Idea integracji europejskiej w dwudziestoleciu miedzywojennym by Andrzej Dominowski

Andrzej Dominowski

Idea integracji europejskiej w dwudziestoleciu międzywojennym.

Przełomowe lata pierwszej wojny światowej w znaczący sposób odmieniły oblicze ówczesnego świata. Na dobrą sprawę w ciągu kilku lat Europa utraciła hegemonie na rzecz nowych centrów polityki światowej. Pozycję decydenta w kwestiach międzynarodowych uzyskały Stany Zjednoczone Ameryki Północnej, które porzucając doktrynę Monroe’a zajęły się porządkowaniem świata po zakończeniu największego dotychczas konfliktu w dziejach ludzkości. Na dalekim wschodzie rodziła się potęga gospodarcza i wojskowa wyspiarskiej, do niedawna izolowanej Japonii. W wyniku dwóch rewolucji carska Rosja, która wcześniej aktywnie uczestniczyła w dyplomacji europejskiej przekształciła się w unikalne pod względem ideologicznym mocarstwo pragnące wówczas eksportować swój, niebezpieczny dla ówczesnych ustrojów porządek społeczny. Europa w kwestii przemian nie pozostawała w tyle, lecz także ulegała przeobrażeniom. Trudno jednak zmiany w sposób jednoznaczny oceniać jako pozytywne. Jako, że większość państw brała udział w wojnie a także większość działań zbrojnych miało miejsce na terenach europejskich, to nasz kontynent ucierpiał w wyniku tego konfliktu najbardziej pod względem ludnościowym i gospodarczym. Wzajemne pretensje będące przyczyną wybuchu wojny nie były w zasadzie rozwiązane po jego zakończeniu, a traktat wersalski mający zapewnić długie lata pokoju, spowodował dążenia rewizjonistyczne w krajach pokonanych. Zgodnie z zasada samostanowienia narodów upadały wielonarodowe mocarstwa a w ich miejsce powstawały nowe państwa, które natychmiast po powstaniu rozpoczynały walki o granice. Wszechobecny chaos potęgowały przymusowe i dobrowolne migracje ludności cywilnej, a także próba znalezienia sobie miejsca przez zdemobilizowanych żołnierzy. Spragniona pokoju i odbudowy gospodarczej Europa, musiała podjąć jakieś działania. Niektórzy intelektualiści twierdzili, iż jedynym sposobem na odbudowę znaczenia i poprawę życia ludności może przynieść jej zjednoczenie polityczne, gospodarcze i kulturalne. Pomysł ten znalazł kilku bardzo konsekwentnych i wpływowych zwolenników, którzy całe swe niemal życie poświęcali jego realizacji. W swojej pracy pragnę przedstawić dzieje idei integracji europejskiej i najistotniejsze działania, które miały umożliwić wprowadzenie tej idei w życie w okresie dwudziestolecia międzywojennego.

Decydujący wpływ na dzieje starego kontynentu po pierwszej wojnie światowej miała konferencja wersalska. Wszystkie działania konferencji pokojowej miały na celu zapewnienie wiecznego pokoju, w rzeczywistości jednak pobudzały wzajemną wrogość i rewizjonizm. Właśnie

podczas

obrad

konferencji

podjęto

decyzje

zorganizowaniu

międzynarodowej organizacji bezpieczeństwa, która przyjęła nazwę Ligi Narodów. Propagowała

ona

idee

wiecznego

pokoju,

poprzez

stosowanie

jawnej

polityki

międzypaństwowej i ścisłego przestrzegania przepisów prawa. Deklarowała ona stosowanie wspólnych środków mających trwale zabezpieczyć pokój między narodami. Instytucja ta miała prawo nakładać sankcje a nawet prowadzić akcje zbrojne, które w wyjątkowych sytuacjach mogły być wymierzane w potencjalnego agresora. Liga Narodów była pierwszą zakrojoną na taką skale organizacją międzynarodową realizującą wspólne określone cele polityczne. Nie udało się jej jednak w pełni tych celów zrealizować, w głównej mierze z powodu wycofania się z działalności w niej głównego współzałożyciela, czyli Stanów Zjednoczonych i partykularnym interesom jej członków.1 W czasie gdy w Europie szalała wojna, w neutralnej Szwajcarii zaczynali spotykać się intelektualiści debatujący o zabezpieczeniu Europy przed dążeniami hegemonistycznymi mocarstw i wywierania nadmiernego wpływu na mniejsze państwa. Tam właśnie zrodziła się idea powstania tworu zwanego „Europą-ojczyzną”. Niektórzy twierdzili, że organizacja ta powinna posiadać wspólny dla wszystkich narodów parlament. Wśród elity myślicieli projekty takie wzbudzały zainteresowanie i życzliwość, lecz nie udawało się uzyskać poparcia ze strony polityków, gdyż ci kierowali się z założenia własnymi interesami narodowymi. Kluczową

dla

projektu

integracji

europejskiej

okresie

dwudziestolecia

międzywojennego postacią wydaje się być hrabia Richard Coudenhove-Kalergi. Ten austriacki arystokrata dzięki pochodzeniu i licznym kontaktom międzynarodowym mógł prowadzić na szeroką skale działalność mającą na celu zmaterializowanie wyśnionej wizji zjednoczonej Europy. Szczególnie podkreślał wspólne korzenie kultury naszego kontynentu i potrzebę likwidacji wszelkich granic międzypaństwowych. Największym jego wrogiem był znajdujący coraz większe rzesze sympatyków nacjonalizm, który jego zdaniem prowokował większość konfliktów zbrojnych.2 Przewodniczył on dyskusjom na temat integracji europejskiej. Początkowo odbywały się one w czasie obrad wiedeńskiej loży wolnomularskiej Humanitas a następnie na forum 1 2

K., Łastawski, Od idei do integracji europejskiej, Toruń 2002, s.56-58. Tamże, s. 60-61.

innych lóż masońskich w całej Europie. Szersze kręgi ludzi poznały jego poglądy dzięki wydanej w 1923 książce pod wiele znaczącym tytułem „Paneuropa” 3. Książka uzyskała ogromny rozgłos a jej autor i jego wizję zyskały ogromną popularność.4 W przedmowie do tego dzieła autor słusznie przewidział iż przyczyni się do powstania ruchu politycznego drzemiącego w narodach europejskich. Zakładał on, że niemal w każdym europejczyku drzemię poczucie wspólnoty kulturowej z pozostałymi mieszkańcami naszego kontynentu i pragnie większej integracji między poszczególnymi państwami. Wyrażał on jednocześnie obawę iż same pragnienie nie wystarczy by wprowadzić tę piękną idee w życie toteż nakłaniał swych czytelników do podjęcia ku temu konkretnych i zdecydowanych działań.5 Podziwiał on wzorce kulturowe starożytnego Rzymu, który podziwiał za sprawną organizacje, doskonałe prawo i swoista ponadnarodową więź ludności zamieszkującej ogromne terytorium. Twierdził, że gdyby ponownie powstał podobny twór to takie „imperium europejskie” mogłoby konkurować z konkurencyjnymi imperiami przez które rozumiał podobne struktury tworzone przez Stany Zjednoczone, Wielka Brytanie, czy Związek Radziecki. Osią tego imperium miała być zgoda pomiędzy Niemcami a Francją, które rozpoczynając współprace przyciągały by na kolejne państwa europejskie. Siłą spajającą te wszystkie państwa i narody miała być wspólna świadomość budowana na podstawie wspólnej historii i kulturze.6 Wzorem dla tego imperium, nazwanego przez niego Paneuropą miała być Szwajcaria ze swoim federalnym podziałem terytorialnym na kantony, unią celną i konstytucją. Federacja miałaby posiadać miała parlament, złożony z dwóch izb. W pierwszej z tych izb zasiadać mieli posłowie wybierani przez obywateli danego państwa i miała ona nosić nazwę Izby Narodów. Z kolei w drugiej z nich zasiadać mieli delegaci poszczególnych państw związkowych. Stopniowo narody te miałyby się do siebie zbliżać i w efekcie stworzyć jednolity naród europejski. Wobec reszty świata zjednoczona Europa miała występować jako odrębny i niezależny byt polityczny i gospodarczy.7 Realizacja idei Paneuropy, którą sam Coudenhove-Kalergi nazywał wówczas utopijną musiała jednak przebiegać stopniowo. Proces ten miał składać się z kilku etapów, począwszy od zwołania konferencji dla wszystkich zwolenników tego ruchu z poszczególnych zainteresowanych państw, poprzez zawieranie dwustronnych umów między państwami 3

R., Coudenhove-Kalergi, Pan-Europa Wien – Leipzig 1923. S., Sierpowski, Między wojnami 1919-1939. Część 1: lata 1919-1929, Poznań 1998, s. 285. 5 R., Coudenhove-Kalergi, Paneuropa, Racibórz 2005, s.7. 6 K., Łastawski,, op. cit., s. 61-61. 7 tamże, s,62. 4

gwarantujących wzajemne granice i łagodzących dotychczasowe spory aż po powstanie wspólnej unii celnej i gospodarczej. Ostatecznym zacieśnieniem współpracy byłoby porozumienie polityczne tworzące, zwartą jednostkę prawno-administracyjną, czyli Stany Zjednoczone Europy.

Z organizacji wyłączne miały być zarówno Wielka Brytania, ze

względu na jej niewielkie zainteresowanie sprawami europejskimi w porównaniu ze sprawami swego ówczesnego imperium, a także Rosja ze względu na swój raczej euroazjatycki charakter i panujący tam reżim polityczny. Planował jednak szeroko zakrojoną współpracę z Wielką Brytanią. W swym manifeście przedstawił projekt konwencji między paneuropą a państwami wchodzącymi w skład imperium brytyjskiego, która mówiła o wzajemnej nieagresji oraz właściwie wolnemu przepływowi osób między państwami europejskimi a brytyjskimi dominiami.9 W rok po wydaniu swej książki, dzięki jej ogromnej popularności mógł on podjąć realne działania mające na celu utworzenie realnej siły politycznej głoszącej poglądy i podejmującej konkretne działania integracyjne.10 Wydał on wówczas manifest paneuropejski w którym proponował wprowadzenie w życie pomysłów zawartych w jego książce. Wzywał do utworzenia bloku państw między Rosją a Oceanem Atlantyckim. Blok ten miał działać w ramach Ligi Narodów, pomimo tego, iż krytykowana przez niego ze względu na brak w jej pracach strategicznego dla bezpieczeństwa w Europie partnera, czyli Republiki Niemiec. Pomysł

ten

wzbudził

niemałe

zainteresowanie

wśród

intelektualistów

internacjonalistycznych poglądach i polityków o orientacji liberalnej. Na dzień 3 października roku 1926 udało się zwołać do Wiednia pierwszy Kongres Paneuropejski. Przybyli nań delegaci z 24 państw europejskich. Wśród reprezentantów poszczególnych państw nie zabrakło znanych nazwisk takich jak sprawujący funkcje honorowych przewodniczących Edward Benesz i Ignaz Seidel, czy też wybitny fizyk Albert Einstein. Reprezentowane w osobach Henrego Steedsa i Stephena Duggana były Wielka Brytania i Stany Zjednoczone. Siły demokratyczne w Rosji reprezentował były premier Rządu Tymczasowego Aleksander Kiereński.11 Na kongresie zawiązano organizacje, która przyjęła nazwę Unia Paneuropejska. Na jej czele stanął sam pomysłodawca i kierował nią z wiedeńskiego pałacu cesarskiego, który stał się centralą ruchu. Szybko i sprawni udało się powołać jednostki organizacyjne w Czechosłowacji, Francji, Niemczech i Polsce.12 W Czechosłowacji ruch miał niezwykle silną pozycję, gdyż uzyskał gorące poparcie ze strony aktualnego prezydenta Tomasa Masaryka i 8

K., Łastawski, op. cit., s.62. R., Coudenhove-Kalergi, Paneuropa, Racibórz 2005, s. 39. 10 K., Łastawski, Historia integracji europejskiej, Toruń 2006. 11 Coudenhove-Kalergi, Naród europejski, s. 72-73. 12 K., Łastawski,, Od idei…, s.62. 9

ówczesnego ministra spraw zagranicznych, wspomnianego Edwarda Benesa. W naszym kraju udało się ukonstytuować odział unii paneuropejskiej 2 lutego 1927 roku. Na jej czele stanął delegat polski na I kongres paneuropejski Aleksander Lednicki 13.

Richard Caudenhove-

Kalergi prowadził zakrojoną na szeroką skale politykę agitacyjna. Do swych koncepcji starał się przekonać takich polityków jak Gustaw Steresemann, którego nie udało się przekonać do poparcia działań Kalergiego. Z kolei dużą sympatie do nich wyrażali inni znani rozmówcy Benito Mussolini, czy papież Piusem XII. W roku 1930 Kalergi zaproponował utworzenie nowej organizacji którą chciał nazwać Związkiem Państw Europejskich, która miała się zajmować szeroko pojęta współpracą na polu polityki, gospodarki i nauki 14. Najwyższym organem tej organizacji miał być Rada Federalna, która miała sprawować nadzór nad obowiązkowymi działaniami przy współpracy ze Zgromadzeniem Federalnym, w którym zasiadać mieli przedstawiciele parlamentów i poszczególnych ministerstw krajów członkowskich. Władza wykonawcza scedowana była w reku kanclerza i podległych mu komisji. 15 Inicjatywa ta jednak została nieprzychylnie przyjęte zarówno przez polityków jak i publicystów niemieckich i planowana instytucja nigdy nie powstała16. W lutym 1932 roku wyszła nowa

inicjatywa Kalergiego dotycząca złagodzenia

postanowień traktatu wersalskiego względem państwa niemieckiego. Miało to uchronić resztę krajów europejskich przed jego rewizjonistyczną polityką. Chciał on by znacznie zmniejszone zostały reparacje wojenne a także zapewnienie Niemcom swobodnego przejazdu do Prus Wschodnich i oddanie Gdańska. Te dwie ostatnie propozycje nie mogły się podobać Polakom i były głównym powodem późniejszego odstąpienia Polaków od ruchu paneuropejskiego. Polityka proniemiecka odbiła się także niekorzystnie na stosunkach Kalergiego z Francją. Gdy honorowym przewodniczącym został ówczesny premier republiki francuskiej Edouart Herriot stosunek Unii Paneuropejskiej do decyzji podjętych na konferencji wersalskiej. Był on zwolennikiem ścisłego respektowania postanowień wersalskich co kłóciło się z jawnie poniemiecką postawą Kalergiego. W wyniku tego konfliktu premier francuski demonstracyjnie zrzekł się swej funkcji w Unii Paneuropejskiej. Nie przybył także na trzeci kongres unii odbywający się w Bazylei. Okrojony skład zrezygnował z wszelkich planów uzdrowienia trudnej sytuacji gospodarczej w Europie. Rok później hrabia CoudenhoveKalergi utracił swego również poparcie Niemiec, gdyż do władzy doszedł tam Adolf Hitler,

A., Marszałek, Z historii, s. 82 Tamże, s .80-85. 15 K., Łastawski K., Od idei do integracji, s.64. 16 A., Marszałek, Z dziejów…, s.85. 14

którego wizja ustanowienia nowego ładu w Europie w sposób oczywisty kłóciła się z wizja Paneuropy17. Ostatnią większą próbą integracji europy przed wybuchem drugiej wojny światowej podjął Kalergi podczas IV Kongresu Unii Paneuropejskiej, który odbył się w Wiedniu w 1935 roku. Stawiał on tam tezę, że by ziścić proces integracji niezbędna jest znacząca poprawa sytuacji gospodarczej kontynentu. Przedstawił on tam koncepcje budowy organizacji państw, w skład której miały wchodzić państwa środkowo-europejskie takie jak Austria, Bułgaria, Czechosłowacja, Estonia, Grecja, Jugosławia, Litwa, Łotwa Polska, Rumunia, Turcja, Węgry, która miały zostać rolniczym pomostem ochronnym przeciw rozwiniętym mocarstwom przemysłowym a także baza dla przyszłej integracji reszty krajów Europejskich. Pomimo ogromnego zaangażowania w ruch paneuropejski takich osobistości jak były sekretarz stanu na Węgrzech Emile Hantos, czy też kanclerza austriackiego Engelberta Dollfussa również te plany nie ziściły się. Wymienione wyżej państwa prezentowały skrajnie różne poziomy rozwoju gospodarki i ustroje polityczne i trudno im było dogadać się w najprostszych kwestiach, a co dopiero jednoczyć się w zwarty organizm polityczny. Polacy wyrazili swoją opinie jeszcze przed rozpoczęciem kongresu, gdyż nie wysłali nań żadnego przedstawiciela. 18 Oznaczało to w praktyce zakończenie działalności polskiego komitetu Unii Paneuropejskiej. Gdy zabrakło zmarłego w wyniku samobójstwa Aleksandra Lednickiego, nie znalazł się już żaden znaczący, polski polityk pragnący urzeczywistnienia idei paneuropeizmu. 19 Ostateczną klęskę ruchu stworzonego przez Kalergiego powoduje Anschluss Austrii do hitlerowskich Niemiec co zmusza go do emigracji z kontynentu, o którego zjednoczenie tak długo zabiegał 20

. Drugą niezwykle ważną postacią decydującą o kształcie idei integracji europejskiej w

okresie międzywojennym był Aristide Briand, czołowa postać polityki francuskiej w trzech pierwszych dziesięcioleciach dwudziestego wieku. W maju 1927 został on honorowym przewodniczącym Unii Paneuropejskiej. Świeżo upieczony laureat pokojowej nagrody nobla sprawował wówczas funkcje ministra spraw zagranicznych Francji. W dniu 5 września 1929 podczas trwania obrad dziesiątego Zgromadzenia Ligi Narodów przedstawił on swoją idee Unii Federalnej. Idea ta znana jest dużo bardziej pod nazwą Stanów Zjednoczonych Europy. Twierdził, że kolebką takiej instytucji miało być, głównej mierze gospodarcze porozumienie 17

K., Łastawski, s.64. A., Marszałek, Z historii, s. 86. 19 J. Tombiński, początki ruchu paneuropejskiego w Polsce, [w:] Z dziejów prób integracji europejskiej, red. M. Pułaski, Kraków 1995., s. 83-87. 20 J., Kowalski, Z., Ślusarczyk, Unia Europejska. Proces integracji europejskiej i zarys problematyki instytucjonalno prawnej, Warszawa-Poznań 2006. s.56. 18

Francji, Niemiec i Wielkiej Brytanii do których przyłączały by się kolejne państwa europejskie. Uważał, że państwa naszego kontynentu będą dużo bardziej przychylnie odnosić się do projektu federacji, niż do paneuropejskiej wizji Kalergiego. Zauważał potrzebę pozostawienia pewne swobody w decydowaniu o swym losie i interesach narodów zamieszkujących poszczególne państwa i w swobodnej współpracy widział dopiero podstawę do budowania solidaryzmu europejskiego. Uzyskał on szerokie poparcie ze strony ministra spraw zagranicznych Niemiec Gustawa Stresemana. Pozostali z najważniejszych polityków europejskich, nie wyłączając z tego grona premiera Francji Raymonda Poincare’a podeszli do tej wizji z głęboką rezerwą, gdyż uważali ją za stanowczo przedwczesną i niemożliwą do zrealizowania.21 W dniu 10 września Briand wydał w siedzibie francuskie delegacji w Genewie śniadanie na które zaprosił europejskich przedstawicieli 27 państw Ligi Narodów i przy tej okazji skonkretyzował swoją wizję. Nikt z przybyłych nie negował otwarcie tego projektu, więc rozpisano harmonogram prac mających na celu stworzenie memorandum w sprawie utworzenia Stanów Zjednoczonych Europy. Wywołało to gwałtowny protest Związku Radzieckiego, podsycany przez lewicowych publicystów, jakoby miała powstawać koalicja przygotowująca się do zbrojnego wystąpienie przeciw temu państwu. 22 W czasie prac nad memorandum 24 października nastąpił krach na giełdzie nowojorskiej, który zapoczątkował okres wielkiego kryzysu w gospodarce światowej. Zakończył się czas dobrej koniunktury w Europie. Duża część prozjednoczeniowych premierów w wyniku radykalizacji poglądów wyborców utraciła swe stanowiska. Sytuację skomplikowała śmierć Gustawa Stresemana czołowego i chyba najbardziej wpływowego zwolennika integracji europejskiej. Pomimo tych problemów 17 maja 1930 udało się wreszcie przedstawić treść dokumentu precyzującego działania Stanów Zjednoczonych Europy w ramach Ligi Narodów. Projekt europejskiej unii federalnej, bo taki tytuł nosił owy dokument zakładał powstanie organizacji, którą kierować miały takie instytucje jak, Konfederacja Europejska, grupująca przedstawicieli wszystkich państw Ligi Narodów i Stałym Komitetem Politycznym, który sprawować miał funkcje wykonawcze. Przedstawicieli do tej instytucji delegować miała Konfederacja Europejska. Obsługą obu tych struktur zająć się miał rozbudowany sekretariat. Najważniejszym i nadrzędnym celem dla wspólnoty miało być stworzenie unii celnej wspólnego, europejskiego rynku. Briand podkreślał szczególnie iż zawiązanie więzi między rządami poszczególnych krajów nie ograniczy w żaden sposób suwerenności poszczególnych 21 22

K., Łastawski, Od idei… s. 66. S., Sierpowski, op. Cit., s.289-290.

narodów. Używał ogólnych nazw

takich jak na przykład Stowarzyszenie Europejskie,

Organizacja Europejska, czy wreszcie Unia Europejska. Dobitnie podkreślał, że solidarność zbiorowa nie wpłynie na niezależność poszczególnych członków, złączonych unią celną, wspólnotą gospodarczą i wspólnym rynkiem. Corocznie miała się odbywać się rotacja na stanowiskach kierowniczych w Konferencji Europejskiej i w Stałym Komitecie Politycznym. Silnie podkreślana miało być powiązanie z Ligą Narodów, co założenia wykluczało udział w federacji ZSRR i Turcji 23. Briand rozesłał do wszystkich rządów projekt memorandum i dał każdemu z nich dwa miesiące na ustosunkowanie się do tego dokumentu. Sytuacja w Europie nie była sprzyjajaca takim dyskusją, gdyż najpoważniejszym wówczas problemem była walka z szalejącym kryzysem. Na kryzys nałożyły się także odrodzone pod wpływem zdobycia władzy przez autorytarne partie głoszące dążenia rewizjonistyczne względem porządku wersalskiego. Triumfy odnosiły dążenia nacjonalistyczne, stojące w jawnej opozycji do idei integracji kontynentu. W wyniku tego poszczególne państwa mające zająć się tworzeniem federacji europejskiej dążyły wyłącznie do realizacji własnych celów bez oglądania się na wspólne dobro. Wszystkie państwa poza Bułgarią i Jugosławią zgłosiły zastrzeżenia do projektu Branda. Niektóre z tych zastrzeżeń wzajemnie się wykluczały co jeszcze bardziej oddalało wizje powstania federacji europejskiej24. Gdy we wrześniu 1930 odbywały się obrady XI zgromadzenia Ligi Narodów, padło na niej wiele zarzutów i zastrzeżeń względem mającej powstać organizacji proponowanej przez Brianda. W rezultacie nie podjęto żadnej konkretnej decyzji poza powołaniem kolejnej instytucji mającej zaopiniować możliwość powstania federacji. Przyjęła ona nazwę Komisji Studiów nad Unią Europejska i rozpoczęła swe działania pod patronatem Ligi Narodów. Przewodniczącym został Briand a na stanowisko sekretarza powołano Erica Drummonda. Wówczas jednak już mało kto wierzył w urzeczywistnienie idei integracji w życie. Zbyt wiele w Europie było wówczas konfliktów międzypaństwowych, skutki kryzysu gospodarczego były coraz bardziej odczuwalne, a Wielka Brytania wraz ze Związkiem Radzieckim stworzyła ościenny blok sprzeciwiający się integracji europejskiej w formie zaproponowanej przez Brianda 25. Szerokim i niekorzystnym echem odbiła się w Europie austriacko-niemiecka unia celna, której powołanie tłumaczone było jako zawiązanie regionalnego porozumienia w myśl idei integracji europejskiej Reszcie państw europejskich to stowarzyszenie jednoznacznie kojarzyła się z tak niebezpiecznym widmem Anschlussu. Przeciwko temu projektowi 23

K., Łastawski, Od idei…, s 67-68. S., Sierpowski, op. Cit., s.289-290. 25 K., Łastawski, Od idei…, s.68-69. 24

wystąpiła większość państw europejskich, nawet najbardziej zagorzali zwolennicy integracji europejskiej, jak Edward Benes, czy sam Briand deklarowali publicznie, iż do powstania tego stowarzyszenie nie dopuszczą26. Próba wykorzystania idei integracji europejskiej do realizacji własnych interesów i jawnego pogwałcenie postanowień konferencji wersalskiej stworzyła niekorzystną atmosfer wobec tego ruchu. Jej upadek został przypieczętowany z powodu śmierci Brianda a następnie dojście do władzy w Niemczech Adolfa Hitlera, którego wizja stworzenia nowego ładu w Europie odsunęła państwo niemieckie od idei integracji europejskiej.27 Podobny projekt wspólnoty integrującej państwa europejskie opracował i próbował wprowadzić w życie francuski polityk Eduoart Herriot. Marzeniem jego życia było doczekanie sfederalizowanej Europy. Jego wizja nieco różniła się od planów Brianda, inspiracje dla tego tworu czerpał ze wzorców Stanów Zjednoczonych, chciał stworzyć unię celną i izolowany wspólny rynek europejski w skład którego wejść wszystkie państwa naszego kontynentu, z Wielką Brytanią włącznie. W 1932 Herriot jako premier Francji podjął próbę zagwarantowania bezpieczeństwa europejskiego współprace wszystkich krajów naszego kontynenty ponownie zapraszając do jej realizacji Wielką Brytanie i dodatkowo Związek Radziecki. Niestety również i ta inicjatywa nie uzyskała na tyle szerokiego poparcie by mogła być zrealizowana. Po roku 1935, gdy nie było żadnych złudzeń co do powstania, którejś z przedstawianych wizji instytucji integrującej państwa Europejskie. Ruch był już wówczas na tyle słaby, że Herriot i ludzie o podobnych mu poglądach prowadzić mogli już jednie propagandową działalność, której celem było eksponowanie i przestrzeganie przed zagrożeniami polityki hitlerowskiej.28 Richard Coedenhove-Kalergi i Aristide Brand to bez wątpienia najwybitniejsi orędownicy zjednoczenia Europy nie byli oni odosobnieni w swych doktrynach. koncepcje integracji europejskie w ramach Ligi Narodów przedstawiał równolegle chociażby Żyd polskiego pochodzenia Alfred Nossig. W 1923 roku w Londynie przedstawił swój autorski plan porozumienia i współpracy krajów europejskich. Miała to być organizacja współprace międzynarodową i broniąca Europę przed ponownym odrodzeniem się militaryzmu, przyjęła ona nazwę Europejski Związek Pokoju. Istotne miejsce w tym planie przeznaczone było dla Polski, która miała być wschodnimi kresami tej organizacji i z tej pozycji łącznikiem pomiędzy Niemcami a Związkiem Sowieckim. Od polskich Zwoleniów na czele których stał Stanisław Thugutt wymagał przekonania polskich elit politycznych na ustępstwa polityczne i 26

S., Sierpowski, op. Cit., s.292. K., Łastawski, Od idei…, s.70. 28 Tamże, s.69-70. 27

terytorialne wobec Niemiec jak na przykład, międzynarodowy arbitraż w sprawie Gdańska, czy utworzenie eksterytorialnego korytarza. W roku 1924 przedstawił zadania Europejskiemu Związkowi Pokoju, skupiając się głównie na sprawach gospodarczych. Również w tej kwestii działał

zgodnie z

interesem

państwa niemieckiego.

Nossig chciał

by powstała

ogólnoeuropejska organizacja gospodarcza w której skład miały by wchodzić także pominięte przez Coudenhove’a Rosja i Wielka Brytania. Pomysł ten znalazł zrozumienie i poparcie wśród niemieckich kół przemysłowych. Idea ta podobała się także wśród francuskich publicystów i polityków, którzy we współpracy z Niemcami i obustronnej unii celnej upatrywali szansy na rozwój gospodarczy swego kraju. Cieszącemu się dyskretnym wsparciem ze strony Gustawa Stressemana udało się utworzyć na terenie Niemiec Komitet do Spraw Współpracy Międzynarodowej. Utraciwszy jednak swą pozycje w Niemczech a także ze względu na permanentny konflikt z Kalergim zaczął powoli tracić wpływy na rzecz byłego współpracownika Wilhelma Heilego.29 Wspomniany Heile, gdy 1925 roku nie udało mu się uzyskać mandatu poselskiego do Reinstagu, postanowił skupić się na działaniach integracyjnych. Dzięki szeregowi intryg przejął kierownictwo w Komitecie założonym przez Nossinga i 22 lutego 1926 przekształcił go w Niemieckie Stowarzyszenie do Spraw Porozumienia Europejskiego 30. Miało ono poparcie zarówno ze strony ministerstwa spraw zagranicznych jak i ze strony niemieckich kół przemysłowych i finansjery. Stowarzyszenie jako swój cel przedstawiało propagowanie zagranicą niemiecką kulturę i myśl polityczną, a także nawiązywać kontakty i współpracę z innymi, zainteresowanymi krajami. Zabiegi te częściowo się powiodły, toteż 12 lipca 1926 roku przedstawiciele Niemiec, Francji i Polski powołali Komitet Inicjatywny, który miał w przyszłości zająć się tworzeniem międzynarodowego Stowarzyszenia do Spraw Porozumienia Europejskiego. We wrześniu już w znacznie szerszym gronie 24 sekcji państwowych powołano do życia owo Stowarzyszenie Porozumienia Europejskiego, które wygłosiło odezwę do narodów europejskich o dość ogólnych wezwaniach do pokoju i współpracy w Europie. Instytucją zajmującą się polityką wykonawczą w Stowarzyszeniu miał zająć się Komitet Centralny, którego wspierać miały takie instytucje jak Europejska Rada Gospodarcza, czy Europejska Unia Celna. Na rok 1928 planowana miała być wielka wystawa przedstawiająca kwestie integracji europejskiej, która miała szczególnie eksponować gospodarczy, polityczny i kulturalny wpływ państw niemieckiego i francuskiego na ten 29

A., Marszałek, op. Cit., s.95-99. K., Fiedor, Niemieckie plany integracji Europy na tle zachodnioeuropejskich doktryn zjednoczeniowych, Wrocław 1991, s.60-65. 30

kontynent. Plan wystawy zostały jednak zaniechane po śmierci, jej głównego animatora Gustawa Stresemana. Potem jednak w łonie sekcji niemieckiej Stowarzyszenia rozpoczęły się dyskusje na temat jej zadaniami. Wzięli w niej udział niektórzy parlamentarzyści reprezentujący niemiecki Reichstag oraz elity umysłowe. Głównym wnioskiem dyskusji okazało się, postanowienie że stowarzyszenie powinno prowadzić swą działalności duchu Locarno i w silnym sprzeciwie do postanowień traktatu wersalskiego także w kwestii ograniczeń wojskowych względem Niemiec co niektórzy odczytywali jako sprzeciw wobec polityki pacyfistycznej Stowarzyszenia. Zwrócono także uwagę na to, ze nie można prowadzić polityki integracji międzynarodowej, gdy poszczególne państwa są bardzo zróżnicowane wewnętrznie, choćby pod względem narodowościowym. W pracach stowarzyszenia bardzo aktywnie działał ówczesny nadburmistrz Koloni a potem jeden z ojców integracji europejskiej po drugiej wojnie światowej. 31 Siostrzana

sekcja

Stowarzyszenia

Spraw

Porozumienia

Europejskiego

zaingerowała swą działalność w marcu 1927 roku. Na jej czele stanął Emile Borel, a patronował mu sam prezydent republiki francuskiej Gaston Doumergue. Wykorzystując walki w niemieckiej sekcji stowarzyszenia Francuzi przejęli inicjatywę. Świadczył o tym choćby wiec zorganizowany na Sorbonie na który zaproszone najwybitniejsze osobistości życia politycznego i kulturalnego. Przedstawiano na nim wizje integracji zgodne z interesem francuskim. Dowodzono nieskuteczności działań Kalergiego a także przestrzegano przed zagrożeniem ze strony ówczesnych państw o systemu totalitarnym, czyli Włoch i Związku Radzieckiego. W Madrycie w maju roku 1929 zorganizowano I Kongres Międzynarodowego Stowarzyszenia do Spraw integracji Europejskiej. Emile Borel przewodnicząc jego obradom działał w myśl zasady konsensusu między Francją a Niemcami, ale to on stał się najbardziej wpływową osobistością w stowarzyszeniu i to głownie z jego inicjatywy zaczęło ono popierać briandowski projekt integracji europejskiej, czyli wizję Stanów Zjednoczonych Europejskie. Niemieccy działacze z Heilem na czele zaczeli stopniowo dystansować się od prac w nim a maju 1931 roku rozwiązana została niemiecka sekcja stowarzyszenia.32 Wymienione wyżej inicjatywy oraz projekty stworzenia ponadnarodowej i ponadpaństwowej organizacji integrującej całą Europę nie były jednymi w okresie międzywojennym

organizacjami

stowarzyszającymi

promującymi

współpracę

międzynarodową na terenie Unii europejskiej. Wielka mnogość innych stowarzyszeń 31 32

Tamże, s.100-103. A., Marszałek, op. cit., 103-105.

promujących współpracę pomiędzy krajami europejskimi świadczyła o popularności i znaczenia idei integracji europejskiej. Już w rok po zakończeniu pierwszej wojny światowej rozpoczęła swą działalność ściśle powiązana z dopiero co powstałą Ligi Narodów, Międzynarodowa Unia Stowarzyszeń Ligi Narodów. Promowała ona inicjatywy mające na celu zbliżanie i współpracę poszczególnych narodów. Szczególny nacisk kładziono na współprace w ramach instytucji międzyparlamentarnej, która miała zająć się wspólną kodyfikacją prawa międzynarodowego i współpracy na polach gospodarki, kultury i polityki społecznej. Skupiała ona w swych szeregach zwolenników integracji europejskiej, takich jak lord Robert Cecil, czy belgijski socjaldemokrata Emile Vandervelde, którzy pokładali swe nadzieje w

Lidze Narodów.

Największą popularność i wpływy Unia posiadała w najlepszych czasach dla idei integracji europejskiej, czyli w końcówce lat dwudziestych. Przyczyniła się ona do przystąpienia Republiki Niemieckiej do Ligi Narodów a potem do realizacji polityki niemieckiego ministra spraw zagranicznych, Gustawa Stresemana, która dążyła do złagodzenia zobowiązań tego kraju wynikających z postanowień traktatu wersalskiego. Potem włączyła się aktywnie w działalność budującą federacje europejską, przez Brianda i Herriota. Do czasów przejęcia władzy w Niemczech przez Adolfa Hitlera unia nie wycofała się ze swej polityki proniemieckiej cały czas podejmowała działania propagandowe mające na celu rozbicie antyniemieckiej koalicji w Europie. 33 Ciekawą propozycje utworzenia stanów Zjednoczonych Narodów Europejskich przedstawiał duński lekarz, Christian Frederic Heerfordt. Jego projekt wyróżniał go z pośród wielu podobnych faktem, iż bazował na istniejącej i sprawnie działającej współpracy państw skandynawskich. Jego plan zakładał rozpoczęcie działań od jeszcze większego zacieśnienia stosunków pomiędzy Danią, Norwegią i Szwecją i dopiero po uzyskaniu tej solidnej podstawy przyciągania kolejnych państw starego kontynentu. W pozostałych aspektach jego koncepcja nie odbiegała zbytnio od pozostałych projektów integracji europejskiej. Zakładał, że podstawą integracji Europy jest porozumienie francusko-niemieckie, które doprowadziwszy do włączenia się w jej prace pozostałych państw. Współpraca miała polegać na rozwoju jednolitej polityki celnej i podatkowej, przy zachowaniu kulturalnej odrębności narodów wchodzących

skład

organizacji.

Decyzje

miał

podejmować

Główny

Komitet

Administracyjny na czele którego stać miał kanclerz. Miała ona posiadać także siły wojskowo-policyjne

ponadnarodowym

charakterze.

Planowano

także

utworzenie

specjalnego Trybunału Sądowego, który miał zajmować się wszelkimi konfliktami, które 33

K., Łastawski, Od idei… s.69-70.

miały by miejsce w ramach stowarzyszenia. Nad całością działań czuwać miał sekretarz generalny. W latach trzydziestych Heerfordt proponował stworzenie polityczno-militarnej unii demokratycznych państw europejskich, nazwanej Wielkie Ententy Pokoju wymierzonej przeciwko obu totalitaryzmowi zarówno niemieckim faszystom jak i radzieckim bolszewikom. O ile jego projekty zdobyły uznanie i szerokie poparcie wśród elit rządzących państwami skandynawskimi to na kontynencie odbierane były wrogo. Zwolennicy integracji europejskiej

uważali

projekty

Heerfordta

konkurencję

terenie

Półwyspu

Skandynawskiego. Niektórzy zarzucali mu destruktywny wpływ wobec idei integracji europejskiej podkreślając jego wrogie i militarystyczne nastawienie.34 Projekt zjednoczonej Europy proponowany przez Heerfordta nie wyszedł poza idee, ale przyczynił się do utworzenia silnego i zwartego porozumienia terytorialnego. Plany podobnych lokalnych federacji w graniach Europy były formułowane relatywnie często. Pierwszy z ideą zawiązania federacji narody Europy Środkowo-Wschodniej wystąpił w końcu pierwszej wojny światowej lider czeskiej i słowackiej emigracji. W 1918 uchwalił Manifest Filadelfijski, w którym przedstawił projekt zrzeszenia wolnych narodów wyłonionych z rozpadu monarchii Austro-Węgierskiej. Nazwał tę organizację Europą Międzymorza. Na terenie Rzeczypospolitej projekt podobnej federacji w ramach odrodzonego po latach zaboru państwa polskiego opracował Józef Piłsudski. Była to próba odtworzenia istniejącej przed rozbiorami Rzeczypospolitej Obojga Narodów, w skład której wchodziły takie narody jak litewski, ukraiński, czy białoruski. Konflikty z Litwinami i Ukraińcami uniemożliwiały zawiązanie takiej federacji. Jemu także marzyło się utworzenie silnej federacji między Niemcami a Rosją Sowiecką, z którą musiałoby liczyć się każde mocarstwo europejskie. Konkretne sukcesy na polu tworzenia federacji odniosły za to plany nastawione na nieco węższy zakres terytorialny. W dniu 1 maja 1922 rozpoczęła swą działalność unia ekonomiczna Belgii i Luksemburga. Była to instytucja w głównej mierze nastawiona na współprace gospodarczą. Państwa te wprowadziły jednolitą politykę celną, swobodny przepływ osób i kapitałów oraz wspólną politykę zagraniczną.

W 1932 bardzo blisko

przyłączenia się do tych krajów była Holandia, lecz postanowiła ona ograniczyć zakres współpracy do preferencyjnej umowy handlowej.35

34 35

K., Łastawski, Od idei…, s.73-74. K., Łastawski, s.76.

Realne współdziałanie w węższych polach współpracy przynosiło realne korzyści więc, część zwolenników integracji europejskiej to w nich zaczęła upatrywać szans realizacji swoich idei w tworzeniu międzypaństwowych porozumień konkretnych gałęzi gospodarki. W 1926 roku w Paryżu utworzono Międzynarodowy Kartel Stalowy w ramach którego zgodnie współpracowały państwa nie potrafiące dogadać się w kwestiach politycznym, takie jak Austria, Belgia, Czechosłowacja, Francja, Niemcy i Wielka Brytania. Kartel ten był pierwowzorem Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali, która po drugiej wojnie światowej stała się zaczynem ówczesnej integracji europejskiej. W późniejszych latach powstały podobne kartele zrzeszające producentów i eksporterów węgla i koksu. 36 Próbowano także budować wspólną Europę na podstawie światopoglądu religijnego. Próbę takiego zjednoczenia przedstawił włoski działacz chrześcijańskiej demokracji, ksiądz Luigi Sturzo. W roku 1925 wraz ze współpracownikami założył organizację grupujących europejskich polityków chadeckich. W jej ramach działały takie postacie jak Alcie De Gasperi, Konrad Adenauer, czy Robert Schuman. Najgłośniej o tej międzynarodówce było w roku 1932, gdy udało jej się zorganizować kongres z przedstawicielami wielu państw europejskich. Końcowa rezolucja przestrzegała przed ekspansją wpływów faszystowskich i podkreślała konieczność wprowadzenia wolnego przepływu osób i kapitałów pomiędzy granicami państw. Ugrupowania międzypaństwowe takie jak Mała Ententa, Ententa Bałkańska, czy Bałtycka nie miały większego wpływu na proces rozwoju idei integracji europejskie, gdyż w ich skład wchodziły państwa o niewielkich wpływach bądź też nie było w ramach ich działalności planów rozszerzenia organizacji na szerszą liczbę państw.37 Idea integracji europejskiej miała w okresie międzywojennym wielu zwolenników. Prawie wszyscy ówcześni politycy jak i publicyści zdawali sobie sprawę z tego, że Europa w wyniku pierwszej wojny światowej definitywnie utraciła swą dominującą pozycję w ówczesnym świecie. Oczywistym rozwiązaniem tego problemu wydawało się być zjednoczenie kontynentu i rozpoczęcie współpracy na polu polityki, gospodarki, czy też wojskowości. Perspektywy tego rozwoju nie były jednak świetlane, gdyż wojna nie zakończyła wzajemnych konfliktów i animozji pomiędzy poszczególnym państwami. Partykularne interesy poszczególnych krajów wielokrotnie stawały na drodze do realizacji zjednoczenia kontynentu. Triumfy święcił nacjonalizm, czyli pogląd polityczny jawnie stający w opozycji do idei zjednoczenia. 36 37

Tamże, s.83. Tamże, 82.

Trudności te usiłowali przezwyciężać niezmordowani zwolennicy tej idei. Byli w tym gronie politycy sprawujący najwyższe urzędy w państwach tak jak Aristide Briand, Edward Benes, czy Eouard Herriot. Osobistości takie jakie jak Richard Coudenhove-Kalergi, czy też Alfred Nossig znane głównie z tego iż propagowały proces integracji europejskiej. Dzięki swej działalności zdobyli oni na tyle liczne kontakty, autorytet i popularność pośród wykształconych idei. Doktryny które tworzyli zwolennicy integracji europejskie w dwudziestoleciu między wojennym pozwalają szerzej zrozumieć dzisiejsze wspólnoty europejskie. Wpływają one na jej korzenie zdecydowanie bardziej niż podkreślane często starożytna jedność Imperium Rzymskiego, czy też średniowieczny uniwersalizm. Oprócz oczywistych więzi ideowych istnieją także więzi osobowe, gdyż wielu inicjatorów powstania Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali czy też Europejskie Wspólnoty Gospodarczej początek swej działalności miała w ruchu paneuropejskim. Obserwując i biorąc udział w niektórych inicjatywach zjednoczeniowych, zdobywali wiedze i umiejętności politycy tacy jak Konrad Adenauer, Alcide De Gesperi, czy Robert Schuman, którzy już w nowej, powojennej epoce uzyskają miano ojców integracji europejskiej. Dokumenty, wykłady, zapisy dyskusji odbywających się na forum tego ruchu mogą być po dziś dzień doskonałą skarbnicą idei i przekonań dla budowniczych dzisiejszego procesu integracji europejskiej. Nie da się polemizować z faktem, iż swego nadrzędnego celu zwolennikom zjednoczenia Europy w omawianym przeze mnie okresie nie udało się osiągnąć. Nie wynikało to jednak do końca z czynników od nich zależnych. Na drodze do jego realizacji stanęły bariery nieistniejące już po drugiej wojnie światowej. Głównym wrogiem realizacji tej idei był wielki kryzys gospodarczy, który pociągnął za sobą radykalizacje poglądów i o za tym idzie zdobycie władzy w kluczowych dla tego procesu państwach przez reżimy totalitarne.

Bibliografia: Coudenhove-Kalergi R., Naród Europejski, Toruń 2002. Coudenhove-Kalergi R., Paneuropa, Racibórz 2005. Fiedor K., Niemieckie plany integracji Europy na tle zachodnioeuropejskich doktryn zjednoczeniowych, Wrocław 1991, s.60-65

Łastawski K., Historia Integracji Europejskiej, Toruń 2006. Łastawski K., Od idei do integracji europejskiej, Toruń 2002. Marszałek A., Z historii europejskiej idei integracji międzynarodowej, Łódź 1996. Sierpowski S., Między wojnami 1919-1939. Część 1: lata 1919-1929, Poznań 1998. Tombiński J., Początki ruchu paneuropejskiego w Polsce, w: Z dziejów prób integracji europejskiej, pod red. Michała Pułaskiego, Kraków 1995. Pułaski Michał (red.) Z dziejów prób integracji europejskiej, Kraków 1995., s. 83-87.