: Zmartwychwstanie czy reinkarnacja? Pierwsi ludzie, zapytani o pośmiertną egzystencję, byliby mocno zdezorientowani. W pewnym momencie musieli się jednak zacząć nad tym zastanawiać, a wynikiem było pojawienie się pierwszych religii i cywilizacji. Zmartwychwstanie Chrystusa to filar wiary chrześcijańskiej, ale wizje tego, co będzie z człowiekiem po śmierci – wizje piekła i raju, a także reinkarnacji, stoją u podstaw każdej religii, od islamu przez hinduizm po lokalne kulty. ak do zagadnienia życia po życiu podchodzi nauka? Kiedy w ludzkim życiu przychodzi chwila, gdy zaczynamy się zastanawiać, czy coś nas czeka po śmierci? Jak ludzie oddalają od siebie tę myśl? I czy naprawdę człowiek ma zakodowany w genach nieludzki czynnik ludobójstwa, który nakazuje mu mordować różniące się od niego etnicznie narody, aby nie dopuścić do mieszania się genów we własnej krwi? ÍÍ

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 45

46_47_EX1_VEDE_VSTANI.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:36

Page 46

RELIGIA I KULTURA

Wstań i idź, Łazarzu!

ILUSTRACJA: SPIRITOFTHESCRIPTURE.COM

Nauka a zmartwychwstanie Otó˝ wed∏ug doktora Parni Êmierç nie powinna byç ju˝ uwa˝ana za absolutny, bezpowrotny i definitywny stan, ale dla lekarzy ma byç jedynie procesem, który mo˝na odwróciç nawet po kilku godzinach. Po ilu? Tego jeszcze dok∏adnie nie wiemy, ale na pewno na tyle d∏ugo, by wi´kszoÊç

WYRWAĆ SIĘ ZE SZPONÓW ŚMIERCI! spółczesna medycyna notuje przypadki, które jeszcze kilka lat temu zostałyby oznaczone jako „cudowne ożywienia”.

Sześćdziesięciotrzyletnia Carol Brothers z Nowego Jorku w kwietniu 2013 roku po przewiezieniu do szpitala została przywrócona do życia po 37 minutach od zatrzymania akcji serca. Pięćdziesięciotrzyletni alkoholik Arun Bhasin został znaleziony w Wigilię 2010 roku na ulicy Londynu. Nie dawał żadnych oznak życia i był w stanie silnego wychłodzenia. Po przewiezieniu do szpitala temperatura jego ciała wynosiła 30°C. Doszło do zatrzymania akcji serca. Został ożywiony po 208 minutach. W tym przypadku nastąpiły jednak dziwne skutki – Bhasin zaczął cierpieć na zaburzenia psychiczne i halucynacje, a w marcu 2011 roku wywołał pożar, w którym zginął jego osiemdziesięcioletni ojciec i właścicielka mieszkania. W marcu 2012 roku na boisku piłkarskim stracił przytomność 23-letni Fabrice Muamba z Bolton Wanderers w Anglii. Jego serce nie biło przez 78 minut, mimo to lekarzom udało się go ożywić dzięki nowoczesnej terapii wychładzania.

UU Duchowym filarem chrześcijaństwa jest wiara w zmartwychwstanie Jezusa

´zyk medycyny dok∏adnie rozró˝nia naukowà resuscytacj´ (∏ac. resucitacio, o˝ywienie) od chimerycznej rezurekcji (∏ac. resurectio, wskrzeszenie), choç w ∏acinie oba s∏owa majà ten sam przedrostek. Amerykaƒski lekarz Sam Parnia, kierujàcy centrum badania resuscytacji na Uniwersytecie Stony Brook w Nowym Jorku, cz´sto s∏yszy retoryczne pytanie: Co si´ w∏aÊciwie dzieje, kiedy umieramy? Niemal ka˝dy ma na to pytanie w∏asnà odpowiedê i z ch´cià jà g∏osi… ale poniewa˝ martwych nie mo˝emy przywróciç do ˝ycia, nigdy si´ nie dowiemy. Tymczasem na polu nowoczesnej resuscytacji w ciàgu ostatniej dekady dosz∏o do rewolucji, mo˝emy ju˝ coÊ o tym powiedzieç. Mocne s∏owa?

46 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

Najdziwniejszy przypadek ostatnich lat wydarzył się jednak w czerwcu 2011 roku, kiedy rankiem, o 8:32 znaleziono w lesie „martwą” 30-letnią Japonkę. Musiała leżeć kilka godzin, bowiem temperatura jej ciała wynosiła zaledwie 20°C. Ambulans dotarł 20 minut później, kobieta natychmiast została podłączona pod przenośny defibrylator, ale nawet po aplikacji adrenaliny nie wykazała oznak życia. Lekarze mimo to podłączyli rurki oddechowe i zautomatyzowany wentylator RKO (resuscytator krążeniowo-oddechowy). Po adrenalinie podano kobiecie także amiodaron i lidokainę. Trzy minuty przed południem kobieta „powstała z martwych”. Po mniej więcej 15 godzinach od śmierci! Ze szpitala wypisano ją 3 tygodnie później w stanie całkowitego zdrowia. I

FOTO: SUPERSPORT.COM, TRUESCIENCE.COM.UA, CIIS.ACADEMIA.EDU I RAMA

Czy zmartwychwstanie, będące największym z cudów i stanowiące podstawę wiary chrześcijańskiej, można wyjaśnić naukowo albo przeprowadzić przy pomocy techniki? Ludzki organizm wykazuje wiele niezwykłych anomalii, a lekarze czasami mają do czynienia z niewyjaśnionymi przypadkami. Niektórzy medycy poświęcili temu fenomenowi całą swoją karierę naukową. Twierdzą oni, że wskrzeszenie, z technicznego i biologicznego punktu widzenia, jest całkiem możliwe.

ofiar Titanica mog∏aby byç jeszcze z powodzeniem o˝ywiona. – odpowiada. – OczywiÊcie jeÊli statek zatonà∏by w 2014 roku, a nie w 1912 – dodaje.

Granica śmierci jest jeszcze daleko Na czym lekarz opiera swojà tez´, zgodnie z którà cz∏owiek mo˝e zostaç o˝ywiony nawet kilka godzin po zatrzymaniu akcji serca i aktywnoÊci mózgu? Kluczem do jego badaƒ jest ju˝ dawno udowodniony fakt, ˝e po Êmierci, kiedy serce si´ zatrzymuje i nast´puje utrata ÊwiadomoÊci, rozpoczynajà si´ niezale˝ne procesy komórkowe, na które mo˝na sztucznie wp∏ywaç. Tak jakby komórki mia∏y swoje w∏asne pojmowanie Êmierci, co Parnia opisuje nast´pujàco: Nasza psyche, lub jak kto woli dusza, trwa jeszcze godziny po naszej Êmierci, a nasza ÊwiadomoÊç mo˝e byç wówczas o˝ywiona. Wraz z nià funkcje organizmu. Innymi s∏owy, poniewa˝ nigdy dotàd ˝adna dyscyplina naukowa nie zbada∏a Êmierci tak dok∏adnie, jak jest to dziÊ mo˝liwe, naukowcy nie dysponowali obiektywnà metodà, umo˝liwiajàcà przedostanie si´ za granice Êmierci, aby zbadaç jà nie tylko z biologicznej, ale tak˝e mentalnej i poznawczej (kognitywnej) perspektywy. Tak, jak robi to w∏aÊnie Parnia. Nie analizuj´ ani nie badam ludzi, którzy mieli bliski kontakt ze Êmiercià. Badam ludzi, którzy sà obiektywnie z lekarskiego punktu widzenia ca∏kowicie martwi. Nadszed∏ czas, aby zajàç si´ tà problematykà nie tylko z punktu widzenia religii i filozofii, ale wr´cz przeciwnie – od strony naukowej i medycznej – mówi o swoich zainteresowaniach Sam Parnia.

Niezależne przetrwanie komórek Naukowiec twierdzi, ˝e czas, który komórki prze˝yjà bez krà˝enia krwi i dostarczanego wraz

19.9.2014

10:36

Page 47

FOTO: JEROMY K. CROSS

46_47_EX1_VEDE_VSTANI.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

ILUSTRACJA: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

z nià tlenu, jest ró˝ny w zale˝noÊci od ich typu. Komórki skórne prze˝ywajà oko∏o dwadzieÊcia cztery godziny, ale komórki kostne nawet cztery dni. JeÊli szybko nastàpi proces zamro˝enia i post-resuscytacyjna opieka przeprowadzona w sposób specjalistyczny, to pacjent mo˝e byç pomyÊlnie wskrzeszony bez jakichkolwiek wyjàtków zwiàzanych z uszkodzeniem mózgu. Choç brzmi to jak science fiction, naukowo dowiedziono ju˝, ˝e w przypadku, gdy do mózgu nie

UU Komórki nerwowe oraz wszystkie inne komórki ciała rządzą się własnymi prawami i mają własne tempo umierania. Potrafią długo bronić się przed śmiercią

UU Zwykle próby przywrócenia życia, czyli krążenia i oddechu, trwają nie dłużej niż 20 minut. Ta praktyka odchodzi już jednak do historii

docierajà zasoby tlenu i energii przez cztery do pi´ciu minut, komórki mózgowe przestajà funkcjonowaç, ale pozostajà zdolne do ˝ycia jeszcze przez kilka godzin. W tym stanie letargu mogà przetrwaç jeszcze osiem godzin – dopowiada Parnia. Wynika z tego, ˝e Êmierç mózgu, która przez lekarzy jest uwa˝ana za jednoznacznà Êmierç organizmu, to proces mniej wi´cej odwracalny. Nie zawsze i nie u ka˝dego, ale przy szybkim rozwoju ró˝nych technologii na koƒcu tego tunelu istnieje Êwiate∏ko nadziei.

do ˝ycia dzi´ki pewnym mechanizmom, które dla lekarzy nie sà jeszcze w pe∏ni zrozumia∏e. A co z sercem? W medycynie obowiàzuje zasada, ˝e jeÊli serce przez 20 minut nie wykonuje swoich naturalnych funkcji, nast´puje Êmierç. Parnia i szereg innych ekspertów twierdzà natomiast, ˝e nowe typy urzàdzeƒ do tzw. resuscytacji krà˝eniowo-oddechowej potrafià zast´powaç funkcje serca w ten sposób, ˝e mechanicznie naciskajà klatk´ piersiowà z optymalnà si∏à i cz´stotliwoÊcià. Podtrzymywanie funkcji krà˝eniowo-oddechowych jest wst´pem. Nast´pnym krokiem jest przywrócenie w∏asnego krà˝enia przez sprawnie

Śmierć to bieg na długi dystans

FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

Komórki mózgowe mogà zachowywaç zdolnoÊç

UU Rozpoczynają się dobre czasy dla resuscytacji. Nowe technologie dają nam niezwykłe możliwości, które czasem są na pograniczu cudów

dzia∏ajàce serce. Parnia w swojej ksià˝ce Efekt ¸azarza (od postaci biblijnej, wskrzeszonej przez Jezusa kilka dni po Êmierci) twierdzi, ˝e jeÊli do mózgu nie docierajà naturalne zasoby tlenu, to komórki nie obumierajà na zawsze, ale przechodzà do formy swoistej hibernacji, unikajàc w ten sposób Êmierci i oddalajàc czas jej nadejÊcia. Badacze twierdzà, ˝e w tym momencie nag∏e dostarczenie tlenu mog∏oby byç dla mózgu wr´cz niebezpieczne. To tak, jakby mózg zosta∏ zalany nag∏à, pot´˝nà falà tsunami. W tym wra˝liwym stadium dla pacjenta wa˝ne jest, aby obni˝yç temperatur´ cia∏a co najmniej do trzydziestu dwóch stopni Celsjusza – opisuje lekarz. Koledzy Parni, którzy równie˝ uczestniczà w badaniach na tym fascynujàcym polu, dodajà: Zawsze wydawa∏o nam si´, ˝e Êmierç jest nag∏ym i szybkim wydarzeniem. ˚e serce si´ zatrzymuje, do mózgu przestaje byç dostarczany tlen i po kilku minutach jest ju˝ po wszystkim. Dopiero teraz zaczynamy si´ uczyç, ˝e proces Êmierci na poziomie komórkowym rzàdzi si´ w∏asnymi prawami i ˝e jest to proces rozciàgni´ty w czasie.

Nowy wiek wskrzeszania Parnia rozpoczà∏ ofensyw´, nie chce dalej czekaç, a˝ p´knà skorupy skostnia∏ych metod tradycyjnych klinik. Nowe metody automatycznej resuscytacji krà˝eniowo-oddechowej wraz z wych∏odzeniem organizmu mogà wed∏ug niego uratowaç tysiàce beznadziejnych na pierwszy rzut oka przypadków. Muszà si´ jednak tym zajmowaç przeszkoleni specjaliÊci. Czasy, w których lekarz przeprowadza∏ resuscytacj´ przez dwadzieÊcia minut, a potem og∏asza∏ nieodwracalnà Êmierç, przechodzà do historii – brzmi podsumowanie badaƒ doktora Parni. ÍÍ

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 47

48_49_EX2_NABOZEN.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:37

Page 48

RELIGIA I KULTURA Hinduizm pojmuje cia∏o jako odzienie duszy, dlatego dusza strze˝e cia∏a podobnie jak cz∏owiek strze˝e swego ubrania. HinduiÊci wierzà, ˝e proces przed∏u˝ania ˝ycia jest sztuczny i nienaturalny wobec karmy. Preferujà Êmierç w domu, wÊród rodziny i znajomych, którzy Êpiewajà, modlà si´ i odczytujà nabo˝ne teksty, aby dusza obróci∏a si´ ku Brahmie – niezmiennej, niekoƒczàcej si´ i nieopisanej podstawie wszystkiego. Po Êmierci cia∏o hinduistów jest palone podczas kremacji, a popió∏ rozsypywany nad Gangesem lub innymi Êwi´tymi rzekami. Wyjàtek stanowià wielcy przywódcy duchowi, którzy sà grzebani w ziemi. ˚a∏obnicy noszà bia∏e ubrania, czerƒ jest zakazana.

Śmierć potrafi wtargnąć w nasze życie nieproszona, niechciana, bez żadnych zasad ani porządku, bezwzględna jak złodziej. Jest jak ciemna siła, której nie możemy kontrolować i której nie można tak naprawdę zrozumieć. Dlatego właśnie próbujemy ją na różne sposoby wyjaśnić.

FOTO: IJAZ MUHAMMAD

ó˝nice pomi´dzy wieloma religiami i kulturami wp∏ywajà na to, jak ich wyznawcy i ˝yjàcy w nich ludzie postrzegajà i rozumiejà ˝ycie oraz Êmierç. ÂciÊle wià˝à si´ z tym ró˝ne praktyki pogrzebowe, a tak˝e odmienne poglàdy na temat ˝ycia po ˝yciu. Choç Êmierç jest uniwersalnym i wszechobecnym doÊwiadczeniem, jest rozmaicie interpretowana w ró˝nych kulturach i religiach.

FOTO: SAINTANNESCHURCH.DK

Życie po życiu? Co proponują religie? Chrześcijaństwo: Bóg dał, Bóg wziął ChrzeÊcijanie z przekonaniem wierzà w ˝ycie po Êmierci w raju albo w piekle – w zale˝noÊci od post´powania za ˝ycia oraz wiary lub niewiary w jedynego Boga. Wierzàcy nie boi si´ Êmierci, jeÊli zas∏u˝y na wieczne ˝ycie w raju, w bo˝ej obecnoÊci. Wierzy równie˝, ˝e sama pow∏oka cielesna jest darem od Boga, dlatego cia∏o powinno byç szanowane równie˝ po Êmierci, a wi´c w czasie obrz´dów pogrzebowych. JeÊli chodzi o pochówek, obecnie chrzeÊcijanie wybierajà form´ z∏o˝enia w ziemi lub kremacj´. Jedynie katolicy stanowczo preferujà z∏o˝enie ca∏ego cia∏a w ziemi, by oczekiwa∏o na zmartwychwstanie.

Islam: Allah jest wielki i litościwy

FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

Muzu∏manie wierzà w dalsze istnienie duszy oraz postaci cielesnej i – podobnie jak chrzeÊcijanie – w „dzieƒ sàdu ostatecznego”, podczas którego oka˝e si´, kto na wiecznoÊç pozostanie w niebie, a kto w piekle. Kiedy muzu∏manin jest bliski Êmierci, wokó∏ niego gromadzi si´ rodzina i krewni. Odczytywany jest

UU Dla chrześcijan pogrzeb to chwila pożegnania z najbliższym

Koran, którym akcentuje si´ mi∏osierdzie i litoÊciwoÊç Allaha. Podobnie jak chrzeÊcijaƒski Bóg Ojciec, Allah jest tym, który daje i odbiera ˝ycie. Po Êmierci nie nast´pujà ˝adne skomplikowane rytua∏y – cia∏o jest myte i owijane ca∏unem, po czym jak najszybciej (zwykle w ciàgu 24 godzin) grzebie si´ je w ziemi. Kremacja jest w islamie zakazana.

Hinduizm: Popiół nad Gangesem Najstarsza religia Êwiata pojmuje Êmierç jako naturalny proces w egzystencji duszy, która wciela si´ w kolejne cia∏a w ramach reinkarnacji opartej na zasadzie karmy – Êwi´tego prawa przyczyny i skutku.

człowieka u szczytu sił jako tragiczne przerwanie nici życia.

Śmierć jako wynik poważnej choroby, która ostatecznie odbierana jest przez otoczenie (a także samego chorego) jako wyzwolenie z cierpienia ciała.

Śmierć jako wróg życia, który okrutnie przerywa więzy miłości.

Śmierć starego człowieka jako łagodne i spokojne odejście ze świata. Nagła i nieoczekiwana śmierć młodego

3. 4.

48 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

Buddyzm: Ze spokojem w kolejne życia Poniewa˝ jest wiele typów buddyzmu, istnieje równie wiele tradycji pogrzebowych. Niemniej jednak buddyÊci, podobnie jak hinduiÊci, wierzà w odrodzenie si´ cia∏a, którego nast´pujàca forma jest wynikiem stanu myÊli, w jakim zmar∏a dana osoba. Dlatego umierajàcego otaczajà cz∏onkowie rodziny, dalsi krewni, przyjaciele, a tak˝e mnisi, którzy recytujà buddyjskie pisma i ˝a∏obne mantry. Tak, by umierajàcy opuÊci∏ swoje ziemskie cia∏o w pokoju. BuddyÊci praktykujà kremacj´ i pochówek w ziemi, w zale˝noÊci od przyj´tej tradycji.

Tradycyjne chińskie religie: Niespełna dwa miesiące piekła

PIĘĆ KATEGORII ŚMIERCI mierć wyjaśniamy sobie różnie, ponieważ ona także wstępuje w nasze życie na wiele sposobów. Sposoby te możemy podzielić na pięć podstawowych kategorii.

UU Islamski obrzęd trwa krócej. Na zdjęciu pogrzeb w Pakistanie

Śmierć świadomie odczuwana w obecności Boga jako przejście do nowego życia. I

Tradycyjne religie chiƒskie to kombinacje taoizmu i pochodzàcej ze szko∏y buddyjskiej mahajany. Ich wyznawcy wierzà, ˝e w chwili Êmierci dusza staje na audiencji u boskiej istoty. Ci, którzy sà pe∏ni cnót i uczciwoÊci, idà dalej do jednego z buddyjskich rajów. W gorszym wypadku zostajà odes∏ani do tzw. Dziesiàtego sàdu piek∏a, po którym nast´puje natychmiastowe odrodzenie. Grzesznicy sà natomiast wysy∏ani na 49 dni do piek∏a, jak wi´êniowie do aresztu. Piek∏o znajduje si´ przy kosmicznej górze Meru. Kiedy kara dobiega koƒca, dusza otrzymuje eliksir zapomnienia, co umo˝liwia bezproblemowà reinkarnacj´.

19.9.2014

10:37

Page 49

FOTO: AMARDEEPPHOTOGRAPHY.COM

48_49_EX2_NABOZEN.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

UU W krajach buddyjskich zmarłego otaczają rodzina i mnisi

Âmierç dla Chiƒczyków stanowi przejÊcie mi´dzy ziemskà a duchowà egzystencjà. Podobnie jak u hinduistów, równie˝ u Chiƒczyków kolorem ˝a∏oby jest biel.

Podstawowà zasadà kultu przodków jest przekonanie, ˝e ci „˝yjàcy zmarli” w∏adajà si∏ami nadprzyrodzonymi, za pomocà których mogà

Istnieje ca∏y szereg innych kulturowych rytua∏ów, które pomagajà cz∏owiekowi zmierzyç si´ z tajemnicà Êmierci. Sà formy Êmierci mniej akceptowane, np. samobójstwo, oraz straty trudniej przyjmowane ni˝ inne – np. Êmierç noworodka czy dziecka (które z kolei sà mniej traumatyczne dla kultur z regionów o wysokiej umieralnoÊci wÊród dzieci). W dzisiejszym Êwiecie ró˝ne tradycje spotykajà si´ i mieszajà w spo∏eczeƒstwach, bo w jednym kraju cz´sto ˝yjà przedstawiciele kilku religii. Jako przyk∏ad mo˝e pos∏u˝yç najludniejszy kraj afrykaƒski, Nigeria, która podzielona jest na cz´Êç zamieszkiwanà przez wyznawców chrzeÊcijaƒstwa, muzu∏manów i ludnoÊç oddajàcà tradycyjny kult przodkom. Podobnie dzieje si´ na Karaibach czy w Meksyku, gdzie wiara katolicka miesza si´ z tradycyjnymi wierzeniami i zabobonami, typu voodoo czy szamaƒskie curandero. Kult przodków pojawia si´ w wielu formach w ró˝nych cz´Êciach Êwiata, ale najwi´kszà rol´ odgrywa w Afryce i Azji. Wielu buddystów i rdzennych amerykaƒskich Indian równie˝ wierzy, ˝e martwi koegzystujà z ˝ywymi.

FOTO: ULTRA.COM.MX

UU Na Bali pogrzeby przypominają festiwale

Co kraj, to obyczaj

FOTO: SAN DEITIES

FOTO: AMARDEEPPHOTOGRAPHY.COM

FOTO: WORDPRESS.COM

UU Obrzęd pogrzebowy w Indiach – zgodnie z wiarą hinduistów ciało pojmowane jest jako szata, która odziewa duszę. Szatę po śmierci się pali, a „tekstylny” popiół jest rozsypywany nad Gangesem. Uwolniony duch może znów się reinkarnować

UU W Chinach martwi wędrują przed oblicze boskiego Cheng Huanga

wp∏ywaç na ˝ycie ˝ywych – mogà b∏ogos∏awiç ich lub przeklàç, udzieliç im pomocy lub odebraç ˝ycie. W pewnych kr´gach kulturowych kult przodków odgrywa du˝à rol´ – wyznawcy czczà swoich zmar∏ych i sk∏adajà im ofiary w formie jedzenia, pieni´dzy, ubraƒ. W Meksyku ka˝dego roku obchodzi si´ na tej zasadzie Dzieƒ Zmar∏ych (Dia de los Muertos).

Pogrzeb jako święto

UU Raj dla scenarzystów filmów o zombie – Dzień Zmarłych obchodzi się w wielu krajach świata

Czczenie pami´ci zmar∏ych przodków w niektórych cz´Êciach Êwiata przybiera formy tak odmienne od naszych zwyczajów, ˝e mogà nam si´ one wydawaç szokujàce. Na przyk∏ad na Bali ceremonie pogrzebowe przypominajà… wesela. Jest to prawdziwe Êwi´to, podczas którego pali si´ zw∏oki zmar∏ego, a rodzina oraz goÊcie jedzà i pijà na miejscu, aby nie przegapiç momentu oddzielenia duszy od cia∏a. Grabarze przemieszczajà gazowe palniki – najwi´cej problemu sprawia im zawsze czaszka zmar∏ego, która musi p´knàç, aby dusza si´ z niej uwolni∏a. Pozosta∏e koÊci sà wyciàgane pogrzebaczem, myte wodà a ich fragmenty zabierajà goÊcie. Na wyspie Fid˝i jeszcze do niedawna po Êmierci m´˝czyzny zabijano jego najbli˝szych. Ofiarami najcz´Êciej pada∏y wdowy, które by∏y duszone. Wierzono bowiem, ˝e bóg Ruvuyalo zabi∏by dusz´ zmar∏ego, gdyby nie towarzyszy∏a mu ta, która by∏a te˝ jego towarzyszkà za ˝ycia. ÍÍ

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 49

50_51_EX1_POZIVOTE.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:37

Page 50

RELIGIA I KULTURA

Najlepszy sposób przechytrzenia śmierci to umrzeć i żyć dalej. Tym razem jednak pozostawiamy wiarę i metafory na boku i wracamy do nauki. Ma ona dla nas równie tajemnicze i emocjonujące korytarze, które prowadzą na drugą stronę albo do nicości. Nazywa się je „doświadczeniem bliskim śmierci” i „doświadczeniem pozacielesnym”. ie jest to regu∏a, ale te˝ nie sà to jednostkowe przypadki. Wed∏ug ostatnich badaƒ a˝ 18% spoÊród tych, którzy zostajà przywróceni do ˝ycia po zatrzymanej akcji serca, prze˝ywa stan, który medycyna nazywa „doÊwiadczeniem bliskim Êmierci” (NDE, z angielskiego Near-death experience). W 1991 roku Pam Reynolds z Atlanty w stanie Georgia w USA musia∏a poddaç si´ skomplikowanej operacji, podczas której wycinano jej t´tniaka mózgu. TrudnoÊç operacji polega∏a g∏ównie na tym, ˝e wykonywano jà w warunkach zatrzymania krà˝enia w g∏´bokiej hipotermii. Oznacza∏o to, ˝e neurochirurdzy wykonywali swoje zadania na mózgu Pam, z którego odprowadzono ca∏à krew. Temperatur´ jej cia∏a obni˝ono do 10°C, wstrzymano oddech i bicie serca, a jej EEG by∏o p∏askie – mózg nie wykazywa∏ ˝adnej aktywnoÊci. Operacja trwa∏a 7 godzin, potem pacjentk´ uda∏o si´ pomyÊlnie przywróciç do ˝ycia. Po pewnym czasie Pam zacz´∏a opowiadaç o swoich niezwyk∏ych prze˝yciach. Lekarze zainteresowali si´ jej historiami, poniewa˝ potrafi∏a dok∏adnie opisaç przebieg operacji i narz´dzia chirurgiczne, w tym pi∏´ do koÊci, której u˝yto do otwarcia jej czaszki. Idea, ˝e ÊwiadomoÊç istnieje niezale˝nie od cia∏a, stanowi dla nauki wielkie wyzwanie, które mo˝e zrewolucjonizowaç niektóre utrwalone poglàdy.

Co na to nauka? Śmierć bliskiej osoby jest tragedią dla rodziny. Być może jeszcze trudniejszym przeżyciem jest to, gdy ktoś pozostaje w stanie śpiączki albo gdy człowiek jest sparaliżowany, ale świadomy. Jak to wygląda od strony pacjenta?

Przypadek Reynolds jest w∏aÊciwie jednoczesnym wystàpieniem dwóch stanów, poniewa˝ pacjentka prze˝y∏a nie tylko NDE, ale równie˝ tzw. doÊwiadczenie pozacielesne (OBE – Out of body experience). Jak nauka wyjaÊnia te psychologiczne fenomeny? Czy potrafi dok∏adnie wskazaç, czego doÊwiadczy∏a wspomniana pacjentka? Teoretycznie ten, kto jest martwy – czyli jego mózg nie jest aktywny – nie powinien mieç ÊwiadomoÊci i nic pami´taç. Czy mo˝na ten stan wyjaÊniç w sposób inny, ni˝ przy pomocy metafizyki? Jak na razie najbardziej do poznania

50 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

Bijcie na alarm! Specjaliści stwierdzili, że mózg Houbena działa

Zastygnięcie w świadomości

Poza ciałem, poza światem

lat pozostawał dosłownie więźniem swojego ciała?

UU Po 23 latach w śpiączce wydawało się, że mózg Roma Houbena funkcjonuje normalnie. Niestety, nie udało się tego potwierdzić

eden z takich przypadków odnotowano w Belgii. Historia Roma Houbena jest wstrząsająca. Mężczyzna, obecnie pod opieką jednej z brukselskich klinik, stał się obiektem badań, dyskusji, a wreszcie bohaterem mediów. Wszyscy zastanawiali się, czy Houben, przy pomocy metody ułatwionej komunikacji, czyli wspomagany przez osobę, której rękę „prowadzi”, może np. pisać na komputerze. Jego przypadek na nowo ożywił dyskusję o źle stawianych diagnozach, kiedy to stan pacjenta jest błędnie określany jako „wegetatywny”. A także o horrorze, jaki przeżywają błędnie zdiagnozowani pacjenci, którzy w pełni świadomi są świadkami odłączania ich od urządzeń medycznych. Nie mniej emocjonujący i zaskakujący był koniec całej historii.

normalnie. Zastosowano u niego nową, nadal dość kontrowersyjną metodę ułatwionej komunikacji, i mężczyzna zaczął się komunikować! Gdy w 2009 roku wszystko wyszło na jaw, wydawało się, że będzie to wielki cios dla medycyny. Wszystkie wskaźniki przemawiały za diagnozą, że pacjent znajduje się w stanie wegetatywnym. Jak się okazało, były to tylko domniemania. Musimy rozwijać nowe i bardziej czułe urządzenia skanujące, aby nie doszło już nigdy

Więzień ciała Rom Houben w 1983 roku uległ wypadkowi drogowemu, po którym jego stan okre-

UU Belg Rom Houben po ciężkim wypadku drogowym w 1983 roku był przewieziony do kliniki. Miał wtedy 20 lat

ślono jako śpiączkę. Przez kolejne 23 lata przebywał stale pod opieką lekarzy i rodziny, ale jego stan nie ulegał zmianie. Dopiero w 2006 roku, gdy lekarze zastosowali u niego nowoczesne techniki i metody obrazowania mózgu, z zaskoczeniem stwierdzili, że Rom, który nie potrafił nic powiedzieć ani poruszyć się, mógł być przez cały ten czas przytomny! Czy to możliwe, by tyle

do takich pomyłek – tłumaczył belgijski neurolog Steven Laureys. Jak się okazało, do pomyłki jednak doszło. Kolejne przeprowadzone badania nie potwierdziły bowiem, by Rom Houben rzeczywiście komunikował się z otoczeniem. Naukowcy przypisali to niewystarczającej znajomości możliwości metod ułatwionej komunikacji. ÍÍ

FOTO: NORDICPHOTOS/ALAMY I WIRED.COM

Życie po życiu…

tajemnicy doÊwiadczenia bliskiego Êmierci zbli˝yli si´ naukowcy z Uniwersytetu w Kentucky. Jako punkt odniesienia przyj´li problemy ze snem, dok∏adnie zaburzenia w fazie REM. Faza REM (Rapid eye movement – szybkie poruszanie oczami) to faza snu, podczas której mózg wykazuje du˝à aktywnoÊç, ale ˝adna fala mózgowa nie jest dominujàca. Przy zaburzeniach tej fazy zdarza si´, ˝e umys∏ budzi si´ wczeÊniej ni˝ cia∏o, zatem cz∏owiek ma halucynacje czy poczucie fizycznego oddzielenia umys∏u od cia∏a.

19.9.2014

10:37

Page 51

ILUSTRACJA I FOTO: ACTUALITES.EPFL.CH I GNU

50_51_EX1_POZIVOTE.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

Czy nauka znajdzie odpowiedź? Naukowcy przypuszczajà, ˝e doÊwiadczenia bliskie Êmierci sà nasilonà formà zaburzeƒ REM, wywo∏anych traumatycznym zdarzeniem odebranym w mózgu, jakim jest na przyk∏ad zawa∏ serca. Potwierdzenie tej tezy oznacza∏oby, ˝e doÊwiadczenia tego typu sà w∏aÊciwie jednym wielkim chaosem i szokiem z powodu nag∏ego i niespodziewanego przejÊcia mózgu do fazy snu. FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

UU Szwajcarski neurolog Olaf Blanke badał epilepsję. Korzystał przy tym z metody mapowania mózgu. Elektrycznie stymulował obszar zakrętu kątowego (gyrus angularis, na pomarańczowo) UU Fazę snu REM charakteryzuje szybkie poruszanie gałkami pomimo zamkniętych powiek

ruchów i dêwi´ków jest znieczulone na „szumy” z otoczenia. Mózg z pr´dkoÊcià b∏yskawicy transportuje i klasyfikuje te niejednorodne informacje. Dopiero potem „wià˝e” je w jeden, logiczny komunikat. Istniejà obszary mózgu s∏u˝àce do kontroli pozycji naszego cia∏a w czasie i przestrzeni oraz odbioru tego stanu. Blanke uwa˝a, ˝e zaburzenia funkcji tych obszarów mózgu sà odpowiedzialne za doÊwiadczenia pozacielesne. OczywiÊcie, ani wyniki badaƒ Blankego, ani wnioski ekspertów z Uniwersytetu w Kentucky nie wyjaÊniajà wszystkich przypadków, w tym prze˝yç Pam Reynolds. Ale nie znaczy to, ˝e teorie te sà b∏´dne. Post´p wiedzy i techniki, a tak˝e prowadzenie badaƒ, pozwala przypuszczaç, ˝e wczeÊniej czy póêniej dojdzie do prze∏omu w rozumieniu NDE i OBE.

Różnice się zacierają

Naturalnie nadprzyrodzony mózg? Choç to wyjaÊnienie brzmi przekonujàco, nadal nie t∏umaczy doÊwiadczenia pozacielesnego. Jak cz∏owiek mo˝e widzieç swoje cia∏o po tym, jak przejdzie klinicznà bàdê mózgowà Êmierç? Szwajcarski neurolog Olaf Blanke szuka∏ powodu cz´stych ataków epilepsji u 43-letniej pacjentki. Zdecydowa∏ si´ na metod´ mózgowego mapowania, która za pomocà elektrod pozwala wskazaç obszar mózgu kontrolujàcy i regulujàcy poszczególne funkcje. I w∏aÊnie wtedy pacjentka nagle prze˝y∏a doÊwiadczenie pozacielesne, widzàc swoje cia∏o jakby z góry. Blanke stymulowa∏ elektrycznie obszar zakr´tu kàtowego, przez neurochirurgów z ∏aciny

zwany gyrus angularis. Jest to fragment mózgu znajdujàcy si´ mi´dzy p∏atem skroniowym, ciemieniowym a potylicznym. Stan doÊwiadczenia pozacielesnego pojawia∏ si´ u pacjentki za ka˝dym razem, gdy lekarz podra˝nia∏ to miejsce.

Niezależne części mózgu? Mózg w ka˝dej chwili jest „bombardowany” informacjami, z których nieliczne docierajà do naszej ÊwiadomoÊci. Nasze postrzeganie obrazów, ILUSTRACJA: SITARA ANSARI

Teoria ta mo˝e pomóc w wyjaÊnieniu tajemnicy tych doÊwiadczeƒ: Jak ludzie mogà widzieç i s∏yszeç wydarzenia po tym, jak ich mózg „umar∏”? Naukowcom uda∏o si´ ju˝ zidentyfikowaç obszar mózgu, w którym znajduje si´ „rozrusznik” zaburzeƒ fazy REM. Zaburzenia powstajà w pniu mózgu, le˝àcym u podstawy czaszki, a dok∏adnie w rdzeniu przed∏u˝onym, tylnej cz´Êci mózgu. Obszar ten odpowiada za utrzymanie podstawowych funkcji ˝yciowych i dzia∏a niezale˝nie od pozosta∏ych cz´Êci mózgu. Dlatego nawet kiedy tzw. wy˝sza cz´Êç mózgu jest martwa, pieƒ mózgowy mo˝e nadal dzia∏aç.

Nawet gdyby badacze wyjaÊnili „jak” si´ to dzieje, to pozostanie pytanie „dlaczego”? Mo˝liwe, ˝e odkrycie neurochirurgicznego mechanizmu, wywo∏ujàcego opisane zjawiska, otworzy drzwi do Êwiata metafizyki. Jak mówi pediatra i znawca problematyki NDE i OBE dr Melvin Morse (ur. 1963): To, ˝e prze˝ycia duchowe opierajà si´ na odczuciach mózgowych, w ˝aden sposób nie obni˝a ich wartoÊci i znaczenia duchowego. Wr´cz przeciwnie. Znalezienie neurologicznych mechanizmów, które wywo∏ujà te prze˝ycia i które je jednoczeÊnie umo˝liwiajà, mo˝e byç dowodem na to, ˝e prze˝ycia te naprawd´ istniejà. ÍÍ

UU Doświadczenie bliskie śmierci oznacza, że świadomość może być niezależna od ciała

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 51

52_54_EX1_NABOZ.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:38

Page 52

MAPA: GNU

RELIGIA I KULTURA

Religie i wyznania na świecie rzymskokatolickie protestantyzm wschodni ortodoksi islam hinduizm buddyzm judaizm tradycyjne religie chińskie

Nierozłączne siostry: Do nieba czy do piekła?

nam si´ ze Êredniowieczem. Âmierç by∏a wtedy powszechna – Êwiat zalewa∏y epidemie d˝umy czy kl´ski g∏odowe, co sprawia∏o, ˝e ka˝dy musia∏ si´ zmierzyç z myÊlà o koƒcu ˝ycia. Z tych czasów pochodzi motyw taƒca Êmierci, a tak˝e jej popularne do dzisiaj wyobra˝enie, którym jest postaç w czarnym p∏aszczu trzymajàca kos´.

RELIGIA: CHRZEŚCIJAŃSTWO

Przede wszystkim zmartwychwstać

religia i śmierć

52 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

LICZBA WIERZĄCYCH: 2,2 miliarda POWSTANIE: I wiek n.e. OBSZAR: Europa, Ameryka, Afryka Środkowa i Południowa, Australia punktu widzenia chrzeÊcijan ziemskie ˝ycie nie jest tak wa˝ne, jak ˝ywot wieczny po Êmierci. Ludzie znajdujà w tej myÊli pocieszenie. ChrzeÊcijaƒska wizja Êmierci i zaÊwiatów kojarzy

W wierze chrzeÊcijaƒskiej g∏ównà rol´ odgrywa zmartwychwstanie. Dok∏adnie takie, jakie by∏o udzia∏em Jezusa Chrystusa. Je˝eli zatem g∏osi si´, ˝e Chrystus zmartwychwsta∏, to dlaczego twierdzà niektórzy spoÊród was, ˝e nie ma zmartwychwstania? JeÊli nie ma zmartwychwstania, to i Chrystus nie zmartwychwsta∏. Tymczasem jednak Chrystus zmartwychwsta∏ jako pierwszy spoÊród tych, co pomarli. Poniewa˝ bowiem przez cz∏owieka [przysz∏a]

REPRO: NATIONAL MUSEUM, GDAŃSK

W chwili, gdy człowiek zaczął świadomie myśleć o swojej egzystencji, zrozumiał, że jego pobyt na ziemskim padole nie jest wieczny. Nieistnienie wydawało mu się przerażające, dlatego na przestrzeni naszej historii powstało szereg religii oraz szkół filozoficznych, które próbowały zmierzyć się z fenomenem śmierci. Łączy je przekonanie, które wyśpiewał też w jednej ze swoich piosenek Bob Dylan: że śmierć nie oznacza końca.

UU Życie ziemskie nie jest najważniejsze dla chrześcijan – ich wiara i myśli kierują się w stronę Królestwa Niebieskiego

Każdego czeka podwójny sąd Grzeszników nie czeka nic dobrego – b´dà cierpieç piekielne m´czarnie. Wed∏ug nauk Jezusa piek∏o to miejsce wiecznego ognia, do którego trafià ci, którzy do koƒca swego ˝ycia b´dà odmawiaç przyj´cia jego wiary i umrà w grzechu Êmiertelnym. Dusz´ zmar∏ego czeka sàd, który zadecyduje, do którego miejsca zostanie pos∏ana. Pierwszy tu˝ po Êmierci, drugi w Dniu Ostatecznym, gdy nastàpi koniec Êwiata.

Cztery pytania przy grobie RELIGIA: ISLAM

Page 53

Nagła śmierć jest szczególnie zła RELIGIA: HINDUIZM LICZBA WIERZĄCYCH: 900 milionów POWSTANIE: 1000 lat p.n.e. OBSZAR: Indie auka hinduizmu mówi o powtarzalnoÊci ˝ycia na coraz wy˝szych stopniach. Dlatego przed Êmiercià wa˝na jest medytacja i dobre myÊli. Karma ma wp∏yw na póêniejsze wcielenie w w´drówce duszy, czyli sansarze. Najgorszym, co mo˝e spotkaç cz∏owieka, jest nag∏a Êmierç w nieszcz´Êliwym wypadku, bo wtedy zmar∏y nie ma ju˝ szansy polepszenia swojej karmy.

Bogowie również umierają Kiedy hinduista umrze, jego cia∏o jest myte, nacierane olejami i nast´pnie palone. Naj-

LICZBA WIERZĄCYCH: 1,5 miliarda POWSTANIE: VII wiek OBSZAR: Afryka Północna, Azja Zachodnia i Środkowa, Rosja, Europa REPRO: SISKIYOUS.EDU

10:38

UU Bóg Wisznu wraz z bogiem Sziwą to najbardziej znaczące postaci wśród hinduistycznych bóstw

lepszym losem dla zmar∏ego jest rozsypanie jego popio∏ów nad Êwi´tà rzekà Ganges. Na làdzie resztki po spalonym ciele zagrzebuje si´ w ziemi. Dusza odradza si´ w innym ciele. Duch porzuca zu˝yte cia∏o, by nowe przyoblec, jak cz∏owiek co odzie˝ znoszonà na Êwie˝à zamienia – opisuje Êwi´ta ksi´-

Pragnienie harmonii RELIGIA: TRADYCYJNE RELIGIE CHIŃSKIE LICZBA WIERZĄCYCH: 400 milionów POWSTANIE: 1000 lat p.n.e. OBSZAR: Chiny, Korea, Wietnam o tradycyjnych religii chiƒskich nale˝à mi´dzy innymi konfucjanizm czy taoizm. Oba te kierunki nie sà religiami w europejskim znaczeniu s∏owa, ale balansujà na granicy filozofii. Taoizm, w przeciwieƒstwie do konfucjanizmu, kieruje uwag´ cz∏owieka do jego wn´trza – do wszechogarniajàcego tao oraz dà˝enia do harmonii z nim.

D UU W muzułmańskim raju na wyznawców Koranu czeka wiele uciech

slam, chrzeÊcijaƒstwo i judaizm wywodzà si´ ze wspólnych korzeni, dlatego niektóre wyobra˝enia w tych religiach sà podobne. Wierzàcy muzu∏manin przed Êmiercià powinien wyznaç wiar´. Potem anio∏ Êmierci Azrael oddzieli jego dusz´ od cia∏a i doprowadzi jà przed sàd pierwszej instancji. Tam dusz´ czeka albo raj, albo piek∏o.

Karę można odpokutować Nawet ten, którego czeka raj, nie mo˝e jeszcze zaznaç spokoju. Musi wróciç do swojego grobu, gdzie czekajà na niego cztery pytania: „Kto jest twoim Bogiem? Kto jest twoim prorokiem? Jakà wyznajesz wiar´? Dokàd skierowana jest twoja modlitwa?”. Cztery poprawne odpowiedzi (Allah, Mahomet, islam, Mekka) otwierajà drog´ do ostatniego sàdu, na którym dobre uczynki sà mno˝one dziesi´ciokrotnie. Kto nie zda egzaminu przy grobie, musi poddaç si´ karze. Z procedur tych wy∏àczeni sà m´czennicy, którzy majà otwartà drog´ do raju. W∏aÊnie ta interpretacja, wraz z obietnicami „wiecznych uciech w raju z dziewicami”, jest przyczynà samobójczych ataków na „niewiernych”. Tymczasem wed∏ug uczonych islamu nawet ten, kto skoƒczy w piekle, nie jest jeszcze stracony. Kiedy odpokutuje kar´ za swoje grzechy, mo˝e go spotkaç rajskie szcz´Êcie.

ILUSTRACJA: BU.EDU , FOTO: WORDPRESS.COM

Êmierç, przez cz∏owieka te˝ [dokona si´] zmartwychwstanie – napisa∏ Êw. Pawe∏ w I LiÊcie do Koryntian w Nowym Testamencie (cytat za Biblià Tysiàclecia). Co czeka cz∏owieka po Êmierci? Istniejà trzy mo˝liwoÊci: niebiaƒski raj, piek∏o lub czyÊciec. CzyÊciec dopuszczajà katolicy, natomiast protestanci nie uznajà go, poniewa˝ nie ma o nim mowy w Biblii. Niebo jest miejscem idealnym, którego Êmiertelnik nie jest w stanie sobie nawet wyobraziç: Ani oko nie widzia∏o, ani ucho nie s∏ysza∏o, ani serce cz∏owieka nie zdo∏a∏o pojàç, jak wielkie rzeczy przygotowa∏ Bóg tym, którzy Go mi∏ujà – obiecuje Nowy Testament.

19.9.2014

ILUSTRACJA: WIKIPEDIA.ORG

52_54_EX1_NABOZ.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

ga hinduizmu Bhagawadgita. W zale˝noÊci od czynów pope∏nionych w poprzednim ˝yciu, w nast´pnym cz∏owiek mo˝e wspinaç si´ wy˝ej, a˝ do zjednoczenia z bogiem, lub zostaç „zdegradowany” do poziomu roÊliny czy zwierz´cia. Bogowie równie˝ umierajà i przechodzà wcielenie.

osiàgnàç poprzez çwiczenia. Strach przed Êmiercià ust´powa∏ wi´c miejsca pragnieniu nieÊmiertelnoÊci. Wkrótce znaleêli si´ przedsi´biorczy „nauczyciele nieÊmiertelnoÊci”, g∏oszàcy, ˝e nauczyli si´ metod przezwyci´˝ania Êmierci od istot, które osiàgn´∏y nieÊmiertelnoÊç ju˝ w dawnych czasach, a obecnie ˝yjà w raju wÊród odleg∏ych szczytów górskich.

Śmierć to nic szczególnego TaoiÊci pojmujà Êmierç jako cz´Êç naturalnego biegu ˝ycia. Wyznawcy tej szko∏y filozoficznej wierzà, ˝e cz∏owiek, który osiàgnie stan doskona∏ej harmonii z praêród∏em tao, stanie si´ nieÊmiertelny. Prastare teksty chiƒskie sà pe∏ne opowieÊci o mistrzach tao, którzy do˝yli kilku setek lat, a potem wstàpili do niebios. W taoizmie przechodzi si´ przez pi´ç przemian – pi´ç ˝ywio∏ów: woda, drzewo, ogieƒ, ziemia, metal.

Handlarze nieśmiertelności W VI wieku p.n.e. w Chinach ˝y∏ mistrz Laozi, który tradycyjnie uznawany jest za twórc´ taoizmu. W∏aÊnie on mia∏ byç nieÊmiertelnym. Póêniej zosta∏ okrzykni´ty przez wyznawców taoizmu bogiem. NieÊmiertelnoÊç i nadludzkie moce zaÊ mia∏

UU Tradycyjne religie chińskie znalazły wyznawców również poza granicami Chin

NieÊmiertelnoÊç, wedle nich, mo˝na by∏o osiàgaç przy pomocy g∏´bokiego oddychania, çwiczeƒ fizycznych lub stosowania specjalnych diet, w których pito na przyk∏ad napoje zawierajàce z∏oto. Choç doradcy uspokajali w∏adców, ˝e niebo przeznaczone jest dla nich, ci nie do koƒca wierzyli – na ich rozkaz organizowano wyprawy, których zadaniem by∏o znaleêç owe góry, w których ˝y∏y nieÊmiertelne byty.

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 53

52_54_EX1_NABOZ.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:38

Page 54

FOTO: VICE.COM

RELIGIA I KULTURA Życia tworzące łańcuch FILOZOFIA: BUDDYZM LICZBA WYZNAWCÓW: 380 milionów POWSTANIE: V wiek p.n.e. OBSZAR: Indie, Azja Wschodnia, Japonia

Piekło za życia

otyw ponownych wcieleƒ wyst´powa∏ ju˝ w starohinduskich wierzeniach. Równie˝ filozofia buddyzmu zak∏ada, ˝e Êmierç nie oznacza absolutnego koƒca. Byty kroczà przez kolejne wcielenia w cyklu sansary, a ka˝dy cz∏owiek po swej Êmierci narodzi si´ na nowo jako inny cz∏owiek, bóg, demon, a nawet zwierz´. Istnieje bowiem szeÊç Êwiatów, w których mo˝na narodziç si´ na nowo: Êwiat bogów, tytanów, ludzki, zwierzàt, g∏odnych duchów oraz piekielny. Wszystko to tworzy nieskoƒczony ∏aƒcuch bytów.

Nowe życie wynikiem starego

UU Według buddyzmu dopiero wyzwolenie się od trzech trucizn myśli (gniew, chciwość, nieuctwo) wyswobodzi byt z wiecznego koła życia i śmierci

Buddyjskie teksty opisujà te˝ ogromne cierpienia, jakich mo˝na doÊwiadczyç w przestrzeni podobnej do piek∏a. Piek∏o to jednak stan ÊwiadomoÊci, a cierpienia nie muszà byç odczuwane po Êmierci, ale jeszcze w ciele cz∏owieka. Ma to zwiàzek z karmà, zgodnie z którà nasze czyny pr´dzej czy póêniej przynoszà owoce. Cz∏owiek mo˝e wyswobodziç si´ z kr´gu ˝ycia i Êmierci. Stanie si´ tak, jeÊli st∏umi w∏asny egoizm, zarówno Êwiadomy, jak i nieÊwiadomy, a tak˝e pragnienia i pasje. Celem cz∏owieka jest zatem osiàgni´cie stanu, kiedy pragnienia nie majà ju˝ nad nim w∏adzy. Stan ten okreÊla si´ jako nirwan´.

Istniejà trzy rodzaje kar. Zb∏àdzona dusza mo˝e byç z∏o˝ona na ∏o˝u wype∏nionym ogniem lub robactwem. Mo˝e byç skazana na wieczne pragnienie bez dost´pu do wody. W biblijnej Ksi´dze Izajasza mo˝emy przeczytaç nast´pujàcy opis: Podziemny Szeol poruszy∏ si´ przez ciebie, na zapowiedê twego przybycia; dla ciebie obudzi∏ cienie zmar∏ych, […] Do Szeolu stràcony twój przepych i dêwi´k twoich harf. Robactwo jest twoim pos∏aniem, robactwo te˝ twoim przykryciem. Strasznego losu grzeszników mo˝na oczywiÊcie uniknàç. Ten, kto by∏ prawy za ˝ycia, stanie przed Bogiem do spowiedzi, a potem zostanà mu otwarte bramy królestwa niebieskiego. ÍÍ FOTO: BLOGSPOT.COM

MALBA: WIKIMEDIA.ORG

Gdy ktoÊ umiera, odczytuje si´ Tybetaƒskà Ksi´g´ Umar∏ych, bud-

dyjski tekst umierania i Êmierci. Dla buddysty Êmierç jest wype∏nieniem jednego z praw karmy. Nowe ˝ycie, które ma przyjÊç na Êwiat, jest skutkiem starego. Ostatnia myÊl lub emocja, którà cz∏owiek odczuje tu˝ przed Êmiercià, ma ogromny wp∏yw na przysz∏oÊç i mo˝e znacznie polepszyç karm´.

UU W judaistycznym piekle przebywają najstraszniejsze demony

Trzy rodzaje kar dla duszy

konieczne zakoƒczenie dobrze prze˝ytego ˝ywota.

RELIGIA: JUDAIZM Góra męki i ciemna rzeka LICZBA WIERZĄCYCH: 35 milionów POWSTANIE: 2000 lat p.n.e. OBSZAR: Izrael, Europa, USA udaizm to najstarsza spoÊród trzech g∏ównych religii monoteistycznych, z niego wywodzà si´ zarówno chrzeÊcijaƒstwo, jak i islam. W porównaniu do swoich „m∏odszych sióstr”, judaizm k∏adzie wi´kszy nacisk na ˝ycie doczesne, a mniejszy na poÊmiertne. ˚ydzi postrzegajà ˝ycie jako dar od Boga, a Êmierç jako smutne, ale

54 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

Choç wi´c ˝ycie jest dla ˚ydów bardzo wa˝ne, tak˝e oni wierzà, i˝ stanowi swego rodzaju wst´p do innego wymiaru. Judaistyczne zaÊwiaty nie sà jednak najprzyjemniejszym miejscem. Grzeszników w ciemnoÊci czeka góra m´ki i ciemna rzeka. Najstraszniejszym miejscem ˝ydowskiego piek∏a jest szeol, który przeznaczony jest dla przest´pców, w tym zw∏aszcza morderców, ale tak˝e osób niepogrzebanych czy (wedle najbardziej ortodoksyjnej formy judaizmu) dla narodów nie˝ydowskich.

UU Ściana Płaczu (Ściana Zachodnia), jedno z najświętszych miejsc judaizmu, jest pozostałością zachodniej części Drugiej Świątyni Jerozolimskiej

55_57_EX1_MESTA.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:39

Page 55

FOTO: 1ZOOM.ME

RELIGIA I KULTURA Zielone oazy w miastach zapewniają oczyszczanie powietrza z toksyn, spalin i wszelkich pyłów

FOTO: JOE ALBLAS

Miasto: piekło na ziemi czy miejsce do życia? CZY PRZESTĘPCZOŚĆ PRZEJDZIE DO HISTORII? iasta będą w stanie ograniczać sytuacje kryzysowe, a nawet im zapobiegać. Dotyczy to także przestępczości i kataklizmów.

Firma IBM już teraz pomaga służbom bezpieczeństwa analizować „odpowiednie informacje w odpowiednim czasie”, tak, by urzędnicy państwowi mogli podejmować właściwe kroki w walce z przestępczością. Na przykład w Nowym Jorku powstaje supernowoczesny system zbierania i segregacji danych w czasie rzeczywistym, z którego korzysta straż pożarna. System ma pomóc w zapobieganiu pożarom oraz chronić strażaków. Miasta położone przy wylewających rzekach mogą liczyć na pomoc projektu sprytnych tam. Fakt, że także ten projekt wyszedł od IBM, wzbudza kontrowersje. Niektórzy podejrzewają koncern o totalitarne zapędy. Jak zapobiec przestępstwom? Kamery monitoringu na każdym kroku, systemy zdolne rozpoznawać twarze… Dane są zapisywane w ogromnej bazie, a na podstawie uzyskanych informacji systemy mogą prognozować prawdopodobieństwo popełnienia przestępstwa. Trudno przy tej okazji nie wspomnieć wizji George’a Orwella…

Czy współczesne miasta są jeszcze przyjaznymi miejscami do życia? Ciągły pośpiech i stres, podobnie jak zanieczyszczenia środowiska, nie mają dobrego wpływu na nasze zdrowie. Czy można przywrócić miastom ich pierwotny sens i zmienić je na powrót w miejsca przyjazne, przedłużając tym samym życie ich mieszkańców? Oczywiście, że tak. Zadanie to jest trudne, ale wykonalne. ok 2030. Jedna czwarta Êwiatowej populacji ˝yje w nie najlepszych warunkach na przedmieÊciach megalopolis – wielkich miast b∏yszczàcych si´ od szklanych drapaczy chmur – siedzib banków, firm, hoteli i innych przedsi´biorstw. Kilka kilometrów dalej panuje taka n´dza, ˝e ludzie nie majà nawet dost´pu do wody pitnej.

Pierwsze jaskółki Fikcja? Nie do koƒca. Amerykaƒski teoretyk urbanistyki Mike Davis mówi jednoznacznie: Taki stan rzeczy mo˝na ju˝ teraz zaobserwowaç na przyk∏ad w afrykaƒskiej Nigerii. Tak ˝yje 80% obywateli jej miast. Owszem, tylko w Nigerii w ten sposób ˝yjà 42 mln ludzi. Zbli˝ona sytuacja panuje w Indiach oraz rejonach Êwiata o podobnym stopniu rozwoju. I wydaje si´, ˝e to nieunikniona przysz∏oÊç ca∏ej ludzkiej cywilizacji. W rozwini´tych paƒstwach Zachodu, gdzie stawia si´ na komfort i jakoÊç ˝ycia, szuka si´ sposobu na odejÊcie od tej wizji. Czyste powiet-

rze, przejrzysta woda, p∏ynna komunikacja. Pojawiajà si´ projekty ekologicznego, „zielonego” miasta przysz∏oÊci i powoli zaczynajà byç wprowadzane w ˝ycie. Sà to co prawda dopiero pierwsze jaskó∏ki zwiastujàce dobrà nowin´, ale w koƒcu od czegoÊ trzeba zaczàç.

Jedna tysięczna ludzkiego włosa Jak rozwiàzaç problem niedostatku wody w miastach? To paradoks, ˝e na b∏´kitnej od wody planecie mo˝e nam jej zabraknàç. Woda pokrywa trzy piàte powierzchni Ziemi, ale w wi´kszoÊci jest to ciecz s∏ona, a zatem nie do spo˝ycia. W zielonych miastach planuje si´ rozwiàzaç ten problem poprzez wybudowanie stacji odsalajàcych. Amerykaƒski naukowiec dr Eric Hoek z wydzia∏u in˝ynierii Êrodowiska na Uniwersytecie Kalifornijskim w Los Angeles wymyÊli∏ sposób odsalania, który jest o 50% efektywniejszy ni˝ obecnie stosowane. Za∏o˝enie metody jest proste. Podstaw´ stanowi membrana, której otwory majà sto tysi´cy razy mniejszà Êrednic´ ni˝ ludzki

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 55

55_57_EX1_MESTA.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:39

Page 56

FOTO: DE.ACADEMIC.RU

RELIGIA I KULTURA techniki i natury: wartoÊci od˝ywcze uprawianych produktów sà monitorowane i dozorowane komputerowo. Plan zak∏ada, ˝e taka wertykalna farma mo˝e wy˝ywiç do 50 000 ludzi rocznie.

wierzchnià morza. Pierwsze takie elektrownie dzia∏ajà ju˝ u wybrze˝y Walii. Kolejnà mo˝liwoÊcià jest wykorzystanie energii s∏onecznej.

Raj dla wirusów i bakterii To oczywiste, ˝e w miastach, gdzie koncentracja ludzi jest najwi´ksza, wzrasta równie˝ ryzyko przenoszenia chorób. Przeludnione obszary, zw∏aszcza te w s∏abiej rozwini´tych krajach, sà dos∏ownie bombà bakteriologicznà, która ju˝ zosta∏a odpalona.

Zielona wieża

ILUSTRACJA: WWW.WALLCONVERT.COM

Miejskie wie˝owce, w których ludzie majà ˝yç d∏ugo i wygodnie, nie b´dà wyposa˝one w systemy klimatyzacji. Mimo to, nawet w najwi´ksze upa∏y ich mieszkaƒcy nie b´dà cierpieli goràca. To nowy

Biofarma z firmy Organitech jest propozycją rozwiązania kryzysu żywieniowego

Minielektrownia w morzu Elektrociep∏ownie, nawet te nowoczesne, sà wielkim êród∏em zanieczyszczenia powietrza. Ska˝one powietrze wp∏ywa natomiast na powstawanie chorób i skraca d∏ugoÊç naszego ˝ycia. JednoczeÊnie wiadomo, ˝e nasza cywilizacja nie obejdzie si´ bez energii. Rozwiàzaniem mogà byç „miniaturowe” elektrownie wodne, które sà pomys∏em brytyjskiego stowarzyszenia Sea Generation. Sà przeznaczone dla miast przybrze˝nych, ich turbiny sà umieszczone 40 metrów pod po-

ILUSTRACJA: WWW.JACQUES-FERRIER.COM

w∏os. Taka membrana skutecznie odfiltrowuje bakterie czy inne zanieczyszczenia. Miasta przysz∏oÊci b´dà mia∏y równie˝ inteligentne systemy kanalizacyjne, które nie tylko powstrzymajà zanieczyszczanie rzek i jezior, lecz tak˝e b´dà oczyszczaç wod´ tak, by by∏a zdatna do picia. Zaawansowane technologie pozwolà na jej recykling, co ograniczy koszty i zu˝ycie energii potrzebnej do rozprowadzania wody a˝ o 20%. Kolejny problem to zapewnienie ˝ywnoÊci mieszkaƒcom miast. Ale i tu pojawiajà si´ nowe, rewolucyjne rozwiàzania. ˚ywnoÊç mog∏aby pochodziç z pi´trowych biofarm. Pierwszà takà instalacj´ uruchomi∏a ju˝ izraelska firma Organitech. Stanowi ona po∏àczenie najnowszej

sposób myÊlenia o budownictwie: ch∏odzenie ma byç naturalne, przy pomocy krà˝àcego powietrza. Francuski architekt Jacques Ferrier wpad∏ na pomys∏ tzw. zielonej wie˝y. Jej idea polega na tym, ˝e deszcz spadajàcy na warstw´ zewn´trznà budynku zostanie przemieniony w energi´ elektrycznà.

FOTO: EXPATDOCTORMOM.COM

Futurystyczne wyobrażenie tego, jak kiedyś mogą wyglądać miasta

Zwykłe maseczki chirurgiczne nie obronią nas przed wirusem grypy. Właściwe i dokładne mycie rąk jest w tym przypadku lepszą bronią

W Indiach aglomeracje sà wyl´garnià cholery, w Afryce pojawia si´ ˝ó∏ta febra. Epidemia tej choroby wybuch∏a na przyk∏ad w Kamerunie. Równie˝ miasta w krajach rozwini´tych nie sà wcale odporne na choroby. Tak˝e nasz kraj ka˝dego roku zalewa epidemia grypy. To w∏aÊnie ona – przenoszona drogà kropelkowà – ma najlepsze pole dzia∏ania w komunikacji zbiorowej czy w miejscach spotkaƒ wielu ludzi. Miasta sà zatem dla niej idealnym domem.

Jak okiełznać grypę

Wiele nowoczesnych budynków nie potrzebuje już dziś klimatyzatorów. Są konstruowane tak, by było w nich przyjemnie bez tego obciążającego energetycznie pomocnika

56 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

G´stoÊç zaludnienia w miastach przysz∏oÊci nie spadnie, dlatego nadal b´dà one êród∏em i miejscem przenoszenia chorób zakaênych. Byç mo˝e uda si´ jednak zminimalizowaç ich skutki. Pomys∏, jak to zrobiç, przedstawi∏a firma IBM. Kluczem ma byç wiedza na temat tego, kiedy, gdzie i jak szerzà si´ choroby. Przedstawiciele instytucji odpowiedzialnych za zdrowie spo∏eczeƒstwa b´dà równie˝ zdolni z wysokà do-

k∏adnoÊcià przepowiedzieç, które dzielnice miasta b´dà zara˝one. System informatyczny b´dzie pomocny przy przygotowaniu odpowiedniej prewencji i zminimalizowaniu szkód. Naukowcy chcà zaopatrzyç miasta, szpitale, szko∏y i zak∏ady pracy w specjalne narz´dzia, które pomogà im obserwowaç i zapobiegaç infekcjom takim jak wirus H1N1 czy sezonowa grypa.

19.9.2014

10:39

Page 57

FOTO: WWW.SIEMENS.COM

55_57_EX1_MESTA.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

Internet przeciw wirusom Innym projektem, który ma pomóc w walce

Inteligentne urządzenia przejmą dużą część prac domowych. Ludzie będą mogli odpoczywać

FOTO: WIKIPEDIA

tifunkcyjny panel cyfrowy, który pozwoli, nawet w czasie oglàdania filmu, podglàdaç na ekranie, co robià dzieci na podwórku lub w swoim pokoju, a nawet sprawdziç, czy pieczeƒ w piekarniku jest ju˝ gotowa. Kibice pi∏karscy b´dà mogli wybieraç, z której kamery relacj´ b´dà chcieli oglàdaç. I choç siedzenie przed telewizorem nie prze-

Inteligentne mieszkania i domy… Jak b´dzie wyglàdaç mieszkanie w ekologicznym mieÊcie przysz∏oÊci? Wszystko oparte b´dzie na inteligentnych technologiach. Kuchenka mikrofalowa sama obliczy, jak wysoko kaloryczny posi∏ek jest w niej przygotowywany, b´dzie te˝ umia∏a Êciàgnàç z Internetu ciekawe przepisy. W toalecie zostanie oceniony stan zdrowia mieszkaƒców, a nast´pnie specjalny program zaoferuje nam odpowiednià diet´… Sprz´t RTV równie˝ nie pozostanie w tyle. Zamiast zwyk∏ego telewizora w salonie zagoÊci mul-

Slumsy w miastach, nie tylko w krajach trzeciego świata, stanowią centrum przestępczości, chorób i problemów społecznych FOTO: MATSYSDESIGN.COM

z chorobami jest „Internet zdrowia”, sieç gromadzàca anonimowe informacje o stanie zdrowia ludzi. Ka˝dy b´dzie móg∏ Êledziç sytuacj´ zdrowotnà na Êwiecie i w regionie, w którym mieszka. IBM ju˝ pracuje nad tym projektem. Wspó∏dzia∏a z Globalnym Projektem Zdrowia i Bezpieczeƒstwa Inicjatywy Groêby Nuklearnej (NTI) czy z Bliskowschodnim Konsorcjum Obserwacji Chorób Zakaênych (MECIDS) przy standaryzacji metod dzielenia si´ informacjami zdrowotnymi i analizach chorób zakaênych.

d∏u˝a ˝ycia, w przysz∏oÊci b´dzie to atrakcyjna forma relaksu.

Wizja pojazdów gąsienicowych Pi´kne, przyjazne i zielone miasta sà na pewno atrakcyjnà wizjà. Wspó∏czesne metropolie majà do nich daleko, choç w zachodnich krajach Europy niektóre miasta unowoczeÊnia si´ w tym kierunku. Tylko czy wizja ta ma szans´ si´ spe∏niç, jeÊli ludzkoÊç nadal b´dzie niszczyç Êrodowisko naturalne? Pytanie to postawi∏ sobie hiszpaƒski architekt Manuel Dominguez. Jego spojrzenie w przysz∏oÊç wyglàda przera˝ajàco: Naturalne êród∏a sà wyczerpane, na planecie jest niewiele zielonej roÊlinnoÊci, wi´kszoÊç làdów pokrywa pó∏pustynia. Dominguez ma jednak recept´ na prze˝ycie w takich warunkach. Miasto w takim Êwiecie nie b´dzie w stanie pozostaç na miejscu, wyruszy zatem w w´drówk´. Ludzie stanà si´ nomadami. Wed∏ug Domingueza miasta b´dà porusza∏y si´ na gàsienicach, takich jak w pancernych transporterach. Architekt wykorzysta∏ w swoim projekcie dost´pnà technologi´, zatem powstanie takiego miasta jest mo˝liwe ju˝ dziÊ. Jednak miejmy nadziej´, ˝e nic takiego nie b´dzie nam potrzebne…

TYNK OCZYSZCZA POWIETRZE anieczyszczenie powietrza na naszej planecie osiąga w wielu miejscach punkt krytyczny. A gdyby tak o jakość wdychanego powietrza zadbały tynki kładzione na domy?

Brzmi to może nieco niewiarygodnie – w końcu taki tynk musiałby być niezwykle „sprytny”. Tymczasem już dziś testuje się taką technologię. Materiał, który tworzy podstawę tynku – czy jest to zaprawa, beton czy gips – potrafi pochłaniać tlenki azotu i inne szkodliwe substan-

cje chemiczne. Co więcej, by usunąć potem zanieczyszczenie ze ścian, wystarczy zwykły deszcz.

Tajemnica tkwi w tym, że molekuły tlenku azotu przenikają przez porowatą powierzchnię, a potem zostają uchwycone przez mikroskopijne cząsteczki tlenku tytanu. Pod wpływem działania promieniowania ultrafioletowego i następujących później reakcji chemicznych powstają związki o kwaśnym pH, które deszcz bez problemu usuwa. Szacuje się, że technologia ta może zmniejszyć koncentrację tlenku azotu w powietrzu o ponad 60%.

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 57

Prezentujemy fragment książki Ramity Navai, brytyjskiej dziennikarki irańskiego pochodzenia. Miasto kłamstw to portret niezwykłego miasta – świeży, zaskakujący, prowokujący. Osiem niezapomnianych postaci – w tym zabójca, aktorka filmów pornograficznych, podstarzała lwica salonowa i przemytnik broni – wprowadza nas w ukryte zakamarki Teheranu, odmalowując niezwykły, barwny i często zaskakujący obraz tego miasta. Książka ukazała się we wrześniu w wydawnictwie Prószyński Media.

Miasto kłamstw. Cała prawda o Teheranie

Prolog – Wali Asr

Widziany z lotu ptaka Teheran mieni się eterycznym blaskiem. Pomarańczowa mgła nad miastem załamuje promienie słońca: gęsty opar uporczywie zalega w każdym zakamarku, pali nos i szczypie w oczy. Na ulicach zapchanych pojazdami buchają kłęby czarnych chmur, które niespiesznie się wznoszą i zawisają w powietrzu. Spaliny pną się nawet po karmelowych zboczach gór Elburs na północy. Tu, w dole, skupiska wieżowców patrzą z wysoka na miasto, niczym imamowie, którzy stoją nad bijącymi pokłony wiernymi. Dolinę u ich stóp wypełnia nieprzebrana masa ludzi. Każdy centymetr terenu jest zajęty, bez zauważalnego stylu, logiki czy myśli przewodniej. Stare dzielnice są brutalnie rozprute wielopoziomowymi skrzyżowaniami, brzydkie postmodernistyczne gmachy górują nad dworami w ruinie. Cały ten chaos przecina dzieląca Teheran na pół długa, szeroka droga obsadzona po obu stronach tysiącami wysokich sykomor. Ulica Wali Asr biegnie z północy na południe stolicy, tłoczy życie do jej żył, wypluwa je w najgłębszych zakamarkach miasta. Wali Asr to w oczach miejscowych

Teheran w pigułce. Od dziesięcioleci właśnie przytutaj Irańczycy przy chodzą świętować, protestować, manifestować, upamiętniać, opłakiwać. Jednym z moich najżywszych wspomnień z dzieciństwa w Teheranie jest przejazd tą aleją; do dziś pamiętam to wrażenie bycia otuloną przez drzewa, czule nachylone ku sobie, osłaniające nas zielonym sklepieniem. […] Tuż za środkowym odcinkiem Wali Asr rozpościera się tętniące życiem, gęsto zaludnione centrum; przez skrzyżowania gnają tysiące motocykli, samochodów i pieszych. Między blokami mieszkalnymi wciąż można odnaleźć walczące o życie szczątki kilku okazałych starych domów. Dalej na południe budynki są coraz mniejsze i coraz bardziej zaniedbane; to domy z surowego cementu i skruszałej cegły, z powybijanymi oknami i dachami zastawionymi budami z blachy falistej. Ze ścian zwisają przerdzewiałe przewody gazowe i klimatyzatory, niczym wywalone na zewnątrz metalowe flaki. Tutaj cały kolor znika z ulic, wchłonięty przez cienie konserwatyzmu i nędzy. Czarne całuny kobiecych czadorów przemykają bezszelestnie między ciemnymi marynarkami i chustami na głowę: odcienie żałoby aprobowane przez islam, urozmaicone tylko krzy-

kliwymi muralami przedstawiającymi bohaterów wojennych, męczenników i propagandę polityczną. U swojego południowego wylotu Wali Asr otwiera się na Rah Ahan, główny dworzec kolejowy Teheranu, na który przybywają tysiące ludzi z całego kraju: Lurowie, Kurdowie, Azerowie, Turkmeni, Arabowie, Baludżowie, Bachtiarzy, Kaszkajowie i Afgańczycy. Ulica Wali Asr wraz z odchodzącymi od niej setkami dróg to mikrokosmos miasta. Mierzy około siedemnastu kilometrów, łączy bogatych i biednych, religijnych i świeckich, tradycję i nowoczesność. A mimo to życie ludzi zamieszkałych na jednym i drugim jej krańcu zdają się dzielić całe stulecia.

Autorka książki, Ramita Navai, to brytyjska dziennikarka pochodzenia irańskiego, specjalizująca się w sprawach zagranicznych i śledztwach dziennikarskich na trudnych terenach

59_EX1_PREZITI.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

15.9.2014

13:53

Page 59

Wola przeżycia… Dziś brzmi to dla nas niewyobrażalnie, ale coś takiego jak obozy koncentracyjne naprawdę istniało. Nawet w takich warunkach znaleźli się jednak ludzie, którym dzięki woli przetrwania udało się przeżyć. Jednym z nich był psychiatra Viktor Frankl. ustriacki psychiatra Viktor Emil Frankl (1905–1997) gorzko zap∏aci∏ za swoje ˝ydowskie pochodzenie. Przeszed∏ przez trzy obozy – Teresin, Auschwitz, Dachau. Trudne doÊwiadczenia zasadniczo wp∏yn´∏y na jego spojrzenie na ˝ycie.

”

Po wojnie Viktor Frankl uzyskał tytuł profesora neurologii i psychiatrii na Uniwersytecie Wiedeńskim i zaczął wykładać na Harvardzie

Wspomnienia więźnia nr 119104 Frankl w nieludzkich warunkach oÊwi´cimskiego obozu, podobnie jak inni wi´zieni tam ludzie, straci∏ swoje nazwisko, stajàc si´ jedynie numerem 119104. Nie by∏ ani psychologiem, ani lekarzem, straci∏ wszelkie przywileje. Jako zwyk∏y wi´zieƒ znalaz∏ jednak sposób, dzi´ki któremu uda∏o mu si´ prze˝yç. Âmierç, g∏ód, napi´te nerwy, rezygnacja, poni˝enie, samobójstwa – to wszystko sta∏o si´ codziennoÊcià dla Frankla i jego wspó∏wi´êniów. Wtedy te˝ jeden z nich zada∏ mu pytanie, dlaczego ludzie targajà si´ na w∏asne ˝ycie. By∏o mi zimno i odczuwa∏em g∏ód. Ja równie˝ by∏em ju˝ przygn´biony i rozdra˝niony. Musia∏em jednak w tej chwili si´ ogarnàç i wykorzystaç t´ jedynà mo˝liwoÊç, poniewa˝ pocieszenie by∏o teraz bardziej potrzebne, ni˝ kiedykolwiek indziej. Zaczà∏em wi´c mówiç, ˝e obiektywnie

UU Choroby, głód, poniżenie i rezygnacja były codziennym wrogiem więźniów w niemieckich obozach koncentracyjnych

przysz∏oÊç ka˝dego cz∏owieka nie jest zbyt optymistyczna. Mimo to oszacowa∏em szanse prze˝ycia oko∏o 5 procent. I powiedzia∏em to ludziom. Powiedzia∏em te˝, ˝e sam dla siebie nie szukam nadziei i nie trzymam si´ ˝ycia kurczowo – opowiada∏ póêniej Frankl.

Wolność i świadomość Sens ˝ycia da∏ Viktorowi Franklowi si∏´ do przetrwania. W jego przypadku by∏y to myÊli o ˝onie, rozpocz´tej pracy naukowej i o r´kopisie swojej ksià˝ki. W trudnych warunkach oÊwi´cimskiego obozu zacz´∏a powstawaç nowa metoda psychoterapii nazwana logoterapià. Podczas

gdy Zygmunt Freud (1856–1939) pisa∏ o dà˝eniu do rozkoszy a Alfred Adler (1870–1937) o pragnieniu w∏adzy, w logoterapii Frankla centralnà rol´ odgrywa∏ sens ˝ycia. Stosujàc logoterapi´, pomaga∏ tym, którzy cierpieli z powodu utraty sensu istnienia. Za podstaw´ ludzkiego ˝ycia kierunek ten uznaje wolnoÊç i odpowiedzialnoÊç za podejmowane decyzje. O wolnoÊci w Auschwitz nie mog∏o byç mowy, mimo to w∏aÊnie tam Frankl zaczà∏ prowadziç pierwsze próby z logoterapià. Pomóg∏ przetrwaç wielu wspó∏wi´êniom, którzy w potwornych warunkach stracili wiar´ w sens ˝ycia.

FOTO: A. E. SAMUELSON

Poszukiwanie sensu

UU Ci, którzy przeszli przez piekło. Obóz koncentracyjny Ebensee (oddział KC Mauthausen) w 1945 roku

W obozach koncentracyjnych wi´êniowie próbowali zachowaç wolnoÊç wewn´trznà, choç nie by∏o to wcale ∏atwe. Ka˝dy dzieƒ i ka˝da godzina w ∏agrze dawa∏y tysiàce okazji, które umo˝liwia∏y poddanie si´ lub walk´ z tymi si∏ami, które mog∏y odebraç cz∏owiekowi to, co ma najcenniejszego, jego wolnoÊç, oraz zmusiç go do tego, aby zrzek∏ si´ tej wolnoÊci i godnoÊci, stajàc si´ pi∏eczkà do grania, obiektem poddawanym czynnikom zewn´trznym i aby zmieni∏ si´ zgodnie z ich ˝yczeniem w typowego wi´ênia koncentracyjnego – pisa∏ Frankl. Kto znalaz∏ sens istnienia, zwi´ksza∏ swoje szanse na prze˝ycie nawet w tak nieludzkich warunkach. Póêniejsze badania, prowadzone na uwolnionych amerykaƒskich jeƒcach z okresu wojny wietnamskiej, potwierdzi∏y t´ tez´. Ten, kto planowa∏ i myÊla∏ o swojej przysz∏oÊci, nie tylko prze˝y∏, ale powraca∏ do domu w lepszej kondycji psychicznej. Znalezienie sensu ˝ycia nie dotyczy tylko tak ekstremalnych sytuacji. DziÊ przybywa ludzi, którzy czujà si´ wypaleni – zawodowo, emocjonalnie... Nie tylko oni muszà znów znaleêç powód by ˝yç... ÍÍ

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 59

FOTO: ARDEAN R. MILLER I WIKIPEDIA.ORG

RELIGIA I KULTURA

60_EX1_SEX.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

15.9.2014

13:54

Page 60

Seks i śmiech: broń przeciwko stresowi

FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

RELIGIA I KULTURA

FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

Śmiech i seks przedłużają życie. Czy to rzeczywiście prawda? „Twarde dane” na ten temat nie istnieją, ale chyba każdy z nas z codziennego doświadczenia wie, że kochanie się i uśmiechanie ma dobroczynny wpływ zarówno na psychiczną, jak i fizyczną kondycję człowieka.

UU Uśmiech i śmiech sprawiają, że ludzie są odporniejsi na ból

daniach przeprowadzonych przez Willibalda Rucha z Uniwersytetu w Zurychu grupa ochotników trzyma∏a r´k´ w zimnej wodzie o wiele d∏u˝ej po tym, jak wczeÊniej zastosowano wobec nich „terapi´ Êmiechem”. Okazuje si´ zatem, ˝e Êmiech zwi´ksza te˝ odpornoÊç na ból. Nie wspominajàc ju˝ o tym, ˝e uÊmiech jest seksowny, a uÊmiechajàcy si´ ludzie ∏atwiej nawiàzujà kontakty. UU Śmiech i seks mają dobroczynny wpływ na organizm

FOTO: JAYPEEJOURNALS.COM

ŚMIECH JEST WRODZONY odstawowe mechanizmy mięśniowe umożliwiające uśmiechanie się tworzą się jeszcze przed narodzinami, w ciele matki. Potwierdzili to brytyjscy naukowcy, którzy użyli ultradźwiękowej kamery i odkryli, że uśmiech i śmiech są u człowieka wrodzone i nie są jedynie reakcją na okoliczności.

Nadja Reissland z brytyjskiego Uniwersytetu w Durham wraz z zespołem swoich kolegów zaobserwowała stopniowe pojawianie się ruchów twarzy, które zaczęły się w drugim trymestrze ciąży i umożliwiają wytworzenie się wszystkich elementów potrzebnych do śmiechu około 30. tygodnia ciąży. Naukowcy z pomocą kamery ultradźwiękowej nagrali dwoje nienarodzonych dzieci. System rozpoznawania emocji na ludzkiej twarzy, autorstwa amerykańskiego psychologa Paula Ekmana, umożliwił im wskazanie tych wyrazów twarzy, które związane są ze śmiechem lub płaczem. W 34. tygodniu ciąży, czyli półtora miesiąca przed porodem, mimika twarzy była już wyraźnie rozpoznawalna. I

60 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

Seks to wyższa inteligencja

prowadzi do obni˝enia ciÊnienia krwi i dzia∏a prewencyjnie przeciw udarowi i chorobom serca.

Podczas studiów nad zachowaniami seksualnymi naukowcy doszli do ciekawych wniosków. Z badaƒ szwajcarskiego Uniwersytetu Technicznego wynika, ˝e seks wzmaga odpornoÊç. Śmiech z efektem aerobiku Wed∏ug Szwajcarów najlepiej jest wspó∏˝yç Badacze z uniwersytetu w Baltimore w USA zaj´li si´ fenomenem Êmiechu. Grupie 20 ochotni- od dwóch do trzech razy tygodniowo. Inna liczFOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC ba seksu mo˝e os∏abiaç ków wyÊwietlili dwa filmy odpornoÊç u m´˝czyzn. – komedi´ i thriller. ZaJuż samo Z kolei eksperci z hamuwa˝yli, ˝e u 14 spoÊród bauniesienie burskiego Wydzia∏u Badanych przep∏yw krwi by∏ kącików ust daƒ Medycznych twierwolniejszy podczas scen dzà, ˝e seks stymuluje wywo∏ujàcych stres, podpozytywnie prac´ mózgu, dzi´ki czeczas gdy przy oglàdaniu wpływa mu ludzie stajà si´ inteliscen wywo∏ujàcych Êmiech na ciało gentniejsi. DoÊwiadczekrew przep∏ywa∏a lepiej u wszystkich ochotników, z wyjàtkiem jednego. nia, które uzyskujemy podczas seksu, mo˝emy Zmiany, które widzieliÊmy na wewn´trznych Êcia- póêniej wykorzystaç równie˝ w tych sferach nach naczyƒ krwionoÊnych, sà podobne do efek- ˝ycia, które nie majà nic wspólnego z seksem tu, jaki daje aerobik, tyle ˝e bez bólu i napi´cia – uwa˝a jeden z autorów badania, Werner mi´Êni zwiàzanego z çwiczeniem – podsumowa∏ Habermehl. ÍÍ szef zespo∏u badawczego Michael Miller. Z wynikami jego zespo∏u zbiegajà si´ wnioski naukowców z Uniwersytetu w Karolinie Pó∏nocnej, którzy stwierdzili, ˝e nawet lekka depresja u osób chorujàcych na serce zwi´ksza ryzyko Êmierci o 44%. Lekarze z Uniwersytetu Pensylwanii odkryli, ˝e weseli ludzie sà odporniejsi na przezi´bienia. Badanie, które przeprowadzili, by∏o doÊç inwazyjne: 300 osobom wstrzykni´to do nosa rinowirus, odpowiedzialny za wi´kszoÊç katarów i przezi´bieƒ. Okaza∏o si´, ˝e u ludzi sk∏onnych do z∏oÊci i zdenerwowania choroby rozwija∏y si´ trzykrotnie cz´Êciej ni˝ u pogodnych osób. Aby skutki Êmiechu pojawi∏y si´ w naszym organizmie, wystarczy unieÊç górnà warg´. Fritz Strack z Uniwersytetu w Würzburgu twierdzi, ˝e pozytywny wp∏yw na nasz nastrój ma tak˝e UU Śmiech uwalnia endorfiny, które wywotrzymanie w ustach na przyk∏ad o∏ówka. W ba- łują dobry nastrój

”

ILUSTRACJA: BIOLOGY.COM

miech i seks sà najlepszà bronià przeciw mordercy o imieniu stres. Nawet delikatny uÊmiech obni˝a poziom hormonów stresu. Âmiech uwalnia endorfiny, tzw. hormony szcz´Êcia, które wprowadzajà nas dobry humor. Podobnie dzia∏a udany seks, po którym ludzie czujà si´ szcz´Êliwsi i rozluênieni. Rozluênienie

61_64_EX1_GENOCIDA.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:39

Page 61

Czy tendencji do ludobójstwa, haniebnego wierzchołka przemocy i okrucieństwa, należy szukać w informacji zawartej w naszych komórkach, czy też napędzają je mechanizmy psychologiczne? Naukowcy przypuszczają, że oba te czynniki mają tu swój udział.

FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

RELIGIA I KULTURA

iedy w styczniu 2005 roku amerykaƒski biolog i ekolog ewolucyjny dr Eric R. Pianka (ur. 1939) zaczà∏ wyg∏aszaç swój referat na forum Teksaƒskiej Akademii Nauk, nikt z zebranych nie zdawa∏ sobie sprawy, jakie wywo∏a kontrowersje i jakim echem jego wypowiedê odbije si´ w mediach. Koniec koƒców, naukowcowi i jego rodzinie gro˝ono nawet Êmiercià. Konieczne jest zniszczenie 90% populacji celowym zara˝eniem wirusem Ebola – mia∏ g∏osiç

UU Dziś jest nas dużo na Ziemi. Dlatego pojawiają się pomysły dość radykalnego rozwiązania tej sytuacji

Czy ludobójstwo jest uwarunkowane FOTO: CHRISTOPH FROEHDER

FOTO: FLICKR.COM

FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

biologicznie, czy psychologicznie?

UU Piece krematoryjne w obozie koncentracyjnym Auschwitz, zaledwie siedem dekad temu

UU Postronnemu obserwatorowi może się wydawać, że zachowujemy się jak bakterie

UU Czerwoni Khmerowie Pol Pota 40 lat temu wymordowali niemal całą kambodżańską inteligencję

Pianka wobec audytorium pe∏nego studentów, profesorów i naukowców. I choç póêniej wielokrotnie prostowa∏ i t∏umaczy∏ swojà wypowiedê, która wyrwana z kontekstu, rzeczywiÊcie brzmia∏a przera˝ajàco, mleko si´ rozla∏o. Zamiast przekazu troski o Êrodowisko i koniecznoÊci redukcji spo˝ycia i zu˝ycia zasobów naturalnych, w Êwiat posz∏a informacja, która doprowadzi∏a do powstania jednej z najbardziej kontrowersyjnych teorii spiskowych ostatnich lat: jeÊli przyroda staje si´ opiesza∏a w naturalnej regulacji populacji, trzeba jej w tym pomóc! Spójrzmy na to z innej strony: czy zatem ludobójstwo, czyli umyÊlne wymordowanie cz´Êci lub ca∏oÊci grupy rasowej, religijnej lub narodowej, jest uwarunkowane tylko psychologicznie? Czy mo˝e raczej gotowoÊç dokonania zbrodni przeciw ludzkoÊci jest zakodowana w nas genetycznie i biologicznie?

Tysiące powodów do przemocy

Jesteśmy podobni do bakterii

JeÊli wymordujemy innà grup´ etnicznà, to b´dziemy mieç wi´cej miejsca do rozwoju naszej populacji. Naukowcy ju˝ od d∏u˝szego czasu starajà si´ znaleêç biologiczne mechanizmy, które mog∏y popchnàç ludzi do wzajemnego mordowania si´, jak to nie raz w naszej historii bywa∏o. Pytanie brzmi: czy jest to swego rodzaju instynkt samozachowawczy, który nakazuje nam poszerzanie w∏asnej rasy i w∏asnego narodu, aby by∏o nas wi´cej, ni˝ tych „drugich”? A mo˝e dr Pianka mia∏ racj´ i im mniej b´dzie ludzi, tym wi´ksze êród∏a zostanà dla nich zachowane, a rozwój technologii i przed∏u˝enie ˝ycia b´dà ∏atwiejsze? W Êwiecie zwierzàt bywa tak, ˝e nowy samiec alfa najpierw morduje wszystkich potomków swojego poprzednika w stadzie, by potem za∏o˝yç w∏asny ród. Czy podobny instynkt wyst´puje tak˝e u ludzi, nap´dzany lub, odwrotnie, t∏umiony, przes∏ankami religijnymi i etnicznymi? Naukowcy twierdzà, ˝e tak.

èród∏a energii si´ wyczerpujà, a my mno˝ymy si´ jak myszy – mówi∏ dr Pianka o przeludnieniu na Êwiecie. – Pytaniem pozostaje, kiedy patogeniczne mikroby, którym przygotowaliÊmy ˝yznà gleb´ do rozwoju, przejmà nad nami w∏adz´, skoro sami nie potrafimy regulowaç przeludnienia. Ekolodzy zastanawiajà si´ nad tym zagadnieniem ju˝ od czterech dekad, ale ludzie nie chcà o tym nic s∏yszeç. Nad podobnymi zagadnieniami pochylajà si´ dziÊ tak˝e przedstawiciele innych dyscyplin: Richard Heinberg (ur. 1950), amerykaƒski dziennikarz, pedagog i ekolog, Lester Brown (ur. 1934), amerykaƒski ekolog i jeden z autorów teorii regulowanego rozwoju, czy Timothy Flannery (ur. 1956), australijski paleontolog i aktywista ekologiczny. Dlaczego w ramach biologicznego ludobójstwa Pianka wybra∏ w∏aÊnie wirus Ebola? Musia∏em to troch´ wyolbrzymiç, aby ludzie coÊ sobie

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 61

61_64_EX1_GENOCIDA.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:40

Page 62

FOTO: NASA, WIKIPEDIA.ORG I EDUBLOGS.ORG

RELIGIA I KULTURA Chociaż Brytyjczycy nigdy nie zostali oficjalnie uznani za winnych klęski, która weszła do historii pod nazwą Wielkiego Głodu w Irlandii, niektórzy historycy uważają ich postawę za akt ludobójstwa. Przez całe stulecia w Irlandii gorzała nienawiść między protestanckimi Brytyjczykami a irlandzką mniejszością wyznającą katolicyzm. Wrogość ta przetrwała do dziś i dała początek wielu separatystycznym

bojówkom militarnym i organizacjom typu IRA. Irlandia była zawsze urodzajną ziemią i przez wieki jej plony zasilały Anglię. Wielokrotnie eksport był wstrzymywany, by Irlandia mogła wyżywić własnych obywateli. Jednak w latach 1846–1852, kiedy setki ludzi zaczęło umierać z głodu i chorób, było inaczej.

Po interwencji w pierwszym roku klęski brytyjski rząd, w którym zaszły zmiany, więcej nie pomógł. Ponadto irlandzcy chłopi, którzy nie byli w stanie zapłacić podatku, musieli opuszczać swoją ziemię. Szacuje się, że zmarło wtedy ponad milion Irlandczyków, a dwa razy tyle musiało emigrować z kraju.

Rozpad Związku Radzieckiego i jego imperium miały szereg polityczno-społecznych skutków, ale te najbardziej wyniszczające dotknęły terenów byłej Jugosławii. Od początku lat 90. XX wieku kraj ten zaczął się dzielić na mniejsze republiki, co zapoczątkowało starcia etniczne i wypędzania ludności siłą. Najgorszych przestępstw dokonano w nowo powstałej Bośni, gdzie serbscy przywódcy zaczęli „pozbywać się” bośniackich muzułmanów. Kulminacją tych wydarzeń była masakra w Srebrenicy w 1995 roku, gdzie wymordowano niemal 10 000 ludzi.

W ciągu zaledwie 5 dni jesienią 1937 roku w Republice Dominikany zamordowano 20 000 Haitańczyków. Rozkaz wydał ówczesny prezydent i dyktator Rafael Trujillo. Wydarzenie miało wyłącznie rasowy podtekst.

Pigmeje zamieszkują tereny w środkowej części Afryki i chociaż są podzieleni na wiele plemion, termin Pigmej wszedł do języka jako wspólne określenie wszystkich tamtejszych mieszkańców, którzy jako dorośli mierzą mniej niż 150 cm. W swojej historii wiele wycierpieli na skutek walk domowych, które wciąż na nowo ogarniają centralne regiony Afryki. Sam Ruch Wyzwolenia Konga ma na sumieniu wymordowanie 2 000 000 Pigmejów przez ostatnie 50 lat. Ich populacja nie przekracza obecnie 100 000 osób.

Masakry jako błędne dźwignie rozwoju?

Najwięcej wiemy o holokauście II wojny światowej czy wymordowaniu północnoamerykańskich Indian, ale świat znał akty ludobójstwa zarówno przed tymi wydarzeniami, jak i po nich. Przeczytajcie o okrutnych praktykach masowych mordów z odległej i całkiem bliskiej przeszłości. Świat zdecydowanie za szybko o nich zapomina.

62 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

Namibia jest z punktu widzenia poszukiwaczy diamentów, złota i innych cennych metali afrykańskim El Dorado. W latach 80. XIX wieku świadomi tego byli Niemcy, którzy zapragnęli uczynić z tego kraju swoją kolonię. Obszary te jednak należały do ludu z plemienia Herero. Po systematycznych masakrach ze stutysięcznej populacji pozostało jedynie 15 000 ludzi.

19.9.2014

10:40

Page 63

Chociaż niemal 50 000 Czeczeńców i Inguszetów pomagało Sowietom w walce przeciw nazistowskim Niemcom, Stalin ostatecznie oskarżył ich o wspieranie wroga. W lutym 1944 roku wydał rozkaz brutalnej deportacji całej czeczeńskiej i inguszeckiej populacji na odległe tereny Związku Radzieckiego. Połowa tej ludności straciła w wyniku tego życie.

Imperium Osmańskie w ciągu swojej historii było odpowiedzialne za wiele aktów pogwałcenia podstawowych praw człowieka. Do największych okrucieństw doszło jednak w czasie Ludobójstwa Ormian, które rozpoczęło się w 1915 roku. Gdy świat pochłonięty był I wojną światową, osmańscy Turcy przeprowadzili planową akcję prześladowania i likwidacji ormiańskiej mniejszości chrześcijańskiej. Skutek jest porównywalny z holokaustem, bowiem życie straciły wtedy niemal 2 000 000 ludzi.

Ludobójstwo w Rwandzie to nazwa masakry, do jakiej doszło w 1994 roku w wyniku bratobójczych walk między plemionami Tutsi i Hutu. Oba plemiona etnicznie wywodzą się ze wspólnych korzeni – ludu Bantu. Wzajemna nienawiść między nimi datuje się na czasy kolonialne, kiedy to belgijscy i niemieccy koloniści nastawiali ich przeciwko sobie. Kiedy Tutsi z czasem stali się majętniejszą częścią rwandyjskiej populacji, zaczęli prześladować Hutu. Potem role się odwróciły, czego kulminacją była okrutna rzeź. Egzekucje przeprowadzano maczetami, w użyciu była też broń z ostrą amunicją. Trwało to 100 dni, w ciągu których zginęło koło 1 000 000 ludzi, w większości z plemienia Tutsi…

Systematyczne ludobójstwo Kurdów rozpoczęło się w latach 80. ubiegłego stulecia w okresie wojny iracko-irańskiej na bezpośredni rozkaz reżimu Saddama Husajna i jego bratanka, znanego pod pseudonimem „Chemiczny Ali”. Masowe mordy przeszły do historii jako Kampania Al-Anfal, a nazwa ta wzięła się od nazwy ósmej sury (rozdziału) Koranu. Od 1986 do 1989 roku zamordowano nawet 200 000 Kurdów. Część zginęła w wyniku bezpośrednich ataków fizycznych, inni po atakach substancjami chemicznymi (sarin itp.). Prześladowanie tej grupy etnicznej trwa nadal.

Aborygeni są nie tylko najstarszą rdzenną ludnością Australii, ale również jedną z najstarszych ras ludzkich na całym świecie. Badania wykazały, że ich DNA pochodzi z Azji, a do Australii przybyli około 50 000 lat temu. Tymczasem poczynając od 1909 roku do końca lat 70. XX wieku władze Australii prowadziły politykę odbierania dzieci rdzennym aborygeńskim rodzicom. Motywacje tych działań nie były do końca jasne – władze albo chciały ochronić dzieci przed prymitywnymi zwyczajami rodziców i przodków, albo chciały je asymilować z białymi obywatelami. Efektem była utrata dziedzictwa całych generacji Aborygenów, przede wszystkim ich wiekowych tradycji. Władze Australii w 2008 roku oficjalnie przeprosiły za tę kampanię.

FOTO: FLICKR.COM, LAZAR MKHITARIAN CONGREGATION, WEEBLY.COM I WORDPRESS.COM

61_64_EX1_GENOCIDA.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

Maorysi są rdzennymi mieszkańcami Nowej Zelandii już od co najmniej 1000 lat. Przed około 500 laty część Maorysów zdecydowała się emigrować na pobliskie Wyspy Chatham, gdzie zbudowali nową społeczność opartą na pokojowym życiu we wspólnocie. Nazwali się Moriori. Ich bracia Maorysi w międzyczasie weszli w stosunki z Europejczykami i Amerykanami. Tragedia rozpoczęła się w 1835 roku, kiedy na ziemie bezbronnych Moriori przybyli w asyście Brytyjczyków żądni krwi Maorysi. Tubylców bezlitośnie mordowano, a ci, którzy przeżyli, zostawali niewolnikami.

U jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 63

61_64_EX1_GENOCIDA.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:40

Page 64

RELIGIA I KULTURA uÊwiadomili. Jest nas za du˝o i jesteÊmy chorzy. W takim stanie nie nadajemy si´ do niczego – t∏umaczy∏ naukowiec.

Głodem w nich! Czy pomys∏ biologicznego ludobójstwa jest szczególnie niebezpiecznym, nowym trendem? Otó˝ nie. Wystarczy wspomnieç o badaniach prowadzonych w latach 1932–1972 w Stanach Zjednoczonych. Celem by∏o badanie szerzenia si´ nieleczonej ki∏y na obszarach wiejskich na po∏udniu Ameryki, a badania przebiega∏y ze wsparciem amerykaƒskiej Publicznej S∏u˝by Zdrowia (U.S. Public Health Service). W ramach tzw. Badania Tuskegee (nazwa pochodzi od miasta w amerykaƒskim stanie Alabama) systematycznie infekowano ki∏à Afroamerykanów, by nast´pnie badaç przebieg nieleczonej choroby. Choç w mi´dzyczasie do u˝ycia wchodzi∏y nowe leki, uczestnicy badania nie byli leczeni ani nawet informowani o swoim stanie. Eksperyment zakoƒczy∏ si´ skandalem i procesem, ale ˝ycie zdà˝y∏o straciç ponad 100 osób. Czy po Badaniu Tuskegee coÊ si´ zmieni∏o? Niekoniecznie. Depopulacja powinna byç najwa˝niejszym priorytetem amerykaƒskiej polityki zagranicznej przeciw krajom trzeciego Êwiata, aby nasza cywilizacja mog∏a prze˝yç – napisa∏ w 1974 roku ówczesny minister spraw zagranicznych Henry Kissinger w swoim memorandum dla S∏u˝b Bezpieczeƒstwa Narodowego USA. Kissinger zaleca∏ równie˝ prezydentowi Carterowi wykorzystywanie g∏odu jako Êrodka do regulacji przeludnienia.

nej i systematycznie koniecznej regulacji Êwiatowej populacji. Nie jest to przy tym wcale nowy pomys∏, bowiem idea ta pojawia si´ od co najmniej stu lat. NowoÊcià jest tylko to, ˝e teraz mówi si´ o ekologii i stanie Ziemi, bo dotàd przypadki ludobójstwa i masowych mordów mia∏y pod∏o˝e rasowe lub religijne. Dlatego jak grom z jasnego nieba pojawi∏y si´ wyniki badaƒ amerykaƒskich biologów, którzy odkryli, ˝e dyskryminacja rasowa nie tylko do-

najmniej 20 000 000 cywilów, którzy padli ofiarami masowych mordów. Psychologowie mówià w tym kontekÊcie o morderczych zachowaniach t∏umu, wynikajàcych zarówno z naszych zwierzćych instynktów, jak i ciemnej strony naszej osobowoÊci. JeÊli nie pojmiemy mechanizmu, który wywo∏uje i nap´dza to zachowanie, b´dziemy w przysz∏oÊci stawiaç czo∏a coraz gorszym aktom ludobójczych masakr – twierdzi∏ amerykaƒski psycholog polskiego pochodzenia Robert Zajonc (1923–2008). Jeszcze w 2006 roku wyra˝a∏ zdziwienie, ˝e biolodzy i psychologowie tak ma∏o uwagi poÊwićajà zagadnieniu masowej przemocy. Stwierdzi∏ te˝, na podstawie bogatego materia∏u badawczego 20 000 artyku∏ów i studiów na temat przemocy, ˝e autorzy podchodzà do problemu z abstrakcyjnego lub indywidualnego punktu widzenia. Uwa˝a∏, ˝e nie t´dy droga. Morderstwo to nie ludobójstwo. Ale do zamordowania 6 milionów ludzi potrzeba wielu g∏ów i ràk, a te g∏owy i rće muszà ze sobà wspó∏pracowaç ÊciÊle i w sposób skoordynowany, tak jak jednostka – zauwa˝y∏, wskazujàc, jak dzia∏ajà mechanizmy zbiorowej przemocy.

Niszczący instynkt samozachowawczy

Nasze spo∏eczeƒstwo wesz∏o na drog´ rosnàcych potrzeb, a to jest jak ogarniajàcy nowotwór. JeÊli chcemy uzdrowiç i ustabilizowaç Êwiatowà populacj´, musimy wyeliminowaç 350 000 ludzi dziennie. Jest to okrutnie powiedziane, ale jeszcze okrutniejsze jest to przemilczeç – mówi∏ s∏ynny francuski oceanograf Jacques Cousteau (1910–1997) w listopadzie 1991 roku podczas wywiadu dla czasopisma „The UNESCO Courier”. Wed∏ug niego miarà dewastacji planety przez ludzi jest demografia. Demografia zaÊ, czyli opis spo∏eczeƒstwa, ukazuje stopieƒ rozwoju danego kraju. To dzi´ki niej wiemy, ˝e jeden Amerykanin obcià˝a planet´ bardziej ni˝ 20 mieszkaƒców Bangladeszu. Przed kilkoma laty australijscy dziennikarze Êledczy odkryli dokumenty Êwiadczàce o tym, ˝e szanowany australijski naukowiec Macfarlane Burnet (1899–1985) rekomendowa∏ w∏adzom Australii rozwini´cie broni biologicznej do u˝ycia przeciw Indonezji i innym przeludnionym krajom po∏udniowo-wschodniej Azji. Dodajmy, ˝e Frank Burnet szczyci∏ si´ szlacheckim tytu∏em sir, by∏ bardzo utalentowanym mikrobiologiem, a w 1960 roku otrzyma∏ Nagrod´ Nobla w dziedzinie fizjologii i medycyny za odkrycie nabytej tolerancji odpornoÊciowej.

Dyskryminacja przyspiesza starzenie? Nie tylko wi´c politycy, ale równie˝ renomowani naukowcy nie wzdragajà si´ przed ideà natural-

64 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

UU Ulice birmańskiego Rangun, rok 2014 – przeludnione kraje Azji są na celowniku samozwańczych regulatorów populacji

tyka naszego stanu psychicznego, lecz tak˝e ma bezpoÊredni wp∏yw na kondycj´ naszego organizmu. Stwierdzili wyraênie, ˝e dyskryminacja rasowa ma wp∏yw na naszà biologicznà stron´ – podwy˝sza stres, pogarsza zdrowie i przyspiesza proces starzenia. Jej dzia∏anie mo˝na zauwa˝yç ju˝ na poziomie komórek. Jak? Otó˝ skraca d∏ugoÊç telomerów leukocytowych, czyli koƒcowych cz´Êci chromosomów. Telomeryczne kompleksy DNA Êwiadczà o naszym wieku, ale te˝ ogólnym zdrowiu i funkcjach systemu odpornoÊciowego. Ka˝dego roku komórki tracà od 50 do 100 par podstawowych telomerów, przez co d∏ugoÊç chromosomów maleje, a cia∏o starzeje si´ w widoczny dla nas sposób. W ramach tych prze∏omowych badaƒ naukowcy pobrali próbki krwi 100 czarnoskórych Amerykanów z obszarów, gdzie nie wyst´puje dyskryminacja, i porównali je z próbkami Afroamerykanów w tym samym wieku, ale z terenów, na których rasizm lub inna forma dyskryminacji panuje nawet w kr´gach jednej grupy etnicznej. Druga grupa wykazywa∏a na poziomie komórkowym o wiele wy˝sze tendencje do szybszego starzenia si´ cia∏a.

Morderstwo to nie ludobójstwo W ciàgu ostatnich 100 lat ˝ycie straci∏o przy-

FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

Dzienna liczba: 350 000

Inni naukowcy, tacy jak socjobiolodzy Richard Dawkins (ur. 1941) czy Edward Wilson (ur. 1929) oraz biolodzy ewolucyjni, przedstawiajà ide´ pierwotnych, lub jak kto woli zwierz´cych, instynktów. Jako przyk∏ad wskazujà serbskie czystki etniczne dokonane na kosowskich Albaƒczykach. Zdaniem badaczy w tych przypadkach trzeba zmieniç koncepcj´ instynktu z obronnego na samozachowawczy, jest on bowiem „naturalnà si∏à, która wzmaga i utrzymuje rodzinny i pokrewny dobór w celu zachowania genów jednostek i jednoczeÊnie ca∏ego gatunku”. Wskazujà na paralele np. mi´dzy szympansami w okresie „wyborów” króla gromady, kiedy to samce bijà si´ na pi´Êci mi´dzy sobà a wyborami w Burundi w czerwcu 1972 roku (Melchior Ndadaye zosta∏ wówczas pierwszym prezydentem z plemienia Hutu, ale potem zosta∏ zamordowany). Czy nam si´ to podoba, czy nie, a˝ 98,5% naszego DNA jest wspólne z DNA szympansów. Cz´Êç ludzkiego mi´dzymózgowia, podwzgórze, bierze bezpoÊredni udzia∏ w procesie regulacji i kontroli przemocy, a o poziomie testosteronu, b´dàcego znaczàcym wskaênikiem tendencji do przemocy, nie musimy nawet wspominaç – pisze Dawkins.

W imię (naszego) dobra Najwa˝niejsze czynniki, które odgrywajà najwi´kszà rol´ w masakrach, mo˝na sprowadziç do jednego has∏a: „moralnego imperatywu”. Liderem jest ubóstwiany, autorytatywny przywódca, stosujàcy metody propagandy i podburzajàcy jednà grup´ przeciw drugiej. Przywódca taki wydaje „moralne rozkazy”, które dajà si∏´ i wskazujà na kierunek przemocy. Kolejnym krokiem jest ju˝ masowe ludobójstwo, które t∏umaczy si´ „wy˝szym dobrem”. Tak fikcja koniecznych, a nawet cnotliwych czynów staje si´ dla mordowanych ca∏kowicie realna. ÍÍ

65_EX1_RISKOVALI.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:41

Page 65

RELIGIA I KULTURA

Ryzykowali życie dla nauki

FOTO: ZANE KESEY ILUSTRACJA: WIKIPEDIA.ORG

z pleśni występującej na ziarnach zbóż. Kiedy zaaplikował sobie tę substancję w porcji 250 mikrogramów, poczuł się dość dziwnie. Fakt, iż następnie wyszedł z pracowni i wsiadł na rower, można nazwać pierwszym przypadkiem jazdy pod wpływem narkotyków. Oto jak naukowiec opisywał potem swoje doświadczenia: nieprzerwany prąd napływających na mnie obrazów z dziwnymi kształtami i mocnej intensywności, jak gra kolorów w kalejdoskopie. W roku 1967 LSD, początkowo uważane za lek, zostało uznane za nielegalne jako narkotyk. W tytule swojej autobiografii Hofmann nazwał je „swoim problemowym dzieckiem”.

Krwawy Karl

Z mnicha naukowiec

ustriacki lekarz, fizjolog i biolog Karl Landsteiner (1868–1943) poświęcił całe swoje naukowe życie studiowaniu krwi. Został odkrywcą grup krwi (najpierw wyróżnił trzy, później cztery), za co otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie fizjologii i medycyny. Później, wespół z kolegą, odkrył również istnienie czynnika Rh. Badał zaburzenia, jakie powstaną, jeśli zmiesza się krew jednego człowieka z krwią drugiego człowieka lub zwierzęcia. Nie ograniczył się przy tym do badań mikroskopowych – zaczął także aplikować do swojego krwiobiegu krew innych ludzi. W ten sposób wykazał specyficzne aktywności antygenów i antyciał, i właśnie to doprowadziło go na trop różnych grup krwi.

Jeść, pić i wydalać łoski naukowiec, profesor medycyny, a także fizyk, Santorio Santorio (1561–1636), był prawdziwie renesansowym człowiekiem nauki. Poświęcił się między innymi badaniom, czy to, co jemy i pijemy, odpowiada masie tego, co wydalamy. Cały miesiąc dokładnie odmierzał wagę spożywanych posiłków i wydalanego kału, a następnie porównywał wyniki ze swoją masą. Służyły mu do tego dwie wagi – jedna w formie ławeczki, na której siadał, i mniejsza, na której ważył ekskrementy. W trakcie tych badań nie robił właściwie nic innego niż jedzenie, picie, wydalanie i spanie. Wszystko po to, aby dojść do wniosku, że to co jemy i pijemy, jest cięższe od tego, co wydalamy. Choć nie były to szczególnie niebezpieczne eksperymenty, nie można odmówić mu oryginalności. Przysłużył się także badaniu metabolizmu.

FOTO: GNU

zwajcarski chemik Albert Hofmann (1906– 2008) 70 lat temu odkrył działanie dietyloamidu kwasu lizergowego, co wpłynęło na społeczeństwo i kulturę Zachodu w 2. połowie XX wieku. Związek chemiczny, który badał, szerzej znany jest jako LSD, ekstremalnie halucynogenny narkotyk. Hofmann uzyskał go

ILUSTRACJA: OXFORDJOURNALS.ORG

Albert na haju

w lewym ramieniu. Nerw ten prowadzi od kręgosłupa aż do palców dłoni i odpowiada za ruch ręki oraz odczuwanie dotyku i bólu. Eksperymentatorzy usunęli dość duży fragment nerwu, by następnie pozostałe końce połączyć włóknem synte-

1819 r. Czech Jan Ewangelista Purkyni (1787–1869) definitywnie porzucił habit na rzecz pracy naukowej. Dzięki przeprowadzanym badaniom anatomicznym, a przede wszystkim fizjologicznym, zyskał wielką sławę. Były to czasy, gdy dawkowanie lekarstw odbywało się intuicyjnie, a Purkyni nie miał do tej metody zaufania. Dlatego podjął się wypróbowania różnych roślinnych substancji leczniczych, by następnie zapisywać swoje odczucia i doświadczenia. Zbadał m.in. działanie ekstraktu z naparstnicy purpurowej, która spowalnia akcję serca i zakłóca postrzeganie – lek wszedł później do słownika medycznego pod nazwą digitalis. Naukowa dociekliwość skłoniła go także do spożycia niebezpiecznego wyciągu z psianki, znanego dziś jako atropina, lek rozkurczowy i rozszerzający źrenice. Purkyni eksperymentował także z owocami muszkatołowca, kamforą i terpentyną. Oddał wielkie zasługi na polu właściwego dawkowania silnych leków roślinnych na receptę.

Naukowiec w sidłach opium a początku XIX wieku niemiecki chemik Friedrich Wilhelm Sertürner (1783–1841) jako prawdopodobnie pierwszy na świecie wyizolował alkaloid, działający jako aktywny składnik opium. Podczas złożonego procesu, który obejmował 52 osobne kroki, udało mu się wyizolować kryształki, które nazwał morfiną, od imienia starogreckiego boga snu Morfeusza. Kiedy po zastosowaniu w laboratorium uśpił (wprowadzając w sen lub śmierć) pewną liczbę bezdomnych psów, zdecydował się sam wypróbować na sobie i swoich przyjaciołach dawkowanie morfiny. W ciągu godziny każdy z nich zaaplikował sobie 90 miligramów morfiny, a zatem 10 razy więcej, niż wynosi obecna zalecana dawka lekarska. Na szczęście wszyscy przeżyli, a medycyna zyskała jeden z najskuteczniejszych specyfików uśmierzających ból.

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 65

FOTO: PROTOMAG.COM I WIKIPEDIA.ORG

rytyjski neurolog Henry Head (1861–1940) nie mógł spać ani jeść, jego myśli wciąż zaprzątało jedno: że w pewnych naukowo wypracowanych okolicznościach można przywrócić czucie w tkankach z uszkodzonymi nerwami. Koniecznie chciał sprawdzić, czy uszkodzone nerwy mogą odzyskać sprawność. Jak miał to jednak wykazać, jak bezpośrednio to zbadać? Wpadł na pomysł, że niebezpieczny eksperyment przeprowadzi na samym sobie! 25 kwietnia 1903 r. w asyście zaprzyjaźnionego lekarza chirurga przeciął swój nerw promieniowy

tycznym, aby aktywować regenerację nerwową. Trzy miesiące po tej autooperacji Headowi powróciło czucie w ręce. Dzięki niemu następne pokolenia neurochirurgów zyskały bezcenną wiedzę na temat fenomenu bólu oraz rozumienie procesów opracowywania przez mózg sygnałów dotykowych.

FOTO: U FOTO 21 I WIKIMEDIA.ORG

(Laboratoryjne) opanowanie nerwów

Są ludzie, którzy nie szanują życia i lekkomyślnie sprowadzają na siebie śmierć. Są jednak i tacy, którzy ryzykują swoje życie w imię wyższych idei, jaką jest na przykład postęp naukowy dla dobra ogółu. Bez zastanowienia, z wielką odwagą, a czasem nutką szaleństwa.

Leo Murray Psychologia wojny. Strach i odwaga na polu bitwy Walczymy, uciekamy, czy zamieramy sparaliżowani strachem? Jakie są nasze zachowania w najbardziej ekstremalnych warunkach? Książka łączy pochodzące z pierwszej ręki relacje z różnych bitew z wynikami badań naukowych w dziedzinie psychologii walki zbrojnej. Całość oferuje niesamowity wgląd w to, co wojna jest w stanie zrobić z umysłem człowieka. Autor nie mówi o generałach i strategiach, lecz skupia się na najniższym poziomie taktycznym – koncentruje się na zwykłych żołnierzach, którzy stają do walki twarzą w twarz z żołnierzami nieprzyjaciela. Pokazuje, co i dlaczego dzieje się w głowie człowieka, który ma zabijać lub sam może zostać zabity i ma tego pełną świadomość. Podpowiada, jak wykorzystać ludzkie reakcje, aby odnieść zwycięstwo, a zarazem uchronić życie drugiego człowieka.

Książkę polecają:

Księgarnia Wydawnictwa RM tel. 22 813-41-45, www.rm.com.pl, e-mail sklep@rm.com.pl

67_EX1_PSEUDO_TECHNOLOGIE.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

15.9.2014

13:57

Page 67

Technika jest dobrym pomocnikiem ludzkości. Wyręcza nas w ciężkiej pracy, ułatwia życie i podnosi jego jakość. Z drugiej strony przynosi także śmierć… spółczesna komunikacja zmniejszyła naszą planetę poprzez pozorne skrócenie odległości. Jednocześnie każdego roku pochłania tysiące ofiar wypadków. Statystyki wyraźnie wskazują, że najbezpieczniejszą formą komunikacji jest transport lotniczy, zaś na przeciwległym biegunie leży komunikacja samochodowa. Dlatego powstają projekty, takie jak SARTRE, których

celem jest zwiększenie bezpieczeństwa na drogach, choć na pewno nie spodoba się to piratom drogowym uwielbiającym szaloną jazdę.

Wojsko na czele rozwoju Najnowocześniejsze „gadżety” powstają w laboratoriach technicznych armii, a przemysł wojskowy jest zawsze o kilka kroków przed cywilnym. Wojna wprawdzie niezmiennie od tysięcy lat przynosi śmierć, ale dziś dowódcy pracują nad tym, by uchronić przed

nią swoich żołnierzy. Wojskowe kombinezony już wkrótce będą wyposażone podobnie jak kosmiczne skafandry. Nie zabraknie w nich systemów monitorujących stan funkcji życiowych żołnierza, takich jak temperatura ciała i skóry, puls, ciśnienie krwi, ale także badających potrzebę snu czy poziom wody w organizmie. Członkowie oddziałów specjalnych zostaną wyposażeni w elektroniczne szkielety, które znacznie podniosą ich sprawność fizyczną. Dzięki nim żołnierze będą mogli dźwigać cięższe ładunki, szybciej się poruszać i staną się bardziej wytrzymali na różne obciążenia. Żołnierz przyszłości będzie niemalże nieśmiertelny. Czy i kiedy skorzystają z tego cywile, na razie nie wiadomo… ÍÍ

Technologicznego rozwoju nic nie zatrzyma jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 67

ILUSTRACJA: FLICKR.COM

TECHNOLOGIE

68_70_EX1_DOPRAVA.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:42

Page 68

TECHNOLOGIE utomatyczny pilot pozwala, by kierowca, odwrócony ty∏em do kierunku jazdy, obserwowa∏ sytuacj´ na autostradzie na monitorze komputera. Inteligentne samochody przejmujà znacznà cz´Êç

Drogi muszà byç bezpieczne, a osoba siadajàca za kierownicà powinna byç wypocz´ta i skupiona na jeêdzie. Jak dbaç o bezpieczeƒstwo, kiedy cz´sto jest dok∏adnie odwrotnie? W dodatku wiele samochodów jest w tak z∏ym stanie

Jednym z nich jest SARTRE. Powsta∏ on pod patronatem Unii Europejskiej, a jego idea opiera si´ na automatyzacji. Tak jak samolot ma autopilota, tak samochód na drodze ma byç wyposa˝ony w autokierowc´. Po wjechaniu na autostrad´

Transport samochodowy: Śmierć może czyhać na ludzi wszędzie, ale do jej ulubionych miejsc należą drogi, szosy, autostrady… słowem: wszystkie szlaki komunikacyjne, na których odbywa się ruch drogowy. Każdego roku na całym świecie w wyniku wypadków drogowych ginie 1 200 000 ludzi, czyli całe wielkie miasto. Nowe projekty poprawy bezpieczeństwa na drogach dają nadzieję, że ofiar będzie znacznie mniej. Póki co, jest to jednak tylko nadzieja.

zadaƒ kierowcy. Tak mo˝e wyglàdaç transport drogowy przysz∏oÊci, w którym nie ma miejsca na Êmiertelne wypadki w karambolach.

ILUSTRACJA: MIT

Gdy ktoÊ wyrusza w drog´ samochodem, najcz´Êciej ˝yczymy mu bezpiecznej podró˝y.

ajwiększym zagrożeniem dla transportu lotniczego jest dziś terroryzm. Mało które państwo ma przy tym tyle złych doświadczeń z terrorystami, co Izrael, dlatego nic dziwnego, że właśnie tamtejsi naukowcy podjęli z nimi walkę. Na lotnisku w Tel Awiwie zaczął działać pierwszy system biometryczny, który skróci czas odprawy pasażerów.

Zamiast przechodzić przez długą procedurę sprawdzania przez personel lotniczy, podróżujący będą okazywali kartę chipową, na której zakodowane będą informacje takie jak zdjęcie, odciski palców i dane osobowe. Podobny do bankomatu skaner biometryczny, wyposażony w kamerę, wykona zdjęcie stojącej przed nim osoby i porówna je z danymi na karcie. Podróżujący odpowie także na kilka pytań, które pojawią się na ekranie. Przy urządzeniu będzie asystował personel lotniska, który pomoże w udzielaniu odpowiedzi na pytania. Będzie też monitorować zachowanie danej osoby i przyglądać się, czy nie wykazuje oznak nerwowości, takich jak pocenie się itp. I

68 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

UU Małe pojazdy zwiększyłyby bezpieczeństwo komunikacyjne w centrach miast ILUSTRACE: ELITELAWYERPROJECT.COM

ILUSTRACJA I FOTO: IFEX.ORG I ISRAELDEFENSE.COM

UU Autopociąg SARTRE z sukcesem został przetestowany w 2012 roku w Hiszpanii

technicznym, ˝e dziwi fakt, i˝ w ogóle si´ jeszcze poruszajà. Ograniczenie pr´dkoÊci na drogach wcale nie ma tak du˝ego wp∏ywu na bezpieczeƒstwo ruchu, jak mo˝e si´ zdawaç na pierwszy rzut oka. Co wi´cej, nawet w miejscach, gdzie obowiàzujà ograniczenia, wielu kierowców po prostu

Autokierowca na autostradzie

BIOMETRIA PRZECIW TERRORYSTOM

ILUSTRACJA: SARTRE

zdobycz i morderca

UU Lekkie elektryczne pojazdy dostaną się niemal w każde miejsce

je ignoruje. Wszystkie te czynniki splatajàc si´, sprawiajà, ˝e o niebezpiecznà sytuacj´ na drodze naprawd´ nietrudno. Dlatego na Êwiecie powstajà projekty, które majà wyraênie podnieÊç bezpieczeƒstwo transportu drogowego.

„pod∏àczy si´” do ciasnej kolumny samochodów, która wyglàda jak pociàg z wagonikami. Na jej czele podà˝a pojazd prowadzony przez doÊwiadczonego kierowc´, np. zawodowego szofera ci´˝arówki. Kierowcy jadàcych za nim aut podajà tylko swojej nawigacji cel podró˝y, a potem mogà przez okreÊlony czas, potrzebny do dotarcia na miejsce, podziwiaç widoki za oknem. Mogà czytaç, oglàdaç telewizj´, pracowaç na laptopie, telefonowaç, spaç, jeÊç – s∏owem robiç wszystko, czego robiç nie powinni, prowadzàc samochód samodzielnie. Wszystkie „wagoniki” sà po∏àczone bezprzewodowo z pojazdem kierujàcym kolumnà i podà˝ajà za nim. Gdy ktoÊ chce zjechaç z autostrady, przed zjazdem po prostu przejmuje sterowanie w∏asnym samochodem.

Zachipowane auto Innà ciekawà koncepcj´ bezpiecznego samochodu przedstawi∏a firma Intel. Wed∏ug jej ekspertów automobil przysz∏oÊci b´dzie si´ poruszaç po drogach ca∏kowicie bezpiecznie dzi´ki

19.9.2014

10:42

FOTO: SARTRE

68_70_EX1_DOPRAVA.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

Page 69

korzystaniu z szeregu systemów komputerowych. Pojazd b´dzie wyposa˝ony w zestaw kamer, które b´dà stale monitorowa∏y nie tylko ruch samochodów, ale te˝ poruszanie si´ pieszych. Komputer w u∏amku sekundy oszacuje stopieƒ niebezpieczeƒstwa i oceni, jaka reakcja kierowcy jest po˝àdana. Niektóre funkcje b´dà ca∏kowicie zautomatyzowane. W razie zagro˝enia samochód b´dzie móg∏ przejàç kierowanie i np. sam zahamuje przed nag∏à przeszkodà na drodze.

Sprytne auta miejskie Instytut Technologiczny w Massachusetts (MIT) z siedzibà w amerykaƒskim Bostonie zaproponowa∏ inne rozwiàzanie, tym razem skupiajàce si´ na problemach zwiàzanych z jazdà po mieÊcie.

UU Wszystkie pojazdy w autopociągu są połączone ze sobą bezprzewodowo

FOTO: SARTRE

Projekt ten, nad którym badacze pod kierownictwem Williama Mitchella pracowali cztery lata, polega na skonstruowaniu lekkiego samochodu elektrycznego, którym kierowca dostanie si´ niemal wsz´dzie. Samochód ma byç dwuosobowy i posiadaç ma∏y baga˝nik, przeznaczony tylko na niewielkie zakupy. Na ulicach Bostonu mo˝na ju˝ zobaczyç prototypy. Do udzia∏u w projekcie zaproszono najlepszych specjalistów z ró˝nych dziedzin, np. w zespole projektantów auta znalaz∏ si´ s∏ynny architekt Frank Gehry. Efektem pracy zespo∏u jest samochód o kszta∏cie kulistej pi∏ki, któremu konstruktorzy dali du˝e, wytrzyma∏e i dobrze amortyzowane ko∏a. Pojazd wyglàda jak ˝ywcem wyj´ty z filmów science fiction.

Człowiek – stres 1:0

UU Bezpieczeństwo i komfort kierowcy to główny cel projektu SARTRE

Miejska infrastruktura zostanie dostosowana do u˝ytkowania tego typu pojazdów. Majà powstaç miejsca, w których samochodzik b´dzie mo˝na wypo˝yczyç lub pozostawiç. Tego typu parkingi b´dà rozmieszczone przede wszystkim w strategicznych punktach miasta, a wi´c przy stacjach metra, dworcach autobusowych i kolejowych, w pobli˝u lotnisk, ale te˝ na osiedlach mieszkalnych, w centrach handlowych i wa˝nych w´z∏ach komunikacyjnych miasta.

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 69

68_70_EX1_DOPRAVA.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:42

Page 70

FOTO: DOIPO.CZ

TECHNOLOGIE BEZPIECZNIEJ, ALE WCIĄŻ NIE DOŚĆ BEZPIECZNIE uropejskie statystyki drogowe są optymistyczne: od trzech lat liczba ofiar śmiertelnych wypadków drogowych spada. W zeszłym roku, w porównaniu z rokiem poprzednim, zmniejszyła się o 10%, a spadek o 17%, odnotowany od 2010 r., przekłada się na 9 tysięcy ocalonych istnień ludzkich.

Najmniej osób ginie w wypadkach drogowych w Wielkiej Brytanii, Szwecji, Holandii i Danii, na drugim końcu skali znajdują się: Polska, Bułgaria, Chorwacja, Łotwa, Litwa i Grecja. I choć tak-

że u nas następuje spadek zarówno liczby wypadków, jak i ich ofiar, nadal, jak podkreślają specjaliści, jesteśmy pod tym

względem najgorsi w Europie. W zeszłym roku miało u nas miejsce 35 385 wypadków, w których zginęło 3 291 osób.

Czar magnesu

Wyobraêcie sobie wózki zakupowe. Z∏àczone, nie zajmujà du˝o miejsca. Bierzecie sobie taki wózek i odje˝d˝acie z nim. Na tej zasadzie mia∏yby dzia∏aç równie˝ nowe auta – wyjaÊnia Ryan Chin z zespo∏u projektantów, uznawany za jeden z najwi´kszych wspó∏czesnych talentów konstruktorskich.

Dzisiejsza miejska komunikacja zbiorowa dzieli si´ na naziemnà i podziemnà. Jedna mo˝liwoÊç pozostaje niewykorzystana – komunikacja powietrzna. OczywiÊcie, trudno, by po mieÊcie lata∏y samoloty czy helikoptery, ale istniejà

Komisja Europejska planuje do 2020 roku zmniejszyć liczbę śmiertelnych ofiar wypadków drogowych o połowę. Ma plany konkretnych działań, do których należą: poprawa środków bezpieczeństwa dla samochodów ciężarowych i osobowych, budowa bezpieczniejszych dróg, rozwój inteligentnych pojazdów, lepsze zasady egzaminowania i szkolenia kierowców, skuteczniejsze egzekwowanie przepisów, ograniczenie liczby rannych i nowe działania dotyczące motocyklistów. I

artyku∏ach. Jest o tyle fascynujàce, ˝e nap´dzany na tej zasadzie pojazd sprawia wra˝enie jakby lata∏. Tymczasem ca∏a tajemnica tkwi w odpychaniu si´ takich samych biegunów magnesów, co chyba ka˝dy wypróbowa∏ kiedyÊ w szkole…

Pociąg nad i pod torami

ILUSTRACJA: PINTEREST.COM I WORDPRESS.COM

Zasada lewitacji magnetycznej (maglev) jest ju˝ zresztà wykorzystywana w transporcie kolejowym (Szanghaj, Japonia, Korea Po∏udniowa). Jej najwi´kszà zaletà jest to, ˝e wagony lewitujà, unoszà si´ nad torami, dzi´ki czemu ca∏kowicie wyeliminowane zostaje tarcie – nie ma zatem oporu torów, ciep∏a, choç nie ma i charakterystycznego stukotu p´dzàcego pociàgu… T´ samà zasad´ mo˝na wykorzystaç równie˝ w przypadku Êrodków komunikacji poruszajàcych si´ nie nad torami, ale pod nimi. Kabina jest zawieszona pod torami, po∏àczona z nimi czymÊ podobnym po pantografu. Nap´d jest oczywiÊcie elektryczny, a oprócz szeregu innych korzyÊci warto wspomnieç o braku ryzyka zderzenia z innym pojazdem.

Bezpieczeństwo przede wszystkim

UU Podniebny pociąg podniesie bezpieczeństwo miejskiej komunikacji zbiorowej

MZK bez kierowców W niektórych miastach, na przyk∏ad w Londynie, ju˝ teraz dzia∏a metro bez motorniczych. Teoretycznie takà mo˝liwoÊç ma mieç te˝ warszawskie metro, którego systemy zapewniajà automatyczne sterowanie, jednak ze wzgl´du na komfort i bezpieczeƒstwo podró˝nych zdecydowano si´ nie rezygnowaç z kierujàcych sk∏adami. Ale w pe∏ni zautomatyzowana komunikacja naziemna? Równie˝ ten koncept pojawi∏ si´ ju˝ w planach konstruktorów i urbanistów. Sterowane komputerowo autobusy, które poruszajà si´ wzd∏u˝ wbudowanej w jezdnie taÊmy magnetycznej. Szereg czujników zapobiega zderzeniu z drugim autobusem lub innym pojazdem, a w przypadku korka komputer opracowuje tras´ objazdu. Póki co, jest to jednak science fiction.

70 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

pomys∏y „miejskich kolejek linowych”. Klasyczny nap´d zastàpi w nich lewitacja magnetyczna. Nie jest to nowe odkrycie i niejednokrotnie pisaliÊmy te˝ ju˝ o nim w naszych FOTO: WIKIPEDIA.ORG

U˝ycie tych ma∏ych, przyjaznych i wygodnych elektrycznych samochodów pozwoli zmniejszyç stres zwiàzany z jazdà po mieÊcie. Stres zaÊ nie tylko skraca ˝ycie cz∏owieka, ale bywa równie˝ przyczynà wypadków drogowych, które mogà mieç fatalne skutki. Jego zmniejszenie pomo˝e nam przechytrzyç kostuch´ czekajàcà na drodze.

Bezpieczna komunikacja miejska, zarówno grupowa, jak i indywidualna, spokój i komfort podró˝ujàcych na d∏ugie dystanse – to wszystko sposoby, jak oszukaç Êmierç czyhajàcà na drogach. Niestety, patrzàc chocia˝by na obecny stan dróg i kultur´ kierowców, wydaje si´, ˝e ten cel jest jeszcze daleko przed nami. Opisywane nowoczesne systemy sà ju˝ jednak testowane i wprowadzane w ró˝nych zakàtkach Êwiata. Pewnego dnia z pewnoÊcià dotrà te˝ do nas. ÍÍ

UU Lewitujące pociągi mają stanowić bezpieczną i szybką komunikację przyszłości

71_73_EX1_VOJENSTVI.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:43

Page 71

FOTO: FORWALLPAPER.COM

TECHNOLOGIE Nigdzie indziej kostucha nie czuje się tak dobrze jak na wojnie. Swoje żniwo zbiera w tysiącach. Z tego powodu najnowsza wojskowa myśl technologiczna skupia się na tym, jak wywieść w pole tego niechcianego gościa. UU Tylko w ciągu ostatnich stu lat liczbę ofiar wszystkich konfliktów wojennych szacuje się na 300 milionów

Tam, gdzie FOTO: WIKIMEDIA.ORG

śmierć czuje się

jak w domu… ozwój techniczny najszybciej post´puje w wojskowoÊci. To, co jeszcze dziÊ wydaje si´ nam futurystycznym pomys∏em, byç mo˝e w laboratoriach wojskowych ju˝ staje si´ rzeczywistoÊcià. Âmierç nie powinna liczyç na takie wojenne ˝niwo, jak dawniej. Nowe mundury zatrzymajà kul´ i wyprodukujà przy tym energi´. Pociskami b´dzie si´ kierowa∏o telepatycznie. Nic ju˝ nie jest niemo˝liwe.

Tylko 292 dni bez wojny Najstarsza broƒ przeznaczona do ataku ma 200 000 lat, a wed∏ug szacunków Szwajcara Jeana Jacquesa Babela od 3500 roku p.n.e. tylko przez 292 dni Êwiat ˝y∏ w pokoju (czyli w ˝adnym jego zakàtku nie trwa∏ konflikt wojenny). Niestety, mroczna i agresywna natura, która nadal UU Żołnierze w mundurach przyszłości przypominają postacie z gier komputerowych

w nas drzemie, popycha nas do prowadzenia walk. Patrzàc na wspó∏czesny Êwiat, nie wydaje si´, by coÊ w tej kwestii mia∏o si´ zmieniç. Wr´cz przeciwnie, prognozy wskazujà, ˝e globalny konflikt wojskowy nie jest wcale wykluczony. Âmierç ma obfite ˝niwa na wojnie. Szacuje si´, ˝e tylko w ostatnich stu latach ofiarami ró˝nych wojen zosta∏o 300 milionów ludzi. Liczby ofiar wszystkich znanych wojen nie da si´ wiarygodnie obliczyç, ale na pewno suma by∏aby przera˝ajàco wysoka. Ofiarami dzia∏aƒ wojennych sà te˝ cz´sto cywile, có˝ zatem z tego, ˝e ˝o∏nierze b´dà chronieni supermundurami, jeÊli Êmierç poniosà niewinne ofiary…

Żołnierz czy astronauta? Powróçmy jednak do laboratoriów wojskowych. ˚o∏nierski kombinezon b´dzie w niedalekiej przysz∏oÊci podobny do kosmicznego skafandra. Dowódcy wyspecjalizowanych jednostek b´dà mieli do dyspozycji monitoring fizjologiczny,

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 71

71_73_EX1_VOJENSTVI.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:43

Page 72

TECHNOLOGIE NAJSMUTNIEJSZA STATYSTYKA ustria od końca XV wieku do końca wieku XIX walczyła przez 227 lat (57%). W XIX wieku Francja była w stanie wojny 27 lat, Rosja 24, Włochy 23, Anglia 21, a Niemcy jedynie 13 lat.

FOTO: HDWALLPAPERS.IN

Do największych bitew z okresu napoleońskiego należą bitwy pod Austerlitz, Borodino (na obrazie z epoki) i Lipskiem.

FOTO: ITC.UA

W bitwie pod Kircholmem w 1605 roku przeciwko sobie stanęło około 3500 żołnierzy wojska Rzeczpospolitej Obojga Narodów oraz ponad 10 000 szwedzkich wojaków. Zwycięstwo żołnierzy Jana Karola Chodkiewicza było miażdżące, a straty Szwedów olbrzymie – w sumie 8000 zabitych, rannych i wziętych do niewoli.

tego przede wszystkim tkaniny, z których produkuje si´ ˝o∏nierskà bielizn´ i mundury. Sà jak lekarze pierwszego kontaktu, mogà te˝ uratowaç ˝ycie. Materia∏, z którego wykonany jest nowoczesny mundur, nale˝y do tzw. inteligentnych. Potrafià one oceniç sytuacj´ i przed zbli˝eniem si´ kuli wroga umocniç tkanin´. Uderzenie pocisku w cia∏o nie b´dzie zupe∏nie bezbolesne, ale zamiast rany postrza∏owej, na skórze trafionego ˝o∏nierza pojawi si´ tylko siniec. Gdyby jednak ˝o∏nierz zosta∏ raniony, ubranie zapobiegnie wykrwawieniu i jednoczeÊnie dostarczy do organizmu potrzebne substancje

który pozwoli obserwowaç ˝yciowe funkcje ka˝dego walczàcego, takie jak temperatura cia∏a i skóry, puls, ciÊnienie krwi, potrzeba snu czy nawodnienie organizmu. Dla niektórych typów jednostek przygotowuje si´ tak˝e elektroniczny szkielet, który znacznie zwi´ksza mo˝liwoÊci fizyczne ˝o∏nierzy. Przy jego pomocy b´dà w stanie dêwigaç ci´˝sze ∏adunki, szybciej si´ poruszaç i wytrzymywaç ró˝ne przecià˝enia. Takim egzoszkieletem ju˝ teraz dysponuje armia amerykaƒska. Z przeci´tnie silnego cz∏owieka mo˝e w jednej chwili uczyniç bohatera o nadprzyrodzonych zdolnoÊciach. Pewne nie-

UU Nowe technologie mogą uczynić z żołnierzy niezniszczalnych wojowników

Pod Austerlitz w 1805 roku walczyło około 65 000 Francuzów przeciw 82 500 Rosjan i Austriaków. Straty Napoleona, jeśli chodzi o martwych i rannych, wyniosły 10,5%, a u sojuszników około 15%. W I wojnie światowej udział wzięły 32 państwa, w których żyło łącznie trzy czwarte ludności ówczesnego świata. Największą część tego stanowiły imperia kolonialne Brytyjczyków i Francuzów. Na powierzchni około 4 mln km2 walczyło w sumie 74 000 000 żołnierzy. To w tej wojnie po raz pierwszy pojawiły się samoloty, czołgi czy kulomioty, pierwszy raz użyto też broni chemicznej. Ostateczna liczba ofiar wyniosła 8 500 000 martwych,

21 000 000 rannych, 7 700 000 jeńców i zaginionych. W sumie na różne sposoby poszkodowanych zostało 37 500 000 ludzi, czyli około 40% wszystkich biorących udział w działaniach wojennych. W trakcie największej bitwy I wojny światowej, bitwy nad Sommą, która trwała od lipca do listopada 1916 roku, życie straciło ponad milion żołnierzy. W II wojnie światowej udział wzięły 64 państwa, w których żyło 80% ludności świata. Na powierzchni 22 milionów km2 walczyło 110 000 000 żołnierzy. Straty były zatrważające: ponad 70 000 000 martwych. Od 1939 do 1945 roku do liczby ofiar wojennych należy doliczyć również 4 000 000 ludzi straconych i zamęczonych w Oświęcimiu, 3 000 000 w Treblince, 1 500 000 w Majdanku, 400 000 w Chełmnie, 200 000 w Mauthausen i 240 000 w Dachau. II wojna światowa to też czas największego rozwoju techniki zabijania i niszczenia. 6 sierpnia 1945 roku w ciągu kilku sekund w Hiroszimie zginęło 260 000 ludzi, a kolejne tysiące umierały w wyniku chorób po wybuchu bomby atomowej przez następne lata. Wybuch w Nagasaki kosztował życie około 70 000 ludzi. I

72 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

UU Francuzi również pracują nad przyszłością swojej armii. System FÉLIN jest testowany przez francuski 1 pułk Piechoty Liniowej

dociàgni´cia, w tym zw∏aszcza ˝ywotnoÊç baterii, na razie uniemo˝liwiajà zastosowanie egzoszkieletu podczas akcji, dlatego wojsko jak na razie wykorzystuje go przy przemieszczaniu ci´˝kich ∏adunków, takich jak zapasy amunicji, czy do wyciàgania pojazdów, które ugrz´znà w terenie. Konstruktorzy z firmy Sarcos Inc., którzy skonstruowali egzoszkielet, rozwa˝ajà równie˝ jego komercyjne zastosowanie. Egzoszkielety ju˝ dziÊ pomagajà niepe∏nosprawnym lub u∏atwiajà wykonywanie ci´˝kich prac manualnych.

Kameleon w akcji Z mundurów w wyrazistych kolorach zrezygnowano ju˝ w XIX wieku. Ca∏kiem s∏usznie, bo ˝o∏nierz ubrany w jasnoczerwony mundur by∏ jak ruchoma tarcza strzelnicza. Odzie˝ maskujàca zacz´∏a si´ pojawiaç na prze∏omie XIX i XX wieku. Jeszcze w czasach wojen Êwiatowych straty w ludziach nie by∏y tak wa˝ne i dyskutowane jak dziÊ, kiedy ochrona w∏asnych oddzia∏ów jest co najmniej równie wa˝na jak cele militarne. Dlatego wprowadzono pewne nowe zasady… Widzieç i byç niewidocznym – to motto ka˝dego ˝o∏nierza bioràcego udzia∏ w akcji. Maskowanie sta∏o si´ bez ma∏a sztukà. Aby ˝o∏nierz nie zosta∏ zauwa˝ony w podczerwieni, jego mundur jest specjalnie ch∏odzony. Che∏m wraz z mundurem sà hermetycznie zamkni´te, dlatego ubrany w nie cz∏owiek mo˝e poruszaç si´ nawet po terenie ska˝onym radioaktywnie. W przysz∏oÊci mo˝liwa stanie si´ te˝ „niewidzialnoÊç”. Kombinezon b´dzie potrafi∏ zmieniaç barwy w zale˝noÊci od otoczenia, w którym si´ znajduje.

Doktor Mundur Obecnie w amerykaƒskiej armii testuje si´ tak˝e takie systemy, które w razie koniecznoÊci potrafià udzieliç pierwszej pomocy. Zdolne sà do

lecznicze. OczywiÊcie, w takim superkombinezonie klimatyzacja jest standardem. Wszystkie te funkcje zasilaç b´dzie atomowa bateria, a masa ca∏kowita munduru wyniesie nieco ponad 10 kg. Na takie wyposa˝enie armia b´dzie musia∏a jednak jeszcze poczekaç – wejdzie do u˝ycia w 2025 r.

Skąd wziąć energię? Obecnie inteligentne mundury potrafià czerpaç energi´ z promieni s∏onecznych. Ten pomys∏ wykorzystuje ju˝ armia brytyjska. Mundur b´dzie funkcjonalny równie˝ w nocy – wówczas b´dzie wykorzystywa∏ ciep∏o oddawane przez cia∏o Êpiàcego ˝o∏nierza. Zasilanie jest kluczowe, bo bez energii szereg funkcji munduru, takich

19.9.2014

10:43

Page 73

jak broƒ, ochrona czy systemy orientacji w terenie (GPS) oraz nadajniki, by∏yby niedost´pne, co czyni∏oby mundur du˝o mniej efektywnym. Odzie˝ specjalna b´dzie potrafi∏a tak˝e ch∏odziç ˝ywnoÊç i wod´, co przy operacjach, podczas których jednostka jest oddalona od bazy na d∏u˝szy czas, jest bardzo wa˝ne. Znacznie zmniejszy si´ tak˝e waga wyposa˝enia, tak ˝e ˝o∏nierz nie b´dzie musia∏ dêwigaç na plecach ci´˝aru odpowiadajàcego wadze plecaka z ceg∏ami. Nowy system ma podnieÊç komfort ˝o∏nierzy, a tym samym zwi´kszyç efektywnoÊç operacji wojskowych – opisuje Duncan Gregory z Uniwersytetu Glasgow.

strony, w wojnie chodzi o zwyci´stwo, a etyka i moralnoÊç schodzà na dalszy plan…

Trochę inne strzelanie

wideokamer´ i kamer´ na podczerwieƒ. Land Warrior ma pod he∏mem wyÊwietlacz, który jest cz´Êcià zintegrowanego systemu komunikacyjnego. Tak naprawd´ wyposa˝enie ˝o∏nierza z pierwszej fazy programu nieznacznie ró˝ni si´ od standardowego. Opisywane wy˝ej „cuda techniki” pojawiajà si´ dopiero w fazie trzeciej. Jedno zmieni∏o si´ ju˝ na pewno. DziÊ uzbrojenie wa˝y nieca∏e 20 kg. ˚o∏nierze, którzy làdowali w 1944 r. w Normandii, pozazdroÊciliby tego kolegom z przysz∏oÊci, poniewa˝ masa ich uzbrojenia wynosi∏a oko∏o 50 kg. Wydaje si´ zatem, ˝e wojsko przysz∏oÊci rzeczywiÊcie b´dzie w pewien sposób niezniszczalne. Nic nie obroni go jednak przed bronià masowego ra˝enia... ÍÍ

Czy ˝o∏nierz musi ca∏y czas trzymaç palec na spuÊcie? Ju˝ nie, teraz wystarczy, ˝e pomyÊli, a karabin sam wystrzeli. Telepatia? Nie do koƒca. Zasada, na której opiera si´ ta najnowsza technologia, to monitorowanie aktywnoÊci mózgu. Ju˝ teraz systemy te pojawiajà si´ w przemyÊle gier komputerowych. Ich wprowadzenie w prawdziwych akcjach bojowych b´dzie wymaga∏o rozwiàzania szeregu problemów i zastosowania wielu zabezpieczeƒ. Jednà z kwestii, nad którymi pracujà wojskowi naukowcy, jest z∏o˝onoÊç mózgu i wysy∏anych przezeƒ sygna∏ów. Pod du˝ym znakiem zapytania stoi te˝ etyka u˝ycia takiej broni. Z drugiej

Terminator na polu walki Amerykaƒski departament obrony ju˝ od kilku lat realizuje projekt Objective Land Warrior, którego wynikiem ma byç doskonale wyposa˝ony i niepokonany ˝o∏nierz. Obecnie w ró˝nego typu operacjach na ca∏ym Êwiecie biorà udzia∏ jednostki z pierwszej fazy programu. Co prawda korzystajà jeszcze z klasycznych karabinów, ale sà one ju˝ wyposa˝one w laserowy celownik, dalekomierz,

FOTO: WIKIMEDIA.ORG

71_73_EX1_VOJENSTVI.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

UU Amerykański program Land Warrior, który jest zainspirowany grą komputerową, nie jest jedynym na świecie. Niemcy mają swój IdZ, Rosjanie Ratnik, Polacy Tytan, a Szwajcarzy IMESS

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 73

74_75_EX1_OCHRANA.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:43

Page 74

FOTO: BEAR PHOTO

TECHNOLOGIE UU Katastrofa, która wydarzyła się w 1906 roku w San Francisco, pochłonęła 3000 ofiar

a mieszkaƒcy tak ju˝ si´ z nimi z˝yli, ˝e tych l˝ejszych nawet nie zauwa˝ajà. Obliczenia sejsmologów wskazujà, ˝e roÊnie prawdopodobieƒstwo katastrofy wi´kszej ni˝ ta z 1906 roku. Kiedy si´ wydarzy – tego nikt nie wie… Nie oznacza to jednak, ˝e naukowcy bezradnie roz∏o˝yli r´ce. W∏aÊnie w Kalifornii testuje si´ prototyp systemu, który jest w stanie ostrzegaç przed zbli˝ajàcym si´ trz´sieniem ziemi, falà tsunami czy powodzià. Jego dzia∏anie opiera si´ na kombinacji danych uzyskanych z satelitów GPS oraz czujników naziemnych. Zestawienie informacji z GPS i czujników pozwala nam obserwowaç zmiany, do których dochodzi podczas trz´sienia ziemi czy innych kataklizmów przyrodniczych – opisuje Yehuda Bock, specjalista od danych sejsmicznych na Uniwersytecie w San Diego. Wed∏ug niego system odnotuje zachwiania, które poja-

Czy można zapobiec

katastrofom przyrodniczym?

wiajà si´ krótko przed trz´sieniem ziemi, a tak˝e oszacuje, jak silne wstrzàsy nastàpià i czy wywo∏ajà fal´ tsunami.

Trudne zadanie Najprawdopodobniej najsilniejsze trz´sienie ziemi w historii mia∏o miejsce w Egipcie w roku 1201. Dost´pne êród∏a pozwalajà okreÊliç liczb´ ofiar na oko∏o milion ludzi. OczywiÊcie, ówczesna technika nie pozwala∏a w ˝aden sposób zmniejszyç skutków kataklizmu. Do przewidywania takich wydarzeƒ stosowano zaÊ wtedy astrologi´.

FOTO: UCSD.EDU

i´kszoÊci mieszkaƒców San Francisco 18 kwietnia 1906 roku nie obudzi∏ budzik ani mleczarz, ale silne trz´sienie ziemi. Tu˝ przed szóstà rano grunt zadr˝a∏, by wkrótce zmieniç miasto w rumowisko. W wyniku wstrzàsów i walenia si´ budynków wybucha∏y po˝ary, w których zgin´∏o ∏àcznie 3000 ludzi.

FOTO: NASA.GOV

Nie wystarczą wojny, przemoc i wypadki. Nasza matka Ziemia pokazuje czasem swój zły humor i zabiera tysiące ofiar. Katastrofy przyrodnicze każdego roku odbierają życie wielu ludziom na całym świecie. Póki co, nie znamy sposobów zapobiegania trzęsieniu ziemi czy erupcjom wulkanów, ale powoli uczymy się je przewidywać…

Dane z kosmosu Obszar Kalifornii, na którym le˝y mi´dzy innymi San Francisco, jest jednym z najaktywniejszych sejsmicznie miejsc na Êwiecie. Trz´sienia ziemi sà tam praktycznie na porzàdku dziennym UU Nowe technologie będą pomagać w przepowiadaniu miejsca wystąpienia katastrof przyrodniczych

NAJBARDZIEJ NISZCZĄCE TRZĘSIENIA ZIEMI OD 1900 ROKU ROK

MIEJSCE

2004 1976 1920 1923 1948 2005 1908 1970 1990 1927

Sumatra Tangshan (Chiny) Haiyuan Ningxia (Chiny) Kanto (Japonia) Turkmenistan Pakistan Messyna (Włochy) Peru zachodni Iran Gansu (Chiny)

LICZBA OFIAR

STOPIEŃ W SKALI RICHTERA

283 106 255 000 200 000 142 800 110 000 86 000 72 000 70 000 45 000 40 900

9,1 7,5 7,8 7,9 7,3 7,6 7,2 7,9 7,4 7,6

74 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

DziÊ nauka jest o wiele dalej. Z inicjatywy UNESCO w 1964 roku powo∏ano grup´ roboczà pod nazwà: Komitet do spraw Sejsmologii i Badania Trz´sieƒ Ziemi (Consultative Committee on Seismology and Earthquake Engineering). Korzysta ona z metod statystyki, wyznaczania stref silnie sejsmicznych, w których od d∏u˝szego czasu nie zanotowano ˝adnych wstrzàsów, czy obserwacji poruszajàcej si´ skorupy ziemskiej. Wa˝ne jest równie˝ obserwowanie zmian pola magnetycznego i przewodzenia elektrycznego ska∏, zmian w sk∏adzie chemicznym gazów wydobywajàcy si´ z wn´trza ziemi, ale tak˝e

19.9.2014

10:44

Page 75

FOTO: NATIONMULTIMEDIA.COM

74_75_EX1_OCHRANA.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

UU Przy pracach w obszarach zatopionych lub podczas ich oczyszczania ryzyko infekcji jest wysokie. Ze ścieków i zanieczyszczeń z popowodziowej wody można zarazić się czerwonką, a szczątki odzwierzęce niosą zagrożenie leptospirozy i tularemii

UU Do trzęsienia ziemi na całym świecie dochodzi każdego roku około 500 000 razy. Ludzie odczuwają mniej więcej jedną piątą wszystkich wstrząsów

FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

Nasz kraj le˝y w spokojnym sejsmicznie regionie, Europ´ Ârodkowà nawiedza za to inny niszczycielski ˝ywio∏ – woda. Niemal co roku wyst´pujà powodzie, które równie˝ trudno jest przewidywaç. Poza terenami zalewowymi du˝ych rzek nia∏atwo jest oszacowaç, gdzie powodzie b´dà si´ powtarzaç, a przygotowanie wiarygodnego modelu deszczowych nawa∏nic jest praktycznie niemo˝liwe.

Jak się bronić przed powodziami?

UU W zeszłym roku powodzie w Indiach pozbawiły ponad milion ludzi dachu nad głową

zmian w zachowaniu zwierzàt. Nawet mimo stosowania tak wnikliwych metod, trz´sienia ziemi nie da si´ przewidzieç w stu procentach. Spraw´ znacznie utrudnia m.in. fakt, i˝ ka˝dy obszar osuwów, gdzie powstajà wstrzàsy, ma innà budow´ geologicznà i innà histori´.

Niebezpieczne powodzie

FOTO: EPA

Istniejà jednak pewne wskazówki, które mogà ostrzegaç przed nadchodzàcym zagro˝eniem. Tureccy i francuscy naukowcy odkryli, ˝e istniejà swoiste sygna∏y, które poprzedzajà trz´-

sienie ziemi. Majà one form´ specyficznej aktywnoÊci sejsmicznej, która pojawia si´ na kilkadziesiàt minut przez g∏ównym wstrzàsem. Na obszarach zagro˝onych najwi´kszym ryzykiem wystàpienia trz´sienia ziemi le˝à: Japonia, Indonezja, Kalifornia, Turcja, Pakistan, Iran, W∏ochy czy rosyjska Kamczatka. Japoƒczycy od wielu lat biorà pod uwag´ to zagro˝enie, dzieci w szko∏ach sà uczone zachowania w chwili wystàpienia wstrzàsów, du˝o uwagi poÊwi´ca si´ wytrzyma∏oÊci budynków, by by∏y zdolne przetrwaç trz´sienie ziemi.

Ryzyko powodzi i wywo∏anych nimi strat mo˝na cz´Êciowo obni˝yç. Przede wszystkim szanujàc naturalny krajobraz. Niewiele si´ u nas myÊli o tym, ˝e betonowe i asfaltowe powierzchnie bardzo d∏ugo powstrzymujà wsiàkanie wody deszczowej. Brytyjskie badania wykaza∏y, ˝e obszary poroÊni´te drzewami absorbujà opady 67-krotnie szybciej ni˝ ∏àki i pola uprawne, o asfalcie nawet nie wspominajàc. Klimatolodzy szacujà, ˝e ekstremalne zmiany pogody wraz z obfitymi opadami stanà si´ u nas cz´stymi goÊçmi. Wraz z nimi wzrasta ryzyko nag∏ych, gwa∏townych powodzi. Choç trudno je przewidzieç i nie sposób im zapobiegaç, wiadomo, jakie czynniki sà wspó∏odpowiedzialne za powstawanie powodzi. To mi´dzy innymi wyràb drzew, likwidacja mokrade∏, uprawianie nieodpowiednich roÊlin dla danego terenu czy zasypywanie miedz. Tymczasem szacunek dla przyrody w znacznym stopniu ochroni∏by nas przed wielkà wodà. ÍÍ

NAUKOWCY WINNI ŚMIERCI OFIAR TRZĘSIENIA ZIEMI? 2009 roku miasto Aquila, leżące w środkowych Włoszech, doświadczyło niszczycielskiego trzęsienia ziemi, które pochłonęło ponad 300 ofiar. Trzy lata później przed włoskim sądem stanęło siedmiu naukowców. Oskarżono ich o nieumyślne spowodowanie śmierci tych ludzi, a ich winą było błędne przepowiedzenie katastrofy.

Wśród oskarżonych znaleźli się słynni włoscy naukowcy, profe-

sor Enzo Boschi, który był kierownikiem włoskiego Narodowego Instytutu geofizyki i Wulkanologii (INGV), profesor fizyki na uniwersytecie w Genui Claudio Eva czy sejsmolog Giulio Selvaggi. Ich koledzy twierdzą, że oskarżenie było bezsensowne, ponieważ trzęsienia ziemi nigdy nie da się przewidzieć. Sąd przesłuchał ponad stu świadków, wśród których byli specjaliści, naukowcy, urzędnicy, ale także ludzie dotknięci trzę-

sieniem ziemi i krewni ofiar. Oskarżenie skupiło się głównie na przebiegu spotkania komisji specjalnej, która 31 marca 2009 r. doszła do wniosku, że seria drobnych wstrząsów ziemi, które nawiedzały miasto od długich miesięcy, nie zwiastuje nic groźnego. Eksperci określili nadejście

potężnego trzęsienia ziemi jako „niemożliwe”, choć jednocześnie dodali, że nie mogą go jednoznacznie wykluczyć. Prokuratura twierdziła, że właśnie z powodu tego zapewnienia ze strony naukowców wielu mieszkańców zdecydowało się pozostać w domach, zamiast poddać się ewakuacji. I

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 75

76_78_EX1_DRINA.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:44

Page 76

TECHNOLOGIE Ludzkie ciało ma swoje fizjologiczne limity. Żyjemy jednak w czasach, kiedy nie musimy każdego dnia walczyć o życie. Kilka etapów rewolucji naukowo-technicznej sprawiło, że człowiek nie musi już wykonywać wielu mozolnych prac fizycznych. Ale nic za darmo – pojawiło się nowe obciążenie pod postacią stresu. Człowiek częściowo przechytrzył śmierć, wyręczając się przy ciężkich pracach maszynami, ale kostucha ma jeszcze pewnego asa w rękawie.

Wynalazki które

ułatwiły ludziom

życie

Uwolnieni z kieratu czy (przedwczesna)

? FOTO: KJZZ.ORG

śmierć ma pecha

Małymi, ale pewnymi krokami człowiek przeszedł w swojej historii bardzo długą drogę. Każde z odkryć i każdy z wynalazków odejmował mu nieco trudu codziennej pracy i zwiększał pole dalszego rozwoju. Wszystkie one czyniły też życie nieco przyjemniejszym, pozwalały żyć spokojniej i dłużej. KAMIEŃ I BÓL ODKRYCIE/WYNALAZEK: narzędzia KIEDY: ok. 2 000 000 lat temu ierwsze były kamienne pięściaki, do których „wynalezienia” doszło zapewne przez przypadek. Potem człowiek uczył się tworzyć i wykorzystywać kamienne (a później metalowe) noże, siekiery, młoty i najróżniejsze inne instrumenty. Był to początek drogi wiodącej od prymitywnych „małpoludów” do cywilizowanego człowieka.

Pierwsi instrumentaliści

UU Napęd parowy Watta rozpoczął rewolucję naukowo-techniczną

rocesy industrializacji, których sprawcami i Êwiadkami jesteÊmy ju˝ od oko∏o 250 lat, w znacznym stopniu wyeliminowa∏y z ˝ycia cz∏owieka ci´˝kà, mozolnà prac´. Wp∏yn´∏o to te˝ pozytywnie na zwi´kszenie jakoÊci i d∏ugoÊci ˝ycia. Post´p techniczny rozpoczà∏ si´ w epoce renesansu, dzi´ki genialnym badaczom, Keplerowi, Pascalowi i innym. W XVIII wieku Êwiat pozna∏ takich uczonych jak Newton, dzi´ki którym nastàpi∏ szybki rozwój fizyki, chemii, biologii, ekonomii i innych dyscyplin. Pierwszy etap uprzemys∏owienia Europy i Ameryki odbywa∏ si´ w duchu jednego z najwi´kszych i najdonioÊlejszych wynalazków epoki – maszyny parowej.

FOTO: WIKIPEDIA.ORG

OKIEŁZNANE CIEPŁO I ŚWIATŁO

Kolejne kroki technizacji W XIX wieku post´p naukowy nie zwalnia∏, co da∏o poczàtek tzw. drugiej rewolucji przemys∏owej. To wtedy ludzkoÊç na du˝à skal´ zacz´∏a

76 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

Odkrycia archeologiczne wciąż dostarczają nowej wiedzy na temat naszej prehistorii. Rozpoczęła się ona właśnie wtedy, gdy praczłowiek zaczął wyrabiać prymitywne narzędzia i używać ich. Obecnie rozpoczęcie tej epoki datuje się na około 2 mln lat temu, kiedy to gatunek Homo habilis po raz pierwszy osiedlił się w urodzajnym wąwozie Olduvai, położonym na dzisiejszej równinie Serengeti w Tanzanii. Być może jednak zaczęła się dużo wcześniej, bo aż 3,5 mln lat temu. Z tego okresu pochodzą szczątki zwierząt z etiopskiego regionu Dikika, noszące ślady ataku kamiennymi przedmiotami. Obszar ten zamieszkiwał wówczas gatunek Australopithecus afarensis.

UU Cywilizacja w potrzasku – w miejsce ciężkiej pracy fizycznej pojawiły się obciążenia psychiczne

ODKRYCIE/WYNALAZEK: ogień KIEDY: ok. 800 000 lat temu ył to prawdopodobnie najbardziej przełomowy wynalazek w dziejach ludzko-

ści, który zdaniem niektórych badaczy, pozwolił na cały późniejszy rozwój cywilizacji. Momentu, kiedy ludzie okiełznali ogień i zaczęli go świadomie używać, nie da się jednak dokładnie wskazać.

Oczyszczające płomienie Ogień przede wszystkim pozwolił na pieczenie mięsa i uzyskiwanie bardziej energetycznego i lekko strawnego pożywienia. Cała reszta była tylko konsekwencją faktu, iż człowiek zyskał czas i energię na myślenie. Ogień chronił również przed dzikimi zwierzętami, ogrzewał i oświetlał wnętrze jaskini, pomagał przy wyrobie narzędzi, broni i przedmiotów użytku codziennego… Archeolodzy są pewni, że odkrycie możliwości użycia ognia było dziełem ludzi najstarszej epoki kamienia. Najstarsze ślady kontrolowanego ognia – nadpalonych drew i nasion – pochodzą ze stanowiska archeologicznego Gesher Benot Ya'aqov w Izraelu sprzed 790 tys. lat.

ZASADŹ DRZEWO, POSTAW DOM ODKRYCIE/WYNALAZEK: rolnictwo KIEDY: około 11 500 lat temu zień, kiedy człowiek włożył do gleby pierwsze nasionko, z którego wyrosła użytkowa roślina, także zapisał się złotymi literami w księdze ludzkiego rozwoju. Dzięki tej magicznej chwili ludzie zaczęli osiedlać się w jednym miejscu na dłużej, skupiać w osadach, wioskach, potem miastach, narodach i cywilizacjach. Posiadanie stałego źródła pożywienia pozwoliło człowiekowi zyskać czas wolny od trosk o przetrwanie i zająć się innymi sprawami w życiu.

Pierwsze agrarne komory Praktyki rolnicze, takie jak nawadnianie, sianie i zbiory, a także hodowla zwierząt gospodarczych, zaczęły być częścią życia ludzi w późnym paleolicie, ok. 10–12 tys. lat temu. Wtedy też, jak przypuszczają archeolodzy, powstawały pierwsze gospodarstwa, w których uprawiano pola i hodowano bydło. Dowody na najstarszą na świecie uprawę fig i oliwek, datowaną na okres sprzed 11,3 tys. lat, znaleziono w dolinie Jordanu.

W STRONĘ JĘZYKA ODKRYCIE/WYNALAZEK: pismo KIEDY: około 10 tys. lat temu otem nadeszła chwila, gdy to, że człowiek coś wymyślił, wynalazł lub odkrył, przestało mu wystarczać. Chciał dzielić się tym z innymi. I choć u podstaw pisma legły zastosowania praktyczne w handlu czy liczeniu bydła, jego rozwój pozwolił na osiągnięcie przez ludzi najwyższego poziomu intelektualnego i np. powstanie filozofii.

Korzenie sztuki wysławiania się Archeolodzy, antropolodzy i lingwiści zgadzają się, że pismo, a wraz z nim zdolność pogłębiania swoich umiejętności w oparciu o doświadczenia, pochodzi ze „studni” starożytnych kultur, czyli z terenów Turcji, Iraku, Kuwejtu, Syrii, Egiptu i Chin sprzed 10 000 lat.

ILUSTRACJA I FOTO: BRITISH MUSEUM, SUMERIANSHAKESPEARE.COM, NAPOLEON SARONY, WIKIPEDIA.ORG, ANTIQUETOYWORLD.COM I PERIL.COM.AU

76_78_EX1_DRINA.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:44

Page 77

Tam rozwinęły się podstawy matematyki i pisma, co umożliwiło znaczny rozwój postępu technologicznego.

A JEDNAK SIĘ TOCZY ODKRYCIE/WYNALAZEK: koło KIEDY: około 6000 lat temu ynalazek najprawdziwszego cudu starożytnego świata – koła – pozwolił na rozwój rolnictwa, transportu i… wojny. Stało się to mniej więcej w połowie III tysiąclecia p.n.e.

Koło, koło słoweńskie Źródła piśmienne, malowidła naskalne i odkrycia materialne świadczą o tym, że koła używali już wtedy Sumerowie w ówczesnej Mezopotamii, cywilizacje w dolinie Indusu dzisiejszym Pakistanie i Indiach, mieszkańcy dzisiejszego zachodniego Kaukazu oraz Europy Środkowej. Jednym z najstarszych dowodów na użycie koła jest jego wizerunek na Wazie z Bronocic (niedaleko Krakowa), która powstała ok. 3635–3370 r. p.n.e. „Najstarsze koło świata” ma zaś 5,2 tys. lat i pochodzi z mokradeł w pobliżu Lublany, stolicy Słowenii.

PEŁNĄ PARĄ DO PRZODU ODKRYCIE/WYNALAZEK: maszyna parowa KIEDY: 250 lat temu ok 1765 nie jest tylko historyczną datą wynalezienia przez brytyjskiego mechanika i fizyka Jamesa Watta (1736–1819) maszyny parowej, ale także metaforycznymi drzwiami do rewolucji przemysłowej, a potem naukowo-technicznej.

Para buch, koła w ruch Pierwszą mechaniczną maszynę napędzaną parą skonstruował o całe 1,7 tys. lat wcześniej

starożytny matematyk Heron z Aleksandrii, ale antyk nie znalazł dla niej zastosowania, dlatego uczony nie pracował nad jej dalszym rozwojem. Watt tymczasem natychmiast przedstawił światu maszynę, która pracuje na zasadzie przemiany skondensowanej energii cieplnej pary wodnej na energię mechaniczną. Do czasów zastosowania prądu elektrycznego był to najbardziej rewolucyjny wynalazek, który zasadniczo zmienił dzieje ludzkości.

Z PRĄDEM POSTĘPU ODKRYCIE/WYNALAZEK: elektryczność KIEDY: około 150 lat temu dkrycie i okiełznanie prądu elektrycznego jako fizycznego fenomenu wykorzystującego ładunki elektryczne pozwoliło ludzkości wypłynąć na najszersze morza rozwoju i cywilizacji.

Volty i ampery Człowiek długo przed uświadomieniem sobie, że istnieje coś takiego jak prąd, obserwował wyładowania elektryczne piorunów. Elektryczność pozostawała jednak w kręgu fizycznych ciekawostek praktycznie do przełomu XVI i XVII wieku, kiedy to pierwsze poważne badania w tym zakresie przeprowadził angielski naukowiec William Gilbert (1544–1603) podczas obserwacji statystycznej elektryczności i magnetyzmu. Gilbert w ten sposób otworzył drzwi następnym pokoleniom badaczy takich jak Volt, Farady, Ampe `re, Edison, Hertz… Ich odkrycia otworzyły drogę kolejnym wynalazkom, powstawały: radio, telewizja, półprzewodniki, obwody scalone, krzemowe chipy, komputery, Internet i inne udogodnienia współczesnego życia. ÍÍ

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 77

76_78_EX1_DRINA.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:44

Page 78

FOTO: LIBRARY OF CONGRESS

TECHNOLOGIE

UU Taśmową produkcję jako pierwszy wprowadził w swojej fabryce samochodów Henry Ford w 1913 roku

wykorzystywaç pràd elektryczny. Z kolei szybki rozwój technologii informacyjnych sprawi∏, ˝e od po∏owy XX stulecia jesteÊmy Êwiadkami trzeciego etapu, rewolucji naukowo-technicznej. Modernizacja przemys∏u w fabrykach w XVIII wieku zmieni∏a spo∏eczeƒstwo raz na zawsze. W tym czasie nie mo˝na jeszcze mówiç o eliminacji ci´˝kiej pracy fizycznej czy choçby poprawie sytuacji bytowej, bo warunki, w jakich ˝yli i pracowali robotnicy, którzy t∏umnie przeprowadzali si´ z wsi do miast, by∏y bardzo z∏e. Praca, jakà im oferowano, by∏a ci´˝ka: w fabrykach, manufakturach lub przy obs∏udze masywnych maszyn. Wypadki by∏y bardzo cz´ste. Z przemianami naukowo-technicznymi splata∏y si´ nowe tendencje spo∏eczne i systemowe, rozwija∏ si´ kapitalizm, pierwsze kroki zacz´∏a stawiaç nowoczesna demokracja.

medycyny i poprawa standardów ˝ycia, ale pierwsze jej zwiastuny pojawi∏y si´ du˝o wczeÊniej. Pierwsze gatunki ludzkie chodzi∏y po Ziemi ju˝ 2 mln lat temu, ale liczebnoÊç populacji ros∏a bardzo powoli. Na poczàtku I wieku n.e. by∏o nas na Êwiecie nie wi´cej ni˝ 200 mln, a o kolejne 100 mln populacja wzros∏a dopiero po tysiàcu lat. Kolejne 300 mln przyby∏o w nieca∏e 100 lat, mi´dzy rokiem 1700 a 1800. Wzrost populacji od poczàtku wiàza∏ si´ z mo˝liwoÊcià i umiej´tnoÊcià wykorzystania naturalnych i sztucznych êróde∏ energii, uprawy, osadnictwa i innych czynników. NajproÊciej mówiàc: gdy cz∏owiekowi by∏o dobrze, gdy zdobywa∏ nowe umiej´tnoÊci i uczy∏ si´, co przek∏ada∏o si´ na komfort i bezpieczeƒstwo ˝ycia, liczebnoÊç gatunku si´ zwi´ksza∏a.

PS: Początek następnego etapu Kierat się nie poddaje

Jest nam dobrze, więc się mnożymy

Rewolucja przemys∏owa by∏a wi´c pierwszym krokiem w kierunku wyzwolenia cz∏owieka. Wystarczy uÊwiadomiç sobie, ˝e dziÊ sami sterujemy urzàdzeniami, które pomagajà nam uczyniç ˝ycie l˝ejszym, by zrozumieç donios∏oÊç jej zdobyczy. Post´p naukowo-techniczny nie tylko jednak wyzwoli∏ ludzi, lecz tak˝e uzale˝ni∏ ich od pewnych

Takie fabryki istniejà na Êwiecie do dziÊ, bo choç w 2. po∏. XX wieku mówi si´ o kolejnej rewolucji i osiàganiu d∏u˝szego i l˝ejszego ˝ycia, przemianom towarzyszy obecnie rozwarstwienie spo∏eczne w skali paƒstw, regionów, lecz tak˝e globalne. Rewolucja informacyjna XX i XXI stulecia przynosi kolejne przemiany, których skutki b´dziemy dopiero obserwowaç. ÍÍ

UU Do nowych fabryk przy ciężkiej i monotonnej pracy rekrutowano drobnych rzemieślników

78 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

FOTO: UNEWS.UTAH.EDU

FOTO: OXFORDJOURNALS.ORG

Rewolucja przemys∏owa to tak˝e poczàtek wzrostu demograficznego oraz – choç nie sta∏o si´ to tak nagle – wyd∏u˝enia Êredniej d∏ugoÊci ˝ycia. Eksplozja populacji nastàpi∏a co prawda dopiero w po∏owie XX wieku, kiedy pomog∏y jej rozwój

nieznanych dotàd przyjemnoÊci, na które przedtem nie mieli czasu lub nie byli ich Êwiadomi. Wraz ze zmianami spo∏ecznymi, a póêniej tak˝e rewolucjà informacyjnà z∏o˝y∏o si´ to na pojawienie si´ nowych obcià˝eƒ psychicznych: stresów, obaw i l´ków nieznanych wczeÊniejszym pokoleniom. Przys∏owiowy „kierat” nie chcia∏ si´ tak ∏atwo poddaç post´powi. Amerykaƒski badacz Everett Dean Martin (1880–1941) pisa∏: Mechanizacja nie przynios∏a z sobà tylko wi´kszej produktywnoÊci pracy. Przemiana rzemieÊlnika w fabrycznego robotnika pozbawi∏a go zr´cznoÊci i radoÊci z twórczej pracy. Co wi´cej, ten fabryczny kierat by∏ ze wszystkich stron odpychajàcy i monotonny. Rodzinna atmosfera w niewielkich pracowniach rzemieÊlniczych ustàpi∏a miejsca poczuciu, ˝e w wielkiej fabryce jest si´ tylko trybikiem w mechanizmie, który pracuje dla w∏aÊciciela.

UU Wykorzystanie prądu elektrycznego rozpoczęło nowy etap w technicznym rozwoju ludzkości

79_EX1_PSEUDO_ZIVPROSTREDI.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

15.9.2014

14:05

Page 79

FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

ŚRODOWISKO NATURALNE Zniszczone środowisko naturalne znacząco zmienia jakość i długość życia. Oczywiście nie na lepsze. Na szczęście mamy jeszcze szansę poprawienia nie najlepszego stanu ekosystemu naszej planety. anieczyszczona woda i powietrze. Zmiany klimatyczne. Katastrofy ekologiczne. To wszystko wpływa na całą naturę, a zatem i na nas. Wyeliminowanie już wyrządzonych ekologicznych szkód jest bardzo drogie i dość trudne, ale dzięki nowym technologiom staje się możliwe. Dziś wiemy też, że łatwiej jest zapobiegać, niż naprawiać. Czasy, kiedy brytyjskie lotnictwo bombardowało w kanale La Manche tankowiec pełen ropy, minęły bezpowrotnie. Oczywiście, nie oznacza to, że problemy związane ze złą eksploatacją środowiska naturalnego przestały istnieć lub że ich ubyło. W tym rozdziale spojrzymy między innymi na obecny stan środowiska na Ziemi, na katastrofy ekologiczne, które zagrażają także naszemu zdrowiu oraz przyjrzymy się żywności genetycznie modyfikowanej. ÍÍ

Środowisko naturalne: lekarz i morderca jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 79

80_82_EX1_EKOLOG.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:45

Page 80

Jak długo będziemy żyć? Tego nikt nie wie z góry, ale biorąc pod uwagę szereg czynników, można z pewnym prawdopodobieństwem to oszacować.

szacunków organizacji ekologicznych jakoÊç wody oraz powietrza wp∏ywa na umieralnoÊç w oko∏o 20 procentach.

Ostrzeżenia z przeszłości

FOTO: TOMASZ PETR

ŚRODOWISKO NATURALNE

To by∏ prawdziwy straszak Europy. W latach 70. i 80. XX wieku tereny mi´dzy granicami Polskiej Republiki Ludowej, Czechos∏owacji i Niemieckiej Republiki Demokratycznej nale˝a∏y do najbardziej zanieczyszczonych miejsc na Êwie-

Wiele zależy na przykład od tego, w jak czystym środowisku żyjemy. To żadna nowość, że w mniej zanieczyszczonych regionach śmierć musi poczekać na swoje ofiary nieco dłużej.

a d∏ugoÊç ˝ycia wp∏ywa wiele czynników. U ka˝dego z nas du˝à rol´ odgrywajà uwarunkowania genetyczne. Nie mo˝na te˝ pominàç systemu opieki zdrowotnej i dost´pnoÊci lekarzy, lekarstw i nowoczesnych metod leczenia. Niebagatelne znaczenie ma te˝ styl ˝ycia czy dieta. Wed∏ug FOTO: QUINTINLAKE.COM, CITY-DATA.COM, NARA I FLICKR

Najbrudniejsze

miasta świata

FOTO: UNR

Śmierć w postaci pyłu UU Negatywny wpływ środowiska życia ujawnia się przede wszystkim pod postacią chorób serca i układ krwionośnego

cie. Ludzie oddychali ska˝onym powietrzem, cz´sto chorowali, a dzieci, które si´ tu rodzi∏y, do dziÊ odczuwajà skutki ówczesnego stanu Êrodowiska. Ekologia by∏a ostatnià z kwestii, które bra∏a pod uwag´ gospodarka czasów PRL. Chocia˝ od lat 90. sytuacja zacz´∏a si´ poprawiaç, Wy˝yna Âlàska, na której skoncentrowa∏ si´ polski przemys∏ ci´˝ki, nadal jest najbardziej zanieczyszczonym rejonem w Polsce. Tysiàc ton py∏ów rocznie na km2 powierzchni to wskaênik bardzo wysoki. Sta∏ym punktem na mapie zanieczyszczonego powietrza jest tak˝e Kraków. Mimo ˝e w ciàgu ostatnich 20 lat Êrednia przewidywana d∏ugoÊç ˝ycia Polaków znacznie wzro-

MEDIOLAN

NORYLSK

PITTSBURGH

Kraj: Włochy Liczba mieszkańców: 1 300 000 Mediolan słynie z pokazów mody, klubu piłkarskiego AC Milan, ale także wysokiego poziomu zanieczyszczenia środowiska. Według badań organizacji Legambiente to północnowłoskie miasto smog gnębi najbardziej w całej Europie. Jednocześnie dzięki gęstej sieci dróg występuje tu wysoka koncentracja ozonu przypowierzchniowego.

Kraj: Rosja Liczba mieszkańców: 134 000 Norylsk leży na niezbyt gościnnej północy Rosji. To ośrodek górnictwa i hutnictwa, a także jeden z największych rosyjskich kompleksów przemysłowych, gdzie króluje metalurgia. Cząsteczki metali, na przykład kobaltu lub niklu, przenikają do powietrza, co wyraźnie wpływa na zdrowie mieszkańców. Dzieci z Norylska są najczęściej chorującymi dziećmi w Rosji.

Kraj: USA Liczba mieszkańców: 335 000 Także zanieczyszczeniom w Pittsburghu w amerykańskiej Pensylwanii winny jest przemysł. W próbkach tamtejszego powietrza znajduje się sadza, aerozole czy metale ciężkie. Choć w samym mieście przemysł jest już likwidowany, eliminowanie zanieczyszczeń jest trudniejsze i trwa dłużej, niż życzyliby sobie tego mieszkańcy.

80 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

19.9.2014

10:45

Page 81

FOTO: WORDPRESS.COM

80_82_EX1_EKOLOG.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

UU Przemysł ciężki w dużym stopniu obciąża środowisko. Ludzie, którzy mieszkają w okręgach przemysłowych, żyją krócej

Niebezpieczny pył Wed∏ug Âwiatowej Organizacji Zdrowia (WHO) a˝ jedna czwarta chorób spowodowana jest zanieczyszczeniem Êrodowiska. W przypadku dzieci to ju˝ jedna trzecia. Tylko w wyniku zanieczyszczenia powietrza py∏em lotnym w Europie zmar∏o przedwczeÊnie oko∏o 280 000 ludzi. Najcz´stsze zdrowotne skutki zanieczyszczenia Êrodowiska, w którym ˝yjemy, to: choroby respiracyjne, choroby uk∏adu trawiennego, alergie, choroby kardiologiczne i uk∏adu pokarmowego, zaburzenia rozwoju i rozmna˝ania oraz nowotwory. W krajach trzeciego Êwiata wyst´puje równie˝ malaria, wywo∏ana piciem ska˝onej wody.

Przykre badania Zanieczyszczona woda szkodzi równie˝ Europejczykom, a obok niej ha∏as, ska˝ona gleba, promieniowanie jonizujàce i oczywiÊcie powietrze pe∏ne spalin i py∏ów. Jako winnych wskazaç nale˝y przede wszystkim przemys∏ i komunikacj´, ale zanieczyszczenie powietrza wzrasta zimà, gdy wielu ludzi ogrzewa domy, palàc w piecach np. Êmieciami. Tymczasem amerykaƒskie badania wskazujà, ˝e dzieci matek, które w cià˝y przebywajà w zanieczyszczonym powietrzu, przychodzà na Êwiat z ilorazem inteligencji ni˝szym Êrednio o 5 punktów. Szereg badaƒ bezsprzecznie potwierdza negatywny wp∏yw zanieczyszczonego Êrodowiska nie tylko na zdrowie i d∏ugoÊç ˝ycia jednostek, lecz tak˝e na geny, które potem przenoszà si´ na

UU Inhalatory stają się zwykłym wyposażeniem domów w zanieczyszczonych miastach

MEXICO CITY

DAKAR

SUMGAIT

LINFEN

Kraj: Meksyk Liczba mieszkańców: 25 000 000 Najbrudniejsze miasto Ameryki Łacińskiej jest także największym. Miasto Meksyk dosłownie tonie w zanieczyszczeniach. Wysoki poziom spalin jest konsekwencją olbrzymiej liczby samochodów, którą szacuje się na 4 mln. Poziom ozonu przypowierzchniowego jest tam podwyższony przez 300 dni w roku. I choć władze miasta próbują działać, np. zakupiły 25 autobusów z katalizatorami i silnikami diesla, efektów nie widać, bo po mieście jeździ kolejne 3000 autobusów, których stan techniczny jest tragiczny…

Kraj: Senegal Liczba mieszkańców: 2 400 000 Stolica Senegalu jest znana przede wszystkim z międzynarodowego rajdu po pustyni. Mało kto wie, że obecnie jest bliska katastrofy. Większość mieszkańców nie ma dostępu do wody pitnej. Ta, która jest dostępna, jest zanieczyszczona różnymi niebezpiecznymi dla życia bakteriami. Jej skażenie siedemnastokrotnie przewyższa dopuszczalne standardy WHO. Obecnie problemem zajął się Bank Światowy, który współpracuje z instytucjami naukowymi nad rozwiązaniem tej sytuacji.

Kraj: Azerbejdżan Liczba mieszkańców: 275 000 Sumgait w Azerbejdżanie nazywano dawniej New Jersey Związku Radzieckiego. Koncentrował się tam przemysł chemiczny, w tym zwłaszcza produkcja pestycydów dla całego ZSRR. Skutki? Sumgait jest miastem, w którym co drugi mieszkaniec w wieku do pięćdziesięciu lat choruje na nowotwór. Produkcja w mieście zanieczyszcza również znajdujące się niedaleko Morze Kaspijskie. Także tam interweniuje Bank Światowy, by choć trochę poprawić stan środowiska i jakość życia ludzi.

Kraj: Chiny Liczba mieszkańców: 4 300 000 To, że Chińczycy nie szanują zbytnio środowiska naturalnego, nie stanowi tajemnicy. Gdy w Pekinie odbywały się igrzyska olimpijskie, media alarmowały, że miasto tonie w smogu. W Chinach są jednak jeszcze bardziej zanieczyszczone miasta. Mieszkańcy Linfen, znajdującego się na północnym wschodzie Chin, piją wodę zakażoną arsenem. W mieście znajdują się też kopalnie węgla, a warunki w nich panujące są porównywalne do tych z epoki średniowiecza. Średni wiek górników, którzy w niej pracują, to około 40 lat.

FOTO: ELIZAREID.COM, FLICKR, POLOSBASTARDS.COM I CITY.COM

s∏a, to nadal jest ona o kilka lat krótsza ni˝ w przypadku paƒstw Europy Zachodniej.

U jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 81

80_82_EX1_EKOLOG.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:45

Page 82

PAŃSTWA ŚWIATA WEDŁUG ŚREDNIEJ OCZEKIWANEJ DŁUGOŚCI ŻYCIA* 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 46.

Japonia Singapur Szwajcaria Australia Włochy Kanada Francja Hiszpania Szwecja Izrael Polska

84,19 84,07 82,28 81,98 81,95 81,57 81,56 81,37 81,28 81,17 77,50

MAPA: WIKIPEDIA.ORG

ŚRODOWISKO NATURALNE 9 46 6 7 8

10 2

* Mapa nie uwzględnia najmniejszych państw, takich jak Monako, San Marino, Makao

FOTO: TOMASZ PETR

kolejne pokolenia. DolegliwoÊci zdrowotne wyst´pujàce u nowo narodzonych dzieci odbijajà si´ na ca∏ym ich póêniejszym ˝yciu. Potwierdzono równie˝, ˝e mieszkaƒcy ekstremalnie zanieczyszczonych regionów majà wyraênie krótszà Êrednià d∏ugoÊç ˝ycia ni˝ ludzie ˝yjàcy w zdrowszym Êrodowisku. Na przyk∏ad dzieci, które rodzà si´ w regionie Êlàskim, majà s∏abà odpornoÊç i cierpià z powodu wysokiej zachorowalnoÊci.

Rozwiązanie? Po prostu chcieć…

FOTO: EDUARDO CANTORAL, SEMANARIOELPODER.COM A GREENPEACE.COM

Najwi´ksze zagro˝enie stanowià obecnie czàsteczki py∏u, na przyk∏ad rakotwórczy benzopiren. Jest jednym ze sk∏adników smogu, który potrafi zasnuwaç miejskie niebo, a powstaje w∏aÊnie na skutek spalania niskiej jakoÊci materia∏ów do ogrzewania. Kolejnym czynnikiem jest emisja spalin komunikacyjnych. Ciekawe badania wykaza∏y, ˝e poziom zanieczyszczenia znacznie wzrasta, gdy ulice si´ korkujà, a w zatorach tkwià ci´˝arówki. Czy mo˝na coÊ na to poradziç? Przecie˝ musimy mieç ciep∏o, a towary muszà byç dostarczane do sklepów – argumentujà niektórzy. Przechytrzenie Êmierci w walce o Êrodowisko do ˝ycia jest mo˝liwe i w niektórych europejskich krajach ju˝ wprowadza si´ przepisy majàce ograniczaç miejskie zanieczyszczenie powietrza.

UU Tak zwana miejska dzicz lepiej absorbuje zanieczyszczenia niż zadbane parki

W centrach metropolii powstajà strefy niskiego poziomu emisji, do których mogà wje˝d˝aç jedynie te samochody, które produkujà ma∏à iloÊç spalin. W Göteborgu w Szwecji dzi´ki takim dzia∏aniom poziom emisji spad∏ o 40%, poprawi∏ si´ te˝ stan zdrowia mieszkaƒców. Kolejnà mo˝liwoÊcià, którà dajà nam nowoczesne technologie, jest stosowanie na elewacjach budynków fotokatalitycznych materia∏ów, które potrafià rozk∏adaç gazowe zanieczyszczenia

z powietrza przy pomocy Êwiat∏a s∏onecznego. Czy s∏yszeliÊcie o miejskiej dziczy (ang. urban wilderness)? To inny rodzaj zieleni ni˝ zwyk∏e parki miejskie, pozwalajàcy naturze „robiç swoje”, a wedle badaƒ – lepiej absorbujàcy spaliny ni˝ u∏adzone skwerki. Niestety, wszystkie te rozwiàzania sà kosztowne, zatem oszukiwanie Êmierci przy pomocy naprawiania Êrodowiska wielu osobom nie wydaje si´ rentowne… ÍÍ

LA OROYA

CUBATAO VALLEY

KABWE

Kraj: Peru Liczba mieszkańców: 35 000 Kolejne niewielkie miasto, w którym duże jest przede wszystkim zanieczyszczenie. W La Oroya, gdzie znajduje się ośrodek przemysłu wydobywczego i hutniczego, mieszkańcy przez 80 lat wdychali cząsteczki miedzi, ołowiu czy cynku. Efekty są tragiczne: Kwaśne deszcze niszczą wegetację. Aż 99% dzieci cierpi tu na jakąś chorobę. Choć właściciel fabryk stali, amerykańska firma Doe Run Company miała poprawić warunki pracy, dzieje się tam w tym kierunku niewiele.

Kraj: Brazylia Liczba mieszkańców: 2 000 000 Trudno sobie wyobrazić, by miasto wypuszczało do rzeki dziesięć ton toksycznych odpadów miesięcznie? Mieszkańcy Cubatao nie muszą wysilać wyobraźni – dla nich to codzienna rzeczywistość. Miasto jest chemicznym i przemysłowym centrum Brazylii, a z tego wynika stan środowiska, w którym żyją jego mieszkańcy. Co trzeci obywatel miasta cierpi z powodu chorób układu oddechowego, czy to gruźlicy, chronicznego zapalenia płuc czy rozedmy płucnej. Sytuacja jednak powoli się zmienia, bowiem na polepszenie warunków życia od 2000 roku przeznaczono 1 mld dolarów.

Kraj: Zambia Liczba mieszkańców: 210 000 Przez 92 lata w Kabwe wydobywano miedź i ołów. Nikt nie myślał o warunkach życia czy zdrowiu mieszkańców. W kopalniach w przerażających warunkach pracowały nawet dzieci, których zdrowie wyraźnie na tym ucierpiało. Piły skażoną wodę, wdychały zanieczyszczone powietrze, żyły na skażonej glebie. Światowy Bank oszacował, że koszt rekultywacji terenów miasta to około 40 mln dolarów, co i tak może się okazać niewystarczające. Kabwe jest jednym z najbardziej zatrutych miejsc na Ziemi.

82 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

83_85_EX1_EKOHAVARIE.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:45

Page 83

ŚRODOWISKO NATURALNE

Ciągła FOTO: PATRICK KELLEY

walka

Zdrowe środowisko życia jest podstawą zdrowia człowieka. Sami je zanieczyszczamy przez wydobywanie surowców i przemysł, które skażają glebę, powietrze i wodę. Czasami nasza chciwość lub zwykły pech staje się powodem katastrof ekologicznych, których skutki są naprawdę poważne i trudne do usunięcia.

z katastrofami ekologicznymi

lamy ropy na morzach i oceanach, wyciek chemiczny lub jàdrowy – choç zwykle oglàdamy je tylko w telewizji i wydajà si´ byç odleg∏ymi problemami, wszystko to ma zasadniczy wp∏yw na zdrowie i ˝ycie cz∏owieka. Likwidacja katastrof ekologicznych jest trudna i kosztowna, i rzadko kiedy udaje si´ przywróciç pierwotny stan przyrody. Tu bezradne sà nawet najnowoczeÊniejsze technologie.

Charakterystycznym rysem wszystkich katastrof ekologicznych jest to, ˝e winni ich powstania majà tendencj´ do bagatelizowania ich skutków. ByliÊmy tego Êwiadkami w Czarnobylu, Bhopalu, Fukushimie czy w Zatoce Meksykaƒskiej. Bywa i tak, ˝e ratownicy wykonujà swojà ci´˝kà i niebezpiecznà prac´ niemal˝e w tajemnicy, a oficjele potrafià utrudniaç im dzia∏ania. Tak by∏o na przyk∏ad w 2011 roku w Japonii, gdy po

FOTO: NOAA

Wątpliwe promieniowanie

UU Wycieki likwiduje się przy pomocy substancji chemicznych, które rozbijają ropę na drobne kropelki, te zaś są trawione przez bakterie i inne organizmy w przyrodzie

UU Dawniej okolica letniskowa, dziś piekło: 31 maja 2010 roku plama ropy zalała plażę Port Fourchon w Luizjanie

katastrofie w elektrowni w Fukshimie japoƒskie Ministerstwo Zdrowia podwy˝szy∏o górnà granic´ dopuszczalnej radiacji, na którà mo˝e byç wystawiony ka˝dy z pracowników tamtejszej elektrowni jàdrowej, ze 100 na 250 milisiwertów (mSv). Jest to pi´ciokrotnie wi´cej ni˝ pozwala limit dla zatrudnionych w amerykaƒskich elektrowniach jàdrowych. Promieniowanie w Fukushimie I by∏o tak wysokie, ˝e grupy ratunkowe nie mog∏y pracowaç przy reaktorach d∏u˝szy czas. W najbardziej ska˝onych radioaktywnie cz´Êciach elektrowni ratownicy zmieniali si´ nawet co kilka minut. Krótko po katastrofie radiacja w pobli˝u reaktorów osiàgn´∏a poziom 400 mSv na godzin´, póêniej w okolicach wejÊcia do elektrowni spad∏a do 0,6 mSv na godzin´ (naturalne roczne promieniowanie w normalnych warunkach to ok. 3 mSv). Nie by∏o jednak do koƒca pewne, jaki poziom radiacji wyst´powa∏ wewnàtrz budynków, gdzie pracownicy starali si´ naprawiç pompy, systemy elektryczne i urzàdzenia. Wed∏ug specjalistów promieniowanie by∏o tam wysokie. Usuwanie szkód w Japonii nadal trwa i b´dzie najprawdopodobniej trwa∏o kolejne 10 lat.

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 83

83_85_EX1_EKOHAVARIE.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:45

Page 84

FOTO: SV-TIMEMACHINE.NET

EKSPOZYCJA NA PROMIENIOWANIE JONIZUJĄCE W CODZIENNYM ŻYCIU (W MILISIWERTACH – MSV): 0,022 – radioaktywna emisja z zakładów przerabiających paliwo jądrowe 0,050 – zdjęcie rentgenowskie klatki piersiowej 0,2 – lot Tokio – Nowy York 0,26 – dawka promieniowania, na którą zostali wystawieni mieszkańcy okolicznych krajów w wyniku katastrofy czarnobylskiej w 1986 roku 0,6 – zdjęcie rentgenowskie brzucha 3,2 – średnie naturalne napromieniowanie człowieka przez rok 6,9 – tomografia klatki piersiowej 50 – maksymalne wartości promieniowania dla pracowników radiacyjnych 100 – maksymalne wartości promieniowania dla ekip ratunkowych w czasie akcji

UU Na sarkofagu, który zakrywa czwarty czarnobylski reaktor, pojawiło się kilka pęknięć. Naprawa przewidziana jest na przyszły rok

Walka ze skutkami katastrofy jàdrowej jest niezwykle trudna i niebezpieczna. Odzie˝ ochronna i Êrodki chemiczne dzia∏ajà raczej na psychik´, nie sà skutecznà ochronà. Przebywanie na ska˝onym promieniowaniem terenie skoƒczy∏o si´ tragiczne dla wielu ratowników z Czarnobyla.

Największe Czarnobyl ROK: 1986 MIEJSCE: Związek Radziecki Był 26 kwietnia 1986 r., kiedy obszarami wokół ukraińskiego Czarnobyla wstrząsnął potężny wybuch. W nocy technikom wymknął się spod kontroli test bezpieczeństwa reaktorów. Według sprawozdania organizacji

FOTO: DAVID GUTTENFELDER

ILUSTRACJA: GNU

ŚRODOWISKO NATURALNE

SKUTKI PROMIENIOWANIA NA CZŁOWIEKA (DAWKA W MILISIWERTACH – MSV): do 380 – taką dawkę przyjęli ludzie ewakuowani z terenów elektrowni w Czarnobylu w czasie katastrofy, niektórzy likwidujący skutki byli wystawieni na dawkę 500 mSv 500 do 1000 – dochodzi do uszkodzenia komórek odpornościowych, rośnie ryzyko infekcji i częściowej bezpłodności mężczyzn 1000 do 2000 – występują mdłości i wymioty, u kobiet w ciąży dochodzi do poronień, do miesiąca umiera 10% skażonych 2000 do 4000 – krwawienie z ust, skóry i nerek, do miesiąca umiera połowa skażonych 8000 – szpik kostny jest trwale uszkodzony, rekonwalescencja w przypadku przeżycia trwa latami, większość napromieniowanych umiera po dwóch tygodniach 10 000 do 50 000 – napromieniowani ludzie umierają do tygodnia, leczenie jest niemożliwe ponad 80 000 – śmierć następuje w ciągu kilku sekund I

Pusty sarkofag Poziom promieniowania w Fukushimie, choç wysoki, blednie w porównaniu z wartoÊcià radiacji po katastrofie w Czarnobylu, gdzie mia∏a miejsce najwi´ksza i najs∏ynniejsza katastrofa jàdrowa w dziejach. W wyniku napromieniowania zgin´∏y dziesiàtki osób, które wzi´∏y udzia∏ w likwidacji skutków wybuchu. U niektórych skutki promieniowania, takie jak ró˝ne typy nowotworów, pojawi∏y si´ dopiero po pewnym czasie. Zw∏aszcza ludzie, którzy poruszali si´ wówczas helikopterami, zostali napromieniowani dawkami wielokrotnie przewy˝szajàcymi wartoÊci radiacji w Fukushimie 1.

84 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

UU Ratownicy w elektrowni jądrowej Fukushima byli wystawieni na wysoką dawkę promieniowania

Co się dzieje w reaktorze? Nad zburzonym reaktorem ostatecznie wzniesiono betonowy sarkofag, na którym wcià˝ pojawiajà si´ nowe p´kni´cia, choç od katastrofy up∏yn´∏o 28 lat. SpecjaliÊci przyznajà, ˝e nie wiedzà, co dziÊ dzieje si´ w czwartym reaktorze, tym, który zniszczy∏y eksplozje. Wed∏ug kierownictwa elektrowni niezbadane pozostaje oko∏o 40% ruin reaktora, które od Êwiata zewn´trznego izoluje obudowa ochronna. Pracownicy elektrowni szacujà, ˝e pod sarkofagiem, którego nieszczelnoÊç wywo∏uje niema∏e obawy, pozosta∏o oko∏o 95% paliwa jàdrowego, czyli oko∏o 200 ton. Jego wydobycie wst´pnie zaplanowano na 2015 rok, kiedy to dzi´ki mi´dzynarodowej pomocy finansowej zostanie zbudowana ca∏kiem nowa obudowa. Do likwidacji paliwa jàdrowego b´dzie mo˝na przystàpiç dopiero po tym, jak specjaliÊci przy pomocy nowoczesnych technik rozbiorà niestabilnà konstrukcj´ zburzonego reaktora.

Forum Czarnobylskie całkowitą liczbę osób, które zginęły lub mogą w przyszłości ponieść śmierć w wyniku napromieniowania, szacuje się na 4000. Syndrom Ostrego Napromieniowania (ARS) został potwierdzony u 134 pracowników elektrowni i strażaków, z czego 31 osób zmarło w ciągu kilku miesięcy od tego wydarzenia (28 na skutek napromieniowania), a kolejne 19 w ciągu kilku następnych lat. Dziewięcioro dzieci zmarło na nowotwór tarczycy, a około 3940 ludzi zmarło bądź umrze na raka wywołanego napromieniowaniem. Bezpośrednio podczas wybuchu zginęło dwóch pracowników elektrowni. Dane te wzbudziły falę krytyki, ponieważ sprawozdanie w istotny sposób zmieniło wszystkie podawane dotąd liczby. Ukraińskie władze wcześniej stały na stanowisku, że w związku z katastrofą zmarło 125 tys. ludzi.

Bhopal ROK: 1984 MIEJSCE: Indie Za największą katastrofę chemiczną w dziejach uważa się wyciek gazu z oddziału amerykańskiego koncernu Union Carbide w hinduskim Bhopalu. Nieszczęście, do którego doszło w nocy z 2 na 3 grudnia 1984 r.,

83_85_EX1_EKOHAVARIE.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:45

Page 85

UU Promieniowanie z elektrowni w Fukushimie objęło większość zamieszkałych terenów świata. Na szczęście było niskiej wartości

W roku 2010 dosz∏o to ogromnej katastrofy ekologicznej w Zatoce Meksykaƒskiej. Z uszkodzonego odwiertu do oceanu wyla∏o si´ 800 milionów litrów ropy. Miejscowy ekosystem zosta∏ powa˝nie uszkodzony, lokalni rybacy, dla których by∏o to jedyne êród∏o dochodu, do dziÊ liczà straty. A˝ trzy miesiàce trwa∏o, zanim uda∏o si´ choç cz´Êciowo uszczelniç odwiert. Poniewa˝ w∏aÊciciel odwiertu, koncern BP, nie szcz´dzi∏ Êrodków, szkody uda∏o si´ w du˝ej mierze wyeliminowaç. Najpierw zniszczony odwiert zosta∏ otoczony tymczasowà os∏onà. Póêniej miejsce przy cokole, które najpierw by∏o trzeba uprzàtnàç, zosta∏o zawalone ska∏ami. W kolejnej fazie przez szyby wlano cement. W ten sposób odwiert zosta∏ uszczelniony. Niestety, trzeba liczyç si´ z tym, ˝e pr´dzej czy póêniej podobna sytuacja mo˝e si´ powtórzyç... ÍÍ

katastrofy ekologiczne Fukushima

bezpośrednio i podczas pierwszego tygodnia pochłonęło 8000 ofiar, a kolejne 15 tys. ludzi zmarło w następnych latach. Na skutek zatrucia choruje ponad 100 tys. ludzi, a chorych nadal przybywa. Miejsce dawnej fabryki pestycydów do dziś nie jest oczyszczone, nadal wyciekają z niej trujące gazy.

ROK: 2011 MIEJSCE: Japonia W marcu 2011 roku fala tsunami poważnie naruszyła konstrukcję trzech elektrowni jądrowych (Fukushima I, Fukushima II i Tokai). W Fukuszimie I w wyniku uszkodzenia systemu chłodzącego roztopiła się większość prętów paliwowych i doszło do emisji dużej ilości promieniowania. W czerwcu stwierdzono rekordowy poziom radiacji w pierwszym reaktorze – 4000 milisiwertów na godzinę. Radioaktywność na terenach wokół elektrowni wpłynęła

Exxon Valdez ROK: 1989 MIEJSCE: Alaska Alaska to z jednej strony kraina dziewiczej przyrody, z drugiej zaś region jak magnes przyciągający koncerny paliwowe. Tam także swego czasu doszło do katastrofy ekologicznej, kiedy to 24 marca 1989 r. w Cieśninie Księcia Williama rozbił się ogromny tanko-

terenem zamieszkałym przez 220 tys. ludzi. Z najbardziej skażonych okolic ewakuowano 750 osób, a 193, w tym przeważnie dzieci, zachorowały na trądzik chlorowy (trwałe uszkodzenie skóry wywołane dioksynami). Zburzono 28 budynków, a w miejscu największego skażenia zasadzono 15 000 drzew.

Minamata ROK: 1959 MÍSTO: Japonia Zachodnie wybrzeże japońskiej wyspy Kiusiu było naprawdę malowniczym zakątkiem. Dlatego właśnie tu pod koniec XIX wieku powstała wioska, a później miasto Minamata. W latach 50. XX wieku o tym niewielkim miasteczku usłyszał cały świat. Jego mieszkańcy najpierw zaczęli zgłaszać, że ich zwierzęta domowe zachowują się

na jakość wody pitnej i morskiej, ale także ryżu, mięsa, mleka, owoców i warzyw. Japończycy boją się spożywać produkty pochodzące z okolic Fukushimy.

Seveso

wiec Exxon Valdez, przewożący ropę. W odległości około 40 km od wybrzeża Alaski wpłynął na rafę, która rozorała jego kadłub. Do morza wyciekło 40 mln litrów ropy, która zanieczyściła wybrzeże na długości około 2000 km, zabijając wiele ptaków i zwierząt żyjących przy brzegu. Ponad 3000 rybaków straciło źródło dochodu. Sam tankowiec naprawiono i do dziś pływa on po oceanach, transportując rudy żelaza, teraz pod nazwą Dong Fang Ocean.

ROK: 1976 MIEJSCE: Włochy 10 lipca 1976 r. mieszkańcy miasteczka Seveso zauważyli, że w okolicy masowo giną ptaki. Później na skórze ludzi pojawiły się czarne pęknięcia. Jak się okazało, winna była fabryka chemiczna firmy Icmesa, w pobliżu Mediolanu. Doszło w niej do wycieku trichlorfenolu, który w kontakcie z powietrzem zmienił się w chmurę dioksyn. Chmura ta zawisła nad

dziwnie, na przykład koty uderzały głową o ściany lub skakały do morza. W 1956 roku pojawiła się tu specyficzna choroba, która przejawiała się trudnością wymowy, skurczami i niekontrolowanymi ruchami kończyn. Cierpieli na nią przede wszystkim rybacy, oraz ci, którzy jedli głównie ryby. Okazało się, że winnym tej sytuacji jest lokalny zakład chemiczny, który wypuścił do miejscowej zatoki rtęć. Setki ludzi doznało trwałego uszczerbku na zdrowiu, a co najmniej 48 zmarło. I chociaż doświadczenia z okolic Minamaty zostały dokładnie opisane, w 1965 roku doszło do takiego samego zatrucia ujścia rzeki Agano w Japonii. Tym razem poszkodowanych było 30 osób, z czego 5 zmarło.

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 85

FOTO: WORDPRESS.COM, THEEPOCHTIMES.COM, NOAA, SESAAB S.P.A., FLICKR.COM I MINAMATA.JP

MAPA: WATERSHED.NET

Zniszczony ekosystem

w Twoich rękach

salonach EMPiK, RUCH, KOLPORTER, Inmedio, Garmond Press, Relay, sklepach hobbystycznych oraz w prenumeracie na stronie www.sklep.kagero.pl

Magazyny historyczno-militarne Oficyny Wydawniczej KAGERO dostępne są w:

istoria

87_89_EX1_ETNIKA.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

14:04

Page 87

ŚRODOWISKO NATURALNE Naukowo udowodniono, że na wielu obszarach Azji ludzie są mniej podatni na choroby cywilizacyjne, takie jak cukrzyca, choroby kardiologiczne, neurologiczne czy otyłość, niż w innych częściach świata. Wygląda na to, że istnieje grupa etniczna odporna na tego typu przewlekłe choroby, która dzięki temu żyje dłużej od reszty ludzi. Czy te predyspozycje są uwarunkowane genetycznie i biologicznie, czy raczej kulturowo i ekologicznie?

Czy istnieje etniczna?

stnieje wiele teorii, jak z punktu widzenia biologii i socjologii odró˝niç plemiona, grupy etniczne, narody i rasy. Definicje te przesz∏y przez szereg historycznych zmian, by dojÊç do wspó∏czesnego, kompleksowego rozumienia fenomenu rasy. PodejÊcia sà w∏aÊciwie dwa. Z punktu widzenia antropologicznego, biologicznego rasà jest oddzielna ewolucyjnie grupa w ramach gatunku. Rasy wyró˝niajà zatem naturalne (wrodzone, dziedziczne) biologiczne w∏aÊciwoÊci i cechy. Tyle ˝e w dzisiejszym Êwiecie podejÊcie to nie zadowala wielu badaczy. Termin „rasa” uwa˝ajà za nieostry, a niektórzy chcà wr´cz z niego zrezygnowaç. Argumentujà, ˝e najnowsze badania genetyczne ludzkoÊci (Human Genome Project) nie pozwalajà na wyró˝nienie wyraênych ras wÊród ludzi wspó∏czesnych. Pozostaje podejÊcie socjologiczne, które widzi ras´ jako konstrukt spo∏eczny, a zatem okreÊla grup´ rasowà jako wynik pewnych historycznych, politycznych i ekonomicznych uwarunkowaƒ.

na dyspozycj´ zdrowotnà i podatnoÊç na pewne typy problemów fizjologicznych u ludzi mieszkajàcych na danym terenie, majàcych wspólne korzenie czy ho∏dujàcych danemu stylowi ˝ycia. Takich czynników sà tysiàce. Nale˝à do nich na przyk∏ad: ró˝nice genetyczne, przyzwyczajenia kulturowe, warunki ˝yciowe i socjalne. Âwiatowa Organizacja Zdrowia na podstawie zebranych danych oraz zale˝noÊci historycznych przedstawi∏a niedawno bardzo ciekawe zestawienie. Mo˝na z niego wyczytaç, które choroby stanowià zagro˝enie dla jakiej grupy, a tak˝e które stanowià „niskie ryzyko”. Pod uwag´ wzi´to jednak tylko genetyczno-biologiczne cechy i predyspozycje wrodzone, a nie czynniki zewn´trzne, takie jak alkoholizm, stres, palenie papierosów, promiskuityzm, niska aktywnoÊç fizyczna itd.

Choroby wrodzone i pozyskane

Wyższe i niższe ryzyko

JeÊli zatem nie z samej rasy wywieÊç teori´ o d∏ugowiecznoÊci i ma∏ej podatnoÊci na choroby pewnych grup, to z czynników, które wp∏ywajà

Okazuje si´ na przyk∏ad, ˝e najbardziej podatnà na choroby kardiologiczne grupà osób sà Amerykanie europejskiego pochodzenia (chodzi tu zw∏asz-

cza o arytmi´ serca, mia˝d˝yc´), Afroamerykanie majà tendencj´ do wysokiego ciÊnienia krwi i chorób z tym zwiàzanych, zaÊ Europejczycy najcz´Êciej cierpià na stwardnienie rozsiane. Do ró˝nego typu nowotworów tendencje wykazujà Afroamerykanie, Afrykanie, Europejczycy, a do oty∏oÊci rdzenni Amerykanie, mieszkaƒcy wysp Oceanu Spokojnego, australijscy Aborygeni i kobiety z Afryki. Na udar mózgu najbardziej nara˝eni sà Afroamerykanie. W przypadku cukrzycy grupà wysokiego ryzyka sà te same grupy, które najcz´Êciej chorujà na oty∏oÊç, plus mieszkaƒcy Pó∏wyspu Arabskiego. Osteoporoza i choroby koÊci wyst´pujà najcz´Êciej u Amerykanów europejskiego pochodzenia, mieszkaƒcy Afryki cierpià na nie najrzadziej. Jednak sà obj´ci wysokim ryzykiem demencji i innych zaburzeƒ neurologicznych.

Statystyka mówi sama za siebie… Jakie wnioski p∏ynà z tych danych? Pozostajàc na naszym „podwórku”, widzimy, ˝e jako Euro-

FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

UU Jest nas wielu i jesteśmy różni – także pod względem skłonności do pewnych typów chorób

ILUSTRACJA: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

zdrowa lub zdrowsza grupa

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 87

87_89_EX1_ETNIKA.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

14:04

Page 88

ŚRODOWISKO NATURALNE pejczycy nie mamy tak silnych, wrodzonych tendencji do chorób cywilizacyjnych, jak mo˝e si´ wydawaç. Zresztà nie na darmo choroby te nazywa si´ „cywilizacyjnymi” – wynikajà przecie˝ ze stylu ˝ycia i ró˝nych dodatkowych czynników. Czy zauwa˝yliÊcie jednak, ˝e w kontekÊcie ˝adnego ze schorzeƒ nie wymieniliÊmy Azjatów? Nie zmieni si´ to, nawet jeÊli poszerzymy rejestr chorób o rzadziej wyst´pujàce. A co najciekawsze, Azjaci nie sà nawet uj´ci w kategorii grup obj´tych niskim ryzykiem zachorowania. JeÊli genetycznie i biologicznie nie wykazujà wi´kszej wrodzonej tendencji do zachorowaƒ ni˝ Europejczycy, b´dziemy musieli baczniej przyjrzeç si´ kwestiom stylu ˝ycia, diety i Êrodowiska. W tym przypadku tak˝e mo˝emy pos∏u˝yç si´ statystykami. Dzi´ki temu wiemy, ˝e choroby nie napadajà nas ot tak, ale sami otwieramy im drzwi, ignorujàc naturalne potrzeby naszego organizmu.

Szczęśliwa siódemka

UU Biolodzy stwierdzili, że aktywność płytek krwi w organizmie osób czarnoskórych i białych jest wyraźnie różna

Wrodzone skłonności

FOTO: WWW.HUOA.ORG

OKINAWA: INWAZJA STULATKÓW

Mała liczba obywateli (niecałe 330 tys.) i niezanieczyszczone środowisko. Oprócz zdrowego, rześkiego powietrza trzeba wspomnieć o zamiłowaniu Islandczyków do ćwiczeń i zdrowego żywienia. W kraju tym jest również jeden z najniższych wskaźników umieralności noworodków. Magazyn „Forbes” uważa Islandię za najzdrowszy kraj na świecie.

Ta japońska prefektura na każde 100 000 mieszkańców ma średnio 55 osób osiągających 100 lat i więcej. Z takim wynikiem nie spotkamy się nigdzie indziej na świecie. Region jest również domem najwyższej liczby tzw. superstulatków, czyli osób osiągających wiek 110 lat. Może sekret tkwi w sposobie odżywiania? Mieszkańcy Okinawy spożywają przede wszystkim lokalne warzywa i owoce, ryby, morskie glony i tofu.

JAPONIA: POSIŁKI Z MORSKICH GLONÓW

SZWECJA: ZDROWIE ZA „TRZY KORONY”

To Kraj Wschodzącego Słońca, ale również długowieczności. W sile wieku są tu ludzie po sześćdziesiątce, a średnia długość życia 84 lata, bez względu na płeć, daje im pierwsze miejsce na świecie. Japończycy nie mają jednak konkurencji jeśli chodzi o spożycie ryb, morskich glonów czy picie zielonej herbaty. I jeszcze coś – nie jedzą do syta.

Celowe skupienie polityki prozdrowotnej na promocji zdrowego stylu życia, bardzo dobra opieka zdrowotna, unikalne podejście do czasu pracy i odpoczynku – oto co cechuje Szwecję. Jej mieszkańcy cenią aktywność na świeżym powietrzu wśród gór i jezior. Ich posiłki w dużej mierze składają się z ryb, również przygotowanie potraw ma znaczenie, a Szwedzi preferują gotowanie na parze, wędzenie i suszenie żywności.

FOTO: WWW.SHIPFORWORLDYOUTH.ORG

FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

88 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

ISLANDIA: WYSPA ŻYCIA

FOTO: U FOTO 21

JeÊli chcemy dotrzeç do ró˝nic etnicznych w ramach gatunku ludzkiego oraz zwiàzanych z nimi wrodzonych tendencji do chorób, musimy wziàç pod uwag´ czynniki ewolucyjne i genetyczne. W naszej siedmiomiliardowej populacji ludzkiej na Ziemi nie istniejà dwie osoby, które by∏yby genetycznie identyczne. Ró˝nice mi´dzy jednostkami, nawet tymi ÊciÊle spokrewnionymi, nawet mi´dzy bliêni´tami, sà kluczem do techniki zwanej genetycznà daktyloskopià lub profilowaniem DNA. Kombinacje konkretnych cech i genów z ró˝nà cz´stotliwoÊcià przejawiajà si´ wÊród ludzkiej populacji. Wynikiem zró˝nicowania, a tak˝e wp∏ywu czynników zewn´trznych na zmiany w genach, jest fenotyp – zbiór wszystkich cech ˝ywego organizmu. Ró˝nice te przejawiajà si´ u ludzi na przyk∏ad w postaci barwy skóry, oczu, w∏osów, ró˝nego wzrostu itd.

Ich mieszkańcy dożywają w zadziwiająco dobrej kondycji dziewięćdziesiątki, a nierzadko przekraczają magiczną granicę stu lat. Prowadzą zdrowe życie, ale wiele też zależy od kultury. I nie chodzi wcale o system opieki zdrowotnej, ale świadomy wybór stylu życia. Mowa o „najzdrowszych” krajach i regionach według Światowej Organizacji Zdrowia.

FOTO: 4.BP.BLOGSPOT.COM

ILUSTRACJA: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

zdrowych miejsc

FOTO: WIKIPEDIA

NOWA ZELANDIA: JEDEN WIELKI PIKNIK

19.9.2014

14:04

Page 89

FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

87_89_EX1_ETNIKA.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

UU Poszczególne rasy różnią się od siebie przede wszystkim kulturowo i historycznie, a w mniejszym stopniu biologicznie. Na pierwszy rzut oka nie jest to wcale oczywiste

Przypadek podobny do Islandii – mała liczba mieszkańców, czysta przyroda i zdrowy styl życia. Łowienie ryb, obozowanie i turystyka piesza to ulubione rozrywki Nowozelandczyków. W którejkolwiek części swego kraju mieszkają, do oceanu mają co najwyżej 90 minut. Zdrowa kuchnia jest dla nich oczywistością.

FOTO: WIKIMEDIA.ORG

SARDYNIA: NATURALNY, OWCZY SER

Autonomiczna wyspa Włoch jest domem wielu stulatków. Na Sardynii wciąż kultywuje się tradycje rodzinności – więzy pokrewieństwa bardzo się liczą, a seniorzy często mieszkają ze swoimi potomkami. Wielu mężczyzn jest pasterzami, którzy każdego dnia pokonują pieszo trasę 10–15 km. Sardyńczycy żywią się przede wszystkim pieczonymi pełnoziarnistymi plackami chlebowymi, bobem, pomidorami, czosnkiem, oliwą z oliwek, a także twardym serem pecorino, który wyrabia się z mleka owiec pasących się na trawie.

FOTO: SHIPFORWORLDYOUTH.ORG

FINLANDIA: SIŁA PROMOCJI ZDROWIA

Mało kto wie, że Finlandia jeszcze 40 lat temu musiała stawić czoła wysokiemu odsetkowi umieralności z powodu chorób serca. Państwo postawiło jednak na prozdrowotną aktywizację obywateli. Papierosy i alkohol podlegają ścisłym restrykcjom, a ich konsumpcja przez ostatnie trzydzieści lat wyraźnie spadła, podczas gdy spożycie warzyw i owoców wzrosło podwójnie. Skutek: dzięki promocji zdrowia, ale także dzięki tamtejszej naturalnej przyrodzie, Finlandia stała się jednym z najzdrowszych państw na świecie.

Genotyp tymczasem to ca∏oÊç genów danego cz∏owieka, zawierajàcych jego cechy dziedziczne. Zakodowanà w DNA informacj´ dziedzicznà noszà w sobie wszystkie organizmy. D∏ugo uwa˝ano, ˝e poniewa˝ wÊród grup etnicznych mo˝na wyÊledziç powtarzalnoÊç pewnych zespo∏ów cech genetycznych, mo˝na na tej podstawie mówiç o rasie. Choç, jak wiemy, najnowsze badania kwestionujà to podejÊcie, idàc tropem wspólnych dla grup cech genetycznych, mo˝emy mówiç o wrodzonych sk∏onnoÊciach do danego typu choroby. Nie chodzi przy tym jedynie o tendencje organizmu do zapadnia na danà chorob´, ale równie˝ o zakres jej rozwoju – czyli jak post´puje i przebiega.

W głąb fabryki komórek W zesz∏ym roku amerykaƒscy naukowcy stwierdzili istnienie pewnego ciekawego fenomenu – w badaniach okaza∏o si´, ˝e biali znacznie cz´Êciej prze˝ywajà po zawale serca ni˝ czarnoskórzy. Znaczenie ma ró˝nica we wrodzonej krzepliwoÊci krwi. Skrzepy krwi powodujà zatory i udary mózgu, a organizm reaguje ró˝nie na leki rozrzedzajàce krew, które s∏u˝à w celach prewencyjnych lub do rozbicia skrzepu w stanie zagra˝ajàcym ˝yciu. Jak si´ okazuje, p∏ytki krwi u czarnoskórych wytwarzajà mocniejsze skrzepy ni˝ u bia∏ych. Zjawisko to postanowi∏ zbadaç doktor medycyny Paul Bray z Uniwersytetu Thomasa Jeffersona w Filadelfii. Wraz ze swym zespo∏em bada∏ ró˝nice w krzepliwoÊci krwi a˝ do poziomu czàsteczek microRNA (jednoniciowe czàsteczki, same

w sobie niekodujàce, ale odgrywajàce rol´ w odczytywaniu i przepisywaniu informacji innych genów – przyp. red.). Biorà one udzia∏ w produkcji protein, które uczestniczà w z∏o˝onym procesie krzepliwoÊci. Bray odkry∏, ˝e u osób czarnoskórych poziom tych czàsteczek jest ni˝szy ni˝ u bia∏ych. Po∏àczenie tego odkrycia z faktem, i˝ niski poziom microRNA ∏àczy si´ ze zwi´kszonà produkcjà proteiny PAR4, która reguluje stopieƒ i jakoÊç krzepliwoÊci krwi, pozwoli∏o rozwiàzaç zagadk´.

Czy rasa się liczy? Nie istnieje nic takiego jak „najzdrowsza rasa”, przynajmniej na poziomie genetyki. Ró˝nice w sk∏onnoÊci do pewnych typów chorób sà uwarunkowane czynnikami spo∏ecznymi, kulturowymi i ekonomicznymi. Nie majà one nic wspólnego z kolorem skóry czy innymi dziedziczonymi cechami. Na takim stanowisku stoi dziÊ wielu naukowców. Inni wszelako wskazujà na wa˝noÊç czynników rasowo-genetycznych, które nosi w sobie ka˝dy z nas. Problem jest wa˝ki, bo na szali le˝y mo˝liwoÊç lepszego zapobiegania rozmaitym schorzeniom i ∏atwiejszego ich diagnozowania. JeÊli jednak nie ma zgody co do istnienia poj´cia rasy, trudno decydowaç, kto w tym sporze ma racj´. Byç mo˝e, jak to si´ cz´sto zdarza, prawda le˝y poÊrodku. Pozostaje nam Êledziç wyniki szczegó∏owych badaƒ i wyciàgaç z nich odpowiednie wnioski. ÍÍ

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 89

90_91_EX1_GMO.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

15.9.2014

14:08

Page 90

ŚRODOWISKO NATURALNE

Żyjmy bio, żyjmy dłużej

Inżynieria genetyczna otworzyła drzwi do programowanej modyfikacji roślin, a zatem źródła podstawowych artykułów żywnościowych. Symbolem nowej epoki stały się z jednej strony sztucznie wzbogacane potrawy, a z drugiej – ekologiczne bioprodukty. Które z nich mają korzystny wpływ na ludzki organizm, a które wręcz przeciwnie?

podobnie te˝ 85% nasion bawe∏ny, z których produkuje si´ olej dodawany do wielu potraw. Natomiast pasza dla zwierzàt na du˝ych farmach jest modyfikowana praktycznie w 100 procentach.

Różnice wielkie czy niezauważalne? Na drugim koƒcu dzisiejszego rolnictwa znajdujà si´ naturalne, organiczne uprawy, z których produkty okreÊlane sà przedrostkiem „bio”. Jaka jest ró˝nica mi´dzy produktami organicznymi a ˝ywnoÊcià genetycznie modyfikowanà? Zacznijmy od tego, ˝e przymiotnik „organiczny” ma szerokà skal´ zastosowania, dlatego na potrzeby naszego artyku∏u b´dziemy w ten sposób okreÊlaç roÊlinne lub zwierz´ce produkty (od szpinaku po mi´so wo∏owe), które sà uprawiane lub hodowane w sposób naturalny. BioFOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

udzie od wieków próbowali krzy˝owaç i udoskonalaç roÊliny oraz zwierz´ta, tworzyç nowà i lepszà ˝ywnoÊç, czynili to jednak metodami tradycyjnymi, które nie zaburza∏y naturalnego porzàdku przyrody. Obecnie biotechnolodzy ingerujà du˝o g∏´biej, dokonujàc wymiany materia∏u genetycznego mi´dzy ró˝nymi gatunkami. Poczàtkowo chodzi∏o g∏ównie o podwy˝szenie odpornoÊci upraw przeciw zarazom, chwastom i szkodnikom, by nie trzeba by∏o stosowaç du˝ych iloÊci herbicydów, pestycydów i nawozów sztucznych. Z czasem coraz wi´kszà rol´ zacz´∏o odgrywaç zwi´kszanie wartoÊci od˝ywczych ˝ywnoÊci (s∏ynny przyk∏ad tzw. z∏otego ry˝u wzbogaconego witaminà A). Genetyczne ∏àczenie ró˝nych organizmów ma na celu „w∏àczenie” ich po˝àdanych cech lub eliminowanie pewnych genów do st∏umienia cech niechcianych. UU Ingerencja w naturę zdaniem jednych Efekt? Wspó∏czeÊnie niemal 90% upraw kuku- jest koniecznością, a według innych rydzy i rzepaku jest genetycznie modyfikowane, zagrożeniem FOTO: GREYLYNN2030.CO.NZ

produkty wzrastajà bez obecnoÊci syntetycznych chemikaliów, pestycydów i in˝ynierii genetycznej. W przypadku ˝ywnoÊci genetycznie modyfikowanej (GMO, od ang. genetically modified organizm) dosz∏o do ingerencji laboratoryjnej. Pewne cechy uÊpiono lub pobudzono, np. zwi´kszono odpornoÊç na szkodniki. Dzi´ki temu nie stosuje si´ pestycydów, ale rolnicy stajà si´ uzale˝nieni od nasion i produktów firmy, która jest w∏aÊcicielem zmodyfikowanego ziarna. Na pierwszy rzut oka ró˝nica jest uderzajàca, ale ostatecznie mniejsza, ni˝ si´ obecnie myÊli. Nawet hodowcy bioproduktów nie sà w stanie obejÊç si´ bez t´pienia szkodników i nawo˝enia. Tymczasem w przypadku hodowców roÊlin GMO problemy sà przede wszystkim natury ekonomicznej. Czy i jak przek∏ada si´ to na zdrowie konsumentów?

Co jest zdrowsze a co szkodzi?

UU Czy bioprodukty naprawdę są zdrowsze niż standardowe lub genetycznie modyfikowane artykuły żywnościowe?

90 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

Nasz organizm jest ju˝ dziÊ tak obcià˝ony z powodu pogarszajàcego si´ stanu Êrodowiska, w którym ˝yjemy, ˝e trudno winiç tylko sam rodzaj ˝ywnoÊci. Jednak niestrudzeni badacze stawiajà pytanie: czy bioprodukty mogà wp∏ywaç na nasze zdrowie i przed∏u˝yç ˝ycie, a te genetycznie modyfikowane majà negatywny wp∏yw na nasz stan zdrowia i ich spo˝ywanie skraca ˝ycie? Istniejà tysiàce publikacji na ten temat, nie wszystkie sà jednak w pe∏ni wiarygodne i rze-

telne naukowo. Zdarza si´, ˝e na wyniki badaƒ wp∏yw ma nie tylko obrana metoda, lecz tak˝e… za∏o˝ona teza autora badaƒ, jego poglàdy lub wp∏yw grup lobbystycznych. Mimo to, specjaliÊci sà raczej zgodni, ˝e bioprodukty nie sà w znaczàcy sposób zdrowsze od tych ogólno dost´pnych. Jedynie du˝o lepiej smakujà. Doktor Crystal Smith-Spangler, amerykaƒska specjalistka ˝ywieniowa mówi: Obecnie zakorzeniony jest poglàd, ˝e coÊ tak czystego, od˝ywczego i ekologicznego, jak bioprodukty, musi byç dla naszego organizmu o wiele zdrowsze ni˝ inne potrawy. Nic takiego jednak nie stwierdziliÊmy. I warto dodaç, ˝e nas te˝ to zaskoczy∏o.

15.9.2014

14:08

Page 91

FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

90_91_EX1_GMO.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

Zaskakujące wnioski

UU Naukowcy bronią roślinnej inżynierii genetycznej, argumentując, że dzięki temu udaje się opanować kryzys żywnościowy w krajach trzeciego świata

FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

Ekspertka przestudiowa∏a 250 niezale˝nych analiz. Wnioski z tej kwerendy sà naprawd´ ciekawe. Oceniane bioprodukty zawiera∏y o 30% mniej Êladowych pozosta∏oÊci po pestycydach i innych substancjach syntetycznych, ni˝ standardowo uprawiane owoce i warzywa. O tym, aby bioprodukty by∏y w stu procentach pozbawione chemikaliów, nie by∏o mowy. Analizowane próbki nie wykazywa∏y równie˝ podwy˝szonego poziomu

DziÊ podchodzi do sprawy rozwa˝nie: Jest to nasz indywidualny wybór. Ale ten, kto wierzy w cudownoÊç bioproduktów, staje tym samym na drodze tym, którzy korzystajà z osiàgni´ç nauki, aby znaleêç najlepszy sposób nakarmienia miliardów ludzi.

Długie życie made in Okinawa

UU Współcześnie uprawą roślin zajmują się nie tylko rolnicy, ale również laboratoria naukowe

FOTO: BLOGSPOT.COM I SAFETYTAT.COM

witamin, a w niektórych przypadkach by∏o odwrotnie – np. koncentracja fosforu by∏a w nich ni˝sza. W∏aÊciwie jedynym wyraênym plusem, który zanotowa∏ zespó∏ ekspertów podczas testów, by∏a o wiele wy˝sza zawartoÊç nienasyconych kwasów t∏uszczowych Omega-3 w badanym biomleku. Wp∏ywajà one na rozwój mózgu u dzieci i stanowià ochron´ przed chorobami serca.

Koniec debaty To koniec debaty, skomentowa∏ brytyjski dziennikarz i dzia∏acz ekologiczny Mark Lynas. – Pr´dzej zmiecie nas asteroida ni˝ ˝ywnoÊç genetycznie modyfikowana. Jego stanowisko uleg∏o zmianie, bowiem w latach 90. Lynas sta∏ na czele ruchu aktywistów, którzy g∏oÊno protestowali przeciw genetycznemu modyfikowaniu ˝ywnoÊci.

Zamiast prowadziç bezowocne dyskusje nad wy˝szoÊcià bioproduktów nad ˝ywnoÊcià genetycznie modyfikowanà, warto zainteresowaç si´ dietà, jakà stosuje si´ w regionach, w których ludzie do˝ywajà najwy˝szego wieku na Êwiecie. Okazuje si´, ˝e najzdrowszà diet´ Êwiata majà mieszkaƒcy japoƒskiej wyspy Okinawa. K∏´bian kàtowaty (Pachyrhizus erosus) z rodziny bobowatych jest dla nich naturalnym êród∏em witaminy C, mi´so ∏ososia, podawane w formie sashimi, dostarcza wspomnianych kwasów Omega-3. Do tego dodajà ziarna j´czmienia, ró˝ne rodzaje morszczynów i nasiona chia z roÊlin rodziny jasnotowatych zamoczone w wodzie. Sà to sprawdzone i wypróbowane przez wiele pokoleƒ bioprodukty, które nie potrzebujà ˝adnej reklamy, a gwarantujà d∏ugie i spokojne ˝ycie. ÍÍ

PLUSY I MINUSY koncerny tym razem zrzekły się swoich praw licencyjnych.

enetycznie modyfikowana żywność jest na wyciągnięcie ręki. Spróbujmy wskazać jej zalety i wady.

G +

Inżynierowie genetyczni są zgodni: wszystkie przetestowane genetycznie modyfikowane produkty można bezpiecznie jeść.

G +

Szybki przyrost populacji przez ostatnie 100 lat i konieczność jej wyżywienia trzeba rozwiązać naukowo. Zmodyfikowane rośliny można uprawiać w regionach, gdzie inaczej nie byłoby to możliwe, i to w dużych ilościach. nie wymaga tyle naG + GMO kładu trudu i pracy przy

uprawie, co uprawy tradycyjne lub bio. Rezultatem jest też niższa cena produktów, a zatem także ich większa dostępność dla biednych.

negatywnych skutków - Wśród G spożywania roślin genetycz-

nie modyfikowanych wskazuje się większą aktywność alergenów wszelkiego rodzaju, podwyższoną odporność organizmu na działanie antybiotyków, zaburzenia płodności, nowotwory czy przyspieszenie procesu starzenia.

środki chemiczG + Specjalne istnieją żadne długone można w łatwy sposób - Nie G terminowe badania, które którzy zdecydują się rozprowadzić po polach. Nie - Rolnicy, G na zakup licencji od którejś działają one na uprawianą roślin- opisałyby możliwe efekty działaność, tylko aktywnie niszczą niechciane chwasty.

modyfikacje G + Genetyczne często idą w kierunku

zwiększania wartości odżywczej potraw. Przykładem jest tzw. złoty ryż, zawierający zwiększoną ilość witaminy A. Wielkie

nia dłuższego spożywania GMO na nasze zdrowie.

z wielkich firm, stają się dosłownie uzależnieni od produkowanych przez nią nasion i środków wspomagających uprawy. ludzi panuje pogląd, - Wśród G że genetyczne modyfikowa-

nie to brutalne zaburzenie równowagi w przyrodzie. I

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 91

92_93_EX1_NAVRAT.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:48

Page 92

ŚRODOWISKO NATURALNE kolodzy, zieloni aktywiÊci i propagatorzy zdrowego stylu ˝ycia bijà na alarm, ˝e jako cywilizacja osiàgn´liÊmy punkt krytyczny, z którego nie ma ju˝ odwrotu. Poniewa˝ nawet nie zauwa˝yliÊmy momentu przekroczenia tej granicy, dopiero teraz zaczynamy uÊwiadamiaç sobie, ˝e znajdujemy si´ na równi pochy∏ej prowadzàcej do piek∏a na ziemi. Jednym z koronnych argumentów przeciwników industrializacji, urbanizacji i wykorzystywania paliw kopalnych jest to, ˝e wszystko to stoi w sprzecznoÊci z prawami natury. By bez emocji przyjrzeç si´ problemowi, nale˝y przede wszystkim zadaç pytanie: czym jest natura? Czy chodzi o przyrod´, czy raczej o natur´ ludzkà?

i dzikie zwierz´ta, ale tak˝e inne istnienia ludzkie, które nie ˝y∏y zgodnie ze standardami europejskimi. Staro˝ytnoÊç mocno zaznacza∏a dychotomiczny podzia∏ Êwiata na jasny, le˝àcy w kr´gu kultury i mroczny, nale˝àcy do natury. Póêniej pojawi∏y si´ dwa podejÊcia: Wedle jednego sama ludzkoÊç w swej istocie stoi w opozycji do przyrody, co wytyczy∏o wyraênà granic´ mi´dzy cz∏owiekiem a resztà biologicznego ˝ycia na planecie. Wielu badaczy uwa˝a∏o jednak, ˝e rdzenni mieszkaƒcy niecywilizowanych terenów, zwani przez nich dzikusami, ˝yjà poza wp∏ywami kultury, spo∏eczeƒstwa i religii, a zatem ich zwierz´ce sk∏onnoÊci nie mogà byç hamowane.

Powrót do natury, Czy jest to tylko romantyczna wizja i niespełnione marzenie, czy raczej konieczność dla ludzkości, która chce zachować resztki zdrowia? Czy w dzisiejszych czasach w ogóle możliwy jest całkowity powrót do natury?

FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

czyli znów na drzewa?

Przyrodnicze hobby Hobbesa Brytyjski filozof Thomas Hobbes (1588–1679), który swoim traktatem Lewiatan z 1651 roku stworzy∏ podwaliny póêniejszej politycznej i spo∏ecznej filozofii cywilizacji zachodnioeuropejskiej, by∏ doÊç zdecydowany w swoich poglàdach. ˚ycie w przymusowym zwiàzku z przyrodà uwa˝a∏ za „ubogie, okropne, okrutne i krótkie”. Receptà na unikni´cie tego stanu by∏o, jego zdaniem, podporzàdkowanie jednostek w∏adzy na zasadzie umowy spo∏ecznej. Tak w∏aÊnie w historycznych debatach rozumiano natur´: jako wszystko to, co znajdowa∏o si´ poza cywilizacjà, a zatem nie tylko drzewa

92 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

UU Pokorny powrót zniszczonej cywilizacji do zniszczonej natury? Zgodnie z ludzką naturą, pomocy szukamy w technologii

Jesteśmy przecież inni, lepsi MyÊliciele XVIII wieku, nawiàzujàcy do idei Hobbesa, nakreÊlili t´ granic´ mi´dzy cywilizowanym cz∏owiekiem wspó∏czesnym a dzikimi plemionami i Êwiatem zwierzàt w oparciu o idee paƒstwowoÊci, moralnoÊci i wiedzy praktycznej. W∏aÊnie tym ró˝nimy si´ od prymitywnej natury – twierdzili jednym g∏osem. Tymczasem Amerykaƒski wolnomyÊliciel Henry David Thoreau (1817–1862) by∏ jednym z pierwszych, którzy w XIX wieku dobrowolnie wyrzekli si´ miejskiego ˝ycia na rzecz oddalonej

wsi. Nie mo˝emy wróciç do natury, jeÊli nie jesteÊmy zupe∏nie pewni, ˝e jesteÊmy jej cz´Êcià – twierdzi∏.

Chwała naturalnym technologiom? Wspó∏czesne debaty „zielonych” aktywistów, rzeczników zachowania, polepszenia czy nawet odnowy ˝ycia w Êrodowisku naturalnym, idà w nieco innym kierunku. Prawdziwa rewolucja w myÊleniu o naturze nasta∏a w chwili, kiedy cz∏owiek uÊwiadomi∏ sobie, ˝e rzeczywiÊcie w∏ada potencja∏em znisz-

19.9.2014

10:48

Page 93

samych. Na czym mia∏oby to polegaç? Musimy rozwinàç ca∏kiem nowe, geoin˝ynierskie technologie, które zapewnià nam pe∏nà kontrol´ nad przyrodà. Mam na myÊli wydobycie w´gla bezpoÊrednio z powietrza, oczyszczenie ska˝onych wód, zwi´kszenie produktywnoÊci rolnictwa itd. – opisuje naukowiec. Przyroda da∏a ˝ycie cz∏owiekowi, a nauka i cywilizacja w rewan˝u b´dà ratowaç przyrod´. Czy daje nam to jakàÊ nadziej´ na przysz∏oÊç? Bo choç mo˝e okreÊlenie „technologiczna kontrola przyrody” brzmi nienaturalnie, a nawet niebezpiecznie, mo˝e nie pozostaje nam nic innego?

FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

UU Myśliciel Hobbes twierdził, że nasza dawna egzystencja na łonie przyrody była „uboga, okropna, okrutna i krótka”

ILUSTRACJA: RAMDASS.ORG

92_93_EX1_NAVRAT.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

Brazylijski fotograf i dokumentalista Sebastião Salgado (ur. 1944) przed 13 laty rozpoczà∏ projekt, który zatytu∏owa∏ Genesis (Stworzenie). Jego celem jest wizualne przedstawianie historii o wp∏ywie post´pu cywilizacyjnego na nasze Êrodowisko. Artysta nie skupia si´ przy tym na tematach obecnych w mediach, takich jak zanieczyszczenie Êrodowiska czy zmiany klimatyczne, wr´cz przeciwnie: interesujà go niepozorne osobliwoÊci przyrodnicze, które jak dotàd unikajà zgubnych wp∏ywów cywilizacji. Zadaje pytanie, czy po takim „ataku” zdo∏a∏yby si´ podnieÊç… Na czarno-bia∏ych fotografiach widaç zatem pi´kne krajobrazy, góry, oceany, opuszczone morskie pla˝e, zwierz´ta czy zagubione wÊród d˝ungli wioski plemienne, które dla Salgada reprezentujà czysty i dziÊ ju˝ zapomniany stan natury. Moje zdj´cia same w sobie nic nie zmienià – mówi fotograf. – Stanowià jednak cz´Êç wi´kszego ruchu, którego celem jest zmiana naszego rozumienia przyrody i zmodyfikowanie naszego stylu ˝ycia. To nieprawda, ˝e cz∏owiek straci∏ ju˝ swojà planet´. Raczej ka˝dego dnia jà traci – powoli i dok∏adnie.

EUROPEJSKI KRZYK NATURY hoć tendencje demograficzne sugerują, że w ciągu najbliższych 50 lat aż 70% światowej populacji będzie żyło w terenach miejskich, to pierwsze próby powrotu do natury mają miejsce już dziś. Zespół naukowców pod kierownictwem aktywnego obrońcy przyrody Fransa Schepersa podjął się unikatowego eksperymentu, ukierunkowanego na powrót dzikich zwierząt, które historycznie zamieszkiwały Europę. Chodzi o dzikie konie, żubry, rysie, jelenie, niedźwiedzie, wilki oraz inne gatunki zwierząt, które człowiek wygnał z ich naturalnego środowiska.

Żelazny interes na oceanie TwórczoÊç Salgado to cichy bunt, ale te˝ stra˝nik naszej pami´ci. Inne projekty, czasem zupe∏nie szalone, próbujà rozwiàzywaç nagromadzone problemy ze Êrodowiskiem naturalnym, a tym samym zapewniç ludzkoÊci d∏ugie ˝ycie naszej doÊwiadczonej ju˝ planety. Nie tak dawno temu badacze rozwa˝ali umieszczenie wokó∏ równika wielkiej konstrukcji w kszta∏cie pierÊcienia, która mia∏aby chwytaç promienie s∏oneczne. Inny plan ratunku dla naszej matki Ziemi zak∏ada∏ wykorzystanie tzw. obiegu ˝elaza w oceanach. Koncentracja orga-

Wybrano sześć obszarów, o całkowitej powierzchni 120 000 km2: delty Dunaju i Odry, rumuńską część Karpat, Karpaty Wschodnie (regiony Polski i Słowacji), rejony w Portugalii i Hiszpanii oraz w środkowej części Półwyspu Apenińskiego. Projekt nosi nazwę Rewilding Europe, co na polski można tłumaczyć jako „Dzicz wraca do Europy”. I

czenia Êrodowiska, w którym ˝yje – i to bezpowrotnie. Wed∏ug naukowców istniejà tylko dwa sposoby na powstrzymanie lub przynajmniej zahamowanie realizacji tego okrutnego scenariusza. Pierwszy to oszcz´dnoÊç zasobów naturalnych, realizowana na przyk∏ad poprzez zmniejszenie u˝ycia energii oraz propagowanie wolniejszego tempa ˝ycia poza miejskimi aglomeracjami – a zatem, przynajmniej cz´Êciowy, powrót do natury. Druga mo˝liwoÊç, której zwolennikiem jest m.in. amerykaƒski geofizyk Peter Ward (ur. 1943), zak∏ada ca∏kowite poleganie na nas

UU W postapokaliptycznym świecie nie pozostanie nam nic

nizmów zdolnych wiàzaç ˝elazo w wodzie morskiej pozwala kontrolowaç podpowierzchniowe st´˝enie Fe. Wi´kszoÊç Êwiatowej produkcji dwutlenku w´gla mog∏aby byç absorbowana dzi´ki rozpuszczonemu w wodzie ˝elazu. A poniewa˝ ˝elazo wspiera rozrost fitoplanktonu, narodzi∏a si´ idea stworzenia p∏ywajàcych ogrodów z planktonem i ich hodowli przy pomocy pompowania atomów ˝elaza do oceanu.

Podziemne cmentarzyska z niechcianymi gazami Podobne pomys∏y mia∏ brytyjski futurolog i ekolog James Lovelock (ur. 1919), który zaproponowa∏ sztuczne mieszanie oceanów specjalnymi ogromnymi t∏okami i ∏opatami oraz umieszczenie w wodach kompleksu tytanowych rur. Wszystko po to, aby wydobyç bogactwo sk∏adników od˝ywczych g∏´bi oceanów i „nakarmiç” tym sposobem przypowierzchniowe pola glonów. Kolejnym oryginalnym pomys∏em radzenia sobie z nagromadzonym w atmosferze dwutlenkiem w´gla, jednym z tzw. gazów cieplarnianych, jest projekt „schwytania” gazu do specjalnych zbiorników, które nast´pnie zakopano by g∏´boko w ziemi. Takie „grobowce” mog∏yby wytrzymaç w ziemi nawet tysiàce lat. ÍÍ

FOTO: NATIONALALGAEASSOCIATION.COM

ILUSTRACJA: ARK.EU

Długa droga do stworzenia

UU Czy pływające plantacje fitoplanktonów mogą być receptą na uzdrowienie życia oceanicznego, a przy tym również naszego?

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 93

PO RAZ PIERWSZY CIEKAWA LEKTURA DLA KAŻDEGO! opisuje 25 największych wynalazków wszech czasów. Jak zmieniły świat? sprawdza, jak wygląda seks w świecie owadów! odkrywa tajemnicę starzenia się. Jak oszukać czas? PO RAZ PIERWSZY MASZ OKAZJĘ DOGŁĘBNIE POZNAĆ TAJEMNICZE ZJAWISKA PRZYRODY

100 STRON PORYWAJĄCYCH FOTOGRAFII I UNIKALNYCH INFOGRAFIK

JUŻ DZIŚ ZAMÓW WYJĄTKOWY MAGAZYN

ŚWIAT NA DŁONI

ZA JEDYNE

ZŁ

swiat_8_selfpromo_210x297.indd 1

KOLEJNY NUMER W SPRZEDAŻY OD 15 PAŹDZIERNIKA 2014

16.9.2014 12:50:55

95_EX1_PSEUDO_FUTURE.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

15.9.2014

14:10

Page 95

ILUSTRACJA: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

PRZYSZŁOŚĆ

Przyszłość

pełna znaków zapytania Co nam przyniesie przyszłość? Życie całej ludzkości w pokoju i harmonii, a każdego z osobna w zdrowiu do co najmniej dwustu lat? Czy może raczej upadek cywilizacji i trudy życia w postapokaliptycznym świecie? oboty, cyborgi, terminatorzy, awatary. To wizja cybernetycznej i stechnicyzowanej przyszłości. Postęp naukowy zapewni nam dłuższe życie w dobrym zdrowiu i kondycji. Jednocześnie, patrząc na dzisiejszy świat, nie można z całą pewnością powiedzieć, w jakim kierunku pójdzie globalne społeczeństwo.

Szereg pytań bez odpowiedzi Przyszłość ma być też czasem zdobywania kosmosu. Jaki wpływ na ludzi może mieć nasza obecność na innych ciałach niebieskich? Wiemy już, że niższa grawitacja ma wpływ na ludzkie ciało, ale długofalowych konsekwencji nie sposób przewidzieć. Jak będziemy się rozmnażać w kosmosie i jak zmiana grawitacji wpłynie na rozwój płodu? Wiele pytań na razie jest bez odpowiedzi. Czy ingerencje w ludzki organizm zmienią nas w cyborgów i czy ludzie będą tego chcieli? Czy najnowsze technologie będą dostępne dla wszystkich, czy tylko dla bogatych? Czy nie zagraża nam powstanie nowej rasy nadludzi? Na wszystkie te pytania odpowiedzi udzieli nam właśnie nasza przyszłość… ÍÍ

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 95

96_99_EX1_JINESVETY.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:48

Page 96

PRZYSZŁOŚĆ Limity ludzkiego ciała

ILUSTRACJA: WALTER MYERS

Chociaż człowiek nie poznał jeszcze wszystkich tajemnic swojej własnej planety, to już zrobił kilka śmiałych kroków w kosmos. Ślad swojej stopy odcisnął na Księżycu, na różne ciała niebieskie posłał swoje aparaty, a sonda Voyager 1 porusza się już poza granicami Układu Słonecznego.

Naukowcy wiedzà, ˝e ten, kto sp´dzi pó∏ roku na ISS, na niskiej orbicie oko∏oziemskiej, przyjmie tyle promieniowania, co pilot przez 20 lat pracy. OÊrodek naukowy Cadmos przygotowuje i przeprowadza badania naukowe realizowane w warunkach mikrograwitacji, na pok∏adzie ISS lub airbusa Zero-G. Jednym z obiektów zainteresowania naukowców sà skutki d∏ugotrwa∏ego promieniowania na ludzki organizm. JeÊli chodzi o planowanà podró˝ na Marsa, najcz´Êciej porusza si´ temat trudnoÊci technicznych czy wysokich nak∏adów finansowych. Najwi´kszà przeszkodà w realizacji za∏ogowej misji na Czerwonà Planet´ jest jednak sam ludzki

osmos nie jest przyjazny dla ludzi. Niskie temperatury, Êmiertelne promieniowanie czy pró˝nia to nie najlepsze warunki do ˝ycia. Âmierç czyha na ka˝dym kroku. Dlatego jednym z najwi´kszych wyzwaƒ wspó∏czesnej astronautyki jest wymyÊlenie bezpiecznego sposobu przewiezienia cz∏owieka na inne planety.

FOTO: CADMOS

Droga do innych światów Mięśnie i kości zanikają Astronauci przebywajàcy na Mi´dzynarodowej Stacji Kosmicznej (ISS) muszà ka˝dego dnia çwiczyç, by po powrocie na Ziemi´ nie staç si´ kalekami. Planowana misja na Marsa, w której sam przelot ma trwaç oko∏o 9 miesi´cy, przysporzy jeszcze wi´cej problemów. Obliczono, ˝e podczas tak d∏ugiego lotu cz∏owiek straci 10% masy mi´Êniowej i kostnej, nawet jeÊli codziennie b´dzie çwiczy∏ dwie godziny. Nad problemem utraty mi´Êni i odwapnienia koÊci pochylili si´ naukowcy amerykaƒscy, rosyjscy, a tak˝e specjaliÊci z Europy. Centrum Kosmiczne Cadmos we francuskiej Tuluzie ju˝ od d∏u˝szego czasu prowadzi badania wp∏ywu Êrodowiska kosmicznego na ludzki organizm.

UU Badania wskazują, że człowiek, który wyrusza na ISS w formie fizycznej młodzieńca, wraca z ciałem sześćdziesięciolatka

FOTO: ROSKOSMOS, WIKIPEDIA.ORG I NASA

BADANIA KOSMOSU ZBIERAJĄ OFIARY 24 PAŹDZIERNIKA 1960 ROKU: Przed pierwszym próbnym startem wojskowej międzykontynentalnej rakiety SS-7 na kosmodromie Bajkonur w ZSRR doszło do pożaru, a następnie wybuchu silnika i zbiornika paliwowego z kwasem azotowym, który rozlał się po betonowej powierzchni lotniska. Rakieta się złamała, a w pożarze lub w wyniku uduszenia zginęło 200 osób, m.in. zwierzchnik wojsk rakietowych ZSRR, marszałek Mitrofan Niedielin. Opinia publiczna dowiedziała się o katastrofie dopiero 20 lat później.

96 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

23 MARCA 1961 ROKU: Po pożarze w komorze podciśnienia zginął członek radzieckiego I oddziału kosmonautów Valentin Bondarenko.

LUTY 1966 ROKU: Pijany członek I oddziału kosmonautów ZSRR Grigorij Nielubow został przejechany przez pociąg na stacji Ippolitowka.

28 LUTEGO 1966 ROKU: Podczas wypadku odrzutowca T38 zginęli Amerykanie Charles A. Basset i Elliot N. See.

31 STYCZNIA 1967 ROKU: W pożarze makiety kabiny kosmicznej w bazie lotniczej w San Antonio w USA zginęli William Bartley i Richard G. Harmon.

27 STYCZNIA 1967 ROKU: Podczas prób statku Apollo 1 na Przylądku Kennedy’ego w USA zginęli Virgil Ivan Grisomm, Roger B. Chaffee i Edward White.

24 KWIETNIA 1967 ROKU: W trakcie lądowania statku Sojuz 1 zginął Wladimir Michajlowicz Komarow. Była to pierwsza tragedia w czasie lotu kosmicznego.

10:48

Page 97

FOTO: MARKUS-STEUR.DE

KOSMOS NIE PRZYCIĄGA?

19.9.2014

gólnoświatowe inwestycje w badania kosmosu w 2013 roku po raz pierwszy od dwudziestu lat spadły – ogłosiła w sprawozdaniu finansowym badań kosmicznych brytyjska firma Euroconsult. W ubiegłym roku na kosmiczne projekty przeznaczono 72,1 mld dolarów (ponad 200 mld złotych), natomiast rok wcześniej była to kwota 72,9 mld. W porównaniu rocznym był to pierwszy spadek od 1995 roku.

Zwłaszcza USA ograniczyły swoje wydatki, chociaż również w zeszłym roku udział Stanów Zjednoczonych w ogólnoświatowych inwestycjach kosmicznych przekraczał połowę całości. Waszyngton przeznaczył w 2013 roku na badania kosmosu 38,7 miliardów dolarów, podczas gdy w rekordowym dotąd roku 2009 było to 47,5 mld. Sytuacji nie uratowała Rosja, która przez ostatnie 5 lat zwiększyła finansowanie programów kosmicznych o 30%. Ponad miliard na badania kosmosu przeznaczają Japonia, Chiny, Francja, Niemcy, Włochy i Indie.

UU W wesołych miasteczkach wirówka jest jedną z bardziej lubianych karuzelowych atrakcji, zaś w laboratoriach testuje się na niej wytrzymałość przyszłych astronautów

tów. Rotujàce urzàdzenie testuje sztucznà grawitacj´, co mo˝e przydaç si´ do planowania lotów mi´dzyplanetarnych, a kiedyÊ, naszym potomkom – nawet mi´dzygwiezdnych. Sztuczna grawitacja na pok∏adzie statku kosmicznego nie by∏aby tak silna jak ziemska, ale mimo to bardzo pomog∏aby astronautom. SpecjaliÊci pracujàcy w koloƒskim oÊrodku przypuszczajà, ˝e korzystanie z wirówki sprawi∏oby, ˝e astronauci, zamiast 2 godzin çwiczyliby wówczas tylko pó∏ godziny dziennie.

Cud o nazwie przyciąganie Grawitacja to podstawowa zasada fizyki i jednoczeÊnie prawid∏o, które kszta∏tuje i porzàdkuje nasze ˝ycie. Anatomiczna i fizjologiczna budowa ludzkiego organizmu jest zgodna z dzia∏aniem przyciàgania ziemskiego, dlatego stan niewa˝koÊci, który w pierwszej chwili wyglàda jak ca∏kiem dobra zabawa, wcale dobry dla cz∏owieka nie jest. Md∏oÊci, jakie odczuwajà niektórzy uczestnicy lotów z zerowà grawitacjà, to tylko wierzcho∏ek góry lodowej. W kosmosie,

FOTO: DLR

Ponad 100 tys. dolarów rocznie na badania kosmosu wydaje 19 państw świata, wśród których znajdują się m.in. Kanada, Australia, Holandia, Korea Południowa, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Turcja, Izrael, Nigeria czy Iran. I

organizm. Dlatego francuscy naukowcy wnikliwie badajà energetyczne straty astronautów, prac´ ich serca i innych organów wewn´trznych.

Astronauta na Diabelskim Młynie W Europejskim Centrum Astronautycznym niedaleko Kolonii w Niemczech przeprowadzane sà ciekawe eksperymenty z centryfugà (wirówkà). Choç przypomina atrakcj´ znanà z weso∏ych miasteczek, nie s∏u˝y wcale rozrywce astronau-

5 PAŹDZIERNIKA 1967 ROKU: W wypadku odrzutowca T 38 na Florydzie zginął Amerykanin Clifton C. Williams.

8 GRUDNIA 1967 ROKU: W czasie lotu ćwiczebnego niedaleko bazy Edwards w Kalifornii w USA zginął Robert Henry Lawrence.

UU To tutaj astronauci ćwiczą swoją odporność w warunkach dużego przeciążenia

27 MARCA 1968 ROKU: Podczas ćwiczeń na myśliwcu MiG 15 UTI zginął radziecki kosmonauta Jurij Aleksiejewicz Gagarin.

20 STYCZNIA 1986 ROKU: Krótko po starcie eksplodował amerykański wahadłowiec Challenger, w którym zginęli: Francis Scobee, Michael Smith, Judith Resnik, Ronald McNair, Ellison Onizuka, Gregory Jarvisd i Christa McAuliffe. Do wypadku doszło w wyniku uszkodzenia pierścienia uszczelniającego w silniku pomocniczym, wywołanego niską temperaturą (a taka panowała w dniu startowania promu), na co zwracał uwagę producent uszczelki.

FOTO: ROSKOSMOS, NBCNEWS.COM I NASA

FOTO: NASA

96_99_EX1_JINESVETY.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

30 CZERWCA 1971 ROKU: Podczas lądowania radzieckiego statku Sojuz 11 zbyt wcześnie otworzył się wentyl, w wyniku czego w kabinie udusili się: Georgij Timofejewicz Dobrowolskij, Władysłw Nikolajewicz Wolkow i Wiktor Iwanowicz Pacajew.

U jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 97

96_99_EX1_JINESVETY.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:48

Page 98

FOTO: ESA

PRZYSZŁOŚĆ PROJEKT MARS 500 ikcyjna misja na Marsa wystartowała 3 czerwca 2010 roku, kiedy to do symulatora statku kosmicznego weszła szóstka „kosmonautów”. Eksperyment może przypominał nieco grę, ale jej reguły były ściśle przestrzegane. Trójka Rosjan, Francuz, Włoch i Chińczyk opuścili sztuczny statek kosmiczny, który był hermetycznie odcięty od świata zewnętrznego, dopiero 5 listopada 2010.

20 m2. Kolejne pomieszczenia były oznaczone jako lekarskie, lądowe i pracownicze. Pomiędzy nimi znajdowała się między innymi mała szklarnia, gdzie załoga pod sztucznym światłem uprawiała rośliny.

a prysznic brali raz na tydzień. W podobnych warunkach wytrzymać mogą jedynie ci, którzy potrafią utrzymać samokontrolę, samodzielnie decydować i rozwiązywać problemy. To właśnie problemy natury psychicznej są, obok braku środków finansowych, główną przeszkodą w locie na Marsa. I

FOTO: WORMFARMINGREVEALED.COM

FOTO: ESA

Projekt, w którym obok Rosyjskiego Instytutu Medycyny i Biologii udział wzięła również Europejska Agencja Kosmiczna i chiński ośrodek szkoleniowy, miał na celu badanie wpływu długiego pobytu w zamkniętym sztucznym środowisku na psychikę załogi.

Wnętrza symulatora wyglądały nieco inaczej niż w serialu Star Trek czy na stacji kosmicznej ISS. Żadnych kabli, drutów, czy migających świateł. Ściany były pokryte drewnem, głównie ze względu na trwałość w długo niewietrzonym pomieszczeniu. Sam symulator składał się z czterech modułów. Największy, mieszkalny moduł z kajutami, kuchnią i salonem mierzył

Każdy dzień był równomiernie podzielony na fazę snu, pracy i czasu wolnego. Załoga komunikowała się z otaczającym światem za pomocą poczty elektronicznej i nagrań video, jednak ich transmisja była zawsze opóźniona o pół godziny. Ten „poślizg” symulował opóźnienia transmisji w prawdziwym locie. „Kosmonauci” podobnie jak na Międzynarodowej Stacji Kosmicznej żywili się tylko konserwami,

UU Choć nie wyglądają smacznie, prawdopodobne jest, że właśnie robaki staną się ważnym składnikiem pożywienia w czasie długich kosmicznych wypraw

FOTO: NASA, GNU, NEWS.CH A WIKIPEDIA.ORG

UU Chętni mogą przejść przez podobne szkolenie w jednym z rosyjskich gwiezdnych miasteczek. Zapłacą za to 200 000 dolarów

2 KWIETNIA 1994 ROKU: W ośrodku kosmicznym w Xi-chang w Chinach wybuchł satelita meteorologiczny. Podczas eksplozji zginęły 23 osoby.

26 STYCZNIA 1995 ROKU: Rakieta kosmiczna Chang Zeng 2, która miała wynieść na orbitę satelitę telekomunikacyjnego Apstar-2, wybuchła minutę po starcie z kosmodromu Xi-chang w południowo-zachodnich Chinach. Części rakiety zabiły 6 osób.

14 LUTEGO 1996 ROKU: Rakieta Chang Zeng 3B, która miała wynieść na orbitę satelitę Intelsat, w 20 sekund po starcie z kosmodromu Xi-chang w Chinach zapłonęła, po czym wybuchła. W wyniku tego uwolniły się trujące gazy, które zabiły co najmniej 4 osoby, a 100 osób zostało rannych.

98 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

poza zasi´giem oddzia∏ywania ziemskiej grawitacji, szybko dochodzi do odwapnienia koÊci. Nast´puje utrata masy mi´Êniowej i dalsze zmiany fizjologiczne. Ci, którzy wracajà na Ziemi´ po d∏u˝szym pobycie w kosmosie, bywajà tak os∏abieni, ˝e stanie na w∏asnych nogach jest dla nich nadludzkim wysi∏kiem. Astronauta po wylàdowaniu ma problemy ze staniem prosto. Dlatego u˝ywamy specjalnego triku, który pomaga obejÊç ten problem. Astronauta, lub w naszym przypadku ochotnik, wsuwa

1 LUTEGO 2003 ROKU: Szesnastodniowa misja amerykańskiego wahadłowca Columbia zakończyła się tragedią, w której zginęła cała siódemka astronautów – sześciu Amerykanów (Rick Husband, William Cameron McCool, Michael Philip Anderson, Kalpana Chawla, David McDowell Brown, Laurel Clark) i pierwszy obywatel Izraela w kosmosie (Ilan Ramon). Kilka minut przed planowanym lądowaniem na florydzkim Przylądku Canaveral wahadłowiec wysoko w atmosferze roztrzaskał się wśród płomieni na drobne części. Wypadek spowodowała piana, która podczas startu odpadła ze zbiornika paliwa i spowodowała pęknięcie w skrzydle. W czasie powrotu przez szczelinę dostała się gorąca plazma, a wahadłowiec zapłonął i roztrzaskał się. Później spekulowano, że NASA, wiedząc o uszkodzeniu, nie próbowała go naprawić ani nie wysłała wahadłowca Atlantis, aby ewakuować załogę.

3 SIERPNIA 2003 ROKU: 21 martwych i co najmniej 20 rannych osób to wynik eksplozji brazylijskiej rakiety nośnej VLS-3, do której doszło podczas końcowych testów na rampie startowej. Zniszczone zostały również satelity, które rakieta miała wynieść na orbitę. Eksplozja w odległej bazie na północnym wschodzie Brazylii zabiła w większości cywilnych pracowników technicznych.

19.9.2014

10:48

Page 99

FOTO: ESA

96_99_EX1_JINESVETY.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

UU Podczas symulowanego lotu załogi w projekcie Mars 500 pojawiły się także całkiem prozaiczne problemy zdrowotne, na przykład alergia pokarmowa. Kiedy złamał mi się ząb, musiałem go własnoręcznie wyrwać – opowiada jeden z członków załogi, Suchrob Kamolow FOTO: NASA

si´ do specjalnego urzàdzenia, które zamyka po∏ow´ cia∏a i wytwarza w Êrodku podciÊnienie. Daje to podobny efekt do tego, jakby sta∏ o w∏asnych si∏ach – opisuje Rupert Gerzer, kierujàcy Instytutem Medycyny Kosmicznej w Kolonii.

Obracający się statek Stan niewa˝koÊci to tak˝e inne problemy. GdybyÊmy zdecydowali si´ wyprawiç poza nasz uk∏ad, choçby do najbli˝szego sàsiedztwa, uk∏adu Alfa Centauri, niektórzy uczestnicy lotu sp´dziliby w∏aÊciwie ca∏e ˝ycie poza polem grawitacyjnym. Prawdopodobieƒstwo, by w takim otoczeniu przysz∏y na Êwiat zdrowe dzieci, jest nik∏e. Nasza rozrodczoÊç i rozwój w ∏onie matki tak˝e bowiem dostosowana jest do si∏ grawitacji. W stanie niewa˝koÊci uk∏ad kostny nie mia∏by szans dobrze si´ rozwinàç… Rozwiàzaniem mia∏aby byç w∏aÊnie wirówka lub powoli rotujàcy walec zainstalowany na statku. Kiedy ca∏y statek zacznie si´ obracaç, dzi´ki sile odÊrodkowej wytworzy symulowane pole grawitacyjne. Rotujàcy walec przyciàga∏by cz∏owieka do wewnàtrz.

Symulacja lądowania Niemieccy naukowcy w koloƒskim oÊrodku badajà wp∏yw d∏ugotrwa∏ego pobytu w kosmosie nie tylko na ludzkie cia∏o, lecz tak˝e na ludzkà psychik´. W przesz∏oÊci dochodzi∏o ju˝ do przypadków, kiedy astronauci nie potrafili opanowaç emocji. Mo˝e o tym coÊ powiedzieç pierwsza kobieta w kosmosie, Walentyna Tiereszkowa… Badacze z koloƒskiego oÊrodka chcà przeprowadziç w∏asne badania, niezale˝nie od rosyjskiego eksperymentu Mars 500. W ramach tego projektu pod Moskwà przebieg∏a fikcyjna misja na Czerwonà Planet´ (wi´cej w ramce). Inaczej ni˝ Rosjanie, Niemcy chcà bardziej skupiç si´ na psychice. W jednym z etapów b´dziemy poddawaç testowane osoby symulacji wyizolowania na wysokoÊci od 3 do 5 tysi´cy metrów nad poziomem morza – opisuje plany badawcze Gerzer.

UU Astronauci podczas pobytu na ISS walczą z utratą wapnia i masy mięśniowej

Psychika przede wszystkim Aby podró˝owaç na inne planety, a potem do obcych uk∏adów s∏onecznych, nie wystarczy nowy nap´d kosmiczny, nowe materia∏y i technologie. Nie pomogà te˝ najwi´ksze nawet nak∏ady finansowe. Przede wszystkim trzeba dok∏adnie zbadaç, zaplanowaç i przygotowaç szereg rzeczy. Statki kosmiczne muszà byç samowystarczalne, bo przecie˝ dostarczanie zapasów z Ziemi nie b´dzie mo˝liwe. Odleg∏e wyprawy b´dà wyposa˝one we w∏asny ekosystem na statku. Kosmiczni podró˝nicy b´dà musieli zapomnieç o mi´sie, poniewa˝ do jego pozyskania potrzebna jest zbyt du˝a iloÊç energii. Przemiana materia∏u roÊlinnego na mi´so wieprzowe lub wo∏owe

b´dzie w warunkach kosmicznych zupe∏nie nieop∏acalna, bo kilogram steku to oko∏o 50 kilogramów trawy zjedzonej i metabolizowanej przez krow´. Bia∏ka na pok∏adzie statków kosmicznych dostarcza∏yby owady i robaki. Najwa˝niejsza jest psychika. Samopoczucie astronautów i relacje wewnàtrz ich ma∏ej spo∏ecznoÊci b´dà mia∏y kluczowe znaczenie jeÊli chodzi o przebieg i sukces misji. Po wieloletnim locie astronauci mogà utraciç wi´zy ∏àczàce ich z macierzystà planetà. Na statku mo˝e dojÊç do kryzysu wartoÊci, co doprowadzi na przyk∏ad do rozlewu krwi. Te aspekty trudno przewidzieç, bo ludzka psychika jest z∏o˝ona, ale te˝ dlatego w∏aÊnie badacze poÊwi´cajà temu zagadnieniu tak wiele uwagi. ÍÍ

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 99

100_102_EX1_KYBORG.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

14:05

Page 100

PRZYSZŁOŚĆ

azwyczaj pod poj´ciem cyborg, albo organizm cybernetyczny (ang. cybernetic organism, od czego s∏owo „cyborg” jest skrótem) rozumie si´ coÊ innego, ni˝ cia∏o z jednym elektronicznym elementem. Fantastyka naukowa przedstawia cyborgi jako mechaniczne cia∏a z ludzkà g∏owà. Nauka tak daleko jeszcze nie si´ga…

ILUSTRACJA: WORDPRESS.CO

UU Cyborgi mają już swój status. Brytyjski artysta Neil Herbisson stał się pierwszym oficjalnie uznanym cyborgiem. Używa specjalnego elektronicznego oka, którym rozpoznaje barwy

UU Mielina jest jednym z podstawowych składników białej masy mózgu i rdzenia – nadaje im białą barwę

SŁOWNICZEK POJĘĆ Z ZAKRESU ROBOTYKI Manipulator – sterowana maszyna bez własnej inteligencji. Robot kuchenny – kombinacja miksera, blendera i innych urządzeń kuchennych, zwykle w formie modułu silnikowego z nastawkami. Droid – jakikolwiek inteligentny i samoczynny robot. Humanoid – robot podobny do człowieka pod względem budowy ciała i zwłaszcza sposobu poruszania się. Android – robot podobny do człowieka również od strony biologicznej. Takie roboty spotkamy w filmach z serii Obcy. Cyborg – żywy byt, wzbogacony o mechaniczne lub elektroniczne części. W ekstremalnym przypadku z pierwotnego bytu może pozostać sam mózg. I

100 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

Wa˝ny krok, który mo˝e otworzyç drzwi do Êwiata „prawdziwych” cyborgów, wykonali studenci z Uniwersytetu Wisconsin-Madison w USA. Podstawà ich koncepcji jest po∏àczenie neuronów z krzemowymi chipami. Projekt doczeka∏ si´ ju˝ sukcesów w testach laboratoryjnych.

Czekając na terminatora? Autorem projektu badawczego jest zespó∏ studentów skupionych wokó∏ dwóch badaczy: Minrui Yua z wydzia∏u elektroniki i Yu Huanga z wydzia∏u in˝ynierii biomedycznej. Tytu∏ ich pracy, opublikowanej w zesz∏ym roku, brzmia∏: Pó∏przewodnikowe rurki z nanomembranà: trójwymiarowa os∏ona na sterowany wzrost neuronów. Czy w∏aÊnie przez nanorurki ludzkoÊç wkroczy do zupe∏nie innego wymiaru nauki i zarazem nowej epoki? Badacze umieÊcili neurony w miniaturowych rurkach, wykonanych z materia∏ów pó∏przewodzàcych, g∏ównie z krzemu. Nast´pnie sk∏onili komórki nerwowe do wzrostu wewnàtrz rurek. Sukces ich eksperymentu daje nowe nadzieje medycynie. Zastosowanie takiego narz´dzia i metody pozwoli bowiem np. wyleczyç neurony zaatakowane przez chorob´.

ILUSTRACJA: FOTOLIA.COM

ILUSTRACJA: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

cyborgów

ILUSTRACJA: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

Witajcie w świecie

Jeden ze sposobów na oszukanie śmierci powoli staje się praktyką. Cyborg to postać znana przede wszystkim z książek i filmów science-fiction. A przecież ludzie, którzy mają w swoim ciele jakąś elektroniczną lub mechaniczną część, nie są dziś wcale wyjątkami. Cyborgiem można nazwać każdego, kto żyje z endoprotezą lub ma rozrusznik serca.

UU Neurony to wysoce wyspecjalizowane komórki, zdolne przyjąć, przenosić, opracować i odpowiedzieć na specjalne sygnały. Przenoszą informacje ze środowiska wewnętrznego i zewnętrznego, dzięki czemu organizm może na nie reagować

19.9.2014

14:05

Page 101

ILUSTRACJA: LOUISEAIRD.COM

100_102_EX1_KYBORG.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

daleka droga. Jak dotàd naukowcy nie wiedzà nawet, czy elektryczne sygna∏y mi´dzy neuronami w rurkach ró˝nià si´ od tych w naturalnym Êrodowisku. Mo˝liwe, ˝e nie, poniewa˝ pó∏przewodzàce rureczki przypominajà mielinowe os∏onki (dwuwarstwowa membrana izolacyjna tworzona przez lipoproteiny), dzi´ki którym neurony w swoim naturalnym Êrodowisku sà izolowane od otoczenia. Definitywnej odpowiedzi jak na razie nie znamy.

Wyzwoleni od biologii? Co si´ tyczy przysz∏oÊci cyborgów (a wedle niektórych wizja spo∏eczeƒstwa ludzi wymieszanych z robotami i cyborgami mo˝e si´ spe∏niç ju˝ za oko∏o 40 lat – wi´cej w ramce), naukowcy sà w tej kwestii optymistami. Nasze zdrowie i zdolnoÊci fizyczne cz´sto zawodzà nas szybciej, ni˝ mo˝emy si´ tego spodziewaç. JeÊli uda nam si´ zastàpiç cz´Êci cia∏a, a w przysz∏oÊci mo˝e nawet sam mózg, uwolnimy si´ od ograniczeƒ, które stawia nam biologia – uwa˝a Marvin Minsky, który w Instytucie Technologicznym w Massachusetts (MIT) zajmuje si´ badaniami sztucznej inteligencji. Tu pojawia si´ pytanie: co pozostanie z cz∏owieka, jeÊli maszyna zastàpi jego mózg? Zespolenie komórek nerwowych przy pomocy sztucznych po∏àczeƒ, pomimo pierwszych odnotowanych sukcesów, nadal pozostaje dla naukowców zagadkà. Mo˝e tajemnic´ odkryjà naukowcy z Kanady.

Do pracy zespo∏u naukowego z Wisconsin nawiàza∏ in˝ynier Justin Williams. W∏o˝y∏ on do pó∏przewodnikowych rurek neurony myszy. Ku jemu wielkiemu zdziwieniu komórki te zacz´∏y si´ zachowywaç w doÊç nieoczekiwany sposób. Jak si´ okaza∏o, po∏àczenia mi´dzy poszczególnymi komórkami zacz´∏y szukaç drogi przez rurki. Naukowcy ju˝ od jakiegoÊ czasu wiedzieli, ˝e komórki nerwowe majà zdolnoÊç komunikowania si´ mi´dzy sobà, chocia˝ zasada tej „rozmowy” jest dla nas jeszcze tajemnicà. Nie jest nawet pewne, czy ich komunikacja jest celowa, czy jest raczej kwestià przypadku. DziÊ prowadzi si´ badania, które majà pomóc nam znaleêç odpowiedê na te pytania. Pomys∏y niektórych eksperymentów sà doprawdy ciekawe, na przyk∏ad naukowcy chcà instalowaç „urzàdzenia pods∏uchowe”, które zapisywa∏yby impulsy elektryczne mi´dzy neuronami.

XX wieku roboty były zazwyczaj nieco kanciaste, zamiast oczu miały żarówki, a ich pożywieniem mogły być śrubki. Kolejne stulecie upodobniło je jednak do człowieka.

Naukowcy z uniwersytetu w Osace w Japonii przedstawili całkiem nowy typ robota, czy raczej „robotki”. Jej twórcy nadali maszynie

mamy wrażenie, że naprawdę oddycha.

twarz pięknej dziewczyny i nazwali ją romantycznym imieniem Repliee Q1. Jej skóra wykonana jest z silikonu, potrafi mrugać oczami, a klatka piersiowa unosi się, dzięki czemu

ILUSTRACJA: WIRED.COM

Co jednak najwa˝niejsze, takie badania b´dà mia∏y wa˝ne zastosowanie praktyczne. Przywrócenie sprawnoÊci chorym komórkom nerwowym to nie-

UU Nanotechnologie odgrywają zasadniczą rolę w świecie cyborgów

Co będzie dalej? Jedną z możliwych opcji wskazuje brytyjski naukowiec David Levy: Trendy w robotyce oraz wygórowane oczekiwanie co do małżonków mogą prowadzić do tego, że zaawansowane roboty będą uważane za dobrych partnerów życia. I

Którędy do nerwowego sygnału

spe∏nione marzenie medycyny, a teraz mo˝e si´ to staç mo˝liwe. Ludzie, którzy doznali urazu lub przeszli chorob´ kr´gos∏upa i nie mogà chodziç albo w ogóle si´ poruszaç, b´dà mieli szans´ odzyskaç sprawnoÊç. Nowa technologia pozwoli przywróciç komunikacj´ mi´dzy komórkami nerwowymi, która z jakiegoÊ powodu zosta∏a przerwana. Do zastosowania pomys∏u m∏odych badaczy z Wisconsin w praktyce jest jednak jeszcze

Cudowne uzdrowienie?

ILUSTRACJA: WIRED.COM

KIEDY CZŁOWIEK POŚLUBI ROBOTA…

W∏ókna nerwowe nie majà du˝ych zdolnoÊci regeneracyjnych. Oznacza to, ˝e je˝eli zostanà uszkodzone, nie odnawiajà si´. Dlatego dla wielu ludzi diagnoza – uszkodzenie rdzenia kr´gowego jest wyrokiem do˝ywotniego parali˝u. Naukowcy z Instytutu i Szpitala Neurologicznego w Montrealu, akademii medycznej Uniwersytetu McGilla dowodzà, ˝e problem ten mo˝na rozwiàzaç. Jako pierwszym w historii ILUSTRACJA: WIRED.COM

Hurra do tunelu!

FOTO: TIMECYBER.RU

UU Kto wie, może w olimpiadach przyszłości w specjalnych konkurencjach będą brać udział same cyborgi?

UU Okazuje się, że neurony nie czują się wcale źle w nanorureczkach

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 101

100_102_EX1_KYBORG.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

14:05

Page 102

medycyny uda∏o im si´ po∏àczyç dwa neurony za pomocà sztucznego mechanizmu. A to dopiero poczàtek. Wierzymy, ˝e w niedalekiej przysz∏oÊci b´dziemy mieç do dyspozycji w pe∏ni funkcjonalne urzàdzenia, które b´dà w stanie przyjmowaç sygna∏ z nerwu i za poÊrednictwem minikomputera przenosiç go do docelowej tkanki – mówi∏ kierownik instytutu, nazywanego w skrócie The Neuro, doktor David Colman (1949–2011).

Nowa dyscyplina naukowa Teraz przed badaczami nowe wyzwania i zapewne jeszcze daleka droga. ¸àczenie neuronów z elektronikà nie jest bowiem tak proste, jak to wyglàda w filmach science fiction. Komórki nie sà jak klocki, do których wystarczy pod∏àczyç odpowiednie chipy, i wszystko b´dzie dzia∏a∏o. W gr´ wchodzi jeszcze reakcja immunologiczna – organizm mo˝e po prostu odrzuciç obce cia∏o. Oprócz tego komunikacja mi´dzy neuronami jest doÊç z∏o˝ona i przebiega na kilku poziomach. Opiera si´ nie tylko na elektrycznych impulsach, ale tak˝e chemii organicznej. Pole do popisu ma tu ca∏kiem nowa dyscyplina naukowa – elektronika biokompatybilna. Jej zadanie polega na ∏àczeniu moleku∏ biologicznych z nanoczàsteczkami i obwodami elektronicznymi. Badania na tym gruncie prowadzà do lepszego zrozumienia funkcji centralnego uk∏adu nerwowego. Mogà równie˝ wskazaç drog´ pomocy osobom po urazach kr´gos∏upa czy chorobach uszkadzajàcych nerwy.

Superczłowiek na horyzoncie Choç wspó∏czesna sztuczna inteligencja ma

102 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

ograniczenia, ju˝ udaje jej si´ pokonaç cz∏owieka. Taki by∏ wynik pojedynku szachowego mi´dzy mistrzem Êwiata, Rosjaninem Wladimirem Kramnikiem, a komputerem Deep Fritz, rozegranego w Niemczech w 2006 r. Komputer wygra∏ 4:2, przy czym Kramnik nie zwyci´˝y∏ w ani jednej partii, uda∏o mu si´ je-

UU Vladimir Kramnik

UU Raymond Kurzweil

przewidujàc: Podobne mo˝liwoÊci oferuje wspó∏czesny szybki rozwój nanomateria∏ów. Jestem pewien, ˝e w przysz∏oÊci b´dziemy

ŚWIAT ZA 20 LAT rognozy kierunku rozwoju świata bywają dwojakie: fascynujące lub niepokojące. Przepowiadaniem przyszłości zajęli się też badacze z amerykańskiego instytutu National Inteligence Council (NIC). Co według nich czeka nas za dwadzieścia lat?

Tym, co może niepokoić, jest prognoza czekającego nas kryzysu energetycznego, a także wizja wyczer-

pania naturalnych źródeł, zwłaszcza wody. Naukowcy z NIC przewidują także, że ludzie już za kilka lat zmienią się nie do poznania – częścią naszych ciał staną się cybernetyczne implanty, chipy i zewnętrzne sztuczne szkielety. Około roku 2030 protezy

dynie remisowaç. Sztuczna inteligencja b´dzie si´ stale udoskonalaç – nie ma co do tego wàtpliwoÊci. DziÊ dzieje si´ to na ˝yczenie ludzkoÊci, która chce, by jej komputery by∏y coraz szybsze, lepsze i bardziej wydajne. Czy pewnego dnia zapragnie tego sama? Kolejne pytanie brzmi: czy cz∏owiek móg∏by sobie cz´Êç tej sztucznej inteligencji przyw∏aszczyç? Dlaczego nie zwi´kszyç mo˝liwoÊci swojego mózgu przy pomocy specjalnych implantów? Amerykaƒski futurolog i wynalazca Raymond Kurzweil idzie jeszcze dalej,

mają osiągnąć taką jakość, że będą lepsze od naturalnych elementów ciała. Sztuczne kończyny, zewnętrzny szkielet i inne zdobycze nauki będą przeznaczone głównie dla żołnierzy – umożliwią im przemianę w niezniszczalnych terminatorów. I

w stanie wzmocniç struktur´ naszych koÊci i mi´Êni i prawdopodobnie polepszyç dzia∏anie naszego uk∏adu krwionoÊnego, dzi´ki czemu znacznie zwi´kszy si´ wydajnoÊç naszego organizmu. Âwietlana przysz∏oÊç czy nowe êród∏o problemów? Wykorzystanie elektroniki i sztucznej inteligencji pozwoli nam si´ udoskonalaç, ale czy spo∏eczeƒstwo nie stanie si´ bardziej rozwarstwione, gdy nie wszyscy b´dà mogli sobie pozwoliç na zostanie cyborgami? To wszystko przed nami. ÍÍ

FOTO: NATIONAL INTELLIGENCE COUNCIL

UU Czeka nas pojedynek inteligencji ludzkiej ze sztuczną?

FOTO: SUSAN POLGAR

FOTO: HELENEDELILLO

ILUSTRACJA: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

PRZYSZŁOŚĆ

103_EX1_KRYONIK.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:49

Page 103

ia∏o zmar∏ego pacjenta jest wprowadzane w stan tzw. kriostazy poprzez wych∏odzenie. Dzieje si´ to w specjalnej sali operacyjnej. Zakres dzia∏aƒ chirurgów uzale˝niony jest od ˝yczeƒ i zasobnoÊci portfela pacjenta. Nie wy∏àczajàc zabiegów z zakresu chirurgii plastycznej czy kosmetycznej… Pró˝noÊç milionerów czy chwytanie si´ ostatniej deski ratunku? Krionika otwiera przed ludzkoÊcià wachlarz mo˝liwoÊci, ale stawia te˝ wiele pytaƒ natury etycznej.

FOTO: ALCOR.ORG

Dziś to już nic wyjątkowego, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych. Nieuleczalnie chory człowiek, który jednocześnie dysponuje wystarczająco dużą sumą pieniędzy, poddaje się zamrożeniu. Wierzy, że pewnego dnia, być może już w niedalekiej przyszłości, zostanie przebudzony z mroźnego snu i otrzyma wynaleziony właśnie lek na niegdyś śmiertelną chorobę…

FOTO: ORG.UK

PRZYSZŁOŚĆ

200 stopni poniżej zera Cz∏owiek, który zdecyduje si´ wejÊç na t´ bezpowrotnà jak na razie drog´, jest z medycznego punktu widzenia martwy. Prawo nie przewiduje innej mo˝liwoÊci – ˝ywego cz∏owieka nie mo˝na zamroziç, poniewa˝ taki krok oznacza∏by morderstwo. OczywiÊcie, aby zachowaç choç minimalnà nadziej´ na wybudzenie w przysz∏oÊci, do wych∏odzenia musi dojÊç natychmiast po stwierdzeniu przez lekarza Êmierci, czyli zanim w mózgu dojdzie do zmian wywo∏anych rozpoczynajàcym si´ rozk∏adem komórek.

FOTO: U FOTO 21

UU Ciała są przechowywane w temperaturze -196°C

UU W przeszłości zdarzały się przypadki, że w wyniku błędów ciała ulegały rozmrożeniu i konieczne było ich pogrzebanie

FOTO: NYDAILYNEWS.COM

Pacjent poddawany jest szeregowi medycznych i technicznych zabiegów. Cia∏o zmar∏ego zostaje ob∏o˝one lodem, który zapobiega krzepni´ciu krwi. Krew zostaje póêniej usuni´ta z naczyƒ krwionoÊnych, a zamiast niej wstrzykuje si´ substancj´, która uniemo˝liwia rozk∏ad struktur komórkowych i tkanek. Nast´puje stopniowe wych∏adzanie cia∏a, po czym zostaje ono przeniesione do pojemnika

UU Człowiek, który zdecyduje się na tę procedurę, zapłaci za nią około 120 000 dolarów

FOTO: CRYONICS.ORG

Krionika: nadzieja na przyszłość? PIONIER KRIONIKI Instytucie Krioniki w Michigan na swoje drugie życie czeka już ponad 100 martwych ciał. Instytut ten został założony przez lekarza Roberta Ettingera. Ettinger zmarł w 2011 roku, powiększając grono pacjentów swojego ośrodka. Swoje pomysły dotyczące głębokiego zamrażania martwych ciał opisał już w 1964 r., zaś w roku 1976 założył ośrodek, w którym przechowuje się ludzkie szczątki w ciekłym azocie. Jego martwi klienci, spoczywający w zamrażarkach w temperaturze -196°C, wraz z nim oczekują na postęp naukowy, który umożliwi im ożywienie i wyleczenie z choroby, w wyniku której zmarli. Lodowym snem śpią tam między innymi matka Ettingera oraz obie jego małżonki. I

UU Już ponad 100 nieboszczyków czeka na swoje drugie życie w Instytucie Krioniki w Michigan

z ciek∏ym azotem. Tam spoczywaç b´dzie niczym w krainie wiecznego mrozu, i to t´giego, bo temperatura si´ga -200°C. Ca∏y proces zamra˝ania, czyli krioprezerwacji, trwa oko∏o siedmiu dni. Organizm zyskuje doÊç specyficzny wyglàd, jakby by∏ wykonany z czerwonego szk∏a.

Co dalej? W takim stanie cia∏o oczekuje na rozwój medycyny. Umierajàcy ma nadziej´, ˝e to nie koniec. Nadzieja ta ma jednak swojà cen´. Pe∏ny zabieg zamro˝enia kosztuje oko∏o 120 000 dolarów. Istnieje te˝ taƒsza opcja: ci, którym nie zale˝y na ca∏ym ciele, mogà zamroziç tylko swojà g∏o-

w´. Zostaje ona oddzielona od reszty cia∏a w okolicach szóstego kr´gu. W tym przypadku cena wynosi oko∏o 80 000 dolarów. Jak na razie na t´ niepewnà drog´, która z dzisiejszej perspektywy daje niewielkie szanse na oszukanie Êmierci, zdecydowa∏o si´ wejÊç oko∏o 200 osób. W wi´kszoÊci sà to Amerykanie, ale nie brakuje te˝ Rosjan, Australijczyków czy Brytyjczyków. Wi´kszoÊç z nich wierzy∏a, ˝e jeÊli ich sen si´ spe∏ni, obudzà si´ w lepszym Êwiecie. Ale czy potrafiliby si´ w nim odnaleêç? Co gdyby przebudzili si´ w epoce wojen i zniszczenia? Na razie nie muszà si´ tym martwiç, poniewa˝ medycyna nie jest w stanie przywróciç ich do ˝ycia. ÍÍ

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 103

104_105_EX1_AVATAR.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

16.9.2014

15:50

Page 104

PRZYSZŁOŚĆ

Awatary: droga do nieśmiertelności? Film Avatar stał się ogólnoświatowym hitem i trudno się temu dziwić. Wizja posiadania awatara, zastąpienia naszego wrażliwego ciała tworem rzeczywistości wirtualnej jest kusząca. Czy zatem zyskamy kiedyś nieśmiertelność pod postacią cyfrowych awatarów? o˝liwoÊç, by dziÊ po Êwiecie swobodnie porusza∏y si´ robotyczne klony lub holograficzne odpowiedniki prawdziwych ludzi, jest bliska zeru. Nie oznacza to jednak, ˝e naukowcy nie prowadzà zaawansowanych badaƒ. Pierwszym celem mia∏oby byç stworzenie cyfrowej postaci lub awatara, który dzia∏a∏by i komunikowa∏ si´ z otoczeniem jeszcze d∏ugo po tym, jak jego ludzki orygina∏ odejdzie do Êwiata zmar∏ych...

Przerażająca twarz Awatarom, które tworzy Lifenaut daleko jeszcze do idea∏u, tak˝e pod wzgl´dem wyglàdu. Lepiej radzi sobie z tym firma Image Metrics z Santa Monica w Kalifornii. Specjalizuje si´ ona w stwaFOTO: HANSON ROBOTICS

Wynikiem naszej pracy jest awatar, który wyglàda jak orygina∏, mówi jak orygina∏ i potrafi opisaç kluczowe wydarzenia ze swojego ˝ycia, jak na przyk∏ad dzieƒ Êlubu lub ukoƒczenia szko∏y – wyjaÊnia Mayer.

UU Stworzenie w pełni realnej twarzy przy pomocy technologii komputerowych jest bardzo trudnym zadaniem

Nieśmiertelna pamięć Gdyby uda∏o si´ to osiàgnàç, okrutna Êmierç, zabierajàca nam bliskich, dosta∏aby nieêle w koÊç. JeÊli uda∏oby nam si´ przegraç samych siebie do formy cyfrowej, limity biologiczne przesta∏yby dla nas istnieç, a co za tym idzie stalibyÊmy si´ nieÊmiertelni – mówi wprost Nick Mayer z amerykaƒskiego stowarzyszenia Lifenaut, które zajmuje si´ stwarzaniem awatarów. Nie potrafimy jeszcze „przegraç” ca∏ej osobowoÊci, duszy cz∏owieka do pami´ci elektronicznej. SpecjaliÊci z Lifenaut si´ jednak nie poddajà. Opracowali seri´ testów, fotografii, filmów i prywatnej korespondencji, które udost´pnili im ochotnicy.

104 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

rzaniu wirtualnych obrazów i twarzy, które sà póêniej wykorzystywane w filmach lub grach komputerowych. Jej awatary wyglàdajà bardziej realistycznie. Stworzenie kopii ludzkiej twarzy przy pomocy technologii komputerowej nie jest ∏atwe. Animatorzy przez wiele lat walczyli z problemem, który nazwano „z∏owieszczà dolinà”. Zasadniczo chodzi o to, ˝e twarz stworzona dzi´ki technice komputerowej wyglàda prawie jak ˝ywa. Ale w∏aÊnie to „prawie” wywo∏uje w nas groz´, niesmak i opór. Potwierdzajà to s∏owa badacza Dmitrija Williamsa z Uniwersytetu Po∏udniowej Kalifornii w Los Angeles: Systemy, które wyglàdajà real-

104_105_EX1_AVATAR.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

16.9.2014

15:50

Page 105

FOTO: SANGYOON LEE

UU Wygląd awatara z przedsiębiorstwa Lifelike w symulacjach daje jednak pewną nadzieję

Hanson z teksaƒskiego przedsi´biorstwa Hanson Robotics, produkujàcego realistycznie wyglàdajàce androidy. Hanson rozmawia∏ ju˝ z przedstawicielami Lifenaut o tym, by jeden z ich awatarów zosta∏ wgrany do cia∏a robota. Po∏àczenie z cia∏em, nawet jeÊli b´dzie to tylko cia∏o robota, umo˝liwi awatarowi realnà komunikacj´ ze Êwiatem oraz ˝ycie w tym ciele i Êwiecie – twierdzi Hanson. Na ile te wizje sà realne? Kolejne pytanie, jakie si´ tu nasuwa, brzmi: jak daleko mogà pójÊç takie technologie? Ile z ludzkiej osobowoÊci, doÊwiadczeƒ i prze˝yç mo˝na utrwaliç na dysku komputerowym? Czy mo˝na przy pomocy awatara wskrzesiç martwego? Zdajemy sobie spraw´ z faktu, i˝ to ostatnie jest niemo˝liwe. Nawet jeÊli odtworzymy zmar∏ego najdok∏adniej jak tylko mo˝na, komputerowa replika nie b´dzie mia∏a w∏asnej ÊwiadomoÊci. Byç mo˝e jednak rozmowa z nià pozwoli prze˝ywajàcym smutek po stracie bliskiej osoby choç na chwil´ uwierzyç, ˝e orygina∏, na podstawie którego zosta∏a stworzona, wróci∏. ÍÍ

Rosyjski awatar?

Emocje i błędy W ciekawym kierunku rozwijajà si´ badania uniwersytetów na Florydzie i w Illinois w USA. Obie instytucje pracujà nad projektem Lifelike. Celem kooperacji jest stworzenie awatara by∏ego kierownika amerykaƒskiej fundacji naukowej (National Science Foundation), Aleksandra Schwarzkopfa. By kopia naukowca by∏a jak najdok∏adniejsza, badacze u˝yli tysi´cy zdj´ç Schwarzkopfa. Skupili si´ na tym, co najbardziej przykuje uwag´ oglàdajàcych awatara. Doszli w ten sposób do wniosku, ˝e jest to niepowtarzalny sposób poruszania si´, który czyni ka˝dego z nas unikalnà jednostkà. JednoczeÊnie stwierdzili, ˝e ruchy muszà odbywaç si´ w odpowiednim do nich kontekÊcie. Kolejnym trudnym zadaniem, jakie stan´∏o przed naukowcami, by∏o stworzenie platformy, dzi´ki której awatar mówi∏by jak cz∏owiek. Pos∏u˝yli si´ programem komputerowym, który potrafi analizowaç znaczenie s∏ów i relacje i na ich podstawie inteligentnie odpowiadaç rozmówcy.

Świadomość awatara? Stworzenie awatara to ogromne wyzwanie. Dlaczego nie mielibyÊmy spróbowaç? – pyta David

ILUSTRACJA: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

Awatarami zajmuje si´ równie˝ rosyjski przedsi´biorca Dmitrij Ickow. Stworzy∏ on ruch „Rosja 2045”, do którego przystàpili rosyjscy naukowcy. Ich cel jest prosty: opracowanie technologii zapewniajàcych nieÊmiertelnoÊç. Projekt zak∏ada kilka faz. W roku 2020 Êwiat∏o dzienne majà ujrzeç „awatary A” tzw. roboty andropoidalne, które b´dà sterowane przez cz∏owieka za pomocà impulsów elektrycznych pochodzàcych z mózgu, inaczej mówiàc, b´dà sterowane myÊlà. Drugi etap zak∏ada stworzenie systemu, który zachowa funkcje mózgu poza ludzkim cia∏em (awatar B). Celem ca∏ego projektu jest powstanie sztucznej osobowoÊci z w∏asnà ÊwiadomoÊcià. Awatar C b´dzie ju˝ mia∏ osobowoÊç swojego pierwowzoru. OsobowoÊç ta ma byç nieÊmiertelna jako holograficzne cia∏o awatara D. (Wi´cej na temat Projektu Avatar na nast´pnych stronach). Trzeba przyznaç, ˝e jest to bardzo Êmia∏y projekt. Czy w ogóle zostanie zrealizowany, nie wiadomo, bo Êwiat naukowy podchodzi do niego z rezerwà...

SKĄD WZIĘŁY SIĘ AWATARY? ziś awatar to przede wszystkim wizualna reprezentacja użytkownika w wirtualnym świecie. Reprezentować go może model trójwymiarowy, dwuwymiarowy lub nawet pojedynczy znak. Awatar w grze komputerowej to wirtualna postać sterowana przez gracza, który utożsamia się z awatarem i dzięki niemu łączy się z wirtualnym światem. Awatarów używa się nie tylko w grach, ale również w komunikatorach. Na forach dyskusyjnych stosuje się pojęcie awatar w stosunku do ikony użytkownika, który pod nim występuje. Programy w wirtualnej rzeczywistości oferują trójwymiarowy model, który jest awatarem użytkownika. Samo słowo pochodzi z hinduskiego terminu awatár, który oznacza ziemskie wcielenie istot duchowych. W sanskrycie słowo to oznacza zstąpienie i przejściowe wcielenie (inkarnację) – zwykle istoty boskiej do fizycznego ciała. I

ILUSTRACJA: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

nie, ale wcale realne nie sà, dzia∏ajà na ludzi odstraszajàco.

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 105

JESZCZE WIĘCEJ ZAPIERAJĄCYCH DECH

TAJEMNIC I TEORII SPISKOWYCH!

FIGURA Z MANTON DROVE

PRZEPOWIADA UPADEK UNII EUROPEJSKIEJ?

8 NAJBARDZIEJ PRZERAŻAJĄCYCH MIEJSC W INDIACH CZY SĄ OPĘTANE PRZEZ DUCHY?

NIEWYJAŚNIONE MORDERSTWO SZWEDZKIEGO PREMIERA

KTO STOI ZA ŚMIERCIĄ OLOFA PALMEGO?

TERAZ TYLKO

9_9 zł

OSZCZĘDZASZ PRAWIE 3 ZŁ NA KAŻDYM NUMERZE

JUŻ W TWOIM KIOSKU!

selfpromo 210x297.indd 1

11.9.2014 13:58:12

107_109_EX1_TRANSPL.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:49

Page 107

PRZYSZŁOŚĆ

Futurystyczne ILUSTRACJA: ANDREW OSTROVSKY

transplantacje

30 lat i ani dnia dłużej Projekt „Avatar 2045” coraz bardziej zwraca na siebie uwag´ – wzbudzajàc zarówno zainteresowanie, jak i wàtpliwoÊci naukowców wielu dyscyplin, od nanotechnologii a˝ po in˝ynieri´ genetycznà i neurologi´. W zesz∏ym roku specjaliÊci zajmujàcy si´ przysz∏à ewolucjà cz∏owieka spotkali si´ na kongresie Global Future 2045. Zbiór tematów, które tam prezentowano i na które dyskutowano, by∏ imponujàcy, oprócz projektu Avatar, by∏y to m.in. androidy, neuroin˝ynieria,

UU Wizja 2045: Sztuczny mózg i holograficzne ciało. To nasza przyszłość czy czysty nonsens?

albo Pociągająca i przerażająca nieśmiertelność Biologiczne „hodowanie” organów, zupełna wymiana komórek macierzystych, odkrycie wszystkich funkcji i możliwości mózgu… Medycyna i biotechnologia współpracując stawiają przed sobą poważne zadania. Które z tych ambitnych planów będą realizowane, a które jeszcze długo pozostaną utopijnym snem, dziś jeszcze nie wiemy. cià˝ dyskutujemy o ludzkiej d∏ugowiecznoÊci czy nieÊmiertelnoÊci. Wszystkie debaty i konferencje naukowe na ten temat majà wspólny mianownik – za∏o˝enie, ˝e o ile realne jest, ˝e w przysz∏oÊci osiàgniemy d∏ugowiecznoÊç w oparciu o zdobycze medycyny, nieÊmiertel-

noÊç mo˝emy zdobyç jedynie w taki sposób, ˝e nasza myÊl prze˝yje cia∏o. Kiedy si´ to stanie? Mo˝e do roku 2445? Otó˝ nie. Istnieje pewna organizacja, która odwa˝nie g∏osi, ˝e z∏amie kod nieÊmiertelnoÊci za maksymalnie 30 lat! Nazywa si´ Rosja 2045, a za∏o˝y∏ jà rosyjski miliarder Dmitrij Ickow (ur. 1981).

interfejsy mózg-komputer, ewolucyjna transhumanistyka, neohumanizm, rozwój duchowy... Jak widaç, aspektów jest wiele, ale Ickow ma tylko jeden cel – nieÊmiertelnoÊç. By jego marzenie si´ spe∏ni∏o, konieczne jest realizowanie kolejnych etapów projektu w restrykcyjnie wyznaczonym czasie. Do roku 2020 majà powstaç biosyntetyczne sensory, dzi´ki którym mo˝liwe b´dzie sterowanie maszynà za pomocà mózgu i myÊli. Oko∏o 2025 roku ma mieç miejsce pierwsza transplantacja ludzkiego mózgu do systemu pomocniczego, którym mo˝e byç cybernetyczne cia∏o z protetycznymi zmys∏ami i organami. Najpóêniej do 2035 ludzki mózg ma zostaç przeniesiony do systemu komputerowego, ju˝ bez koniecznoÊci osadzania go w cybernetycznym ciele. Natomiast w 2045 roku mo˝liwa ma si´ staç „technologiczna nirwana” w formie przeniesienia ÊwiadomoÊci do niematerialnej, holograficznej postaci awatara.

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 107

107_109_EX1_TRANSPL.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:49

Page 108

Naukowiec-sceptyk SpecjaliÊci oceniajà, ˝e do wyd∏u˝enia ˝ycia mo˝e dojÊç na przestrzeni 20 lat. DziÊ sà to g∏ównie wizje i teorie, prowadzi si´ jednak te˝ eksperymenty. Póki co, zazwyczaj na myszach. Naukowcy z Instytutu Medycyny Regeneracyjnej w Pittsburghu odkryli, ˝e jednym z kluczy do otwarcia tajemnicy d∏ugowiecznoÊci mogà byç komórki macierzyste z mi´Êni. Nie majà one ˝adnej prymarnej specjalizacji i w wyniku procesów metabolicznych mogà zmieniç si´ w jakàkolwiek komórk´ potrzebnà cia∏u. Kiedy ten typ komórek pobrano z cia∏ m∏odych myszy i zaaplikowano starszym osobnikom, wyraênie poprawi∏ si´ ich stan zdrowia. Zacz´∏y nawet wykazywaç oznaki odm∏odnienia. Od dwudziestu lat ka˝dego dnia poÊwi´cam si´ nauce, ale przyznam si´, ˝e nie wierzy∏em w ten wynik, i myÊla∏em, ˝e pomyliliÊmy myszy – skomentowa∏ wspó∏autor badaƒ Johnny Huard.

CIAŁO JAKO BALAST eśli myślimy o wieczności, to najprostszym sposobem jej osiągnięcia jest zrezygnowanie ze swego ciała. Ale czy w ten sposób

nie porzucamy tego, co w nas najbardziej ludzkie? Japoński inżynier cybernetyk Hiroshi Ishiguro przeprowadził na kongresie

Global Future 2045 prezentację, podczas której zamiast siebie, posadził przed publicznością swojego androida, czy lepiej ujmując geminoida (od łacińskiego słowa gemini oznaczającego bliźnięta). Robot porusza ustami i oczami, mruga, kiwa głową, a ukryty mikrofon transmituje głos jego twórcy i „brata”, który obserwuje salę dzięki kamerze. Robotem steruje przez komputer. Już osoby siedzące w piątym rzędzie mogły nie zauważyć pewnej sztuczności i drętwoty prelegenta i pomylić robota z żywą osobą. I

Ickow ma ambicje stworzenia ogólnoÊwiatowego ruchu. Kiedy, jeÊli nie teraz? – pyta. – ˚yjemy w czasach, kiedy technologie mogà mieç bezpoÊredni wp∏yw na ewolucj´ cz∏owieka. Chc´ wywo∏aç ogólnoÊwiatowà dyskusj´ oraz pobudziç do czynów, które pomog∏yby zmieniç i ukszta∏towaç przysz∏oÊç wed∏ug naszej wizji, a tym samym ocaliç ludzkoÊç od Êmierci raz na zawsze. Organizacja powsta∏a w 2011 r., a ju˝ rok póêniej dowiedzia∏ si´ o niej Êwiat. Wzbudzi∏a zainteresowanie w Stanach Zjednoczonych i Japonii. Jednak projektem zainteresowali si´ nie tylko naukowcy i studenci. Swoje zdanie wyrazi∏ arcybiskup amerykaƒskiego KoÊcio∏a ortodoksyjnego Lazar Puhalo. Sam zajmuje si´ naukà, m.in. neurobiologià. JeÊli chodzi o holograficznà nieÊmiertelnoÊç, jest sceptykiem, a wiele z podejmowanych dzia∏aƒ jest jego zdaniem nierealnych. OsobiÊcie nie opowiadam si´ za nieÊmiertelnoÊcià – by∏oby to dla nas raczej Êmiertelnie nudne. A pozbawienie si´ cia∏a jest równie˝ doÊç problematyczne. To w∏aÊnie w nim znajduje si´ i dzia∏a wiele mechanizmów, które czynià nas ludêmi. Nie jestem przekonany, ˝e te w∏aÊciwoÊci da∏oby si´ wkomponowaç w sztucznà maszyn´ – mówi∏ arcybiskup Puhalo.

Dni i tygodnie ponad plan Do testów wybrano myszy z progerià. Chorujàcy FOTO: UW-MADISON UNIVERSITY COMMUNICATIONS

Teraz albo nigdy?

FOTO: NEWSWISE.COM

FOTO: ROBOTRONICA.QUT.EDU.AU

PRZYSZŁOŚĆ

Czy można transplantować myśl? Kilka dekad temu transplantacje nerek, wàtroby i serca budzi∏y podziw i emocje. DziÊ naukowcy porywajà si´ na „przeszczep wszech czasów” – coÊ, co gdyby si´ powiod∏o, by∏oby ogromnym skokiem w ludzkiej ewolucji i pobi∏oby wszystkie dotychczasowe naukowe i spo∏eczne osiàgni´cia. Mowa o przeszczepie mózgu. Dlaczego by∏by tak rewolucyjny? Przeniesienie mózgu z jednego cia∏a do drugiego lub pod∏àczenie do aparatury pomocniczej oznacza∏oby mo˝liwoÊç wymiany biologicznie starzejàcego si´ cia∏a na innà, nowszà pow∏ok´ cielesnà, tak aby nie dosz∏o do przerwania wspomnieƒ, uczuç czy emocji. Aby myÊl zosta∏a nienaruszona. Próby przeprowadzone do tej pory nie napawajà zbytnim optymizmem. Przez ostatnie 30 lat dokonano kilku cz´Êcio-

108 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

UU Jedną z dróg do długowieczności jest kompletna wymiana komórek na komórki macierzyste

wych transplantacji komórek mózgowych, z czego najg∏oÊniejsze by∏y dwie: W roku 1982 amerykaƒska endokrynolog Dorothy Krieger jako FOTO: KURIR-INFO.RS pierwsza pomyÊlnie przeszczepi∏a cz´Êç mózgu Dmitrij Ickow u myszy. Przed szesnastochce zarazić ma laty odby∏ si´ pierwswoją inicjaty- szy przeszczep ludzkich wą najlepszych komórek mózgu. Zespó∏ amerykaƒskich chirurgów światowych transplantowa∏ grup´ neunaukowców ronów do uszkodzonego mózgu Almy Cerasini, która przesz∏a udar z wynikiem cz´Êciowej utraty mowy.

”

na nià szybko si´ starzejà i przedwczeÊnie umierajà. W przypadku myszy laboratoryjnych Êmierç nast´powa∏a w wieku 3 tygodni, przy czym normalnie gryzonie te do˝ywajà nawet dwóch lat. Dr Huard wykry∏ u nich komórki macierzyste, które na w∏asny u˝ytek nazwa∏ „zm´czonymi”, poniewa˝ dzieli∏y si´ bardzo powoli albo wcale. Aplikacja m∏odych, zdrowych komórek oko∏o 4 dni przez zak∏adanà Êmiercià sprawi∏a, ˝e myszy prze˝y∏y jeszcze 60 dni. To tak, jakby osiemdziesi´cioletni cz∏owiek po kuracji odm∏adzajàcej do˝y∏ 200 lat. Myszy, którym podano „eliksir m∏odoÊci”, nie tylko ˝y∏y d∏u˝ej, lecz wyglàda∏y te˝ na zdrow-

19.9.2014

10:49

Page 109

Czy eliksir młodości nosimy w sobie? MyÊl´, ˝e uda∏o nam si´ coÊ wielkiego, ale jednoczeÊnie nadal nie wiemy, co w∏aÊciwie robià komórki macierzyste w ˝ywym ciele i czym jest ta tajemnicza substancja, którà wydzielajà – uzupe∏nia kolega Huarda, Justin Lathia, biolog komórkowy z kliniki w Cleveland. Przypomina, ˝e badania by∏y skierowane tylko na mi´Êniowe komórki macierzyste, zatem wyników nie mo˝na odnieÊç do wszystkich typów komórek macierzystych, które pod wieloma wzgl´dami ró˝nià si´ od siebie. Biolog Paul Frenette z kliniki Alberta Einsteina w Nowym Jorku jest jeszcze ostro˝niej-

FOTO: WIKIPEDIA.

FOTO: SHUTTERSTOCK IMAGES LLC

107_109_EX1_TRANSPL.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

UU Testy na myszach laboratoryjnych wróżą postęp na drodze do „świętego Graala”, jakim jest przedłużenie życia UU Komórki macierzyste poprzez podział zmieniają się w wyspecjalizowane narzędzia, które utrzymują nasz organizm w zdrowiu

UU Niektórzy starzeją się w ekspresowym tempie – oni również wypatrują swojej nadziei

sze. Powtórzenia eksperymentu da∏y takie same wyniki, co w nauce jest miarà ich wiarygodnoÊci. Pozosta∏o „tylko” dowiedzieç si´, w jaki sposób komórki macierzyste dzia∏ajà.

Magiczna substancja Naukowcy oznaczyli aplikowane komórki genetycznie, tak by mogli obserwowaç post´py ich uzdrowicielskiego dzia∏ania. Ku swemu zdziwieniu zauwa˝yli, ˝e tylko niewielki procent tych komórek bierze udzia∏ w procesie naprawczym zniszczonych tkanek i organów. To odkrycie zaprzeczy∏o dotychczasowym teoriom. PonawialiÊmy próby kilkakrotnie i za ka˝dym razem

by∏o tak samo – relacjonuje Johnny Huard. – Zmusi∏o nas to do postawienia nowej teorii: ˝e komórki macierzyste muszà zawieraç jakàÊ tajemnic´, na przyk∏ad wy∏àczaç cudownà substancj´, która spowalnia starzenie. Jak to sprawdziç? Jego zespó∏ pobra∏ starzejàce si´, chore na progeri´ komórki oraz komórki myszy m∏odych, w∏o˝y∏ do jednej probówki i oddzieli∏ je membranà, by nie mog∏y si´ stykaç. W ciàgu kilku dni badacze zaobserwowali, ˝e stare komórki zacz´∏y zachowywaç si´ jak m∏ode, czyli po prostu szybciej si´ dzieliç. Zyskali w ten sposób pewnoÊç, ˝e owa poszukiwana substancja przenikn´∏a do starych komórek i o˝ywi∏a je.

szy w osàdzie: Spójrzmy na wszystkie szpitale na ca∏ym Êwiecie, w których lekarze aplikujà pacjentom komórki macierzyste, aby ich uzdrowiç. Ten typ terapii nigdy nie by∏ w pe∏ni uznany za bezpieczny i przynoszàcy sukcesy. Choç wić istniejà wàtpliwoÊci, Johnny Huard wraz z zespo∏em zaczà∏ aplikowaç mi´Êniowe komórki macierzyste do organizmów myszy normalnie si´ starzejàcych, aby porównaç wyniki obu badaƒ. Co dalej? Naukowiec marzy o przeniesieniu tych osiàgni´ç na medycyn´ cz∏owieka: JeÊli moje przypuszczenia si´ potwierdzà, to nied∏ugo b´dziemy mogli pobieraç komórki macierzyste od dwudziestolatka i znów mu je zaaplikowaç w wieku pi´çdziesićiu lub nawet pi´çdziesićiu pićiu lat – twierdzi Huard. Nikt nie twierdzi jednak, ˝e w wyniku takiej operacji cz∏owiek znów b´dzie si´ czu∏ jak dwudziestolatek. Mo˝na za to oczekiwaç, ˝e proces jego starzenia si´ znacznie spowolni, tak ˝e w wieku osiemdziesićiu lub dziewi´çdziesićiu lat zachowa sprawnoÊç czterdziestolatka. Jedno wiemy na pewno. Prosta droga do nieÊmiertelnoÊci nie istnieje. Mamy tylko wizje awatarów, pomys∏y transplantacji myÊli do zast´pczego cia∏a oraz plany wspomagania i odm∏adzania cia∏a komórkami macierzystymi. Przynajmniej do czasu, a˝ pojawi si´ nowa teoria... ÍÍ

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 109

110_EX1_VESMIR.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:50

Page 110

Wcześniej czy później poszerzymy naszą przestrzeń życiową o kosmos. Pomimo próżni, która w nim panuje, pomimo nieludzkich warunków na planetach i księżycach Układu Słonecznego i odleglejszych. Będzie to konieczność, gdy na naszej planecie nie będzie można już żyć. Jak stawić czoła przestrzeni kosmicznej, aby nie była dla nas niebezpieczeństwem i strefą śmierci, ale życiową nadzieją?

FOTO: NASA

PRZYSZŁOŚĆ

Śmierć w kosmosie: ILUSTRACJA: NASA

promieniowanie, żar i mróz FOTO: BLYZ.COM

UU Eugene Cernan jest na razie ostatnim człowiekiem, który stanął na Księżycu

UU Stałe bazy na Księżycu i kolonie na Marsie będą mierzyć się z najsurowszymi warunkami, z jakimi kiedykolwiek miała do czynienia ludzkość

iezabezpieczonemu astronaucie grozi∏oby uduszenie (w pró˝ni powietrze z jego p∏uc szybko ulotni∏oby si´ do otoczenia), w zacienionych obszarach zamarzni´cie, a na otwartym s∏onecznym ˝arze po prostu by si´ usma˝y∏. Skafander kosmiczny to swego rodzaju jednoosobowy statek, który chroni swojego pasa˝era przed ekstremami kosmosu. Musi byç wyÊcie∏any wieloma warstwami materia∏u izolacyjnego i autonomicznym urzàdzeniem ch∏odzàcym, które utrzymuje sta∏à temperatur´ cia∏a.

rozwiàzaniom niebezpieczeƒstw i niewygód, które z ziemskiej perspektywy mogà si´ wydaç komiczne i b∏ahe. JeÊli chcemy zdobywaç kosmos, musimy sobie z nimi radziç. Jak? Najbli˝szy problem pojawia si´ ju˝ na Ksi´˝ycu. Amerykaƒskie, chiƒskie i japoƒskie przedsi´biorstwa planujà rozpoczàç wydobycie ksi´˝ycowych surowców ju˝ za 20– 30 lat, Rosjanie z kolei chcà postawiç na Srebrnym Globie sta∏à baz´, co ma nastàpiç najpóêniej w 2030 r. Wszyscy oni b´dà musieli si´ zmierzyç z py∏em ksi´˝ycowym.

We wnętrzu piekła Za niespe∏na rok, w marcu 2015 r., up∏ynie dok∏adnie 50 lat od chwili, gdy radziecki kosmonauta Aleksiej Leonow (ur. 1934), przywiàzany do statku linà zaczepionà o skafander, jako pierwszy cz∏owiek wyszed∏ poza statek w wolnà przestrzeƒ kosmosu. Jego „konkurent” ze strony amerykaƒskiej, Eugene Cernan (ur. 1934), w 1966 r. podczas dwugodzinnego spaceru kosmicznego omal nie usma˝y∏ si´ we w∏asnym skafandrze. Podobna przygoda spotka∏a te˝ w 2004 r. Rosjanina Aleksandra Kaleriego (ur. 1956) – w tym przypadku winny by∏ niesprawny w´˝yk rozprowadzajàcy po skafandrze ch∏odnà wod´. Pokazuje to, ˝e nawet najmniejsze detale muszà byç sprawne i sprawdzone, bo od nich zale˝eç mo˝e w kosmosie ˝ycie lub Êmierç.

Zdradziecki pył księżycowy Szybko uÊwiadomi∏ to sobie amerykaƒski wizjoner i autor science fiction Arthur C. Clarke (1917–2008), a potem astronomowie i wreszcie astronauci. Okaza∏o si´, ˝e romantyczne wizje podró˝y do czarnych dziur i pozaziemskich cywilizacji muszà ustàpiç miejsca realistycznym

110 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

Księżycowy katar Poniewa˝ na Ksi´˝ycu nie ma wody, w∏adz´ na nim przejà∏ drobny py∏, konsystencjà przypominajàcy màk´. Nik∏a grawitacja sprawia, ˝e unosi si´ nad gruntem bardzo d∏ugo. Osiada na wszystkim, ∏atwo mo˝e si´ dostaç pod pow∏ok´ skafandra, a przy tym jest tak suchy i szorstki, ˝e trze skór´ jak papier Êcierny. W najgorszym przypadku mo˝e zatkaç p∏uca. W 1972 r., kiedy Eugene Cernan i Harrison „Jack” Schmitt (ur. 1935) w ramach programu Apollo jako ostatni dotàd ludzie opuszczali powierzchni´ Ksi´˝yca, wsiadajàc z powrotem do làdownika, zapomnieli starannie wytrzeç buty, choç przecie˝ wiedzieli, co potrafi ksi´˝ycowy py∏ – podczas pobytu na Srebrnym Globie zatyka∏ przeguby skafandra do tego stopnia, ˝e uniemo˝liwia∏ ruch. Sprawi∏ te˝ niema∏o k∏opotów podczas podró˝y powrotnej. Astronauci nie mogli si´ go w ˝aden sposób pozbyç, unosi∏ si´ przez ca∏y czas w kapsule i lepi∏ si´ do ich cia∏. U obu astronautów po powrocie na Ziemi´ zdiagnozowano „ksi´˝ycowy katar sienny”. A wszystko dlatego, ˝e jak napisano w raporcie, wnieÊli na pok∏ad statku „mniejsze ni˝ ma∏e” iloÊci py∏u.

UU Marzec 1965 i pierwszy człowiek w wolnej przestrzeni kosmicznej – Aleksiej Leonow

Dwie twarze prądu stałego Na Ziemi pràd sta∏y nie stanowi wi´kszego zagro˝enia. W kosmosie zmienia si´ jednak w ÊmiercionoÊnà broƒ. Dlaczego? Ka˝da powierzchnia sk∏ada si´ z atomów, a ka˝dy atom ma w sobie ∏adunek. Zwykle ∏adunek ten jest neutralny, ale kiedy obiekty si´ spotkajà, elektrony przeskakujà z jednego na drugi, a ∏adunek si´ zmienia. Gdy jest wilgotno, woda zawarta w powietrzu bez problemu odprowadza elektrony z naszych cia∏. Jednak gdy jest sucho, nawet przejÊcie si´ po dywanie mo˝e wywo∏aç lekkie wy∏adowanie mi´dzy naszà d∏onià a metalowà klamkà w drzwiach. Tymczasem kosmos jest zupe∏nie suchy!

Zmora kamieni nerkowych Astronauci, zapytani o choroby, które przysparzajà im najwi´cej cierpienia, wymieniajà kamienie nerkowe i dolegliwoÊci przewodów moczowych. Kamienie nerkowe sà bolesnà przypad∏oÊcià i nawet u tych, którzy jej nie zaznali, samo wyobra˝enie kamiennych drobinek zatykajàcych kanaliki nerkowe, wywo∏uje ciarki na plecach. Problem ten dotyka astronautów w najwy˝szym stopniu. W kosmosie, w stanie niewa˝koÊci zmniejsza si´ g´stoÊç koÊci, które tracà warstwy wapnia. Uwolniony wapƒ z czasem gromadzi si´ w moczu, a nast´pnie tworzà si´ z niego kamienie nerkowe. Na Ziemi mamy ró˝ne sposoby pozbywania si´ ich – od rozbijania ultradêwi´kami po chirurgiczne usuwanie – ale w kosmosie to nie pomo˝e. Niewa˝koÊç jest trudnym wrogiem dla naszego zdrowia. ÍÍ

111_EX3_PREDPLATNE.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

EXTRA

19.9.2014

9:46

Page 111

Skorzystaj

| 04 | JESIEŃ 2014 | 8,90 zł (w tym 8% VAT)

Czy starzenie się jest naprawdę nieodwracalne?

z wyjątkowej

333

możliwości

SPOSOBY

prenumeraty

INFORMACJA DLA PRENUMERATORÓW:

21.WIEK – 12 numerów

21.WIEK

67 210 86 02

21.WIEK + 21.WIEK EXTRA

1 WARIANT 1

krajowa: 78 zł zagraniczna: 140 zł za pobraniem: 90 zł*

Elektroniczne wersje naszych gazet do kupienia na: www.egazety.pl

12 x 8,5 PLN = 102 – 78 =

OSZCZĘDZASZ 24 PLN

4 WARIANT 4

21.WIEK + ENIGMA: KLUCZ DO TAJEMNIC

Elektroniczne wersje naszych gazet do kupienia na: www.e-kiosk.pl

21.WIEK – 12 numerów

krajowa: 115 zł zagraniczna: 150 zł za pobraniem: 125 zł*

12 x 8,5 + 6 x 5,99 PLN = 137,94 – 115 =

21.WIEK – 12 numerów 21.WIEK EXTRA – 4 numery 21.WIEK HISTORY REVUE – 6 numerów krajowa: 140 zł zagraniczna: 270 zł za pobraniem: 160 zł*

12 x 8,5 + 4 x 8,9 + 2 x 8,50 + 6 x 7,99 PLN = 202,54–150 =

OSZCZĘDZASZ 52 PLN

21.WIEK – 12 numerów 21.WIEK HISTORY – 6 numerów krajowa: 125 zł zagraniczna: 185 zł za pobraniem: 135 zł*

12 x 8,5 + 6 x 7,99 PLN = 149,94 – 125 =

OSZCZĘDZASZ 24 PLN

SUPER MEGA

21.WIEK – 12 numerów 21.WIEK EXTRA – 4 numery 21.WIEK HISTORY REVUE – 6 numerów ENIGMA – 6 numerów krajowa: 180 zł zagraniczna: 330 zł za pobraniem: 200 zł*

12 x 8,5 + 4 x 8,9 + 2 x 8,50 + 6 x 7,99 PLN + 6 x 5,99 = 238,48–190 =

OSZCZĘDZASZ 48 PLN

KUP ARCHIWUM 21.WIEKU NA DVD

JAK ZAMAWIAĆ

LATA 2007-2009 ORAZ 2010

LISTEM: na adres Wydawnictwo Amconex Sp. z o.o., ul. Banderii 4, lok. 162 01-164 Warszawa

CENA JEDNEJ PŁYTY – 15 zł* (zamówienia i płatność na stronie internetowej lub przelewem na konto) *Dotyczy wysyłki krajowej; koszt zagranicznej wynosi 20 zł, za pobraniem 23 zł. Oferta ważna do wyczerpania zapasów

Kupon zamówienia

E-MAILEM na adres prenumerata@ 21wiek.com.pl

Chcesz zaprenumerować czasopismo 21.WIEK, 21.WIEK EXTRA, 21.WIEK PANORAMA, 21.WIEK HISTORY Revue i Enigma: Klucz do tajemnic? Wypełnij poniższy druczek i prześlij go pocztą wraz z dołączoną kopią opłaty za wybrany okres subskrybcji. Nasz adres: Wydawnictwo Amconex Sp. z o.o., ul. Banderii 4, lok. 162, 01-164 Warszawa

ELEKTRONICZNIE: wydania elektroniczne dostępne na www.egazety.pl, www.e-kiosk.pl

ZAMÓWIENIE PRENUMERATY REDAKCYJNEJ Proszę o przesłanie (należy zaznaczyć odpowiednie pole) WARIANT 1: 21.WIEK o WARIANT 2: 21.WIEK + EXTRA o WARIANT 3: 21.WIEK + HISTORY REVUE o WARIANT 5: MEGA od numeru .......... od numeru .......... od numeru .......... od numeru .......... od numeru ..........

TELEFONICZNIE: pod numerem (w tym nr. archiwalne) 67 210 86 02

WARIANT 4: 21.WIEK + ENIGMA o

o WARIANT 6: SUPER MEGA o 21.WIEKU 21.WIEKU EXTRA 21.WIEKU PANORAMA 21.WIEKU HISTORY REVUE ENIGMA: KLUCZ DO TAJEMNIC

Dane wpłacającego: Imię* .......................................... Nazwisko* ..................................................... Ulica* ......................................... Kod i miasto* ................................................ Telefon ........................................ E-mail ............................................................

PRZELEWEM: numer konta 76 1240 1037 1111 0000 0693 4330 Nr SWIT: PKOPPLPW PL (Koszt połączenia telefonicznego zgodnie z cennikiem operatora)

krajowa: 110 zł zagraniczna: 170 zł za pobraniem: 120 zł*

12 x 8,5 + 4 x 8,9 PLN = 137,6 – 110 =

ENIGMA – 6 numerów

21.WIEK + 21.WIEK HISTORY REVUE

21.WIEK EXTRA – 4 numery

OSZCZĘDZASZ 27 PLN

MEGA

OSZCZĘDZASZ 23 PLN

21.WIEK – 12 numerów

3 WARIANT 3

6 WARIANT 6

ŚMIERĆ

PLUS:

2 WARIANT 2

Czy da się zapobiec katastrofom?

JAK OSZUKAĆ

5 WARIANT 5

Dlaczego mieszkańcy Azji są zdrowsi?

ZAMÓW PRENUMERATĘ W WERSJI MEGA LUB SUPER MEGA A OTRZYMASZ PROGRAM Z SERII AKADEMIA UMYSŁU JUNIOR PAMIĘĆ I KONCENTRACJA. TO SPECJALNIE OPRACOWANY ZESTAW GIER ROZWIJAJĄCYCH PAMIĘĆ, WSPOMAGAJĄCYCH KONCENTRACJĘ ORAZ POBUDZAJĄCYCH WYOBRAŹNIĘ U DZIECI W WIEKU 5-9 LAT! TO IDEALNY PREZENT DLA NAJMŁODSZYCH!

(Pola zaznaczone gwiazdką są obowiązkowe)

Dokonując wpłaty, wyrażam zgodę na umieszczenie i przetwarzanie moich danych teleadresowych w bazie danych Amconex Sp. z o.o. na potrzeby obsługi prenumeraty i w celach promocyjnych. Oświadczam, że moje dane zostały podane dobrowolnie i przysługuje mi prawo wglądu do nich i poprawiania zgodnie z Ustawą z dnia 29.08.1997 r. o ochronie danych osobowych.

Data .......................................

Podpis ............................................

112_113_EX1_PROTIPRIRODE.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:51

Page 112

PRZYSZŁOŚĆ

Brutalny atak zoniami, wydawane przez nią odgłosy zaczynają się zmieniać. Teraz Japończycy muszą zbadać mechanizmy tych zmian, co może okazać się trudniejsze niż wszczepienie genu.

FOTO: USTAR

FOTO: NEWSWISE.COM

Z biologicznego punktu widzenia funkcją śmierci jest eliminowanie starych, słabych i wyczerpanych orga Gryzoń śpiewa jak słowik nizmów i zwolnienie przenaukowców przystępuje do strzeni życiowej dla nowej Większość eksperymentów genetycznych z jasno generacji. Inżynierowie postawionym celem, ale niektórzy, ot tak w materiale genetycznym genetyczni marzą jednak umieszczają np. myszy zmodyfikowane geny i czekają, co o pokonaniu natury i za- będzie się działo. Właśnie w ten sposób japoński zespół stworzył mysz, która śpiewa stępowaniu zniszczonych jak ptak. Badacze zaobserwowali przy tym też ciekawą rzecz. Jeśli zwykła mysz i niedziałających tkanek inną dorasta między zmodyfikowanynowymi, biosyntetycznymi, mi w ten sposób, śpieco ostatecznie pozwoli czło- wającymi grywiekowi stać się nieśmiertelnym. Może, aby to osiągnąć, wystarczy udoskonalić nasze genetyczne wyposażenie? Niestety, niezależnie od tego, czy upragnio- Banany dostają szczepionkę rzed sześcioma laty świat obiegła wiadomość, ną nieśmiertelność uda Pże hinduscy genetycy stworzyli nową odmiabananów, których składniki zastępują się osiągnąć biologicznie, nę w ludzkim organizmie szczepionkę przeciw czy cybernetycznie, stanie żółtaczce typu B i cholerze. Testy kliniczne wyjednak możliwość wystąpienia szeregu się to udziałem dopiero kazały efektów ubocznych po zastosowaniu tej owoconastępnych pokoleń. wej szczepionki. Są to przede wszystkim nieprzewidziane reakcje alergiczne.

Pająko-kozy dają włókna ajęcze włókna i ich imitacje mają tysiące zastosowań. Dzięki niewiarygodnej sile i wytrzymałości w stosunku do średnicy, pajęcza nić jest przedmiotem intensywnych badań i jest wykorzystywana m.in. w kamizelkach kuloodpornych, sztucznych ścięgnach, bandażach, a nawet komputerowych chipach i chirurgicznych kablach optycznych. Tymczasem „produkcja” pajęczyn wymaga aktywności dziesiątek tysięcy pająków, a także ogromnej dawki cierpliwości ich „hodowców”. Pamiętać też trzeba, że pająki nie uznają obcych na swoim terytorium – dotyczy to również innych osobników z własnego gatunku. Dlatego nie można ich hodować jak pszczół. I tu naukowcom z pomocą przychodzą kozy, jedyne zwierzęta, które przyjmują pajęcze DNA. Profesor Randy Lewis z Uniwersytetu Wyoming (USA) wyizolował geny odpowiadające za produkcję najmocniejszych włókien pajęczych i włączył je do kozich genów odpowiedzialnych za produkcję mleka. Nowo narodzone koźlęta tak genetycznie zmutowanych rodziców przejęły odpowiednie geny i zaczęły dawać mleko z mieszaniną nici pajęczej. Włókna można w łatwy sposób odfiltrować z mleka.

Aktywność nerwów pod nadzorem merykańska Agencja Badań Zaawansowanych Projektów Obronnych (DARPA) od dłuższego czasu interesuje się manipulacjami genomem. Zatrudnieni w niej badacze odnieśli już kilka sukcesów podczas

testów na zwierzętach. Badano kontrolowanie ich funkcji nerwowych i zachowania. Metoda ta nazywa się optogenetyką i jest dyscypliną neurologiczną skoncentrowaną na manipulacji aktywnością ner-

112 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

wów, a przez to kontrolowaniu zachowania zwierząt. Obecnie trwają przygotowania do testów na naczelnych, następni mają być już ludzie. Celem agencji, pracującej na potrzeby wojska, jest podwyższenie efektywności żołnierzy w strefach działań wojennych.

FOTO: BUBBLEWS.COM

FOTO: WORDPRESS.COM

FOTO: GAIA-HEALTH.COM

ednym z najnowszych projektów naukowych jest kompletna wymiana komórek macierzystych, dzięki czemu możliwe będzie zregenerowanie człowieka w początkowej fazie starzenia się organizmu. Pierwszym etapem tych badań są testy przeprowadzane na zwierzętach i roślinach. Poniżej przedstawiamy kilka innych, ciekawych, a czasem niezwykłych przykładów badań z zakresu inżynierii genetycznej, która próbuje zrozumieć złożone procesy w nieodgadnionych przestrzeniach jąder komórkowych i splotach nici DNA.

112_113_EX1_PROTIPRIRODE.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

19.9.2014

10:51

Page 113

Naprawdę zdrowe jajka zy nadejdzie czas, gdy będziemy leczyć raka kurzymi jajami? Brytyjscy naukowcy nie zaprzeczają, ale jednocześnie dodają, że chodzi o jaja

C Trująca główka kapusty

Świecące drapieżniki

enetycy pozyskali gen, który jest odpowiedzialny za wytwarzanie jadu w ogonie skorpiona, i skrzyżowali go z kapustą. Po co? By zmniejszyć ilość stosowanych pestycydów oraz walczyć z kretami, które niszczą plantacje kapusty. Tak genetycznie zmodyfikowana kapusta niemal natychmiast zabija kreta, któremu przyjdzie ochota ją podgryźć. Na człowieka trucizna tymczasem nie działa. Toksyna jest modyfikowana tak, aby dla ludzkiego organizmu była całkowicie nieszkodliwa.

FOTO: REALITYPOD.COM

2007 r. naukowcy z Korei Południowej stworzyli świecące w ciemności koty. Do komórek skórnych tureckich kotów angorskich wprowadzili wirus, który w ich DNA zapisał instrukcje tworzenia tzw. czerwonej proteiny fluorescencyjnej. Powód tego dziwacznego eksperymentu? Naukowcy uważają, że dzięki tej technice będą w stanie klonować zwierzęta z ludzkimi chorobami genetycznymi jako modele laboratoryjne, a następnie na nich będą uczyć się leczyć owe choroby.

Superłosoś z genem wzrostu enetycznie modyfikowany łosoś atlantycki już teraz mógłby pojawić się na rynkach i na naszych stołach. Inżynierowie genetyczni wprowadzili do

FOTO: JEEPPATRIOT.COM

specjalnie zmodyfikowanych kur, z ludzkimi genami. W Wielkiej Brytanii rozpoczęto testy drobiu zmodyfikowanego genetycznie w ten sposób, by wy-

jego DNA rozkaz, by rósł dwukrotnie większy, niż normalnie. Przedsiębiorstwo Aqua-Bounty wykorzystało do tej przemiany kombinację genów z łososia

pacyficznego gatunku Chinook, który w młodości bardzo szybko rośnie, z genami miętusa, który rośnie całe życie. Łosoś atlantycki rośnie tylko latem, więc ostatecznie wyszła z niego bardzo ciekawa krzyżówka.

twarzał białka zdolne aktywnie walczyć z rakiem skóry. Leczniczą substancję ma zawierać połowa protein uczestniczących w produkcji białka. Po wyizolowaniu będzie podawana pacjentom. FOTO: LEANDRO MENEGHIN

winie znów znalazły się w centrum zainteresowania inżynierii genetycznej. Amerykańscy naukowcy zajęli się nimi, ponieważ zwierzęta te budzą nadzieję jeśli chodzi o dawców narządów do przeszczepów. To nie pomyłka, ksenotransplantacja (czyli przeszczep międzygatunkowy), która nie jest zresztą nowym pomysłem, zanotowała ostatnimi czasy sukcesy. Przez lata naukowcy głowili się nad tym, jak pokonać problem obecności w narządach prosiąt enzymów, które powodowały ich odrzucenie przez organizm człowieka. Dziś udało się wyhodować pierwsze prosięta, których metabolizm działa bez tego problematycznego dla człowieka enzymu.

FOTO: SCIENCEBLOGS.COM

Zwierzęce fabryki organów

FOTO: CHRIS STEPHENS

ILUSTRACJA: BETWEENDRAFTS.COM

na naturę

Strażnicy czystości – spragnione topole ie ma lepszego strażnika czystości środowiska i eliminatora zanieczyszczeń niż rośliny, które sprawdzają się w tym już miliardy lat. Eksperci z Uniwersytetu w Waszyngtonie zaczęli genetycznie modyfikować topole, które następnie sadzą w miejskich alejach i na innych zanieczyszczonych obszarach. Zmodyfikowane drzewo potrafi pobierać nieczystości z wód podziemnych i rozkładać je na nieszkodliwe produkty. Kumuluje je w korzeniach, korze i liściach albo oddaje do powietrza. Testy laboratoryjne wykazały, że korzenie supertopoli są w stanie usunąć z wód gruntowych nawet 90% trichloroetenu, czyli jednego z głównych zanieczyszczeń wód gruntowych.

jesień 2014 l 21.WIEK EXTRA l 113

114_EX1_SLOVNIK.QXD:21. stoleti_predloha.QXD

16.9.2014

15:53

Page 114

SŁOWNICZEK KOMPLEKS – zespó∏ wielu przedmiotów lub zjawisk uzupe∏niajàcych si´ wzajemnie, tworzàcych pewnà ca∏oÊç.

MUKOWISCYDOZA – dziedziczna choroba powodujàca zmiany w uk∏adzie oddechowym i pokarmowym.

FUTUROLOGIA – przewidywanie przysz∏oÊci cywilizacji oparte na przes∏ankach naukowych.

KRYPTA – sklepione podziemie koÊcio∏a przeznaczone do sk∏adania relikwii i chowania zmar∏ych, w∏adców i Êwi´tych.

NEUROLOGIA – dzia∏ medycyny, nauka o uk∏adzie nerwowym i jego chorobach.

GPS – ang. Global Positioning System, amerykaƒski system nawigacji satelitarnej.

MAUZOLEUM – monumentalny grobowiec w formie wolno stojàcej, bogato zdobionej budowli.

FIZJOLOGIA – nauka o czynnoÊciach ˝yciowych i procesach zachodzàcych w organizmach ˝ywych na poziomie komórek, tkanek i organów.

ANALIZA – metoda badawcza polegajàca na rozk∏adzie na sk∏adniki. AUTOLIZA – samoistny rozk∏ad materia∏u biologicznego. BAKTERIE – jednokomórkowe mikroorganizmy prokariotyczne, nieposiadajàce otoczonych b∏onà organelli, takich jak jàdro czy mitochondrium. BITWA NAD SOMMÑ – operacja brytyjskich i francuskich wojsk majàca na celu z∏amanie linii niemieckiej obrony na pó∏nocy Francji w 1916 roku. Trwa∏a 4 miesiàce, straty po obu stronach wynios∏y milion ofiar. Nazywana najwi´kszà bitwà I wojny Êwiatowej.

DNA (kwas deoksyrybonukleinowy) – wieloczàsteczkowy organiczny zwiàzek chemiczny, noÊnik informacji genetycznej organizmów ˝ywych.

POLE MAGNETYCZNE ZIEMI TEOLOGIA FITOPLANKTON

DYNASTIA – ród panujàcy, w którym w∏adza przechodzi dziedzicznie z rodziców na potomków. ENDOKRYNOLOGIA – dzia∏ medycyny zajmujàcy si´ diagnostykà i leczeniem gruczo∏ów wydzielania wewn´trznego. ENZYM – bia∏ko, proste lub z∏o˝one, wytwarzane przez ˝ywy organizm, regulujàce przebieg jego procesów ˝yciowych. FITOPLANKTON – plankton z∏o˝ony z organizmów roÊlinnych, g∏ównie z glonów, zdolnych do fotosyntezy.

KARMA

PESTYCYDY H1N1 – podtyp wirusa grypy, którego odmiany mogà wywo∏ywaç, oprócz zwyk∏ej grypy ludzkiej o ∏agodnym przebiegu, tzw. Êwiƒskà gryp´.

KRYPTA MELIORACJA – zabiegi majàce na celu polepszenie ˝yznoÊci gleby, polegajàce g∏ównie na osuszaniu i nawadnianiu gruntów. Negatywnie wp∏ywa na Êrodowisko naturalne.

KARMA – w indyjskich religiach i indyjskiej filozofii: suma uczynków cz∏owieka, decydujàca o charakterze wcielenia w ∏aƒcuchu reinkarnacji.

MIKROGRAWITACJA – naturalny lub wytworzony sztucznie stan istnienia bardzo ma∏ej grawitacji.

KGB – Komitet Bezpieczeƒstwa Paƒstwowego – radziecki resort bezpieczeƒstwa, wywiad i kontrwywiad; tajna s∏u˝ba specjalna ZSRR, która inwigilowa∏a obywateli.

MIT – Massachusetts Institute of Technology, Instytut Technologiczny w Massachusetts, za∏o˝ony w 1861 r.; jedna z najlepszych uczelni Êwiata, alma mater 81 laureatów Nagrody Nobla.

114 l 21.WIEK EXTRA l jesień 2014

PSYCHOTERAPIA – leczenie zaburzeƒ psychicznych i emocjonalnych bez u˝ycia leków, polegajàce na oddzia∏ywaniu na psychik´ pacjenta.

OZON TROPOSFERYCZNY (przypowierzchniowy) – ozon utrzymujàcy si´ w troposferze (do 10–18 km nad powierzchnià Ziemi), gdzie jego

PROTEINY

CIEK¸Y AZOT – skroplony azot, który w ziemskich warunkach wrze w temperaturze -195,8°C. S∏u˝y jako Êrodek mro˝àcy, przechowuje si´ w nim np. sperm´ i komórki jajowe.

proste, sk∏adajàce si´ tylko z aminokwasów, budulec wszystkich ˝ywych organizmów.

NEUROLOGIA st´˝enie w warunkach naturalnych jest stukrotnie mniejsze ni˝ w stratosferze, dzia∏a toksycznie na organizmy ˝ywe. PALEONTOLOGIA – nauka zajmujàca si´ badaniem historii ˝ycia na Ziemi na podstawie szczàtków i Êladów ˝ycia organizmów roÊlinnych i zwierz´cych. PESTYCYDY – substancje stosowane w rolnictwie do zwalczania szkodników, chwastów i chorób roÊlin uprawnych. PROTEINA – bia∏ko

TEOLOGIA – nauka o Bogu, jego naturze i relacji do Êwiata i ludzi, odr´bna dla ka˝dej religii. FOTO: ALISTAIR SCOTT, ESA, WIKIPEDIA.ORG, TOMASZ PETR, SHUTTERSTOCK IMAGES LLC, CUNI.CZ I READMEDIA.COM

ALFA CENTAURI uk∏ad gwiazd w gwiazdozbiorze Centaura; Proxima Centauri (alfa Centauri c) to najbli˝sza S∏oƒcu gwiazda, oddalona od nas o 4,44 lat Êwietlnych.

TOMOGRAFIA – metoda badania narzàdów lub materia∏ów, polegajàca na wykonywaniu warstwowych zdj´ç rentgenowskich; te˝: badanie wykonane tà metodà. TRAUMA – trwa∏a zmiana w psychice spowodowana gwa∏townym, przykrym prze˝yciem. UNESCO – Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw OÊwiaty, Nauki i Kultury, za∏o˝ona w 1945 r. WIELKI SKOK – doktryna polityczna obowiàzujàca w Chinach w latach 1958–1961, za rzàdów Mao Tse-Tunga, która mia∏a uczyniç z Chin przemys∏owà pot´g´. Skutkiem by∏ wielki g∏ód, który pozbawi∏ ˝ycia 30 mln ludzi. ZIEMSKIE POLE MAGNETYCZNE – przestrzeƒ wokó∏ naszej planety, gdzie dzia∏a si∏a magnetyczna wytwarzana wewnàtrz Ziemi. Chroni nas przed promieniowaniem kosmicznym, bez niej ˝ycie na Ziemi by∏oby niemo˝liwe. Nasi kosmiczni sàsiedzi, Wenus i Mars, nie majà w∏asnego pola magnetycznego. ˚Ó¸TA FEBRA – ostra choroba wirusowa, przenoszona przez komary. Wyst´puje w Afryce i Ameryce Po∏udniowej; przy wyjeêdzie do krajów takich jak Etiopia, Ghana, Kongo, Nigeria, Wybrze˝e KoÊci S∏oniowej, Tanzania i in. konieczne jest szczepienie. ÍÍ

Śmiałe portrety m.in. Rousseau, Marksa, Tołstoja, Hemingwaya. Autor śledzi ich życie. Tropi, jak daleko sięgał ich szacunek do prawdy, stosunek do pieniądza oraz własnej rodziny, a co najważniejsze, czy głoszone publicznie zasady stosowali w życiu prywatnym...

Józef Baran odkrywa kulisy narodzin korespondencyjnej znajomości ze Sławomirem Mrożkiem. Trwająca przez lata wymiana listów to zapis fascynującego dialogu między twórcami różnych formacji i generacji.

ww.zysk.com.pl

Wydawnictwo RM poleca: Nathan Belofsky Jak dawniej leczono, czyli plomby z mchu i inne historie

Na ból zębów historyk Pliniusz Starszy zalecał nacieranie ust lewym zębem hipopotama i jadanie popiołu ze spalonego wilczego łba. Jan z Gaddesden, doktor nauk medycznych z Oksfordu, zawieszał łebki kukułek na szyjach epileptyków. Osiemnastowieczni studenci medycyny z Nowego Jorku zwykli rzucać z okien odciętymi kończynami pacjentów, a na publiczne sekcje zwłok sprzedawano bilety… Ta skrząca się czarnym humorem książka w pasjonujący sposób opisuje najdziwniejsze i najbardziej przerażające koncepcje medyczne od starożytności do XIX wieku. Wspomina również o tych lekarzach, uczonych i myślicielach, którzy w imię postępu tworzyli kolejne absurdalne teorie i niestrudzenie zwalczali choroby... niestety, często wraz z pacjentami.

Patronat medialny:

Księgarnia wysyłkowa Wydawnictwa RM tel. 22 813-41-45, e-mail: sklep@rm.com.pl www.rm.com.pl