Susanne Schapowalow
Fotografe van de ziel in jazz
Interview Met vertrouwen en een open mind kwam ze dichtbij grote jazz legendes. Musici als Duke Ellington, Quincy Jones, Oscar Pettiford en Ella Fitzgerald omarmden haar dusdanig, dat ze toegang kreeg tot hun wereld backstage. Susanne Schapowalow legde tussen 1948-1965 unieke beelden vast. TEKST: ANGELIQUE VAN OS FOTO’S: S USANNE SCHAPOWALOW, MET DANK AAN WIM VAN ZON EN MICHAELA WESTDIJK
Het is 1950. Duke Ellington speelt voor het eerst na de Tweede Wereldoorlog in Duitsland. In de Hamburgse Musikhalle om precies te zijn, op uitnodiging van de British Forces Network. Op de eerste rij zit een jonge vrouw, bepakt met twintig kilo fotoapparatuur. Een opvallende verschijning voor die tijd. Net wanneer deze dame - Susanne Schapowalow (1922) - in actie komt, klinkt er een harde knal. Eén van haar flitsers valt op de grond. In plaats van boos te worden is Sir Duke er door geamuseerd en zegt: “Ah, er klinkt een nieuw geluid in het orkest.” De fotografe doet er onbewust haar voordeel mee, want dit moment betekent haar entree in de internationale jazzwereld. Ellington vormt een van haar vele vrienden die zich vertrouwt voelt met haar aanwezigheid en kundige werkwijze. Niet zo vreemd wellicht, want in deze mannenwereld was ze een van de weinige vrouwen en de enige professionele fotografe die zich interesseerde voor het jazzleven. Daardoor alleen al is haar werk uniek. De in Berlijn geboren Schapowalow is altijd op zoek naar mooie composities en sprekende beelden; haar werk bevat echter meer gelaagdheid. De Duitse toont verschillende emoties: van vreugde, vriendschap en concentratie tot vermoeidheid, intensiteit en treurnis. Kijk bijvoorbeeld naar de groepsfoto van Norman Ganz, Ella Fitzgerald, Flip Philip en Oscar Peterson die gemoedelijk een borrel drinken voor of na een concert met het Filharmonisch Orkest (Hamburg, 1953). Volledig tegen het tijdsbeeld in wordt Ella Fitzgerald bediend door een jonge, blanke Duitser, wat nog gevoelig moet hebben gelegen na de Tweede Wereldoorlog met alle raciale spanningen in de VS.
K elderarchief Een zelfportret van Susanne Schapowalow en de hoornist Julius Watkins.
Het is een van de ontelbare voorbeelden, want Schapowalow heeft duizenden foto’s gemaakt. Uitgever en sportjournalist Rainer Placke toont een fraaie selectie in Susanne Schapowalow, Sophotocated Lady - Jazzphotopgrahien 1948-1965 (2011, JazzPrezzo), een 186 pagina’s tellend koffietafelboek. “Ik was overdonderd door wat ik aantrof in haar archief: ontstellend veel negatieven. We zijn twee jaar bezig geweest om het materiaal uit te zoeken”, zegt hij terugdenkend aan hun eerste ontmoeting. Curator Wim van Zon (Music Inspired Art), haalde afgelopen zomer al een aantal werken naar de North Sea Jazz Artshow en het Jazz Museum Rotterdam. Nu organiseert hij een expositie van 24 foto’s die van 19 december tot en met 18 februari te zien zijn in het Bimhuis. Fotograaf Vincent Mentzel verzorgt de opening. “Ik vind dat haar foto’s een perfect beeld geven van de topmuzikanten die na WOII naar Europa kwamen en daar, in tegenstelling tot de USA, bejubeld en met www.jazzism.nl
DE CE M B E R 2015 77
Zittend v.l.n.r.: Norman Granz, onbekende dame, Ella Fitzgerald, Flip Philips, Oscar Peterson
respect ontvangen werden. De combinatie van kwaliteit en intimiteit zorgen voor unieke beelden. Zowel vanuit muzikaal als sociaalhistorisch perspectief.” Samen met collega-curator annex fotograaf Hans van Ommeren, zet Van Zon zich ervoor in dat Schapowalows werk permanent te zien blijft en niet in archieflades verdwijnt. Rainer Placke kwam de jazzfoto’s op het spoor tijdens een verblijf in het Ellington Hotel in Berlijn, waar Schapowalows foto’s - op een kleinschalige expositie na - voor het eerst permanent te zien waren. Dat was in 2009! Hoe bestaat het dat het materiaal al die jaren in dozen heeft gezeten? Dochter Natalja Brüggemann licht toe: ”Mijn moeder was zich er niet van bewust hoe uniek haar beelden zijn. De periode als actieve fotografe heeft ze na 1960 afgesloten, toen ze een fotoagentschap begon gericht op reizen, tuinieren en eten. We hadden 78 D E C E M B E R 2 0 1 5
www.jazzism.nl
ruim 650 fotografen onder contract en vanwege personeelsuitbreiding was er geen plek meer voor het jazzarchief. Daardoor belandde het in de kelder en vergaten we het simpelweg.” Het was Schapowalows kleinzoon Felix die het balletje aan het rollen bracht toen bleek dat het hotel op zoek was naar jazzmateriaal. Rainer Placke: “Ik was onder de indruk toen ik het fotowerk zag hangen. In mijn kamer hing Count Basie tegenover mijn bed, met dat beeld viel ik steeds in slaap. Ik moest een boek maken over dit werk!”
Vraagt ekens Volgens eigen zeggen kon Susanne Schapowalow dankzij geluk haar foto’s maken. Placke gelooft dat niet, ze had een groot talent om het juiste moment vast te leggen. Er hangt echter wel een mysterie rond deze vrouw. Placke: “Ik ben altijd
Miles Davis Oscar Pettiford
Billie Holiday en Olaf Hudtwalcker
Links Jimmy Archey en rechts Benny Waters
www.jazzism.nl
DE CE M B E R 2015 79
geïnteresseerd in de verhalen achter de foto’s. Die van Susanne roepen veel vraagtekens op. Zo vroegen we bijvoorbeeld naar haar relatie met de musici, mensen als Duke Ellington, maar vooral Quincy Jones en Oscar Pettiford, omdat er van die laatste twee veel intiem beeldmateriaal tussen zit. Hoe zijn die foto’s tot stand gekomen? Daar wil ze niet op antwoorden. Te persoonlijk. Ze heeft zeer waarschijnlijk affaires gehad met Jones en Pettiford, maar ontkent dat stellig.” Placke vermoedt dat de fotografe vooral een zwak had voor de musici zelf en hun levensstijl, niet eens zozeer voor de muziek. Thuis had ze geen jazzplaten. Ze vertelde hem dat de artiesten iets nieuws toevoegden aan haar leven. Ze kreeg ook
een ander beeld van Afro-Amerikanen. Die muziekscène was voor haar - en vele tijdsgenoten - compleet nieuw, een groot avontuur.” Tijdens de boekproductie zocht Placke contact op met Quincy Jones omdat Schapowalow niet precies meer wist wie er op de foto’s stonden. “Hij was zo vriendelijk en behulpzaam. Hij herinnerde zich Susanne goed en schreef: “Susanne heeft altijd een speciale plek in mijn hart.” Dochter Natalja bevestigt dat de contacten met de muzikanten vanzelf ontstonden. “Mijn moeder was makkelijk in de omgang, stelde zich flexibel en onzichtbaar op. Ze was onafhan kelijk en aantrekkelijk, wellicht heeft dat in haar voordeel gewerkt. Ze onderscheidde zich omdat ze veel respect toonde voor de artiesten.” Toch moet
Duke Ellington
80 D E C E M B E R 2 0 1 5
www.jazzism.nl
SUSANNE SCHAPOWALOW FACTS • Geboren in Berlijn • Verhuist op haar dertiende naar Hamburg • Als 23-jarige gaat ze in de leer bij portretfotografe Olga Linckelmann; haar moeder is amateurfotografe. • Is kortstondig getrouwd met de Russische schilder Boris Schapowalow. • Dochter Natascha (noemt zichzelf Natalja, red.) wordt geboren in 1946, is ook fotografe, evenals kleinzoon Felix. • Ze raakt geïnteresseerd in jazz als ze tijdens een feestje in contact komt met Olaf Hudtwalcker, die in de jaren 1930 lid was van de illegale Berlin Hot Club en Hot Club de France en na de Tweede Wereldoorlog voorzitter is van Hot Club Frankfurt en mede-oprichter en frontman van de Duitse Jazz Federatie. Tevens leert ze Hans Gertberg kennen, een jazzradioman in Hamburg. Via deze heren leert ze de hele Duitse jazzscene kennen. Haar vroege fotowerk verbeeldt de vroege uitzendingen en opnamen van de NWDR/NDR. - In de jaren vijftig werkt ze voor dagbladen Der Spiegel, Stern, Merian en Kristall. Ze leeft van architectuuropdrachten, verdient niets met haar jazzfoto’s. - Fotografeert ook avant-garde en moderne klassieke muziek, zoals Igor Stravinsky (1956). - Runt na de jaren 1960 tot 2003 samen met haar dochter een succesvol persagentschap op gebied van reizen, tuinieren en eten. - Woont in een verzorgingstehuis nabij het Noord-Duitse Malente.
het voor Natalja niet gemakkelijk zijn geweest dat haar alleenstaande moeder altijd op pad was en in 1960 zelfs zes weken meeging op tournee met Quincy Jones door Scandinavië. Vervolgens vloog ze hem twee keer achterna en verbleef een maand in New York. Daarna hadden ze geen contact meer. Natalja bleef achter bij haar grootouders. “Ik ben niets te kort gekomen bij mijn grootouders. Als ik er vandaag met generatiegenoten over praat, dan is me duidelijk dat ik een bijzondere jeugd heb gehad. Er hingen geen posters van idolen aan mijn muur, ik ontmoette ze persoonlijk. Emancipatie werd me in de wieg gelegd. Ik ben vrij opgevoegd, heb er nooit voor hoeven vechten. Achteraf had ik het prettiger gevonden als het anders was geweest. Mijn eigen kinderen vinden me daardoor nu juist conservatief.”
Quincy Jones
Gem ak Als puber hielp Natalja regelmatig mee met het sjouwen van camera-apparatuur. Ze had er weinig affiniteit mee. Ook buiten de concertzalen zag ze blijkbaar de artiesten, zoals een foto met bassist Oscar Pettiford, waarmee ze in een botsauto zit. Rond haar zestiende kreeg ze interesse voor het vak en leerde haar moeder haar spelenderwijs de basisbeginselen van de doka. “Wat moeder me vooral bijbracht, was dat we zo normaal mogelijk moesten omgaan met de musici: dat waren ook gewoon maar mensen. Ze communiceerde altijd op gelijkwaardig niveau. Dat was haar kracht, dat de artiesten zich bij haar op hun gemak voelden. Ze liep nooit iemand in de weg. Er waren geen bodyguards of managers, je had direct met de musici te maken. Iets wat anno 2015 niet meer denkbaar is. Ik denk met veel genoegen terug aan radio-opnamen en concerten.” Tijdens de ontmoeting met de fotografe zag Rainer Placke niet alleen een vriendelijke oude vrouw, het is vooral haar open blik, de open mind die hij herkent. “Een goede fotograaf heeft een open vizier nodig. Susanne heeft dat als geen ander. Tijdens het productieproces van het boek belde ze bijna elke dag om te polsen wanneer het boek klaar zou zijn. Ze was zo blij.” Susanne Schapowalow is persoonlijk helaas niet meer in staat om te vertellen over haar jazzverleden, maar dat het haar nog altijd dierbaar is blijkt uit de foto’s die aan haar muur hangen: haar vrienden Duke Ellington, Julius Watkins en natuurlijk Quincy Jones. Natalja: “Mijn moeder praat soms opeens in het Engels en herbeleeft dan momenten uit het verleden. Jazz blijft altijd bij haar.” www.jazzism.nl
DE CE M B E R 2015 81