Rana islamska arhitektura u Iraku by amina marija

UNIVERZITET U SARAJEVU ARHITEKTONSKI FAKULTET DOKTORSKI STUDIJ, II SEMESTAR 2009/2010. godine PREDMET: Islamska arhitektura PREDMETNI NASTAVNIK: Prof.dr. Amir Pašić d.i.a.

Seminarski rad RANA ISLAMSKA ARHITEKTURA U IRAKU

Sarajevo, oktobar 2010. godine

Student: Kulinović E. Amina d.i.a.

APSTRAKT: Ugnijezden između rijeka Tigrisa i Eufrata, (arapski Dijla i Furat), moderni Irak se nalazi na plodnoj zemlji, koja uključuje drevnu Mezopotamiju. Dugo prije velikih civilizacija Egipta, Grčke i Rima, napredna kultura cvjetala je u mezopotamskoj ravnici. Kocka kaldrme ulice, gradske zgrade i sama arhitektura imaju svoje početke u Mezopotamiji. Doista, neki arheolozi vjeruju da je ovo područje Biblijski (Džennetski) vrt Edena. Budući da je kolijevka civilizacije, u mezopotamskoj ravnici se nalaze arheološka i arhitektonska blaga koja datiraju od početka ljudske istorije. Zidine Bagdada pričaju priče o mnogo različitih kultura i vjerskih tradicija. Godine 762. al-Menurs II abasidski halifa je premjestio prestonicu iz Damaska na zapadnu obalu Tigrisa, u istu dolinu u kojoj su se nalazile neke od najmoćnijih prestonica starog svijeta i osnovao 'Okrugli grad mira' (Madinat as-Salam), bolje poznat kao Bagdad. Dinastija Abasida je imala još jednu prestonicu Samaru, skraćenica (Surre men rea) što znači 'sretan onaj ko je vidi', koju je 836. godine izgradio halifa al-Mu'tasim, sin halife Haruna Rašida. Nalazi se nekih 150 km sjeverno od Bagdada, također, na obali rijeke Tigrisa. Kufa (al-Kūfah) je grad u Iraku, oko 170 km južno od Bagdada i 10 kilometara sjeveroistočno od Najaf-a. Nalazi se na obalama Eufrata. Muslimani su naselili Kufu 17. godine po hidžri i to neposredno nakon osvajanja Iraka. Ovaj grad je bio glavni grad Ali ibn Abi Taliba, četvrtog halife.

SADRŽAJ:

UVOD ....................................................................................................................................... 4 1.0. IRAK .................................................................................................................................. 6

2.0. BAGDAD ........................................................................................................................... 7

2.1. Velika džamija u Bagdadu ................................................................................................ 10 3.0. SAMARA ......................................................................................................................... 11 3.1. Velika džamija Dževsek u Samari .................................................................................... 12 4.0. KUFA ........................................................................................................................................... 14 4.1. Velika džamija Kufi........................................................................................................... 14 5.0. Zaključak .......................................................................................................................... 17 Popis slika ............................................................................................................................... 18 Literatura ................................................................................................................................. 19

UVOD Islamska umjetnost i arhitektura, podrazumijeva umjetnost i arhitekturu područja Bliskog Istoka, sjeverne Afrike, sjeverne Indije i Španije, koja su pala pod vladavinu muslimana na samom početku 7. vijeka. Važnost kaligrafske ornamentalnosti i oblik džamije u islamskoj umjetnosti i arhitekture su povezani uz islamsko vjerovanje, te su se razvili u rano doba religije. Utemeljitelj Islama poslanik Muhamed, s.a.v.a., bio je bogati trgovac iz Meke koji je u četrdesetoj godini života imao misiju prenošenja Objave i počeo javno propovijedati Božiji zakon. Njegova učenja sadržana su u Kur'anu (Qur'anu), posljednjoj Knjizi religijskog nadahnuća. 622. godine počinje islamski kalendar, kad Muhamed, s.a.v.a., ide iz Meke u grad Jasrib (kasnije Medinu). U svojoj skromnoj i jednostavnoj kući okuplja skupinu vjernika koji oblikuju džamiju. Bio je to zidom ograđen prostor dimenzija oko 55m u kvadrat i visine 3m. Na jugu, dakle prema Meki, bio je natkriveni molitveni prostor gdje je Poslanik, s.a.v.a., razgovarao sa sljedbenicima i objašnjavao. Na istoku su ženske stambene odaje u koje se ulazilo direktno iz dvorišta džamije. Nije, dakle, žena isključena iz džamije od prvog dana! I na sjeveru je pokriveni dio za goste. Objekat je čedan i skroman kao i sam Poslanik, s.a.v.a. Od ovog objekta i ovog doba već je uspostavljen islamski stav da se ni od čega materijalnog ne pravi svetinja, neprikosnovena, pa čak kad je to i od samog Poslanika, s.a.v.a. Uvijek je duhovno 1 bilo važnije od materijalnog.

Sl.1. Prva džamija u Medini, prema šematskoj rekonstrukciji [7.] Izvor: Zukić, K., 2001., str. 29.

Sl.2. Prva džamija u Medini iz perioda Umejada, proširena Poslanikova, s.a.v.a., kuća, šematska rekonstrukcija [7.] Izvor: Zukić, K., 2001., str. 29. 1

[7.] Zukić, K., 2001.,Sstr. 29.

Islamska umjetnost se razvila iz nekoliko izvora. U ranu islamsku arhitekturu su prenijeti rimski, ranokršćanski i bizantski stilovi. Utjecaj ukrasne umjetnosti predislamske Perzije pod Sasanidima je bila veoma značajna. Srednjoazijski stilovi su donijeti s turskim i mongolskim prodorima, a kineski utjecaj je imao djelovanje na islamsko slikarstvo, lončarstvo i odijevanje. Danas sa sigurnošću znamo da su mnogi gotički oblici kršćanske Evrope nastali u islamskoj arhitekturi, te prenijeti posredstvom sve češćih provala kršćana.

1.0. IRAK Republika Irak, obično poznata kao Irak, je država na Bliskom istoku koja zauzima veći dio sjeverozapadnog kraja planinskog lanca Zagros, istočni dio Sirijske pustinje i sjeverni dio Arapske pustinje. Graniči sa Kuvajtom i Saudijskom Arabijom na jugu, Jordanom na zapadu, Sirijom na sjeverozapadu, Turskom na sjeveru i Iranom na istoku. Ima vrlo uski dio obale u Umm Qasr na obali Perzijskog zaljeva. Dvije glavne rijeke su: Tigris i Eufrat, koje obezbjeđuju Irak sa zemljištem pogodnim za poljoprivredu i stvara kontrast pustinjskom krajoliku koji pokriva većinu Bliskog Istoka. Irak ima bogatu istoriju koja seže do drevne Mezopotamije. Područje između rijeka Eufrat i Tigrisa se identificirana kao Plodni polumjesec, kolijevka civilizacije i rodno mjesto pisma. Regija Iraka istorijski je bila poznata kao Mezopotamija (grčki: između rijeka). To je bio dom prve svjetske poznate civilizacije, sumerske kulture, koju je naslijedila akadska, babilonska i asirska kultura, čiji se utjecaj proširio i na susjedne regije već 5000 g.pr. Hrista. Ove civilizacije su načinile prvo pismo, te neke od prvih znanosti, matematiku i filozofiju. Od 7. vijeka, Islam se proširio i na područje, poznato danas kao Irak, tokom islamskog osvajanja Perzije, pod vođstvom zapovjednika arapskih muslimana Khalid ibn al-Walida. Amidžić poslanika Muhameda, s.a.v.a., i njegov zet, Ali, preselio je svoju prijestolnicu u Kufu kada je postao četvrti halifa. Umejadski halifat je upravljao pokrajinom Irak iz Damaska u 7.vvijeku. Abasidski halifat je podigao Bagdad u 8. vijeku kao svoj glavni grad i postao je vodeća metropola arapskog i muslimanskog svijeta pet vijekova, a bio je ujedno i centar za učenje tokom islamskog zlatnog doba.

Sl.3. Rani islamski svijet [1.] Izvor: Creswell, K. A. C., 1989., mapa I

2.0. BAGDAD Godine 762. al-Menurs II abasidski halifa je premjestio prestonicu iz Damaska na zapadnu obalu Tigrisa, u istu dolinu u kojoj su se nalazile neke od najmoćnijih prestonica starog svijeta i osnovao grad mira (Madinat as-Salam), bolje poznat kao Bagdad. U staro doba na tom mjestu ležalo je sasanidsko selo istog imena, koje znači dat od Boga. Al-Mensur se zaustavio na tom mjestu nakon što je pretražio veliki broj drugih, „jer je“ prema njegovim riječima, „izvanredno pogodno za vojnički logor. Pored toga, ovdje je Tigris, koji će nas povezati sa zemljama sve do Kine i donijeti k nama sve što daju mora, kao i prehrambene produkte Mezopotamije, Jermenije i okolnih zemalja. Dalje, tu je i Eufrat koji će nam dovesti sve što daje Sirija, Raka i susjedne zemlje“.U izgradnji svoga grada, koji je završen u roku od 4 godine, al-Mensur je utrošio 4.883.000 dirhema i zaposlio je oko 100.000 arhitekata, 2 zanatlija i radnika koji du bili dovedeni iz Sirije, Mezopotamije i drugih krajeva carstva. Astrolozi su odredili tačno vrijeme i mjesto postavljanja temelja nove prestonice, da prema 3 persijskoj kosmogoniji ovaj grad bude novi centar Islama i čitavog Univerzuma. Gradilo se prema preciznim cirkularnim planovima. Kao pečat političke i ekonomske moći halifa je podigao Okrugli grad (al-mudevvare) po uzoru na gradove Bliskog istoka, asirske i 4 sasanidske. Dijametar kruga je tri kilometra. Grad je opasan sa dvostrukim zidovima od opeke, dubokim jarkom i trećim unutarnjim zidom, visokim 20 stopa koji je opasao centralni prostor. Trstike su bile postavljene kao veza između svakog sloja prilikom zidanja. Pečena opeka je korištena za tunel-svodove i kupole. U samom centru nalazio se Ebu Dža'ferov dvorac zvani Palata zlatnih vrata (Bab-az-zaheb) ili Zelena kupola (al-kubet-al-hadra). Pored Palate stajala je Velika džamija. Kupola dvorane za prijem, po kojoj je Palata dobila naziv dizala se u visinu od 130 stopa. Unutrašnji i vanjski odbranbeni zidovi su pojačani sa 28 kula u koje se ulazilo kroz 4 kapije, podjednako udaljena i postavljena po osovinama kruga. Bila su to: vrata Kufe, vrata Basre, 5 vrata Horosana i vrata Šama. Dalje, su vodile 4 ulice do centra grada.

[3.] Hiti, F., 1973., str. 210. kosmogonija (gr. κοσμογονιξα) učenje o postanku svijeta, poznata kao Kant-Laplasova teorija o postanku Sunčevog sistema 4 Prije pojave Islama se spominje najmanje deset kružnih gradova: 1.Sinjerli, hetitski grad; 2.Abra, 60 km istočno od Nisbisa; 3.Hagmatana, Grcima znan kao Agbatana; 4.Mantineia, izgrađen od strane Epaminondasa; 5.Ctesiphon, izgrađen od strane Parčana (Parta); 6.Takht-i-Sulaymān, partanski; 7.Hatra, prvo ili drugo stoljeće n.e.; 8.Harrān, ovalni; 9.Dārābjerd, izuzetna sličnost sa Bagdadom; 10.Gūr, izgrađen odstrane Ardashira, osnivača sasanidske dinastije; [1.] Izvor: Creswell, K.A.C.,1989., str. 236. 5 [11.] www.svijetislama.blogger.ba 3

Ulazne kapije su kompleksne, koristio se ulaz na lakat pod devedeset stepeni. Uz svaku kapiju bio je hol za audijenciju koji je mogao poslužiti i kao veliki garnizon.6 Spoljašnji grad se još nazivao i predgrađe i u njemu su živjeli obični građani. Građeno je ćerpićem, opekom, drvetom, tikovinom i ostalim materijalima koji su bili poznati u to vrijeme.

Sl.4. Kružni tlocrt grada Bagdada [1.] Izvor: Creswell, K. A. C., 1989., str. 231.

Projekat grada je dao sam halifa i kružna forma ima kosmološko7 značenje. Istoričar Taberi piše da je kontura grada prvo iscrtana pepelom na zemlji radi predstave al-Mensura o izgledu. Za nekoliko godina grad se razvio u središte obrta i trgovine i postao važan politički centar internacionalnog značaja. Kao da je iznikao na poziv čarobnjačkog štapića ovaj al-Mensurov grad naslijedio je moć i ugled Ktesifona, Babilona, Ninive, Ura i dr. Prestonica starog Orijenta, dostigao ugled i sjaj kojem nema premca u srednjem vijeku, izuzev Carigrada...8 Da li je ovaj grad bio podređen jednom čovjeku koji je želio glorifikaciju vlastitog imena, raskoš blještavog dvora i izolaciju od naroda ili je u islamskom duhu to je za ličnu procjenu.

[7.] Zukić, K., 2001., str. 58. kosmologija (gr. κοσμολογιξα) teorija vasione kao uređene cjeline i općih zakona koji vladaju njom 8 [3.] Hiti, F., Sarajevo, 1973.,str. 211. 7

Međutim, Bagdad se uskoro razvio izvan ovih planom predviđenih krugova i postao je jedan od najvećih, najbogatijih i najgušće naseljenih gradova sveta. Nažalost, danas se gotovo ništa ne može vidjeti, dijelom, jer je grad potpuno razrušen do temelja u velikoj mongolskoj najezdi iz 1258. godine kada je ubijeno blizu 800.000 stanovnika Bagdada, a dijelom i zato što je u izgradnji korišten trošan i lako porozan materijal-opeka i to velikim dijelom nepečena opeka. Čuvena Talismanova kapija sa utvrđenja podignutog 1095. godine je srušena 1917. godine od strane Turaka, ali srednja kapija al-Bab al-Wastani i dalje stoji.

Sl.5. Jedina preostala al-Bab al-Wastani kapija, starog Bagdada, na arapskom srednja vrata [18.] Izvor: www.iraqwho.com

Univerzitet Mustansirijja nalazi se na lijevoj strani Tirgrisa u blizini mosta šehida. Izgradio ga je Mustensir Billah, a završen je 1233. godine. Ukupno je koštao oko 700 000 zlatnih dinara. Ovo je jedan od najstarijih univerziteta u svijetu. U njemu se izučavalo islamko pravo i islamske znanosti, filozofija, medicina, farmacija, matematika i sve tada poznate znanosti! Mustansirijja je izgrađena na 4836m2. U sebi je sadržavala i džamiju, sobe za boravak studenata i gostiju, veliku kitabhanu sa preko 80 000 različitih naslova, bolnicu, apoteku, prodavaonice, kupaonice i baštu. Uz Mustansirijju su izgrađene i dvije zgrade Darul-Kur'an (fakultet Kur'ana) i Darul-Hadis (fakultet Hadisa).

Sl.6. Mustansirjja univerzitet

Sl.7. Tlocrt Mustansirjja univerziteta

[9.] Izvor: www.islamic-architecture.info

Sl.8. Dvorište Mustansirjja univerziteta

Sl.9. Detalj dvorišta univerziteta

[9.] Izvor: www.islamic-architecture.inf

2.1.Velika džamija u Bagdadu Jedini opis ove džamije koji posjedujemo je onaj, koji nam je pružio al-Khatīb i glasi: Abū Ja'far al-Mansūr je ustanovio glavnu džamiju... u dodiru sa svojom palačom. Izgradio je na suncu osušenom opekom i glinom. Dimenzije al-Mansūrove palače bile su 400 sa 400 laktova, one od džamije 200 sa 200, a drveni stubovi džamije su se sastojali iz dva dijela... Do vremena Hārūna ar-Rashīda džamija je ostala u istom stanju. Hārūn je naredio njeno rušenje i rekonstrukciju sa klin-pečenom opekom i gipsom. To je i urađeno, a ime Hārūna arRashīda je upisano na njoj, spominjući ime arhitekte, drvodelje i datum...na vanjskom zidu džamije na strani prema Horosanskoj kapiji. Al-Mansūrova džamija je bila srušena, proširena i čvrsto ponovo izgrađena. Radovi započeti 808 - 809. godine...Al-Mu'tadid billāh je prvu dvoranu, koja je bila sastavni dio al-Mansūrove palače, pripojio džamiji otvaranjem 17 lukova na razdjeljnom zidu između palače i džamije, od kojih su 13 bili otvoreni u sahn, a 4 u postranične arkade. Govornicu, mihrab i maqsūru prenio je u novu džamiju. Radovi su odrađeni tokom 893 - 894.godine.9

Sl.10. Velika džamija u Bagdadu [1.] Izvor: Creswell, K. A. C.,1989., str. 241.

[1.] Creswell, K. A. C., 1989., str. 240.

Al-Khatīb je samo rekao, da je džamija izgrađena u dodiru sa palačom, ali nije precizirao na kojoj strani. Stoga je na nama da odlučimo gdje je to bilo, ali ne kao što je Herzfeld učino na jugozapadnoj strani palače, već gdje bi se i očekivalo da bude, tj. na sjevero-istočnoj strani, gdje je kibla zid bio u dodiru sa palačom.

3.0. SAMARA Dinastija Abasida je imala još jednu prestonicu Samaru, skraćenica Surre men rea, što znači ’sretan onaj ko je vidi’ koju je 836. godine izgradio halifa al-Mu'tasim, sin halife Haruna Rašida. Nalazi se nekih 150 km sjeverno od Bagdada, također, na obali rijeke Tigrisa. Njegova ogromna palata se pružala duž rijeke i premošćavala ju je i obuhvatala je ukrašene vrtove, trkalište, amfiteatar i par pratećih palata. Glavna palata je zauzimala oko 1.500 m oko osnovne ose. Kao i sve ostale islamske palate toga vremena sastojala se od niza većih i manjih dvorišnih površina, oko kojih su se nalazili poviljovi i mjesta za publiku. Al-Mutawakkil je proširio grad ka sjeveru uz rijeku Tigris i izgradio je novu palatu Kasr alDžafari i palatu al- Bulkawarru za svog sina, princa al-Mutazza koja je najbolje očuvana od svih. Dalje sjevernije na suprotnoj obali Tigrisa, izgradio je ogromnu palatu od oko 2.700 m dužine Kasr al-Arus, ’Dvor vjerenika’. Nakon svih tih nadograđivanja grad je dostigao dužinu od približno 35 km, a širinu oko 3km. Na istoj obali rijeke i dalje stoje ostaci palate Kasr alAšiq, ’Dvor zaljubljenih’ i turbe, mali oktagonalni mauzolej, Qubbat al-Sulaybiyah izgađeno po ugledu na ’Kupolu u stijeni’. Usred pustare, usred IX stoljeća, u mraku srednjeg vijeka blistao je grandiozni grad kraj Tigrisa prepun najraskošnijih objekata, od kojih su neki ostali najveći na svijetu u svojoj vrsti do danas podignutih i riješenom gradskom infrastrukturom, bolje nego što će to biti u mnogim 10 gradovima Evrope i blizu hiljadu godina docnije. Samara je bila abasidska prestonica do 883. godine, kad se prestonica vraća u Bagdad. U izgradnji ovog grada su učestvovali umjetnici iz različitih dijelova svijeta: iz Vizantije, Sirije i dr. Fragmenti apstrktne dekoracije otkrivaju uticaje kineske, evropske i persijske umjetnosti tako da je opći utisak kojim odiše građevine kosmopolitski. Za period Abasida je tipičan dizajn zastupljen u velikoj mjeri i urbano planiranje grada. Haremski paviljoni u Samari namjerno građeni od lakog i krhkog materijala, od pečene i nepečene opeke, a dekorisani tako da su odisali prolaznošću što se najviše postizalo raskošno bojenim i štampanim tkaninama koje su povremeno u specijalnim prilikama izlagane nakratko. Zidove hareme i kupatila su ukrašavale i brojne slike i prizori iz lova. Sa druge strane, džamije su građene i dekorisane u potpuno drugačijem konceptu. Osnovna odlika džamija je bila monumentalnost, masivnost i grandioznost.

[7. ] Zukić, K., 2001., str. 61.

3.1. Velika džamija Dževsek u Samari Građevinski entuzijazam Abasida je otvorio novu dimenziju u izgradnji džamija i ispoljava se u njihovoj veličini i karakteru. Za razliku od Omajada koji su nastavili kamenu tradiciju preuzetu iz Sirije, Abasidi su prihvatili mesopotamijsku tradiciju gradnje pečenom opekom koja je omogućavala dekorativno zidanje zakrivljeno i ukrašeno geometrijskim i biljnim elementima. Minaret je sada zbog svoje veličine pored osnovne funkcije za pozivanje na molitvu dobio i drugu, služio je i kao orijentir i olakšavao snalaženje putnicima. Naravno, tu je i simbolička funkcija javnog izražavanja moći i snage halife. Al-Mutawakkil je (847 - 861. godine) naredio izgradnju Velike džamije Dževsek u Samari po dolasku na čelo Abasidskog halifata.

Sl.11. Pogled na džamiju Dževsek u Samari

Sl.12. Pogled na Veliku džamiju

[9.] Izvor: www.islamic-architecture.info

Iako vanjski zid i dalje stoji, od unutrašnjosti je danas ostalo sasvim malo. Ova prilično velika pravougaona osnova 240 x 156 m zauzima približno 38.000 m2 i okružena je vanjskim zidom od pečene opeke poduprtim sa 44 polukružne kule, uključujući i 4 ugaone. U svoje vrijeme, to je bila najveća džamija na svijetu. U džamiju se moglo ući kroz jednu od 16 kapija. Iznad svakog ulaza je bilo nekoliko manjih lučnih prozora. Između svakog tornja, friz potonulih kvadratnih niša s nagetim okvirima vodi gornji tok cijele konstrukcije. Na vanjskom zidu se nalazi 28 prozora od kojih se 24 nalaze na južnoj strani, po jedan za svako krilo u unutrašnjosti svetišta, sa iznimkom jednog sa mihrabom. Krov džamije je bio poduprt sa 24 reda od devet stupova u svetištu, 3 reda od 9 stupova opet u riwaq-u na sjeveru, a svaka strana ima 22 reda od 4 stupa. Pravougli mihrab sa dva mramorna stupa sa svake , strane je bio smješten na južnom zidu džamije. Smatra se da bi se Velika džamija u Samari mogala porediti sa Omejadskom džamijom u Damasku budući da su stakleni mozaici prožimali građevinu. Avionski snimak pruža dokaz da je jedno ekspanzivno zatvareno polje promjera 376 x 444 m (oko 17 ha) okruživalo džamiju sa zidom od opeke. Ovo područje je 11 poznato kao ziyada, rasprostranjena značajka kongregacionih džamija u ovom razdoblju. U okviru ovog ziyada je bio jedan manji koji je okruživao džamiju samo sa njene sjeverne, zapadne i istočne strane.

Kongregacija (l.congregatio) vjersko udruženje, zajednica;

Direktno 27,25 m od centra sjeverne strane džamije stoji al-Malwiya minaret, visok oko 55m. Iako je okruglog oblika, ovaj minaret je nastao pod utjecajem posebne vrste mezopotamskog ziggurat-a, kvadratan u osnovi, sa specifičnim stepenicama ili nagibom s vanjske strane, koje rotiraju nekoliko puta dok ne dosegnu vrh. Baza ili podnožje minareta 2 iznosi 33 m , a uzdiže se do visine od gotovo 3 m. Ona podržava spiralnu platformu koja se obavija 5 puta suprotno od kazaljke na satu do minareta koji počinje na strani najbližoj džamiju. Na vrhu tornja počiva okrugli hol, koji je ukrašen s 8 istaknutih lučnih niša.

Sl.13. Pogled na Dževsek džamiju u Samari

Sl.14. Malvija minaret u Samari [9.] Izvor: www.islamic-architecture.info

Sl.15. Spiralne platforme Malvije

Sl.16. Dio vanjskog zida Velike džamije u Samari

[9.] Izvor: www.islamic-architecture.info

4.0. KUFA Kufa (arapski al-Kūfah) je grad u Iraku, oko 170 km južno od Bagdada i 10 kilometara sjeveroistočno od Najaf-a. Nalazi se na obalama Eufrata. Uz Samarru, Karbalu, Kadhimiyu i Najaf, Kufa je jedan od pet iračkih gradova koji su od velike važnosti za šiitske muslimane. Muslimani su naselili Kufu 17. godine po hidžri i to neposredno nakon osvajanja Iraka. Ovaj grad je bio glavni grad Ali ibn Abi Taliba, četvrtog halife. Glavni spomenici u Kufi su: Velika džamija i Dar al-Imara ili Guvernerova palata. Džamija je bila prva građevina izgrađena u Kufi. Kufa je bila također, jedan od prvih centara interpretacije Kur'ana. 4.1. Velika džamija u Kufi Velika džamija u Kufi, je jedna od prvih džamija u Islamu. Izgrađena je sredinom 7. vijeka (639. godine) nakon što je halifa Omer uspostavio ovaj grad.

Sl.17. Velika džamija u Kufi iz 1915.godine

Sl.18. Pogled na Veliku džamiju u Kufi

[12.] Izvor: www.hr.wikipedia.org

[18.] Izvor: www.masjed-alkufa.net

Tokom godina džamija je proširivana više puta. Okružena je jarkom. Približna površina je 2 100 m sa kibla stranom urađenom sa 5, a druge sa 2 prolaza. Prema ranim izvorima prolazi su razgraničeni sa ozidanim stubova koji su se uzdizali do džamijskog ravnog krova. Creswell piše da je dizajn podsjećao na apadana, arhitektonsku strukturu koja upućuje na ‘dvoranu stubova’ perzijskih kraljeva. Danas područje ove građevine je približno 11.000 m2 i odlikuje je jedna elegantna zlatna kupola te safavidski pločni rad iz 17. i 18. vijeka. Vanjski zid podržava 28 polukružnih tornjeva, spekuliše se da datiraju iz ranog islamskog perioda. Iskopavanja izvedena od strane Iračkog odjela za antikvitete su otkrili, da iako su ovi tornjevi ukopani 2m ispod zemlje da su također stabilizovani sa drugim setom tornjeva različite veličine ispod njih, što je u jednom trenutku pripadalo nekoj ranijoj džamiji na ovom području. Dalje, iskopavanja su donjela dokaz da je kibla strana strukturalno povezana sa zapadnim zidom Dār al-Imare.

U džamiji se nalazi 9 svetišta: 1. Svetište poslanika Ibrahima; 2. Svetište Al-Khodr; 3. Svetište Poslanika Muhammeda; 4. Svetište Amirulmu'meneen (zapovjednik vjernika) Ali bin Ebi Talib; 5. Svetište Adama; 6. Svetište Džibrila; 7. Svetište Imama Zainulabideen bin Al-Huseina; 8. Svetište poslanika Nuha; 9. Svetište Imama Al-Sadiq. I 4 tradicionalne lokacije: 1. Al-Tasht Kuća; 2. Al-Dekat Qadha; 3. Mihrab Al-Nafelah; 4. Safinat Noah (Nuhova arka). Ima 4 minareta i opslužuje je 5 kapija. Ovoj džamiji se poklanja veliki značaj iz više razloga. Neki od njih su postojanje velikog broja svetišta unutar nje. Prema predanjima imam Ja'far as-Sādiq je rekao da je dvanaest milja u svim pravcima od ove džamije blagoslovljeno po svojoj svetosti. Današnji izgled džamije, obnovljena od Da'i al-Mutlaq dr. Mohammad Burhanuddina početkom 2010. godine sa najsavremenijim materijalima, nije tema ovog seminarskog rada.

Sl. 19. Pogled na Veliku džamiju u Kufi i susjednu Dar al-Imara Wwww.hr.wikipedia.org [12.] Izvor:

Sl.20. Velika džamija u Kufi koju je ponovo izgradio umejadski guverner Ziyad ibn Abihi (670. godine) i Dar al-Imara (Palata vladara) [7.] Izvor: Zukić, K., str. 31.

Palata vladara Dār al-Imāra, Ziyāda ibn Abīhija vjerovatno je postojala na qibla strani Velike džamije. Prva sezona iskopavanja je bila 1938., druga 1953. i treća 1956. godine. Tokom treće sezone ubrzo je postalo jasno da ispitivano područje čuva ostatke brojnih građevina konstruiranih jedni iznad drugih. Bila su uočljiva tri zasebna sloja.

5.0. Zaključak Kad su barjaktari nove vjere Islama krenuli iz Hidžaza u svijet, sredinom 7. vijeka, oni su bili gotovo bez ikakve tradicije na polu djelatnosti kojom se mi bavimo. Njihovo umjeće građenja bilo je na nivou podizanja šatora, osim u izgradnji beznačajnih objekata u Meki, koji se teško 12 mogu svrstati u arhitekturu. Samo pedesetak godina nakon izlaska iz pustinje nosioci vjere su galopirajućim korakom napredovali na mnogim poljima. Dobili su remek djelo džamiju u Damasku. Nakon toga izgradili su legendarni Bagdad iz 1001 noći i Samaru s neuporedivo većim brojem stanovnika nego gradovi tog vremena. Široki i otvoreni arapski duh je brzo usvajao sve što je dobro kod naroda s kojim su stupili u kontakt i postižu najveće domete u cijeloj svjetskoj istoriji umjetnosti, upravo u arhitekturi. Generalni stav je da je dinastija Umejada, prva vladarska kuća u Islamu, stvorila imperiju i uvela Arape i Islam u svijet. Umjetnost i arhitektura su odsjaj istorijskih činjenica i političkih zbivanja u društu. Četvrti halifa, hazreti Ali, je shvatio da centar nove islamske države treba iz Hidžaza pomjeriti ka istoku, bivšoj Mezopotamiji, današnjem Iraku. Njegovi politički protivnici Umejadi, vukli su zajednicu i njen centar ka zapadu, Siriji, Palestini, Egiptu i dalje. Tako imamo podijenjene simpatije istoka ka hazreti Aliju i zapada ka dinastiji Umejada. Engleski islamolog, jedan od najvećih autoriteta za ranu islamsku arhitekturu Creswell K. A. C. navodi da se u umejadskom periodu u Iraku i Persiji gradio tip džamije različit od sirijskog. Džamija kvardratičnog tlocrta, je imala zidove od opeke ili ćerpiča, a ravna tavanica je ležala direktno na stupovima, bez posredstva lukova. Uočljiva je veza između stare persijske apadane i trijema mlađih persijskih palata sa ravnim krovom. Tipična umejadska džamija je nasala iz Muhamedove a.s. kuće i džamije u Medini (622. godine). Centralno dvorište je uokvireno trijemovima sa sve četri strane, gdje je najdublji trijem orjentisan prema Meki, a razvijen je po širini. Za abasidsku arhitekturu Creswell podvlači da je helenistički uticaj Sirije, zamjenjen uticajem sasanidske Persije. Uočljive su znatne razlike u arhitekturi Samare u Mezopotamiji u rano abasidsko doba, u odnosu na umejadsku arhitekturu. Uticaj Samare se raširio na Egipat pod Ibn Tulunom, na Nišapur i Bahrein. Dispozicija abasidske džamije je zadržala centralno dvorište uokvireno trijemovima. Abasidske džamije su znatno veće od umejadskih. Umejadski transept je napušten, molitveni prostor pokriva ravna tavanica. Tlocrt je približno kvadratičan. Građevinski materijal je opeka. Spoljni izgled džamije je kao tvrđava, zbog polukružnih kula koje izlaze iz ravni zida. Okrugli stubovi se zamjenjuju stupcima kvadratičnim ili oktogonalnim, koji nose ravnu tavanicu bez posredništva lukova. Razvoj društva i države Umejada i Abasida je bio kontiuniran. Značaj dvora u oba perioda je veliki, sa razlikom da u doba Umejada uočavamo vizantijski uticaj, a u doba Abasida sasanidsko-persijski dvor. Bitno za ranu islamsku arhitekturu je i porijeklo donatora, koji je angažovao majstore iz svog kraja. Činjenica je da se abasidsko carstvo nastavlja na umejadsku islamsku imperiju i različiti uticaji nam ne daju pravo da govorimo o dvije različite umjetnosti i o dva različita stila. Da li imamo adekvatne istorijske činjenice koje to mogu potvrditi? Zadak istoričara je da uticajne elemente konstatuju, objasne i varoliziraju.

[7.] Zukić, K., 2001., str. 25.

Popis slika: - Sl.1. Prva džamija u Medini, prema šematskoj rekonstrukciji; [7.]Izvor: Zukić, K., Islamska arhitektura, knjiga I, 2001., str. 29. - Sl.2. Prva džamija u Medini iz perida Umejada, proširena Poslanikova kuća, šematska rekonstrukcija; [7.]Izvor: Zukić, K., Islamska arhitektura, knjiga I, 2001., str. 29. - Sl.3. Rani islamski svijet; [1.]Izvor: : Creswell, K. A. C.,1989. , A Short Account of Early Muslim Architecture, Rev. ed. Allan, James W. Aldershot: Scolar Press, mapa I - Sl.4. Kružni tlocrt grada Bagdada; [1.]Izvor: Creswell, K. A. C.,1989., A Short Account of Early Muslim Architecture, Rev. ed. Allan, James W. Aldershot: Scolar Press, str.231. - Sl.5. Jedina preostala kapija zida starog Bagdad, na arapskom srednja vrata;

[15.]Izvor:www.iraqwho.com - Sl.6. Mustansirjja univerzitet; [9.]Izvor: www.islamic-architecture.info/WA-IQ/WA-IQ.htm - Sl.7. Tlocrt Mustansirjja univerziteta; [9.]Izvor: www.islamic-architecture.info/WA-IQ/WAIQ.htm -Sl.8. Dvorište Mustansirjja univerziteta; [9.]Izvor: www.islamic-architecture.info/WAIQ/WA-IQ.htm - Sl.9. Detalj dvorišta univerziteta; [9.]Izvor: www.islamic-architecture.info/WA-IQ/WAIQ.htm Sl.7 Velika džamija u Bagdadu

- Sl.10. Velika džamija u Bagdadu; [1.]Izvor: Creswell, K. A. C.,1989. , A Short Account of Early Muslim Architecture, Rev. ed. Allan, James W. Aldershot: Scolar Press - Sl.11. Velika džamija Dževsek u Samari; [9.] Izvor: www.islamic-architecture.info/WAIQ/WA-IQ-002.htm - Sl.12. Pogled na Dževsek džamiju u Samari; [9.]Izvor: www.islamic-architecture.info/WA-

IQ/WA-IQ-002.htm - Sl.13. Malvija minaret u Samari; [9.]Izvor: www.islamic-architecture.info/WA-IQ/WA-IQ002.htm - Sl.14. Spiralne platforme Malvije; [9.]Izvor: www.islamic-architecture.info/WA-IQ/WA-IQ002.htm -Sl.15. Dio vanjskog zida Velike džamije u Samari; [9.]Izvor: www.islamicarchitecture.info/WA-IQ/WA-IQ-002.htm - Sl.16. Velika džamija u Kufi iz 1915.godine; [12.]Izvor:www.hr.wikipedia.org/wiki/ File:Kufa_Mosque,_1915.j.

- Sl.17. Pogled na Veliku džamiju u Kufi; [18.]Izvor: masjed-alkufa.net - Sl. 18. Pogled na Veliku džamiju u Kufi i susjednu Dar al-Imara; [12.]Izvor::www.hr.wikipedia.org/wiki/File:Kufa_Mosque,_1915.j. - Sl.19. Velika džamija u Kufi koju je ponovo izgradio umejadski guvrner Zijad ibn Ebihi (670. g.) i Dar al-Imara (Palata vladara); [7.]Izvor: Zukić, K., Islamska arhitektura, knjiga I, 2001., str. 31. - Sl.20. Velika džamija u Kufi koju je ponovo izgradio umejadski guvrner Ziyad ibn Abihi (670. godine) i Dar al-Imara (Palata vladara); [7.]Izvor: Zukić, K., Islamska arhitektura, knjiga I, 2001., str. 31.

Literatura: Knjige: [1.] Creswell, K. A. C., A Short Account of Early Muslim Architecture, Rev. ed. Allan, James W. Aldershot: Scolar Press, 1989. [2.] Glasse, C., Enciklopedija Islama, Libris, Sarajevo, 2006. [3.] Hiti, F., Istorija arapa od najranijih vremena do danas, II izdanje, I.P. “Veselin Masleša”, Sarajevo, 1973. [4.] Muller, W., Atlas arhitekture I, Institut građevinarstve Hrvatske, Zagreb, 1997. [5.] Redžić, H., Studije o islamskoj arhitektonskoj baštini, “Veselin Masleša”, Sarajevo, 1983. [6.] Smailagič, N., Leksikon Islama, “Svjetlost”, Sarajevo, 1990. [7.] Zukić, K., Islamska arhitektura, knjiga I, Bošnjački institute, Sarajevo, 2001.

Internet: [8.] www.historyforkids.org/learn/islam/architecture/abbasid.htm [9.] www.islamic-architecture.info/WA-IQ/WA-IQ.htm [10.] www.architecture.about.com/cs/countriescultures/a/iraq.htm [11.] www.svijetislama.blogger.ba/arhiva/2008/06/27/1641414 [12.] www.hr.wikipedia.org/wiki/Islamska_umjetnost_i_arhitektura [13.] www.sr.wikipedia.org/sr-el/Umetnost_u_doba_Abasida [14.] www.islamic-architecture.info/WA-IQ/WA-IQ-002.htm [15.] www.iraqwho.com [16.] www.english.masjed-alkufa.net [17.] www.archnet.org/library/sites/one-site.jsp?site_id=7590 [18.]wwww.masjed-alkufa.net/english/news.php?readmore=3