Κρυσταλλία Μακατού
Μικρές ιχνηλατήσεις στο έργο της Μαρούλας Κλιάφα για παιδιά
Λάρισα
2016
ISBN 978-960-93-8400-1
Copyright © 2016 Κρυσταλλία Μακατού, makatou2002@yahoo.gr Λάρισα, αυτοέκδοση
Το περιεχόμενο του βιβλίου αποτελεί πνευματική ιδιοκτησία και προστατεύεται από το νόμο περί πνευματικών δικαιωμάτων και διανόησης.
Περιεχόμενα
Λίγα λόγια…………………………………………………………………...
σ. 5
Βιογραφικά στοιχεία της Μ. Κλιάφα………………………………..............
σ. 7
Εργογραφία Α. Βιβλία για μικρά παιδιά 1. Τα παραμύθια της Χαράς………………………………........... σ. 11 2. Η Ηλιαχτίδα…………………………………………..............
σ. 13
Β. Εφηβικά μυθιστορήματα 1. Οι πελαργοί θα ξανάρθουν……………………………………
σ. 15
2. Ένα δέντρο στην αυλή μας……………………………………. σ. 19 3. Ο κόσμος βαριέται να διαβάζει θλιβερές ιστορίες……….........
σ. 23
4. Δύσκολοι καιροί για μικρούς πρίγκηπες…………………........
σ. 27
5. Ο δρόμος για τον παράδεισο είναι μακρύς………………........
σ. 33
6. Άγρια παιχνίδια……………………………………….............
σ. 37
7. Μια μπαλάντα για τη Ρεβέκκα…………………………........... σ. 41 Γ. Μεταφράσεις για παιδιά…………………………………….......... σ. 45 Δ. Παραδοσιακά παραμύθια και θρύλοι…………………….............. σ. 47 Ε. Βιβλία για ενήλικες……………………………………….............
σ. 49
Αντί επιλόγου…………………………………………………………..........
σ. 53
Βιβλιογραφία…………………………………………………………..........
σ. 55
Παράρτημα: πίνακας έργων…………………………………………………
σ. 57
-3-
-4-
Λίγα λόγια Η παρούσα μονογραφία ασχολείται με το έργο της Μαρούλας Κλιάφα. Το εγχείρημα επισκόπησης και ανάλυσης του έργου της είναι μια κατ’ αρχήν συναισθηματική οφειλή, μιας και συντροφιά με τα βιβλία της Κλιάφα μεγάλωσε μια γενιά παιδιών, των σημερινών 40άρηδων... Αγκαλιά με τα βιβλία της Μαρούλας Κλιάφα, της Άλκης Ζέη, της Ζωρζ Σαρρή, της Λότης Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου και όλων αυτών των αναρίθμητων πολυαγαπημένων, των «νεότερων κλασικών» της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας, πέρασαν την παιδική και εφηβική τους ηλικία οι άνθρωποι μια γενιάς που τώρα κάνουν τα δικά τους παιδιά, διδάσκουν στα σχολεία, μελετούν την παιδική λογοτεχνία. Όταν νιώθεις πως βιβλία που έχεις διαβάσει ως παιδί ή έφηβος είναι κομμάτι από σένα, η ευθύνη να επιστρέφεις εκεί από όπου ξεκίνησες, είναι μια χειρονομία ευγνωμοσύνης προς τους συγγραφείς που απλόχερα σου χάρισαν τα δώρα τους και ένας εκ νέου αποχαιρετισμός στην τρυφερή ηλικία. Κατά δεύτερον, η παρούσα μονογραφία επιχειρεί να συνδράμει στο περαιτέρω άνοιγμα της συζήτησης πάνω στα έργα της Κλιάφα. Η αναδίφηση στα βιβλία της Μαρούλας Κλιάφα για παιδιά και εφήβους αποτελεί συμβολή στη μελέτη της λογοτεχνικής παραγωγής και προσφοράς της στην ελληνική παιδική λογοτεχνία.
-5-
-6-
Βιογραφικά στοιχεία της Μ. Κλιάφα Η Μαρούλα Κλιάφα γεννήθηκε το 1937 στα Τρίκαλα και μεγάλωσε στο Βαρούσι-μαχαλά, την πιο παλιά συνοικία της πόλης. Η καταγωγή της οικογένειάς της είναι από το χωριό Κρανιά Ασπροποτάμου. Ήταν το πρώτο παιδί της οικογένειας του βιομήχανου Ιωάννη Μάτη. Ο πατέρας της διετέλεσε δήμαρχος της πόλης (1959-1964 και 1964-1972) αφήνοντας πλούσιο έργο στην τοπική κοινωνία. Από πολύ μικρή ήρθε σε επαφή με τη θεσσαλική ύπαιθρο, ακολουθώντας τον πατέρα της στα χωριά του κάμπου, «ο οποίος διέθετε αλωνιστική μηχανή».1 Παρά την αστική της καταγωγή, η ίδια λέει: «Ήμουν παιδί της κατοχής και (…) έζησα κατοχή, εμφύλιο και ως εκ τούτου, μιλάμε για πολύ δύσκολα παιδικά χρόνια. Δύσκολες εποχές μας εμπλούτισαν συναισθηματικά και μας έκαναν ν’ αγαπάμε την ειρήνη (…). Γενικά, ήμουν πολύ ζωηρό κορίτσι και ήμουν πάντα ερωτευμένη. Όχι πολύ καλή μαθήτρια, κακή στα μαθηματικά μα πολύ καλή στα φιλολογικά».2 Ως έφηβη πήρε μέρος στη διάσημη Καλλιτεχνική Χορωδία Τρικάλων, την οποία δημιούργησε και διηύθυνε η μαέστρος Τερψιχόρη Παπαστεφάνου. Αποφοίτησε από Γυμνάσιο Θηλέων Τρικάλων και παρακολούθησε μαθήματα γερμανικών στη Γερμανία για έξι μήνες και γαλλικών στην Alliance Française για τρεις μήνες στο Παρίσι. Το διάστημα 1959-1961 σπούδασε δημοσιογραφία στην πρώτη σχολή δημοσιογραφίας, τη Σχολή του Ελληνοαμερικάνικου Ινστιτούτου (Σχολή Σπύρου Μελά) στην Αθήνα. Εντούτοις δεν εξάσκησε ποτέ τη δημοσιογραφία, «αλλά ύστερα από δύο μήνες δουλειάς σ’ αθηναϊκή εφημερίδα διαπίστωσε πως το επάγγελμα αυτό δεν της ταίριαζε καθόλου. Έτσι, τη στιγμή που οι φεμινίστριες φώναζαν ‘έξω οι γυναίκα από το σπίτι’ η Μαρούλα Κλιάφα κλείστηκε στην κουζίνα της κι άρχισε να
1
Σταυρούλα Παθέκα, Μαρούλα Κλιάφα: το λογοτεχνικό της έργο, πτυχιακή εργασία, Διδασκαλείο Δημοτικής Εκπαίδευσης, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Σχολή Επιστημών της Αγωγής, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, υπεύθυνος καθηγητής Γ. Καψάλης, 2009, σ. 15. 2 συνέντευξη της συγγραφέα στη Λογοτεχνική Ομάδα Γοργογυρίου, http://filomatheia.blogspot.gr/2008/05/h-m-filomatheiablogspotcom.html, 29/5/2008.
-7-
μαθαίνει πώς φτιάχνουν το μουσακά και τα γιουβαρλάκια. Δικαίως λοιπόν η ταυτότητά της γράφει: επάγγελμα οικιακά».3 Το 1961 παντρεύτηκε από έρωτα τον Κώστα Κλιάφα, ιδιοκτήτη της βιομηχανίας αναψυκτικών «Κλιάφα», με τον οποίο απέκτησε δύο γιους, τον Θοδωρή και τον Γιάννη που σήμερα συνεχίζουν την οικογενειακή επιχείρηση. Η προσφορά της οικογένειας Κλιάφα είναι σημαντική στην τοπική κοινωνία. Από την ποτοποιία «έπαιρνε και εξακολουθεί να παίρνει ζωή ένα μεγάλο μέρος της τρικαλινής κοινωνίας».4 Μάλιστα, το 1996 η εταιρία αναψυκτικών «Κλιάφα» αποφάσισε να μετατρέψει το σύνολο των παλιών εγκαταστάσεων μέσα στην πόλη σε «Κέντρο Ιστορίας και Πολιτισμού». Το «Κέντρο», διατηρώντας τα αρχιτεκτονικά και μηχανολογικά στοιχεία της παλιάς βιομηχανικής μονάδας, άρχισε να λειτουργεί το 2003.5 «Φυσικά ο τίτλος της οικοκυράς, δεν την εμπόδισε να ασχοληθεί με τη λογοτεχνία για παιδιά και για νέους».6 Ο Ηλίας Κεφάλας κατατάσσει την Κλιάφα στους συγγραφείς της β’ μεταπολεμικής γενιάς,7 ενώ το όνομά της δεν λείπει από τις Ιστορίες ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας. Η Νινέττα Κοντράρου μνημονεύει τη βράβευσή της από τη Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά8 και ο Δημήτρης Γιάκος την συμπεριλαμβάνει ανάμεσα στους σύγχρονους συγγραφείς μέσα από την προσφορά των οποίων, «η παιδική λογοτεχνία στη χώρα μας κερδίζει νέα βήματα».9 Τέλος, ο Βασίλειος Αναγνωστόπουλος την συμπεριλαμβάνει στη γενιά του ’70, δηλαδή ανάμεσα σε εκείνους τους συγγραφείς «που κάνουν την εμφάνισή τους μέσα στη
3
Στο Βαρούσι, εκδ. Γνώση, Αθήνα, 1989, Βιογραφικά σημειώματα συντελεστών, σ. 113. Ηλίας Κεφάλας, «Η Τρικαλινή συγγραφέας Μαρούλα Κλιάφα», εφ. Τρικαλινά Νέα, 2/6/2009. 5 www.kliafa.gr Σε αυτό λειτουργεί αίθουσα τοπικής ιστορίας, αίθουσα της εταιρίας «Κλιάφα», παραδοσιακό τυπογραφείο, έκθεση συσκευασίας αεριούχων ποτών, παλιό μηχανοστάσιο, αρχείο εφημερίδων (18831970) και, μέχρι την κατάργησή του, βιβλιοθήκη του Οργανισμού Παιδικών και Εφηβικών Βιβλιοθηκών (6.000 βιβλία). Για τον προβληματισμό της Μ. Κλιάφα για τον κίνδυνο κλεισίματος της βιβλιοθήκης βλ. την επιστολή (13/11/2006) της προς το ‘Σημειωματάριο’ της εφ. Η Καθημερινή, 16/11/2006. 6 Στο Βαρούσι, ό.π. 7 Κεφάλας, ό.π. 8 Νινέττα Κοντράρου, Νεοελληνική Παιδική Λογοτεχνία, εκδ. Κολλάρου, Αθήνα, 1978, σ. 204. Στους νεότερους συγγραφείς διηγήματος (!) συμπεριλαμβάνει την Κλιάφα ο Χάρης Σακελλαρίου στο βιβλίο του Ιστορία της Παιδικής Λογοτεχνίας, εκδ. Δανιά, Αθήνα, 1996, σ. 180. 9 Δημήτρης Γιάκος, Ιστορία της Ελληνικής Παιδικής Λογοτεχνίας, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα, 1993, σ. 9091. 4
-8-
δεκαετία αυτή και βοηθούν στην ανανέωση και στην άνθηση του σύγχρονου παιδικού βιβλίου».10 Η αναγόρευση της Μαρούλας Κλιάφα, τον Ιανουάριο 2010, σε επίτιμη διδάκτορα του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας αποτελεί σημαντική αναγνώριση της λογοτεχνικής προσφοράς της.
10
Β.Δ. Αναγνωστόπουλος, Τάσεις και εξελίξεις της παιδικής λογοτεχνίας, Εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα, 2006, σ. 160.
-9-
- 10 -
Εργογραφία Α. Βιβλία για μικρά παιδιά
1. Τα παραμύθια της Χαράς Όλα για μένα είναι ένα μεγάλο αίνιγμα. Με Τα παραμύθια της Χαράς η Κλιάφα λαμβάνει μέρος στο διαγωνισμό της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς (1971) και κερδίζει έπαινο.11 Το επόμενο έτος το βιβλίο τυπώνεται ιδιωτικά στην Αθήνα, σε εικονογράφηση Γιώργου Γούλα. Υλικό του έργου αποτελεί η προσωπική εμπειρία σε συνδυασμό με τη φαντασία. Πρόκειται για έντεχνα παραμύθια για τον κόσμο και τη ζωή. Το βιβλίο χωρίζεται σε δεκαπέντε αυτοτελή κεφάλαια και ήρωας είναι ένα γατάκι η Χαρά. Υπάρχει έντονο το στοιχείο του παραμυθιού και του ανιμισμού, όπου παρακολουθούμε το γατάκι να συνομιλεί με άλλα ζωάκια, στοιχεία της φύσης και τα παιδιά. Η οπτική στην τριτοπρόσωπη αφήγηση δεν είναι αποκλειστικά αυτή του παιδιού, αλλά εναλλάσσεται με αυτή του ενηλίκου, ιδιαίτερα στα διδακτικά σημεία του κειμένου: «…όταν υπάρχει η εκτίμηση κι ο σεβασμός ανάμεσα στους πολίτες, υπάρχει κι η πρόοδος». [σ. 21] «Βλέπετε, τα ζώα μεγαλώνουν πιο γρήγορα από τους ανθρώπους». [σ. 100] Υπάρχει η άποψη ότι η γλώσσα του βιβλίου «υπερβαίνει την ηλικία των παιδιών στα οποία απευθύνεται, (…) μάλλον είναι η γλώσσα των ώριμων ανθρώπων» και «δεν ταιριάζει τόσο σε μικρά παιδιά ή στο παραμυθητικό είδος.»12
11
Ο Θεοδόσης Πυλαρινός υποστηρίζει ότι «η βράβευση αποτέλεσε κίνητρο και εμψύχωση στα πρώτα δειλά βήματα της Μαρούλας Κλιάφα», «Το λογοτεχνικό έργο της Μαρούλας Κλιάφα», στο περ. Τρικαλινά, Πρακτικά 8ου Συμποσίου Τρικαλινών Σπουδών, Τρίκαλα, 2009, τομ. 29, σ. 59. 12 Πυλαρινός, ό.π., σ. 58 και υπ. 19.
- 11 -
Λαμβάνοντας υπόψη το πλήθος των σελίδων και το μέγεθος των γραμμάτων, θα λέγαμε ότι πρόκειται για βιβλίο προορισμένο να διαβαστεί στα παιδιά από κάποιον ενήλικα και όχι από το ίδιο το παιδί. Το βιβλίο χρησιμοποιήθηκε στους μαθητές της Σχολής Μαρούδα ως ελεύθερο ανάγνωσμα από την Έρση Μαλικένζου. Μάλιστα, σύμφωνα με προφορική μαρτυρία της Κλιάφα, τα παιδιά ζωγράφιζαν τεράστια τη γάτα πρωταγωνίστρια, και μικρούλικους τα παιδιά Θοδωρή και Γιάννη.
- 12 -
2. Η Ηλιαχτίδα Να φτιάξουμε με τούτη την ηλιαχτίδα μια ιστορία. Η Ηλιαχτίδα (Κέδρος, Αθήνα) εκδίδεται το 1974 σε εικονογράφηση Γιώργου Καλαϊτζή και κερδίζει βραβεία από τον Κύκλο του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου και τον Δήμο Αθηναίων. Πρόκειται για σπονδυλωτή ιστορία σε εννιά κεφάλαια που σκαρώνουν η μαμά μαζί με τον μικρό Γιάννη και έχει θέμα τις περιπέτειες μιας ηλιαχτίδας στη γη. Παρακολουθούμε τις περιπέτειες της ηλιαχτίδας καθώς ταξιδεύει στον κόσμο, την ιστορία της με τη δροσοσταλίδα, την πεταλούδα, την επίσκεψη στην ευτυχισμένη πολιτεία και την ιστορία της με την αχιβάδα. Παρά τον τρόπο εικονογράφησης, τα εξωκειμενικά στοιχεία και τα μεγάλα γράμματα του βιβλίου, εννοούμενος αναγνώστης δεν είναι μόνο το παιδί αλλά και ο ενήλικας συναναγνώστης. Αφενός, η οπτική του παιδιού συμπλέκεται με αυτή του ενήλικα: «Είχα δώσει στο παιδί την ευκαιρία να σκεφτεί». [σ. 11] «‘Σε λίγο δε θα του αρέσουν τα παραμύθια μου. Δε θα ’ναι πια παιδί…’ Κι ένιωσα ένα σφίξιμο στην καρδιά». [σ. 76] Αφετέρου, το μοντερνιστικό στοιχείο του τρόπου κατασκευής του παραμυθιού από τη μαμά και το παιδί διατρέχει όλο το βιβλίο. Ο Γιάννης Νεγρεπόντης θεωρεί πως «απευθύνεται οπωσδήποτε στους μεγάλους και μάλιστα σ’ αυτούς που έχουν άμεση σχέση με το παιδί. (…) Το βιβλίο λειτουργεί ως μια πρόταση-μοντέλο στο πώς μπορούμε να πούμε ένα παραμύθι και να ενεργοποιήσουμε τη φαντασία του παιδιού να πλάσει κι αυτό το ίδιο ένα άλλο και να μας το διηγηθεί».13
13
Γιάννης Νεγρεπόντης, εφ. Η Αυγή, από το οπισθόφυλλο του βιβλίου εκδ. 91984. Διαφωνούμε με την άποψη του Πυλαρινού, ότι «αισθάνεσαι, με την ανάγκη αυτή της συγγραφέως να εξηγεί το περιεχόμενο και τον τρόπο γραφής της, ότι νιώθει άβολα και αναγκάζεται να ερμηνεύσει και να αποκαλύψει τη σκέψη της, αποβάλλοντας, θυσιάζοντας με τον τρόπο αυτόν μέρος του μυστηρίου της μυθοπλασίας», ό.π., σ. 59 υποσημείωση 22.
- 13 -
Στα Παραμύθια της Χαράς και στην Ηλιαχτίδα, βιβλία για μικρά παιδιά, είναι φανερός ο διδακτικός χαρακτήρας. Στα Παραμύθια της Χαράς η εμφανής πρόθεση διδαχής μέσα από την τέρψη υπήρξε στοιχείο που εντόπισε η κριτική αλλά και η επιτροπή βραβείων στο λογοτεχνικό διαγωνισμό.14 Στην Ηλιαχτίδα ο διδακτισμός υποχωρεί. Η Ζωή Βαλάση θεωρεί ότι, από το προηγούμενο στο τωρινό βιβλίο, η τεχνική της Κλιάφα βελτιώνεται υιοθετώντας την διπλή αφήγηση.15
14
«Η γάτα με την ανθρώπινη λαλίτσα κινείται τέρποντας και διδάσκοντας τον παιδόκοσμο. Αυτό το καταφέρνει η καλή παραμυθού, που θα μπορούσε ωστόσο να ξεπεράσει το κάποιο σύνορο της πεζότητος και να φιλοσοφήσει ανάμεσα στο μύθο και στην ιστορία», από τον Β.Κ., «Μαρούλας Κλιάφα, Τα παραμύθια της Χαράς: μικρές ιστορίες για μικρά παιδιά», εφ. Ελευθερία, 6/3/1974. Η επιτροπή βραβείων της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς, με πρόεδρο την Τατιάνα Σταύρου, αποφάνθηκε πως «η κυρία Κλιάφα με τις Μικρές Ιστορίες της τέρπει και διδάσκει την αγάπη στα ζώα μαζί με την εύθυμη διάθεση που είναι τόσο απαραίτητη στο παιδί κάθε ηλικίας. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι Τα παραμύθια της Χαράς θα διασκεδάσουν και θα γοητέψουν τον ανήλικο ακροατή τους». 15 Ζωή Βαλάση, «Μαρούλας Κλιάφα: ένα δέντρο στην αυλή μας», εφ. Ριζοσπάστης, 30/1/1981.
- 14 -