Aorta Jaarboek 2007

architectuur in en om Utrecht

wat maakt Utrecht Utrecht?

jaarboek # 07 architectuurcentrum aorta

foto: Kees Visser en ro Vorm

utrecht Vanuit de 2007 lucht aorta

‘Behalve het uiterlijke karakter is ook het innerlijke karakter eener stad voor den stedenbouwer een factor van belang. Hiermee bedoel ik den aard der stad, gelijk die door de voornaamste bezigheden der burgers bepaald wordt: ‘...’ een handelsstad, een marktstad, een fabrieksstad, een woonstad, een universiteitsstad.’

‘De Hedendaagsche Stedenbouw’, 1912, J.P. Fockema Andreae, pagina 34 – destijds wethouder Openbare Werken later burgemeester van Utrecht van 1914 tot 1933

Wat maakt Utrecht Utrecht?

3

FOTO: KEES VISSER EN RO VORM

UTRECHT VANUIT DE 2007 LUCHT AORTA

Wat maakt Utrecht Utrecht?

3

4

AORTA 2007

voorwoord ‘Het innerlijke karakter van de stad is van belang. De aard van de stad wordt bepaald door de voornaamste bezig­ heden van hare burgers. Is het een handelsstad, marktstad, fabrieksstad, woonstad of universiteitsstad’ vraagt Fockema Andrea zich af in zijn boek Hedendaagsche stedenbouw uit 1912.

En eigenlijk is die vraag blijvend actueel. Op dit moment profileert Utrecht zich als evenementenstad, studenten­ stad en een stad waar het rustig wonen is. Onder het gemeentelijke motto “je vindt het in Utrecht” staat op de site van Utrechtyourway: wie mij kent, weet dat ik niet vaak op de voorgrond treedt. Ook in omvang. Daardoor bied ik rust en geborgenheid. Je mag bij mij zijn wie je bent. Ik laat je in je waarde. Studenten, kunstenaars, ondernemers, bewoners en bezoekers. Ik heb ruimte genoeg voor jullie creativiteit en ben inspirerend genoeg voor jullie groei.

Je kunt hier je eigen weg gaan en vinden. Ik ben oud en wijs, ik heb de tijd.

Utrecht staat een aantal majeure, stedenbouwkundige ingrepen te wachten op verschillende schaalniveaus.

De meest bepalende en grootschalige is die van het Stationsgebied, dat gefaseerd tot ontwikkeling komt in de komende twintig jaar. Na tientallen jaren van planvorming is de schop eindelijk de grond in gegaan op het Vredenburg.

Er wordt veel verwacht van dit overgangsgebied tussen de voor­ en de achterkant, tussen de oude stad en Leidsche Rijn, deze brug over de barrière die spoor heet, deze nieuwe culturele zone, dit moderne uitgaansgebied met woningen. En met naar verwachting architectonische iconen. Hoe het precies zal uitpakken weten we nog niet maar één ding is zeker: het zal de perceptie over deze stad grondig veranderen. Niet alleen vanwege de groot­ schaligheid en complexiteit van de ingrepen maar vooral omdat het gebruik van de stad zal veranderen. Voor ons als burgers, voor de toeristen, de zakenmannen en – vrouwen en alle andere bezoekers. Er komt overigens ook een flink volume aan moderne architectuur bij.

Dit jaarboek 2007 is een kijk­ en leesbundel over architectuur in en om Utrecht. In deze editie is het programma van 2007 opgenomen, maar ook interviews met bewoners, een architect en een projectontwikkelaar woonachtig en werkzaam in de stad. Zij geven hun visie op dat wat Utrecht Utrecht maakt. Natuurlijk wordt de historische binnenstad als kwaliteit benoemt en ja, ook de Dom die voor velen dienst doet als maat der dingen.

Utrecht heeft nog steeds een enorme druk op de woningmarkt. Dat maakt wellicht wat lui in het nadenken over de stad. Utrecht is ook maar al te vaak een doorgangsstad gebleken: na je studie vertrek je bij gebrek aan betaalbare starterskoopwoningen. Nu kennis, creativiteit en ondernemerschap belangrijke economische factoren zijn, roept het de vraag op hoe deze high potentials te binden aan de stad. Het aantal jongeren zal in de toekomst klein zijn.

De economie zal een strijd voeren om de jongeren. Steden zullen straks meer moeite moeten doen om ze binnen te halen en binnen te houden. De factor kwaliteit wordt in de toekomst dus heel belangrijk. ‘Vul het gat op tussen de studentenkamer en de eengezins koopwoning. Er zijn hier in de stad genoeg plekken om dit te doen in een hoge dichtheid, met leuke architectuur’. (Hooimeijer, debat van kamer tot koopwoning, zie pagina 40) De stad is historisch gegroeid. Wanneer je door Utrecht loopt, trekt een hele geschiedenis aan je voorbij. Die gelaagdheid is zo bijzonder. En hoe profileert Utrecht zich over tien jaar? Wie het weet, mag het zeggen.

De toekomst wordt als een minder eenduidig beeld naar voren: waar groeit Utrecht heen.

Eveline Paalvast, directeur Maart 2008

AORTA 2007

Aorta: Een historisch stukje Utrecht Utrecht is een stad met gelaagdheid. Het is één van de oudste steden in Nederland. De Latijnse naam TRAIECTUM (doorwaadbare plaats) stamt uit de Romeinse tijd. Hier was een oversteekplaats in de rivier. De stad heeft zich vanuit de Romeinse vesting en vervolgens het bisdom Utrecht, ontwikkeld tot de stad die het nu is. Een stad die werkelijk in het geo­ grafisch centrum van ons land ligt, doorsneden door tallozen auto­ water­ en spoorwegen.

Architectuurcentrum Aorta is gevestigd op zo’n historisch stukje Utrecht met een rijke geschiedenis. Achter de Dom lag net buiten het Romeinse

‘…De postwagens vroeger, en de auto’s den laatste tijd, reden er af en aan; er was vertier en drukte…’

Castellum. In de middeleeuwen bevond zich op deze plek waarschijnlijk het gerechtsgebouw van de proost, de leider van de geestelijke instelling.

Rond 1580 werd de rooms­katholieke godsdienst door de Calvinisten verboden (de Reformatie) en kwam het grondgebied in handen van (rijke) particulieren. Het pand waarin Aorta gevestigd is is hier een voorbeeld van. In de kern is het middeleeuws, maar het pand heeft sindsdien diverse verbouwingen ondergaan. In de 19e eeuw heeft het pand als Hoofdpost­ kantoor dienst gedaan, tot de bouw van het nieuwe postkantoor aan de Neude (1924). De nu zo rustige doorgang was toen ‘…een drukke straat.

De postwagens vroeger, en de auto’s den laatste tijd, reden er af en aan; er was vertier en drukte. Maar nu? Doodsch en stil was ’t er.’ Na het vertrek van de post heeft De Onderlinge Pharmaceutische Groothandel, het tegen­ woordige OPG, voor de nodige geluidsoverlast gezorgd. De wattenpers­ machine heeft in die tijd tot veel commotie geleid. Vanaf de jaren 70 kreeg het pand een museale functie. Het Nationaal Museum van Speeldoos tot Pierement, het Nederlands goud­, zilver­ en klokkenmuseum en het Museum voor Hedendaagse Kunst kregen er een plek. Sinds 1996 heeft Aorta haar intrek genomen. Het platform voor de hedendaagse architectuur, op een plek waar het bouwhistorisch verleden spreekt. * bron: Historisch onderzoek, nr. 991124.VOO , 25 november 1999

‘Geen stijl, maar des te meer karakter heeft de stad, Een harde en benepen eigen­ zinnigheid. Die zich de maat van alle dingen waant…’

Een typering van Utrecht door H. Marsman (1899 – 1940), gegrift in een gevelsteen op de Domstraat

UTRECHTS POSTKANTOOR 1905

FOTO: UTRECHTS ARCHIEF

5

Utrecht en omgeving zijn van een bijzondere schoonheid; je kunt er uren naar kijken 15 Eén ding hebben de programma’s gemeen; Utrecht en de omgeving staan centraal 16 De heden­ daagse bouwkunst krijgt steeds meer een kos­ mopolitisch karakter 19 Deze stad heeft ook een schat aan moderne architectuur 20 De visie van Utrecht op Architectuur vind ik niet overtuigend 27 Het verhaal van het tot stand komen van Het Bolwerk bleek een spannend jongensboek 30 Een soort coming out van de landschapsarchi­ tecten 39 Momenteel is waarschijnlijk maar 30% van de Utrechters ‘authentiek’ 45 De professionele rol van vrouwelijke architecten te benadrukken 51 Wat is in deze optiek duurzame en daarmee voor de stad waardevolle architectuur? 59 Wat zijn de dromen en nachtmerries van de kavelkoper? 63 Hoe gebruik en programma invloed hebben op architectuur 67 Een serieuze maar laagdrempe­ lige expositie, die ook de veranderde architectuur van de studentenhuisvesting in de stad belicht 75 Aorta zal de ingezette koers voortzetten naar een verdere professionalisering 76

AORTA 2007

inhoud Het programma Culturele evenementen 12 Educatie 16 Spanje < > Nederland 17 Films en mooie woorden 17 Polder Rijnenburg 18 Vaartse Rijn Station 19 Jongeriuscomplex 20 Get Inspired 26 Rotsoord 32 Nieuwe lading 34 Utrecht Studentenstad 40 Women who build 46 Dare 52 Rietveldprijs 54 Het Wilde Dromen 58 Bar 62 Rondleidingen 64 Aorta informatief 66 Interviews Antoni Folkers, architect en voorzitter stichting Jongerius 22 Edwin Oostmeijer, projectontwikkelaar en winnaar Gouden Piramide 2006 28 Henny van Poppel en Marieke Zonnenberg, bewoners van droomhuis gebouwd in particulier opdrachtgeverschap 60 Over Aorta Publicaties 68 Jaarcijfers 70 Bezoekrates 72 Koers 2008 74 De visie 77 Medewerkers 78 Sponsoren 79 Colofon 79 English Summary 80

7

8

FOTO: ECTOR HOOGSTAD

GEVEL FACULTEIT EDUCATIE UTRECHT | ARCHITECT: ECTOR HOOGSTAD

9

10

AORTA 2007 ‘een mix van debat, exposities, documen­tatie en onderzoek, veel eigen initiatieven. ­ …ik ben nog steeds blij dat aorta er is gekomen!’ drs annemiek rijckenberg, zelfstandig adviseur stedelijke ontwikkeling en voormalig wethouder ruimtelijke ordening voor de gemeente utrecht 1994 – 2001, in jaarboek aorta 2006

FOTO: AORTA

STADHUIS | ARCHITECT: E. MIRALLES

11

12

AORTA 2007

culturele evenementen Ieder jaar worden er in Utrecht verschillende culturele evenementen georganiseerd waaronder de Dag van de Architectuur, Open Monumenten­ dag en Culturele Zondagen. Architectuurcentrum Aorta haakt graag in op dit soort activiteiten omdat het de mogelijkheid biedt architectuur vanuit een andere invalshoek te benaderen en een groot publiek aan te spreken.

tijdelijk verblijf thema dag van de architectuur Ontwerp je eigen Space-box Een workshop voor kinderen in het café van Aorta. De kinderen kregen een vuurdoop in de wereld van de architectuur en de studentenhuisvesting.

Hoe ga je creatief en efficiënt om met beperkte ruimte? Wat heb je wel en niet nodig? Kinderen werden gestimuleerd om hun eigen ideeën om te zetten in een ontwerp voor een Spacebox.

University College Utrecht Op het terrein van het University College Utrecht, aan de Prins Hendrik­ laan, zijn rondleidingen verzorgd door de architecten Art Zaaijer en Michael van Leeuwen. Het University College is een campus naar origineel Angel­ saksisch model en maakt onderdeel uit van de Universiteit Utrecht. De campus is gericht op internationale en Nederlandse studenten die tijdens hun Engelstalige bachelor op de campus studeren en wonen. De campus bevindt zich op het voormalige Kromhout Kazerneterrein en is volledig ingericht voor de studenten.

Bekend zijn de geluidsmuurwoningen van Koen van Velsen. Bezoekers werden rondgeleid en kregen een toelichting op de afzonderlijke gebouwen die ontworpen werden door Architectenbureau Art Zaaijer, Architectuurbureau Sluijmer en Van Leeuwen en Architectenbureau UTRECHT UNIVERSITY COLLEGE | ARCHITECTENBUREAU ART ZAAIJER

Koen van Velsen. Het was een mooie gelegenheid deze voor het publiek gesloten campus eens te openen voor iedereen die interesse had.

Utrecht studentenstad Een tentoonstelling over Utrechtse studentenhuisvesting vanaf de weder­ opbouwperiode tot nu. Door het nabootsen van interieurs van studenten­ kamers uit verschillende periodes. Van de hospita naar de Spacebox, de stapelbare verplaatsbare woonstudio (zie ook pagina 41).

Het landelijke thema van de Dag van de Architectuur was ‘Tijdelijk verblijf’.

In Utrecht is dit vertaald naar studentenhuisvesting. Aorta organiseerde een expositie, een kinderworkshop en rondleidingen.

DRIE GEBOUWEN STUDENTENHUISVESTING FOTO: YOUR CAPTAIN LUCHTFOTOGRAFIE

Datum: 23 juni | Aantal bezoekers: 73

FOTO: AORTA

naast tentoonstellingen organiseert aorta workshops, symposia, lezingen en debatten over actuele onderwerpen in de gebouwde en landelijke omgeving. één ding hebben de programma’s gemeen; utrecht en de omgeving staan centraal.

RONDLEIDING UNIVERSITY COLLEGE

13

14

AORTA 2007

In Utrecht staan veel monumenten van de twintigste eeuw

Utrecht en zijn omgeving zijn van een bijzondere schoonheid

open monumentendag

culturele zondagen

In het café van Aorta vonden twee kinderworkshops plaats. Moderne

Tijdens het Uitfeest verzorgde auteur Kees Visser twee lezingen. Aan de

monumenten uit Utrecht zoals De Inktpot, het Rietveld Schröderhuis, het

hand van foto’s uit het boek ‘Utrecht vanuit de lucht’ vertelde hij over

Postkantoor en de Stadsschouwburg werden vergeleken met moderne

de stadsontwikkeling van Utrecht. ‘Wanneer de stad en het landschap

architectuur van nu en vormden de inspiratie om zelf te gaan ontwerpen:

van bovenaf worden bekeken, oogt de wereld veel rustiger. Utrecht en

op basis van moderne vormen maakten kinderen hun eigen monument van

omgeving zijn van een bijzondere schoonheid; je kunt er uren naar kijken

de twintigste eeuw!

en ontdekt telkens weer een ander dakterras of bootje in de Vecht. De stad krijgt andere kleuren en dimensies, die alleen maar op luchtfoto’s zicht­

Speciaal voor de Open Monumentendag is Villa Jongerius voor het publiek

baar worden.’ Je eigen straat, of je dakterras herkennen. Was dat niet de

open gesteld. De villa behoorde in de jaren ’30 tot het grotere complex

buurvrouw die lekker lag te zonnen in het Lepelenburgpark? Kees Visser

waar zich ook het hoofdkantoor van de firma Jongerius bevond. De villa,

zoomde in op de historische binnenstad, de twintigste eeuwse uitbreidings­

de tuin en het kantoor zijn in 1938 als één complex gebouwd door Jan

wijken, maar ook de prachtige landelijke gebieden rondom Utrecht. En

Jongerius. De villa had destijds een bijzonder voorkomen, een mix van

dat allemaal vanuit de lucht! Leuker dan Google Earth! (Luchtfoto’s in dit

Art Deco en Modernisme, en lag op een unieke plek aan de overzijde

jaarboek.)

van het Merwedekanaal. Sinds 1955 is het in gebruik door Defensie en in

In 2007 bestond Utrecht Uitfeest 10 jaar en dat werd feestelijk gevierd.

vergetelheid geraakt. Bij het vertrek van Defensie in 2011 wordt het gebied

Ongeveer 65.000 mensen bezochten die dag de open huizen, waaronder

herontwikkeld. De stichting Jongerius zet zich in voor de toekomstige

Aorta.

ruimtelijke ontwikkeling van het complex, waarbij een maatschappelijke culturele bestemming van het complex een doelstelling is. Onder leiding van gidsen van de Stichting Vrienden van het Jongeriuscomplex en Archi­

Datum: 9 september | Aantal bezoekers: Lezing Uitfeest 115 (Bezoekers Uitfeest algemeen 230)

tectuurcentrum Aorta kon men op de Open Monumentendag deze unieke villa bezoeken. In de woonkamer werd een film van de villa in glorieuzer tijden vertoond. Een uniek familie document. Sinds Mei 2007 heeft deze villa, maar ook de tuin en het kantoor, een gemeentelijke monumenten­ status verkregen. (zie ook pagina 24).

Datum: 8 september | Aantal bezoekers: 319 Tijdens de Open Monumentendag organiseerde Aorta verschillende activiteiten die aansloten bij het landelijke thema

‘een vuurdoop in de wereld van de architectuur’

FOTO: AORTA

KINDERWORKSHOP

15

16

AORTA 2007

architectuur leren begrijpen Bij Aorta een vuurdoop in de wereld van de Vurige vormen in de Architectuur. Wat is dat eigenlijk… architectuur? Wat doet een architect en zit er een architect in mij? Binnen een duidelijk kader werden de kinderen gestimuleerd om een eigen gebouw te ontwerpen wat nog nergens ter wereld bestaat!

Utrecht!

culturele zondagen

is zijn openheid naar de stad. Er is weidsheid geschapen op de kleinst denk­

Op het Vredenburgterrein maakten de kinderen een sprong naar de

bare oppervlakte. Na een korte film werd het gebouwtje bezocht. Door middel

middeleeuwen. Wat is dat precies: de middeleeuwen? Hoe woonden de

van een quiz met vragen over het huisje werden de kinderen geprikkeld na

mensen toen? Hoe zagen de gebouwen van de gewone mensen er uit?

te denken over het idee, het ontwerp, mooi en lelijk en het materiaalgebruik.

kunstkijkdag Het omstreden metalen en kleinste huisje van Utrecht, aan de Kromme Nieuwegracht op de hoek van de Drift, was het thema van de dag. Het huisje, op een kavel van slechts drie bij vijf meter, is een ontwerp van de archi­ tecten Sluimer en van Leeuwen. Voorheen een parkeerplaats voor één auto, nu een bewoonbaar huis van zeven bouwlagen hoog. Het bijzondere aan dit huis

Met wat voor materialen bouwden de schoenlapper, de harnasmaker en de kapper hun huizen? Bouwen we nog steeds zo onze huizen? Met elkaar

Datum: 19 april | Aantal bezoekers: 30

werd een nieuwe stad gereconstrueerd, op basis van materialen die in de

De Kunstkijkdag is de Utrechtse ontmoetingsdag tussen kinderen en

middeleeuwen werden gebruikt. Nieuwe vormen, nieuwe ideeën waren

de culturele instellingen. Het doel van deze dag is dat kinderen bewust

welkom.

worden gemaakt van hun culturele omgeving.

Datum: 4 november | Aantal bezoekers: 60

leer mij Utrecht kennen

Ieder jaar organiseert Aorta op Culturele zondag een workshop voor kinderen. Als onderdeel van de Culturele Zondag De Vuurdoop vonden zowel in het café van Aorta als bij de opgraving van de middeleeuwse

Zaterdag 3 november verzorgde Aorta een rondleiding door De Uithof als

woonwijk De Teerling op het Vredenburg twee kinderworkshops plaats.

onderdeel van de cursus “Leer mij Utrecht kennen”. De laatste jaren is er

kleinste huisje van

met verve gebouwd, met ontwerpen van gerenommeerde Nederlandse architecten, wat De Uithof steeds meer het aanzien geeft van een echte campus. Bijzondere gebouwen zijn o.a. het opvallende en prijzenwinnende Educatorium van Rem Koolhaas/OMA (1997), het Minnaertgebouw van

KINDERWORKSHOP

FOTO: AORTA

Neutelings Riedijk Architecten (1997), de Faculteit voor Economie en Management van Mecanoo met de verborgen binnentuinen (1995), het NMR­gebouw van UN Studio (2001), de opvallende Basketbar van NL Partners (winnaar Rietveldprijs 2003), de universiteitsbibliotheek van Wiel Arets (2004, winnaar Rietveldprijs 2005) en de meest recente aanwinst de Faculteit Educatie van Ector Hoogstad Architecten (2007). Het groen­ structuurplan van De Uithof is van West 8.

Oktober & November 2007 | Aantal bezoekers: 60 In samenwerking net Museum Sterrenwacht Sonnenborgh, Volksbuurt­ museum Wijk C, Rondom, gemeente Utrecht en Gilde Utrecht organiseerde Aorta dit jaar de cursus Leer mij Utrecht kennen. Het programma bestond uit een reeks van zes excursies waarin een bijzonder stukje Utrecht werd bezocht. Plekken waar de meeste Utrechters niet dagelijks komen.

AORTA 2007 architectuurcentrum aorta vindt het belangrijk om zowel kinderen als volwassenen met architectuur in contact te brengen en hen te interesseren voor de gebouwde omgeving. door prikkelende en leuke programma’s aan te bieden probeert aorta hun begrip, kennis en inzicht in de processen die met architectuur en de gebouwde omgeving te maken hebben te vergroten.

Spanje < > Nederland Ontwerpen buiten de eigen cultuur

Rem Koolhaas – a kind of architect

Debat

Film

De hedendaagse bouwkunst krijgt steeds meer een kosmopolitisch

Weinig architecten weten zoveel aandacht te trekken als Rem Koolhaas,

karakter. Vooraanstaande architecten werken tot ver buiten hun eigen

zowel binnen als buiten de wereld van de architectuur. Recente projecten

landsgrenzen aan beeldbepalende bouwwerken en stedenbouwkundige

als de Nederlandse ambassade in Berlijn, Casa da Musica in Porto, de

projecten. Is deze globalisering in de architectuur een stimulans voor de

bibliotheek van Seattle en het gebouw van de staatsomroep in Beijing zijn

ontwikkeling van de bouwkunst? Of doet ze juist afbreuk aan de betekenis

spraakmakend. Koolhaas’ visie op architectuur en stedelijkheid wordt door

van nationale bouwtradities en culturele verscheidenheid?

middel van zijn projecten geduid. In de film Rem Koolhaas – A Kind of

Onder de titel ‘Ontwerpen buiten de eigen cultuur’ vond in Utrecht een

Architect koos Markus Heidingsfelder, die eerder door MTV werkte, voor

Spaans­Nederlands architectendebat plaats waarin deze en andere vragen

een clipachtige filmstijl. We zien Koolhaas als jonge journalist en filmer, met

aan de orde kwamen. Twee Spaanse en twee Nederlandse toparchitecten

Frans Bromet en Jan de Bont, en komen in aanraking met de dingen die

traden in dit (simultaan vertaalde) debat met elkaar in discussie: Antonio

hem toen inspireerden. Stedelijk Museum directeur Willem Sandberg en

Ortiz en Enrique Sobejano over hun projecten in Nederland en Wiel Arets

Cobrakunstenaar Constant springen daaruit naar voren. We zien Koolhaas

en Jacob van Rijs over hun ontwerpen in Spanje. Helena Casanova, een

geportretteerd als filosoof en kunstenaar, met architectuur en stedenbouw

in Nederland gevestigde Spaanse architect, stond als gespreksleider stil

als medium, als goeroe en als aarzelend zoeker, als jonge vent en gerijpt

bij vragen als: Wat beweegt Spaanse architecten ertoe om in Nederland te

architect. (De dvd is te koop bij Filmhuis ’t Hoogt.)

komen bouwen en Nederlanders om datzelfde in Spanje te doen? Zijn de verschillende werkwijzen in de betreffende landen een verrijking voor de

Datum: 15 & 16 september | Aantal bezoekers: 164

projecten of juist een barrière? Welke rol speelt culturele identiteit vandaag

Films & Mooie woorden presenteert Architectuurcentrum Aorta i.s.m.

de dag in hun ontwerpen en de architectuur in het algemeen? Maakt het

Filmhuis ’t Hoogt.

nog uit waar je werkt, voor wie je werkt en binnen welke stedelijke en culturele context? De meningen waren verdeeld. Spaanse architecten concludeerden dat het een opgave is je als buitenlandse architect in Nederland te profileren. Ambities zijn hoog, maar uiteindelijke realisatie laat vaak lang op zich wachten of vindt nooit plaats. In Spanje zijn de barrières beduidend minder hoog beamen Arets en Van Rijs. Uiteindelijk maak het niet uit waar je ontwerpt, wanneer je de culturele context in beschouwing neemt, voor de architect is het iedere keer weer een invulling geven aan de vraag van de opdrachtgever. De avond werd afgesloten met een receptie bijgewoond door de ambassadeur van Spanje, de heer Alfonso Dastis.

Datum: 18 & 19 oktober 2007 | Aantal bezoekers: 120 Voor de organisatie van dit debat is samengewerkt met Instituto Cervantes in Utrecht en de culturele afdeling van de Spaanse ambassade.

Aansluitend op dit debat organiseerde Architectuurcentrum Aorta een rondleiding in het Utrechtse stadhuis ontworpen door de Catalaanse architect Enric Miralles (1955 – 2000). (zie ook pagina 64)

REM KOOLHAAS

FOTO: DOMINIK GIGLER

17

18

AORTA 2007 | DEBAT met een reeks open debatten wil aorta door het jaar heen kunnen inspringen op de actualiteit in de gemeente utrecht en omstreken. afhankelijk van de ontwikkeling op lokaal, regionaal en landelijk niveau is er een aantal onderwerpen dat zich uitstekend leent voor een diepgaand debat. verschillende partijen ontmoeten elkaar, uiteenlopende standpunten worden toegelicht en geconfronteerd met anderen. bezoekers worden uitgedaagd deel te nemen aan het debat.

dorps en stads ronde door het Groene Hart – Polder Rijnenburg De Gemeente Utrecht heeft, voor de collegeperiode 2006 – 2010, een

De discussie werd gestructureerd aan de hand van vier thema’s, te weten:

start gemaakt met de ontwikkeling van Polder Rijnenburg. Uitgangspunt

a. bestaande ruimtelijke kwaliteit,

hierbij is dat in deze polder – die ligt ten zuiden van de stad, grenzend aan

b. proces,

de snelwegen A2 en A12 én aan het Groene Hart – maximaal vijfduizend

c. betekenis transformatie, en

woningen in een ‘groenblauwe’ omgeving worden gerealiseerd. De aan­

d. nieuwe (ruimtelijke) kwaliteiten.

leiding voor Aorta en de BNA Regio Noordwest/Centrum om een debat te

Voor de transformatie van de polder is het belangrijk het contact tussen

initiëren. Op het programma van de middag stond in de eerste plaats een

stad en land te handhaven. ‘Als je het op een goede manier verbindt, biedt

korte busexcursie door Polder Rijnenburg met een drietal korte inleidingen:

je de mogelijkheden aan de stad rijker te worden dan hij is. Het landschap

Jantien van Oosteijen van het programmabureau Groene Hart over het

zorgt voor andere condities dan plekken in de stad. Bij een goede verbin­

Groene Hart beleid en de Groene Hart Atlas in het algemeen; Maaike van

ding naar de stad wordt het landschap een stuk van de stad.’ Ruimtelijke

Stiphout van DS Landschapsarchitecten over de structuren, de details en

kwaliteit wordt versterkt door goede verbindingen. Het is daarom ook be­

de kwaliteit van het gebied; Jan Maurits van Linge over zijn visie als land­

langrijk de ecologische­ en recreatieve verbindingen vitaal te houden en te

schapsarchitect over de betekenis en ruimtelijke kwaliteiten van buffer­

versterken. Durf stad­ en landschap met elkaar te laten communiceren en

zones als Polder Rijnenburg. Het tweede onderdeel van het programma

investeren daarin. Hiervoor moeten keuzes en ambities worden geformu­

betrof een plenair gesprek over onder meer de karakteristieken van het

leerd. Door geconcentreerde bebouwing wordt het landschap het meest

huidige gebied, de relatie met het Groene Hart en de beoogde ontwikke­

ontzien. Bijvoorbeeld door de huidige snelweg als stedelijke straat op te

ling. De vraag óf het wenselijk is Polder Rijnenburg te ontwikkelen is een

vatten, alhoewel de geluidswal daarvoor nog een barrière vormt. De stad

gepasseerd station. Wat is wenselijk en wat niet? Wat is mogelijk en wat

groeit zo langs de snelweg de polder in en brengt een verbinding tussen

niet? Hoe kan wonen in een ‘groenblauwe’ omgeving garant staan voor

stad en land. De keuze voor geconcentreerde bebouwing is alleen mogelijk

een passende overgang van en naar het Groene Hart? Wat kan gezegd

wanneer bewoners voor het beheer zullen zorgen.

worden over beoogde kwaliteiten en vooral ambities? En wie bewaakt de

Er werd gesuggereerd om bij de transformatie met name vanuit het Groene

uitgangspunten?

Hart te denken. Het is interessant dat je een landschap hebt, dat de kans biedt een ander woonmilieu te creëren, je zou het dorps als stads kunnen noemen. Er moeten eerst keuzes worden gemaakt. Het vergt namelijk een geheel andere aanpak om een bestaande woonbehoefte hier in te vullen of een andere categorie, namelijk luxe, aan te spreken. Rijnenburg EXCURSIE POLDER RIJNENBURG

FOTO: AORTA

is een attractief woongebied. Voorgesteld wordt het een regionale opgave te maken en betekenis te geven aan de stad Utrecht, maar ook voor het Groene Hart. Verschillende elementen werden nog genoemd die niet mo­ gen ontbreken. Maar belangrijker is dat in de verschijningsvorm Rijnen­ burg straks twee werelden inzichtelijk dienen te worden: stad (Utrecht) en landschap (Groene Hart). En dat verbindingen tussen deze twee wezenlijk zijn. Geconcludeerd werd dat het vooral gaat om het zoeken naar nieuwe vormen, betrek de rol van de particuliere beheerders, leg de verbindingen, trek lring uit andere planprocessen, geef invulling door middel van een open­plan­proces met een strakke regie, begin hiermee met de bewoners, leg de afspraken vast zodat ook het landschap weerbaar gemaakt wordt en de rest niet volgebouwd. Van belang is een keuze in de hoeveelheid groen en recreatie en de norm voor kwaliteit.De discussie was vooral een opening om verder met elkaar in discussie te gaan om de kwaliteit van dit te ontwikkelen gebied te verbeteren. (volledig verslag: www.aorta.nu)

Datum: 16 mei | Aantal bezoekers: 50

AORTA 2007 | DEBAT

meer dan een halte Vaartse Rijn Station Het Vaartse Rijn station is onderdeel van het voorgenomen Randstadspoor

te verschuiven ten behoeve van de continuïteit van het waterlint. Maar

in de regio Utrecht. Het Randstadspoor wordt ontwikkeld om stadsdelen

belangrijker is de repliek ten aanzien van het programma. Om het ontwerp

en wijken te voorzien van een snelle OV­verbinding. Dit station is ook

succesvol te laten zijn moet al vroegtijdig expliciet gekozen worden voor

een belangrijk overstappunt voor de vrije busbaan richting De Uithof.

het programma en de kwaliteit, in dit geval culturele kwaliteit. Als er geen

De halte is echter door de stedelijke context van groter belang. Het is

programma is, zegt Van Ees, wordt de invulling hoe dan ook doods. Het

een belangrijke verkeersverbinding naar de binnenstad en een aanvul­

ontwerp van Studio SK vraagt een inspanning om te zorgen dat er pro­

ling op het aanbod van openbaar vervoer voor bedrijven, scholen en

gramma is ook gedurende de verlaten uurtjes van de dag. Er wordt gepleit

bewoners in dit deel van de stad. Er is een trek naar het zuiden van het

voor een goed scenario om de mogelijkheden te kunnen benutten voor

creatieve milieu van Utrecht: Rotsoord is in opmars, Vondelparc voorziet

deze plek. Conclusie van het debat is dat de aanleg van de halte op zich

al in bedrijfsvoorzieningen voor de creatieve en dienstverlenende sector.

niet riskant is, maar wel de extra invulling die er aan wordt gegeven. Het is

Door de vestiging van het Louis Hartloopercomplex met filmhuisprogram­

duidelijk een leefgebied, met de bewoners moet worden gekeken naar de

mering, restaurants langs de Ooster­ en Westerkade wordt de grens van

behoeftes in de directe omgeving, aldus ProRail. De creatieve sector zou

de binnenstad langzaam verlegd. Door de komst van het station wordt de

goed passen in dit gebied. De vraag is echter of de economische status

zuidelijke binnenstad beter bereikbaar. De Twijnstraat en de Oudegracht

van die sector niet botst met de hoge prijs van ruimtes onder de infrastruc­

gaan hierdoor meer fungeren als aanloopstraat naar het winkelgebied en

tuur. Harrie Bosch, wethouder voor ruimteijke ordening reageert met: ‘Het

het Museumkwartier. Het station is kortom de poort naar de binnenstad en

gaat gewoon lukken! Het zal eerder een probleem worden om de boel af te

het zuiden van Utrecht en is daarmee onderdeel van een grotere gebieds­

remmen dan dat er angst hoeft te zijn voor leegstand.’

ontwikkeling. Inmiddels is de relatie tussen het station Vaartse Rijn en het

(volledig verslag: www.aorta.nu)

Museumkwartier opgenomen als één van de bepalende ontwikkelingen voor de gemeentelijke agenda van de binnenstad.

Datum: 17 september | Aantal bezoekers: 55

Centrale thema’s in het debat waren: Hoe kan het station als Zuidpoort van de stad betekenisvol bijdragen aan de ontwikkeling van het gebied? Waar­

Martin Mulder (projectmanagementbureau)

in onderscheidt het zich van de gemiddelde halte in termen van ontwerp

Marcel Gierveld (Stadsontwikkeling Gemeente Utrecht)

en programma? Kan het bijdragen aan de economische dynamiek van het

Paul van der Ree (studio SK en architect van het stationsontwerp)

gebied? Zijn er bijzondere functies denkbaar? En voor wie? Hoe verhou­

Christian van Ees (vml. stedenbouwkundig adviseur Noord/Zuidlijn Amsterdam)

den deze functies zich met de rest van de stad? Of met het omliggende

Jan Dogterom (adviseur stedelijke ontwikkeling)

gebied? Wat maakt dit ontwerp aantrekkelijk en passend in de dynamiek

Oedzge Atzema (hoogleraar economische geografie)

van zijn directe omgeving? Voldoet het ontwerp aan de ambities?

Harm Scheltens (directeur Pastoe) Gerard Wek (Kamer van Koophandel)

‘Het is maar één keer mogelijk om een goed station te maken’, zegt

R. van Steensel (bewonersgroep omgeving Pelikaanstraat)

Gierveld. De toetsing van het plan is binnenkort. Maar wat ontbreekt is

Harrie Bosch (wethouder Ruimtelijke Ordening)

een duidelijk beeld van wat het station kan betekenen voor de omgeving.

Tymon de Weger (wethouder verkeer en milieu)

Studio SK ontwierp de lijnvisie voor het Randstadspoor. Een bouwdoos met elementen waaruit een station kan worden opgebouwd. Het nieuwe station Vaartse Rijn wordt geplaatst op het kruispunt van de oude spoorlijn als grens van de stad en het landschap en de trekvaart, de handelsroute over het water. Ook nu bevindt zich het station op een kruispunt tussen het historische centrum en de culturele broedplaats aan de andere kant van de lijn. De Gemeente zoekt een structuur om beide te verbinden. Het Vaartse Rijnstation moet hierin een knoop worden, een verbindende poort van beide stadsdelen. De visie ligt er, het programma is alleen nog niet voldoende ingevuld. Er wordt gedacht aan publieke en private functies.

Over de architectuur kan men twisten. Er zijn voor­ en tegenstanders.

Het ontwerp mag wellicht wat ingetogener volgens een bewoner of dient

STATION VAARTSE RIJN

ONTWERP: STUDIO SK

19

20

AORTA 2007 | TENTOONSTELLING

het Jongeriuscomplex Jan Jongerius werd in 1888 geboren als telg van de bekende Utrechtse

was het bijzondere complex met zijn intrigerende architectonische vorm­

hoveniersfamilie Jongerius, waartoe ook Agnes Jongerius (voorzitter FNV)

geving. Op dit moment zijn de gebouwen flink verwaarloosd, maar op de

en Hella Jongerius (designer) behoren. Jan had een groentenhandel, maar

tentoonstelling was het complex in al zijn glorie te zien. Het complex van

in 1921 sloot hij een contract met de Texas Company (het latere Texaco)

villa, tuin en kantoor vormen een architectonisch hoogstandje in een stijl

en introduceerde hij de eerste benzinepompen in Nederland. Al snel kwam

die een eigenzinnige mix is van het Moderne Bouwen en on­Nederlandse

Jan in contact met autofabrikant Ford en in 1935 richtte hij Ford Jongerius

art deco motieven. Even opmerkelijk is het gegeven dat het in zeer korte

NV op. In korte tijd wist hij zijn imperium uit te breiden en eind jaren dertig

tijd gebouwd is (1937­1938) en in een ongebruikelijke periode, nét na de

was hij de grootste Forddealer in Nederland. Jan Jongerius werd in Utrecht

crises van de jaren dertig. Het complex weerspiegelt tot in de details de

al snel bekend onder zijn bijnaam: Jan Ford. Tevens bouwde Jongerius

geest van Jan Jongerius, die zich in alles graag liet kennen als succesvol

NV aan het Merwedekanaal bussen en allerlei soorten vrachtauto’s. Aan

zakenman. (zie ook www.jongeriuscomplex.nl)

het Merwedekanaal liet Jongerius een villa en kantoor bouwen, waarvoor hij vermoedelijk werd geïnspireerd door Amerikaanse en mediterrane

Datum: 24 januari tot en met 17 februari | Aantal bezoekers: 378

architectuur. Jan overleed in 1942 en in 1955 ging zijn imperium failliet. De gebouwen vielen toe aan de Dienst Domeinen. Tot eind jaren negentig was de villa in gebruik door Defensie, nadat het in onbruik raakte, is het zelfs gekraakt. De laatste jaren heeft het complex onder andere gediend als decor voor televisieseries, zoals Hartslag. Momenteel is alleen de villa een rijksmonument.

bijeenkomst De tentoonstelling werd geopend met een bijeenkomst waarin het behoud en de toekomst van het complex centraal stond. De aanwezigen luister­

Nu Defensie het terrein gaat verlaten komt een aantrekkelijke bouwlocatie

den naar Antoni Folkers architect en voorzitter van de Stichting Vrienden

vrij. De Stichting Vrienden van het Jongeriuscomplex verwelkomt ontwik­

van het Jongeriuscomplex, Hubert­Jan Henket architect en ere­voorzitter

kelingen die deze bijzondere plek weer recht kunnen doen, maar beijvert

van de internationale organisatie DOCOMOMO (de internationale orga­

zich tegelijkertijd om het erfgoed van Jan Jongerius voor de toekomst te

nisatie die zich inzet voor het documenteren en conserveren van gebou­

behouden. De Stichting doelt met name op het complex van villa, tuin en

wen, landschappen en stedenbouwkundige ensembles van de Moderne

kantoor, dat als één geheel gebouwd is in 1938, maar waarvan momenteel

Beweging) en Frans van Seumeren voormalig directeur van bergings­ en

slechts de villa door het Rijk beschermd is. Een verzoek om deze bescher­

transportbedrijf Mammoet en kleinzoon van Jan Jongerius. Aan de hand

ming te effectueren voor zowel de villa, als de tuin én het kantoor heeft de

van unieke filmbeelden uit het familiearchief werd door Frans van Seume­

Stichting begin 2007 bij de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap

ren de opkomst en de ondergang van de firma geschetst. Jan Jongerius

en Monumenten ingediend. In het licht van de toekomstige ontwikkelingen

was in de geschiedenis van Utrecht een belangrijke katholieke zakenman,

organiseerde Aorta samen met de Stichting een tentoonstelling over het

en bovendien een sociaal voelend en handelend mens. Hubert­Jan Henket

bijzondere architectonische complex en zijn opdrachtgever, de rooms­

schetste het belang van het behoud van dit belangrijke industriële erfgoed

katholieke zakenman Jan Jongerius. De tentoonstelling paste in een eerder

in Utrecht. Er is uit de periode van de crisistijd weinig overgebleven.

ingezette reeks over Utrechtse katholieke architecten en familiebedrijven,

De staat waarin de beide gebouwen, villa en kantoor, verkeren maakt een

c.q. opdrachtgevers in Utrecht, zoals architect Willem Maas en het Bouw­

restauratie nog goed mogelijk.

bedrijf Bredero (programma Aorta 2005 en 2006).

(volledig verslag: www.aorta.nu)

Jongerius was niet alleen een self­made ondernemer, maar ook een

Datum: 31 januari | Aantal bezoekers: 200

toegewijd katholiek en filantroop. Hij ondersteunde diverse parochies en katholieke instellingen. Het Vaticaan kende hem daarom de Orde van Gregorius de Grote toe, een hoge pauselijke onderscheiding. Op de tentoonstelling waren diverse foto’s, correspondentie en objecten te zien van Jan Jongerius en zijn imperium. Zoals een geschilderd portret van hem, diverse correspondentie, originele foto’s en een film (deels in kleur) uit 1939 met bijzondere momenten uit zijn bedrijf en familie. Middelpunt

AORTA 2007

21

het complex van villa, tuin en kantoor aan het merwedekanaal is een architectonisch hoogstandje in een stijl die een eigenzinnige mix is van het moderne bouwen en on-nederlandse art deco motieven.

HET JONGERIUSCOMPLEX

BRON: FAMILIE JONGERIUS

22

het kasteel van Doornroosje

Antoni Folkers (1960) studeerde cum laude af aan de TU Delft en werkte achtereenvolgens in Ouagadougou, Amsterdam, Starnberg (Duitsland), Dar es Salaam (Tanzania) en nog een trits Afrikaanse plekken. Samen met Belinda van Buiten richtte hij de maatschap Folkers & Van Buiten op in 1993. Later omgedoopt tot FBW architecten met vestigingen in het buitenland. Naast architect en voorzitter van de stichting ArchiAfrika, is hij ook initiator en voorzitter van de Stichting Vrienden van het Jongeriuscomplex. De stichting heeft intussen haar eerste verjaardag gevierd op 1 maart 2008.

FOTO: AORTA

23

DECO-TORENTJES

Historisch gezien is het de eerste de keer dat de sprong is gewaagd over het Merwedekanaal. Destijds een bewuste keuze van de Gemeente om het landelijke gebied voor de industrie in te richten. In die tijd stond daar aan de overkant van het Merwedekanaal die villa met dat enorme scherm met die deco torentjes, de klok, en verder stond er niets. Dat was Jongerius. Daar presenteerde hij zich mee aan de stad. Na de tweede wereldoorlog is het eigenlijk in vergetelheid geraakt. Het complex kwam in bezit van Defensie, de achterkant van de stad achter het station, onaangenaam gebied waar je niet snel naar toe gaat. Het Jongeriuscomplex is het eerste dat je tegenkomt wanneer je het gebied in gaat. Zo’n desolaat gebied met van die enorme parkeerterreinen en die winderigheid van het kanaal, en dan ineens staat daar zo’n prachtige villa.

Als het kasteel van Doornroosje bijna helemaal overwoekerd door groen. Dat is nu heel snel aan het veranderen. De ontwikkelingen die nu worden ingezet in de Merwedekanaalzone maken het gebied juist weer het brandpunt. En dan wordt het kasteel van Doornroosje ook ineens weer herontdekt.

TROPISCHE CONTEXT

Onze interesse voor het pand kwam voort uit behoefte aan bureauruimte. Dan ga je door de stad fietsen en vergeten plekjes zoeken. Wij werken veel in Afrika en de villa viel me op door de warme overstekken. Ik kan me zo’n paleis goed voorstellen in een tropische context. In het initiatief zat een stukje idealisme, zoiets moet je voor de stad bewaren. Maar als we gaan bewaren dacht ik, dan gaan wij (FBW architecten) dat plan ook tekenen.

Het masterplan was een visie die wij destijds in eigen opdracht hebben ontwikkeld. Het eerste onderzoek is gestart in samenwerking met Peter Maarten Bakker, onze stagiair van de Hoge School in die tijd. Het onderzoek bleek een schatkist aan informatie, maar er bleven mysteries bestaan. Er zijn geen bouwtekeningen of bouwaanvragen te vinden, de architect is niet bekend. Een merkwaardige situatie,

het is tenslotte maar 60 jaar geleden.

De hypothese die toen is gesteld is dat Jan Jongerius op zijn vele reizen door de Verenigde Staten, Zuid Europa en Noord Afrika zich liet inspireren door de architectuur op het grensvlak van Art Deco en Modernisme. Misschien heeft hij een gebouw gefotografeerd, tekeningen opgevraagd en laten namaken. Inmiddels is historisch bevestigd dat Jan Jongerius de architect is geweest. Maar wij denken dat Van Bentum, een staalconstructiebedrijf dat nu nog in Nieuwegein gevestigd is, als aannemer of als vriend van Jongerius daar een rol in heeft gespeeld. Deze studie hebben wij in 2005 aangeboden aan de gemeente. Het werd stil. Het probleem zat denk ik in het feit dat wij tot de slotsom waren gekomen dat de villa niet meer los gezien kon worden van het kantoor en de tuin. Dat het in één keer is ontworpen, als een Gesammtkunstwerk. De villa was al rijksmonument geworden, maar zo’n tuin en kantoor nemen een hoop ruimte in, dat zat mogelijke ontwikkelingsideeën waarschijnlijk in de weg. Het plan verdween in de kast.

STORTVLOED

Met Bettina van Santen en Ton van den Berg hebben wij in oktober 2006 een artikel geschreven en een oproep geplaatst.

Dat heeft een stortvloed ontketend. In december 2006 was er al een Stichting geïnitieerd door de familie met als eerste doel om monumentenstatus te bereiken voor villa én kantoor. De familie kwam met parafernalia, schilderijen, foto’s en andere prachtige materialen. Binnen 4 weken stond er een tentoonstelling en was er een grote bijeenkomst georganiseerd. Het was het juiste moment. Aorta speelde een sleutelrol. Het was het platform. Inmiddels zijn we een jaar verder.

De status voor gemeentelijke monument is toegekend voor de villa met kantoor en tuin. De aanvraag voor Rijksmonument loopt tot de dag van vandaag. Een tweede doelstelling van de stichting is om actief betrokken te blijven bij ruimtelijke ontwikkelingen van het complex, en het te verwerven om het een maatschappelijk culturele bestemming te geven.

TOEKOMST

Ergens in 2010-2011 is Defensie weg en wordt het gebied herontwikkeld. Hiervoor is een visie ontwikkeld voor de Merwedekanaalzone. De stichting mag meepraten in de ontwerpwerkgroep, waarin ook gemeentelijke en externe stedenbouwkundigen, en Bouwfonds vertegenwoordigd zijn. Terecht dat er woningbouw komt, en ook dat het een hele hoge dichtheid krijgt. De ideeën die wij hebben voor het complex passen daar heel goed bij. Het HOV is niet goed opgelost vind ik, daar wordt het een eiland van. Wat ik wel jammer vindt is dat wij nu van een proactieve partij een reactieve partij zijn geworden. Dat wij daar in onze avond­ uurtjes een beetje naar kijken en daar ad hoc wat ideeën aan geven in deze fase is niet goed. Ik ben nu aan het proberen om daar al een opdracht in te krijgen. Ik denk dat dat in het belang is van het gebied en van de stichting.

VEELHEID VAN DINGEN

Een stad als Rotterdam presenteert zich heel duidelijk als een stad met een architectuurvisie. Dat leidt tot een heel duidelijk portret van zo’n stad. De visie van Utrecht op architectuur vind ik niet zo overtuigend. Er zit een enorme gelaagdheid in Utrecht, dat zou volgens mij meer uitgebouwd kunnen worden. De Dom­ toren is voor mij Utrecht, de mooiste toren van Nederland. De manier waarop dat ding staat in die stad en hoe die geleed is. Er zit zo’n enorme uitdaging om veel meer te maken van dat winderige rotpleintje dat het nu is. Ook dat stukje waar Aorta zit, daar zou je zo een middeleeuwse film kunnen opnemen. Utrecht heeft ook bijzondere architectuur, bijvoorbeeld op de Wijde Begijnestraat een pand uit de jaren ’20-’30 met een detaillering die doet denken aan Macintosh. Het enige gebouw dat in Nederland op de werelderfgoedlijst staat is van Rietveld en staat hier in Utrecht. En ook de Universiteits­ bibliotheek van Arets is bijna niet meer Nederlands, zo’n ongelooflijk knap gebouw. Utrecht is dus vooral een veelheid aan dingen.|

24

AORTA 2007

FOTO: ROLF BRUGGINK

VILLA JONGERIUS 2000

25

26

AORTA 2007 | LEZING

get inspired de Utrechtse genomineerden (en winnaar!) van De Gouden Piramide 2006

Lezingen Get Inspired

Edwin Oostmeijer – geen grote naam in projectontwikkelaarsland – was

van de Utrechtse genomineerden samen met hun architecten, over ervarin­

volgens de jury van de Gouden Piramideonder leiding van rijksbouwmees­

gen, inspiraties, en visie op het belang van goed opdrachtgeverschap.

ter Mels Crouwel, de meest inspirerende opdrachtgever van 2006. ‘Het

In de eerste lezing spraken Nora Hugenholtz, opdrachtgever namens

verhaal van de totstandkoming van Het Bolwerk bleek een ‘spannend

het Projectbureau Leidsche Rijn, Fons Verheijen van VVKH Architecten,

jongensboek’ (…) hier is zonder meer sprake van een enorme prestatie.

architect van The Wall en Gijs Joosen van ONL Architecten, projectarchi­

Zo’n vasthoudende, onverschrokken inzet komt men niet gauw tegen.’

tect van de Cockpit en het geluidsscherm. De keuze voor de architecten

aldus het juryrapport. De Gouden Piramide is de jaarlijkse Rijksprijs voor

door de opdrachtgever was gebaseerd op recente ontwerpen van beide

inspirerend opdrachtgeverschap in de architectuur, stedenbouw, land­

bureaus. VVKH Architecten is onder meer bekend van het Alexandrium in

schapsarchitectuur, infrastructuur en ruimtelijke ordening. De Gouden

Rotterdam, een vergelijkbare opgave, en ONL Architecten heeft inmiddels

Piramide is een gezamenlijk initiatief van de ministeries van VROM, LNV,

een traditie opgebouwd om in samenwerking met Meijers Staalbouw bv

OCW en VenW. Op 28 oktober 2006 kreeg Edwin Oostmeijer de prijs uit

constructies te maken die in het oog springen door bijzondere vorm en

handen van Hedy d’Ancona, oud­minister van Cultuur.

functie.

Maar ook de andere Utrechtse genomineerde, de gemeente Utrecht en

In de tweede lezing vertelden Edwin Oostmeijer en bOb van Reeth over

Projectbureau Leidsche Rijn, gooide hoge ogen met de geluidswerende

Het Bolwerk. Opdrachtgever Edwin Oostmeijer kende een ander project

voorzieningen langs de A2, bekend onder de namen de Cockpit en

van bOb van Reeth van AWG Architecten op de Mariaplaats in Utrecht en

The Wall. Uit het juryrapport: ‘Het is een hele prestatie van het Project­

was gecharmeerd van zijn ingetogen ontwerp. Dit leidde tot de samenwer­

bureau Leidsche Rijn om in samenwerking met Rijkswaterstaat tot zo’n

king waarin beiden zeer vasthoudend het ontwerp hebben uitgevoerd.

In het kader van de Gouden Piramide organiseerde Aorta twee lezingen

afwijkende, innovatieve oplossing te komen (…). Ze hebben in zekere zin het onmogelijke waargemaakt.’

Datum: 28 februari & 7 maart | Aantal bezoekers: 82

De andere genomineerden voor De Gouden Piramide 2006 waren: Stichting STC­Group met het Scheepvaart­ en Transportcollege in Rotterdam; Hans Gerson en Hans Wolff met het Muziekgebouw aan ’t IJ in Amsterdam en Kees Sol en Frans Hiddema met het Oogziekenhuis in Rotterdam.

Datum: 28 februari tot en met 17 maart | Aantal bezoekers: 124

Het Bolwerk, een ‘spannend jongensboek’

FOTO: JEROEN MUSCH

HET BOLWERK | ARCHITECT: BOB VAN REETH & EDWIN OOSTMEIJER

27

28

Bolwerk brutaal en bescheiden

BUNKER

Edwin Oostmeijer (Enschede, 1963) was ooit journalist en werkt nu als zelfstandig projectontwikkelaar. In 2006 is hem de Gouden Piramide 2006 uitgereikt, de Rijksprijs voor Inspirerend Opdrachtgeverschap. Op zijn conto staan Het Bolwerk in Utrecht, Reykjavik in Leidsche Rijn en Mijn Ithaka, een bijzondere vorm van medeopdrachtgeversschap, in Almere. Sinds januari 2008 is hij voorzitter van de Utrechtse Dag van de Architectuur en jurylid voor de prijsvraag van de nieuwe centrale bibliotheek in Utrecht. In zijn vrije tijd rijdt hij op zijn IJslandse paard Gyllir frá Sauõárkróki.

Ooit liet ik mijn hond uit op deze plek waar nu Het Bolwerk staat. Wat ik altijd heel bijzonder heb gevonden is dat het hier stedelijk is maar ook groen en rustig tegelijk. Je hoort het verkeer van de Singel, maar staat wel in een dicht bos van het oude monumentale park van Zocher op de oude stadswallen. Voor mij was het altijd één van de mooiste plekken van de stad.

Op de plek van Het Bolwerk stond een bunker, gecamoufleerd als boerderij met gemetselde gevels, kozijnen en een pannen dak. In het bestemmingsplan kwam ik tegen dat dit misschien een plek was voor woningbouw. Ik had in het verleden particulier huizen gerenoveerd en ben vaak verhuisd. Dan krijg je een soort liefde en aandacht voor plekken en huizen.

Die ervaring met huizen en bijzon-

FOTO: AORTA

­ 29

dere projecten heeft wel geholpen, maar projectontwikkeling is natuurlijk een andere tak van sport. Ik wist niet waar ik aan begon maar heb de mission impossible volbracht. Het heeft wel lang geduurd, omdat je op oude plekken in de stad aan het bouwen bent in een beschermd stadsgezicht. Dat is balanceren op een koord, dat geeft altijd gedonder in de glazen.

Het Bolwerk is in 2007 ook genomineerd voor de Rietveldprijs. ‘Van een allure, een niveau bijna buitenlands’, aldus het juryrapport, ‘maar het had iets gedurfder gemogen’. Mijn inzet is altijd geweest dat het iets moet zijn dat zich voegt naar de plek, dat het opvalt door zijn materiaal en detaillering, maar er gewoon staat alsof het er altijd heeft gestaan. Dat is gedurfd genoeg. De architectuur van Erik van Egeraat, de winnaar van de prijs met zijn A.A. Heijmans van der Berghgebouw, had hier niet gepast.

WALHALLA

Je zou denken dat het winnen van zo’n belangrijke prijs als de Gouden Piramide het Walhalla opent. Maar helaas is er niemand die zegt: ‘Beste meneer Oostmeijer, u heeft zo’n mooi project gemaakt.

Hier heeft u een stuk grond, zou u hier iets willen doen?’. Misschien kom je daardoor wat makkelijker bij een gemeente binnen en heeft men iets meer aandacht, maar het blijft hard werken en vechten. De woningen van het project Reykjavik in Vleuterweide, in samenwerking met VMX architecten en Van Bekkum zijn in 2006 gerealiseerd net na de oplevering van Het Bolwerk. Een bijzonder complex, ook geprezen door de jury van de Rietveldprijs 2007. Daarna zijn het voornamelijk prijsvragen die mijn tijd dicteren. De Europese aanbesteding voor het Hieronymus-erf, in samenwerking met twee Zwitserse architecten uit Zürich, is helaas aan mij voorbij gegaan. Teleurstellend omdat ik op loopafstand Het Bolwerk heb gerealiseerd en daar ook iets heel moois had kunnen doen. Een dure les dat je in een Europese aanbesteding op elke puntkomma kunt worden afgerekend. Een uitspraak over het ingediende plan voor de prijsvraag Notenbomenlaan, woningen naast het Meerstroom college, met Atelier Kempe Till uit Rotterdam, volgt in mei van dit jaar. En het plan voor de prijsvraag

in Westervoort, met Onix uit Groningen, is op dit moment in volle gang. Almere, een samenwerking met VMX architecten en Van Bekkum, is gelukkig doorgegaan.

HOOFDROL

Begin 2007 las ik over een bijzondere prijsvraag in de gemeente Almere, waarin bewoners een hoofdrol spelen als het om nieuwbouw gaat. Ontwikkelaars moesten aangeven hoe ze bewoners in een vroeg stadium lieten meedenken in het project.

Almere is net weer uitgeroepen tot de lelijkste stad van Nederland, waarschijnlijk door mensen die daar nooit zijn geweest.

En er is ook best het één en ander op aan te merken, maar op Kanaleneiland of Overvecht is ook wel wat aan te merken.

Het leuke aan Almere is dat het eigenlijk heel erg vlakbij is, vlakbij Utrecht en vlakbij Amsterdam, en alle mogelijkheden open liggen. Met de mensen uit Almere, ons klankbord, hebben wij een plan ontwikkeld dat anders is dan anders: een gebied van twee hectare, aan de randen bebouwd, binnenin een gemeenschappelijk park en een zwembad van 50 meter.

Op de publieksmanifestatie in november konden bewoners zich inschrijven.

Collega ontwikkelaars vonden het een prachtig plan, maar dachten dat er geen publiek voor zou zijn. Dat bleek gelukkig een misvatting want wij wonnen de prijsvraag, en zijn nu keihard aan het werk omdat in oktober al met de bouw gestart moet worden. Een plan bedenken is erg leuk. Vooral de samenwerking met andere partijen. Maar er zit veel tussen het bedenken van het plan en de weerbarstigheid van het uitvoeren. Je droomt er wel eens van dat het iets makkelijker zou lopen.

JOURNALIST

Mijn journalistieke culturele achtergrond heeft me in dit vak een andere inbreng gegeven. Ik kon goed formuleren en communiceren wat ik wilde. Maar uiteindelijk gaat het om betrokkenheid. Om iets van de grond te krijgen moet je er bovenop zitten, de intentie hebben om tot het uiterste te gaan. Het vak wordt steeds breder. Met een grote zak geld red je het niet meer, je moet een missie hebben. Het is belangrijk dat je van begin tot het eind een ambitie niet alleen kunt verwoorden maar ook kunt volbrengen. Daar zou ik

graag mee doorgaan, maar wel op mijn manier. De toekomst van dit vak ligt in een werkelijke interesse om een wezenlijke bijdrage aan de omgeving om je heen te leveren. Met name op het gebied van wonen is nog een slag te maken, er wordt te gemakkelijk uitgegaan dat bewoners niets anders willen dan een gangbare woning. De aanpak in Almere is interessant.

Neem bewoners mee als klankbord in een eerder stadium. Het kost wel veel meer tijd, geld en aandacht. Als ontwikkelaar of overheid moet je dan soms kordaat zijn in het doordrukken van iets, op een gegeven moment moeten wel compromisloze keuzen worden gemaakt. Anders krijg je situaties zoals bij het Rijksmuseum, waar de fietserbond en de stadsdeelraad de prachtige nieuwe entree om zeep hebben geholpen. Bij Het Bolwerk ging de discussie met name over de hoogte. Als ik daar naar geluisterd had dan was het een lelijke in elkaar gedrukte bonbon geworden. Wij hebben geen concessies gedaan en het plan zoals bedoeld van A tot Z gerealiseerd.

DE BELLE EN …

Utrecht staat voor hele grote opgaven: Leidsche Rijn,inbreidingslocaties in het centrum en de Belle van Zuylen. Maar de identiteit van Utrecht wordt eigenlijk voor een belangrijk deel ontleend aan de geschiedenis van de stad, de Dom, de oude binnenstad. Allemaal tekenen van voorbije tijden die we gekoesterd hebben en nog steeds koesteren. Maar we leven in meerdere tijden tegelijk. Wanneer je een ingreep doet van deze tijd, laat dan iets na van deze tijd en geen replica. Utrecht is natuurlijk toch ook heel erg de stad van drie lagen en een kap. Het is goed dat de hoogbouwvisie nu gekomen is. Als het gaat om de visie van Utrecht op architectuur denk ik dat Utrecht ambities heeft, maar tegelijkertijd terughoudend is als het om de uitvoering gaat. Utrecht is eigenlijk brutaal en bescheiden tegelijk.

Het Bolwerk is daar een voorbeeld van.

Zolang het aan de rand van de stad gebeurt, De Uithof, Leidsche Rijn, De Belle van Zuylen, dan kan en mag er veel meer.

Ik vind niet dat spektakel altijd nodig is, het gaat er om dat het mee kan in de tijd.

Kom eens terug als het er 15 jaar staat, wat heeft de tijd dan getrotseerd? |

30

AORTA 2007

FOTO: ONL [OOSTERHUIS_LENARD]

COCKPIT | ARCHITECT: ONL [OOSTERHUIS_LENARD]

‘het onmogelijke mogelijk gemaakt’

31

32

AORTA 2007

samenwerking noodzakelijk Als een divers industrielandschap aan het water en met een ge­ varieerd gebruik is het gebied Rotsoord voor Utrecht uniek. Het ligt dicht tegen de binnenstad aan en tussen twee woonwijken. Omdat Rotsoord decennia lang als eiland heeft kunnen functioneren, is er geen sprake geweest van een gewone wijkontwikkeling. De menging van wonen, bedrijvigheid en groen biedt aanknopingspunten voor de toekomst. De komst van het station en de uitdijende binnenstad halen Rotsoord uit het isolement.

Rotsoord leent zich voor een eigen profilering,

uitvoeringsstrategie. Het ontwikkelen van

IN OPDRACHT VAN HET PROJECT‑

onderscheidend van de binnenstad. Dit eigen

een gebiedsconcept kan voor de opgaven in

MANAGEMENTBUREAU UTRECHT EN

gezicht biedt kansen voor waardecreatie: als

Rotsoord net die gewenste extra stap zijn.

PROJECTBUREAU BELVEDERE, HEEFT AORTA

interessant investeringsdoel voor marktpartijen,

Rotsoord’s verdere ontwikkeling is sterk af­

EEN AANTAL BIJEENKOMSTEN GEORGANI‑

opties voor cofinanciering middels subsidies

hankelijk van samenwerking tussen partijen.

SEERD OM OP EEN METHODISCHE MANIER

en mogelijkheden om de cultuurhistorische

Van oudsher is er in Rotsoord ruimte voor

SAMEN MET DE INVESTERENDE PARTIJEN VAN

kenmerken van het gebied op een vitale manier

eigen initiatief. Nu is er versnippering.

ROTSOORD HET TOEKOMSPERSPECTIEF VOOR

opnieuw betekenis te geven (de lijn verleden –

HET GEBIED TE BENOEMEN. NIET ALLEEN HET

heden – toekomst).

‘WAT’ MAAR OOK ‘HOE GAAN WE HET DOEN’.

Sinds enkele jaren speelt de ontwikkeling van

HET PROJECT IS GESTART IN 2007 EN WORDT

gebiedsconcepten een grote rol op de com­

IN 2008 AFGEROND.

merciële vastgoedmarkt. Een gebiedsconcept verbindt de identiteit of typering van een gebied met de ruimtelijke ontwikkelingsmogelijkheden.

Kenmerk is dat zo sterk is dat het gedragen wordt door alle betrokken partijen, het vertolkt het gemeenschappelijk belang. Het onderzoekt op welke wijze de interactie tussen betrok­ ken publieke en private partijen kan worden vormgegeven. Deze interactie is van cruciaal belang voor het succes van de ontwikkelingen op Rotsoord. Het concept is ‘vermarktbaar’ en benadrukt de uniciteit van een gebied. Het vormt de verbindende schakel tussen diverse onderdelen van een integrale gebiedsgerichte

FOTO’S: HET BOS

AORTA 2007

‘Rotsoord, uniek in Utrecht.’

33

34

AORTA 2007 | TENTOONSTELLING EN DEBAT

nieuwe lading De landschapsarchitecten

Debat Nieuwe lading

Michiel Huls werkzaam bij Delta Vorm Groep bv; Wim Voogt werkzaam

De stellingname van de exposerende landschapsarchitecten op het vak­

bij OKRA landschapsarchitecten bv, Sander Rombout, Ronald van der

gebied vormen de aftrap voor de discussie. Er is in Utrecht te weinig debat

Heide, werkzaam bij Copijn Tuin­ en landschapsarchitecten bv; Stefan van

op dit gebied, het was goed dat dit debat een keer gevoerd werd.

Schijndel, werkzaam bij TLU landschapsarchitecten, en Sofia Opfer van Stil Buitenruimtes waren de vijf jonge geselecteerde landschaparchitecten

Jonge landschapsarchitecten zijn niet naïef, ze zetten bewust een ambitie

voor de tweede tentoonstelling Nieuwe lading. Curator Arda van Helsdingen,

neer en spelen bewust de rol van de dromer. Dat is de rol van de jonge

landschapsarchitecte en onder andere docente aan de Academie voor

landschapsarchitect. ‘Wie niet kan dromen is geen realist’ aldus Anco

Bouwkunst selecteerde de vijf op basis van ingediende voorstellen voor de

Schut (hoofd Stadsontwikkeling) met een citaat van Riek Bakker.

tentoonstelling.

De opdrachtgever eist dat de landschapsarchitect overal in thuis is. Dat is niet realistisch. Er moet een goede definitie komen, een soort coming out

In de tentoonstelling, die de jonge landschapsarchitecten zelf hebben

van de landschapsarchitect, waar iedereen mee uit de voeten kan.

vormgegeven en geproduceerd, reageren zij op vragen als:

Vanwege het aspect geld en de tijd is het ook belangrijk dat je als land­

Waar dient de landschapsarchitect zich anno 2007 mee bezig te houden?

schapsarchitect kunt schaken, schmieren, dreigen en eisen.

Wat is de Utrechtse ontwerpopgave? Wat is de ambitie van de jonge

Over de kwaliteit van de landschapsarchitectuur in Utrecht is men wel te

landschapsarchitect?

spreken. Er zijn vele mooie voorbeelden in de stad, waaronder Dichters­ wijk­west, Griftpark, Vondelparc, Zocherplatsoen, Neude. Schoenmakers

Volgens Wim Voogt laat Utrecht kansen liggen bij het herbestemmen

vult aan dat de Utrechtse straten juist in hun eenvoud goed zijn. Zij herkent

van de forten en de aanpak van de Hollandse Waterlinie. De waterlinie

een duidelijke traditie in de stad in de manier waarop er over ruimte wordt

moet een beeldmerk worden, een duidelijk herkenningspunt. Het gebied

nagedacht. Toch zijn er kansen, aldus Copijn, in de manier waarop je per

kan tevens worden ingezet als bezinkingsgebied voor zand en afval uit

fiets het buitengebied kunt bereiken. ‘Het buitengebied moet meer naar

de Kromme Rijn. Stil Buitenruimtes is geïnteresseerd in het vertellen van

binnengehaald worden’. Vooral op het moment dat het veranderlijk is, blijk

een verhaal. Dit kunnen sporen uit het verleden zijn, maar ook autonome

je verbondenheid te voelen met de stad of verwondering over een plek.

verhalen. De landschapsarchitect is de verteller, die de verhalen inzichtelijk

Vanzelfsprekend door de verandering die het voorjaar teweegbrengt, maar

maakt en de mensen zich thuis laat voelen in het gebied. Michel Huls ziet

ook wanneer perspectieven verschuiven bij beweging. Het is een uitdaging

kansen voor de landschapsarchitect op het gebied van collectiviteit. Het

voor het vakgebied om iets te maken dat kan veranderen. De positie van

gebied, de binnenhoven, verbeteren in samenwerking met de bewoners.

de landschapsarchitect is aan het veranderen, hij zal het cultuurlandschap

Ronld van der Heide en Sander Rombout stelden zich een eigen opgave:

moeten veranderen in natuurlandschap, op een hoger schaalniveau werken

Utrecht dichterbij het landschap te brengen. De snelheid van de fiets is de

en dit koppelen aan de kleinere schaal. Lenting vraagt zich af wat de rol

snelheid van het landschap. Stefan van Schijndel ziet kansen in de tijd. De

van de landschapsarchitect nu precies is. In Utrecht is er geen contact

tegenwoordige landschapsarchitect lijkt snel resultaat te moeten boeken

tussen landschapsarchitecten. Van der Heide van Copijn ziet de rol van de

en wordt te laat betrokken bij projecten. Maak van de tijd je vriend, niet je

landschapsarchitect momenteel als een zoektocht naar de definitie van

vijand! Er waren zowel groene als stenige plannen, concrete en praktische

het vak, naar de rol die de landschapsarchitect speelt in het netwerk van

plannen. De uitleg van het eigen vakgebied was genuanceerd, er werd

architecten, stedenbouwers en kunstenaars. Maar zeker ook om de am­

nadruk gelegd op samenwerking.

bachtelijke kant van het vak te combineren. Hierbij vult Van Tilborg (H+N+S en redacteur van de Blauwe Kamer) aan dat ook het belang van budget­

Datum: 11 april tot en met 7 mei | Aantal bezoekers: 168

bewaking een taak is voor de landschapsarchitect. Deze zou een centrale

De tentoonstelling in de reeks Nieuwe lading toont jonge en ambitieuze

figuur moeten zijn in het netwerk en de hoeder van de kwaliteit. TLU noemt

ontwerpers uit telkens een andere discipline. In 2007 zijn zes Utrechtse,

een goed voorbeeld van interdisciplinaire samenwerking in Houten. De

relatief jonge, landschapsarchitecten samengebracht. De bureaus verschil­

uitgave over dit experiment kan de landschapsarchitect helpen bij het

len qua grootte, ervaring en opdrachtportefeuille.

benoemen van zijn/haar rol. Het is belangrijk die rol te kennen om te weten hoeveel je kunt bereiken als landschapsarchitect, om bij te dragen aan woongeluk, waar het tenslotte allemaal om gaat. De rol van de landschaps­ architect is om te zien en te begrijpen waarom de stad zo is als die is.

AORTA 2007

‘het veld ligt open’ Er ligt nog veel om opgepakt te worden. Zo moet er nagedacht worden over het Fortengebied, moeten busbanen trambanen worden. Kansen

COPIJN TUIN- EN LANDSCHAPSARCHITECTEN BV

liggen in de Merwedekanaalzone, het herstructureren van het Veemarktter­ rein en het upgraden van de noordelijke randweg. Alleen Hoog Catharijne wordt gezien als een gemiste kans. Momenteel ligt er een grote opgave.

De landschapsarchitect kan nu een leading positie innemen in de discussie voer ruimtelijke kwaliteit binnen deze opgave. ‘Het veld ligt open’, aldus Schoenmakers. (volledig verslag www.aorta.nu)

Datum: 18 april | Aantal bezoekers: 105 Gespreksleider: Noël van Doorn (hoofd landschapsarchitectuur aan de Academie van Bouwkunst) Panelleden:

TLU LANDSCHAPSARCHITECTEN

Walther Lenting (Special project developer Ecocern en vml. wethouder Stationsgebied en Leidsche Rijn) Hank van Tilborg (landschapsarchitect en redacteur Blauwe Kamer) Arda van Helsdingen (landschapsarchitecte en curator van Nieuwe Lading) Mariet Schoenmakers (directeur AM Concepts) en de geselecteerde landschapsarchitecten STIL BUITENRUIMTES

DELTA VORM GROEP BV

OKRA LANDSCHAPSARCHITECTEN

35

36

IRENEPARK | ARCHITECT: GULIKERS ARCHITECTEN

FOTO: JOHN AENDEIJKER

REYKJAVIK | ARCHITECT: VMX ARCHITECTEN

37

38

AORTA 2007

FOTO: JAN DERWIG

WARMTEKRACHTKOPPELINGSCENTRALE | ARCHITECT: DOK ARCHITECTEN

39

40

AORTA 2007 | TENTOONSTELLING EN DEBAT

Utrecht studentenstad ‘Een welgestelde jongeheer in een plechtstatig ingerichte 19e eeuwse

Debat Onder aan de ladder: van kamer tot koopwoning

kamer met hoog plafond. Een gezellige studentenkeuken uit de jaren ’60.

De toekomst van studentenhuisvesting. Prof. dr. Pieter Hooimeijer, hoog­

Een hypermoderne limegroene SmartCube. Architectuurcentrum Aorta

leraar Sociale Geografie en Demografie aan de UU, verzorgde de inleiding

geeft kijkjes binnen bij studenten van toen en nu’, AD/UN 12 mei 2007

van het debat. Studenten Gijs Bos en Eveline de Bruijn hebben onder zijn

‘De deftige studenten van eertijds – altijd mannen – zijn op zwartwit

leiding onderzoek verricht. Dit omvatte een update van de studenten­

fotootjes te zien. De gemeenschappelijke keuken uit de jaren ’60 is echt.

monitor 2001, de eerste kwantificering van het probleem van de studen­

Met zo’n witmetalen gasgeiser en een grote tafel in het midden. Ook het

tenhuisvesting en een analyse van de onderkant van de woningmarkt; van

studentenhok uit de jaren ’80 is compleet nagebouwd. Een keurig kamertje

de eerste (studenten)kamer tot de eerste koopwoning.

met pick­up en kleurige slaapbank’.

Met de oplevering van een aantal grote studentcomplexen lijkt er beweging Met de tentoonstelling en een debat wilde Architectuurcentrum Aorta de

in de markt voor studentenhuisvesting te komen. Maar hoe zal dit met

aandacht vestigen op de ontwikkeling van studentenhuisvesting in de

oog op de krimpende bevolking er over 5 a 10 jaar uitzien? Zal er dan een

stad. Utrecht staat van oudsher bekend als studentenstad en kent sinds

overschot aan studentenwoningen ontstaan? Ook de doorstroom naar

jaar en dag een woningnood onder studenten. Om deze woningnood te

starterswoningen en de uitbreiding van de voorzieningen in De Uithof zijn

verminderen worden al vanaf de Tweede Wereldoorlog studentenwoningen

thema’s. Onder leiding van Marie­Louise van Kleef, voormalig wethouder

gerealiseerd.

Ruimtelijke Ordening en Wonen, werden deze en andere thema’s samen

Door het interieur van studentenkamers uit verschillende perioden na te

met betrokken partijen zoals studentenhuisvesters, projectontwikkelaars

bootsen konden bezoekers het tijdsbeeld ervaren. Ook de architectonische

en studentenvakbonden bediscussieerd. De huidige wethouder, Harrie

veranderingen door de tijd werd belicht. De woning van de student heeft

Bosch, was hierbij aanwezig.

vanaf de 19e eeuw een behoorlijke verandering doorgemaakt. De ten­ toonstelling toonde de invloed van de tijdsgeest op het ontwerpen van de

Sinds de erkenning van het probleem van de studentenhuisvesting in 2001

studentenwoning. Zo hebben de overheid en de woningcorporaties in de

hebben de gemeente, de grote corporaties en de marktpartijen elkaar

20ste eeuw een aanzienlijke stempel op de verschijningsvorm van studen­

gevonden. Er zijn grote nieuwe complexen geopend en er komen er op

tenwoningen gedrukt. Bekende complexen zoals IBB, Van Lieflandlaan, La

korte termijn nog meer bij. De contacten met particuliere verhuurders zijn

Capanna, De Bischoppen en het University College werden getoond. De

verbeterd. De wil om te verhuizen na de studie, door weinig alternatieven,

laatste decennia kenmerken zich tevens door bijzondere, specifiek voor de

is een punt van discussie. Er studeren gemiddeld 62.000 studenten aan de

doelgroep ontworpen projecten. Technische innovaties leiden tot nieuwe

universiteiten en hogescholen van Utrecht. Circa 9500 daarvan zijn actief

oplossingen zoals de SmartCube: Een simpel herplaatsbare eenheid met

op zoek naar woonruimte, in 2007 hadden circa 3300 studenten nog geen

keuken, natte cel en hoogslaper. In te zetten om leegstaande kantoor­

woonruimte gevonden. De student wordt mondiger en stellen eisen. De

gebouwen al dan niet tijdelijk te gebruiken voor studentenhuisvesting.

eisen van de studenten zijn realistisch, meestal een kamer tussen de 11 en

Datum: 9 mei tot en met 7 juli | Aantal bezoekers: 414

de keuze van een woning. De binnenstad en Utrecht Oost zijn onverminderd

20 m2. De afstand tot het centrum van de stad en de prijs spelen een rol bij populair als vestigingsplek. Wanneer de afgestudeerden zouden verhuizen is de kamernood voor studenten opgelost, maar studenten zijn niet de enige woningzoekenden en in heel Nederland groeit het aantal huishou­ CITY CAMPUS | KLUNDER ARCHITECTEN

dens. De inspanning om te bouwen blijft dus nodig. Doorstoom lijkt een belangrijk punt voor de komende jaren. Momenteel is waarschijnlijk maar 30% van de Utrechters ‘authentiek’. Studenten zijn ook Utrechters en dienen als zodanig serieus genomen te worden. Gijs Mul merkte op dat het verkeerd is om te zeggen dat de kamernood over is, er moet nage­ dacht worden over nieuwe locaties. Een campuscontract zou een goed instrument kunnen zijn voor doorstroom. Ton Jochems van de SSH voelt zich een rennende hond met een worst voor zijn neus, in 2003 moesten er 2000 kamers worden bijgebouwd. Er zijn inmiddels 3000 kamers gekomen,

AORTA 2007

binnengluren bij de Utrechtse student maar nog zijn er 1800 kamers nodig. Dat zal alleen maar meer worden,

FOTO: AORTA

zowel de hogescholen als de universiteit zet in op verdere groei. Het hoeft geen probleem te zijn om de kamernood op te lossen. RABO vastgoed wil ontwikkelen, maar ook maatschappelijk verantwoord. ‘Studenten zijn een bijzondere groep, vanwege hun tijdelijke karakter. Je moet ze opnemen in een groter geheel’. Ook DuWo onderzoekt regelmatig de huisvestingsvraag van de student, hij zag vooral een trend in de voorkeur voor zelfstandige eenheden. De SSH sloot zich hierbij aan en gaf hiermee een verantwoor­ ding voor de keuze van deze opzet in de woningbouw in de Uithof.

De factor kwaliteit wordt in de toekomst steeds belangrijker. Flatsharing, of het room­mate­model, werd niet als een oplossing gezien. Studenten kunnen bijdragen aan een kleuring en opwaardering van wijken. Voorbeel­ den voor mogelijke studentenhuisvestingen kunnen de Merwedekanaal­ zone, Kanaleneiland, Jaarbeursterrein of Kromhoutkazerneterrein zijn. Het programma van wethouder Bosch koerst niet af op studenten in Leidsche Rijn, hij ziet liever studenten in het gebied richting de Uithof. Het terrein van de Uithof is pas sinds 1992 voor woningbouw vrijgegeven. Sindsdien heeft het een enorme vlucht genomen en is er tegenwoordig ook sprake van fun op het terrein. De discussie handelt verder over koopstarters,

FOTO: AORTA

de stap van de onzelfstandige woning naar een goedkope koopwoning.

Bosch gaf aan het bouwen van koopstartwoningen te willen stimuleren, omdat dit sociale huurwoningen zou opleveren. De avond werd afgesloten met de conclusie dat de discussie een andere was dan die van vijf jaar geleden. Dat is een goed teken.

Datum: 6 juni | Aantal bezoekers: 70 Gespreksleider: Marie­Louise van Kleef (voormalig wethouder Ruimtelijke Ordening en Wonen gem Utrecht) Panelleden: Pieter Hooijmeier (hoogleraar Sociale Geografie en Demografie Universiteit Utrecht) Irene van der Broeck (LSVB) Ton Jochems (SSH) Gijsbert Mul (DuWo) Ed de Groot (corporatie Volksbelang Vianen) Art Zaaijer (Stedenbouwkundige De Uithof) Anneke Bochem (RABO Vastgoed) Speciale gasten: Koos Lieshout (Dienst Stadsontwikkeling Gemeente Utrecht) Harrie Bosch (wethouder Ruimtelijke Ordening en Wonen) Mark Lagewaard (Studentenvakbond Utrecht) J. Scherrenberg (Vereniging Particuliere Verhuurders)

SPACEBOXEN

41

42

DE BISSCHOPPEN | ARCHITECT: Kﾃ傍HER SALMAN KOEDIJK ARCHITECTEN

FOTO: J.P. FIERING, IN OPDRACHT VAN SSH UTRECHT

FOTO: IWAN BAAN

SCHERF 13 | ARCHITECT: SEARCH

‘er moet nagedacht worden over nieuwe locaties’

43

44

AORTA 2007

FOTO: LUUK KRAMER

FORUM ’T ZAND | ARCHITECT: VENHOEVEN CS | PRIJSWINNAAR RIETVELDPRIJS 2007

Het juryoordeel voor Forum ’t Zand:

‘Dit is een schoolgebouw waaraan elk kind met plezier zal terugdenken. Het verleent de scholen en andere gebruikers een identiteit en biedt de wijk een icoon.’

45

46

AORTA 2007 | TENTOONSTELLING

Een internationale tentoonstelling met werken van Spaanse, Libanese, Italiaanse en Nederlandse architecten met het thema: ‘Women who build, building from the inside’. Door de tentoonstelling wordt de professionele rol van vrouwelijke architecten benadrukt door te laten zien op welke manier zij een bijdrage leveren aan het ontwerpen van een bebouwde omgeving. Deze reizende tentoonstelling werd op 19 juli feestelijk geopend in het Academiegebouw en Architectuurcentrum Aorta. Voordat de tentoon­ stelling Utrecht aandeed heeft het langs tal van grote steden in Europa en het Midden Oosten gereisd. Het idee ontstond in Spanje en werd ontwikkeld door het Spaanse bouwnetwerk voor vrouwen La Mujer Construye.

Vervolgens reisde de tentoonstelling via Spanje, Libanon, Italië naar Neder­ land. Telkens sloot zich een nieuwe groep architecten hierbij aan. In deze traditie is de volgende selectie van Nederlandse vrouwelijke architecten in de bestaande expositie opgenomen: Annette Marx, Vera Yanovshtchinsky, Evelien van Veen, Belinda van Buiten, Marianne Loof, Jeanne Dekkers, Liesbeth van der Pol, Joke Vos, Evelyne Merkx, Ellen van Loon, Mechthild Stuhlmacher en Francine Houben. Deze selectie van architecten werd verzorgd door Bouwnetwerk, het Nederlandse netwerk voor vrouwen in de bouw en La Muijer Construye. De onderwerpen van de getoonde objecten sluiten aan bij de filosofie van La Mujer Construye om in een cultureel, solidair en toegankelijk collectief de architectuur te promoten, te onder­ steunen en verder te verbreiden.

De expositie is een route door het leven. De gebouwen horen bij een levensfase. De architecten laten zien hoe cultureel verschillend er met de thema’s wordt omgegaan. Het streven was de architectuur aan het maat­ schappelijke en alledaagse leven te relateren. Aan de hand van poëtische teksten en beelden die ruimtes, dromen en gevoelens opriepen werd de bezoeker rondgeleid. Thema’s die in de tentoonstelling werden uitgelicht waren het huis, dagelijks leven, de school, het samenleven, werk, vrolijk­ heid, de stad, herinnering, stilte, vertrek, wedergeboorte. De architectuur als constructie waarbinnen het leven zich ontwikkelt. ‘building from the inside, an imaginary journey through the poetry of built spaces’

Datum: 19 juli tot en met 15 augustus | Aantal bezoekers: 358 Aantal bezoekers openingsbijeenkomst: 140

‘The beauty of spaces can contribute to building a more human world.’

AORTA 2007

women who build, building from the inside

47

48

PERISOOPWONINGEN ROTTERDAM | ARCHITECT: JOKE VOS

FOTO: GER VAN DER VLUGT

FOTO: FBW ARCHITECTEN

VIRIKA HOSPITAL UGANDA | ARCHITECT: BELINDA VAN BUITEN, FBW ARCHITECTEN

49

50

DE WOERD | ARCHITECT: MULLENERS + MULLENERS | PUBLIEKSPRIJS RIETVELDPRIJS 2007

FOTO: ARNO REIJEN

‘met respect voor de geschiedenis van het gebied en vooral met respect voor de toekomstige bewoners’

FOTO: MULLENERS + MULLENERS

DE WOERD | ARCHITECT: MULLENERS + MULLENERS | PUBLIEKSPRIJS RIETVELDPRIJS 2007

51

52

AORTA 2007 | TENTOONSTELLING

DARE Afstudeerexpositie van de faculteit Urban Design van de Hogeschool van de Kunsten Utrecht, tegenwoordig bekend onder de naam MaHKU. De expositie bij Aorta was onderdeel van een kortlopende, intensieve presentatie van alle faculteiten op een vijftal podia in de stad. Naast Aorta waren dat Casco, de Academie Galerie, Expodium en het Centraal Museum. In 2006 nam de MaHKU in samenspraak met Casco het initiatief om een reeks van onderzoeksactiviteiten te concentreren in een jaarlijkse manifestatie: het Dutch Artistic Research Event (DARE). In 2007 werd in de context van DARE in samenspraak met DAF (Dutch Aesthetics Federation) als satelliet van Utrecht Manifest een internationaal symposium georgani­ seerd in het Centraal Museum. Dit symposium richtte zich op de actuele mogelijkheidsvoorwaarden van een geëngageerde vormgeving. Sprekers waren o.a. Hella Jongerius, Petra Blaisse, Roemer van Toorn.

Datum: 31 augustus tot en met 9 september | Aantal bezoekers: 136 Aorta toonde in DARE het afstudeerwerk van de masterstudenten Urban Design van de Hogeschool van de Kunsten in Utrecht (MaHKU).

‘Aorta springplank voor nieuwe initiatieven’

FOTO: CHRISTIAN RICHTERS

A.A. HIJMANS, VAN DER BERGH GEBOUW | ARCHITECT: EEA ARCHITECTS | PRIJSWINNAAR RIETVELDPRIJS 2007

Het juryoordeel voor het Hijmans van der Berghgebouw:

‘In het interieur verhult de barokke inrichting in eerste instantie de ruimtelijke structuur. Toch blijkt deze juist opvallend helder. Hierin schuilt dan ook de kracht van het project.’

53

54

AORTA 2007 | TENTOONSTELLING EN DEBAT

Rietveldprijs 2007 De Rietveldprijs wordt tweejaarlijks toegekend aan een uitgevoerd project

Debat ‘Utrecht op de automatische piloot?’

Strategische keuzes in Utrecht

in de stad Utrecht. Daarbij telt de kwaliteit van het project zelf, maar ook

De voorwaarden voor kwaliteit in de gebouwde omgeving op de langere

de bijdrage die het levert aan de beleving en bruikbaarheid van de stad.

termijn, hangen nauw samen met de manier waarop de stad zich als ge­

Naast de bekendmaking van de genomineerden op 30 september 2007,

heel op de toekomst voorbereid. Hoe krachtig is de gezamenlijke strategie

was er bij Aorta een expositie te zien van alle 12 geselecteerde projecten.

en hoe speelt die mee in de besluitvorming over grote investeringen die

De selectie voor spraakmakende projecten in 2005­2006 bestond uit:

Rijksoverheid en bedrijfsleven doen? Partijen moeten elkaar vinden op een

Het Bolwerk van AWG Architecten, Warmtekrachtkoppelingcentrale van

duurzame ontwikkelingsstrategie zodat er in de toekomst samenhang en

DOK architecten, A.A. Hijmans van den Berghgebouw van Erick van Egeraat

kwaliteit in de gebouwde omgeving worden gemaakt. In Utrecht zien we dat

associated architects, De Bisschoppen van Köther I Salman I Koedijk I ar­

samenwerken tijdens de uitvoering van projecten over het algemeen goed

chitecten, Irenepark van Gulikers architecten, U­trechters van Studio NL­D

gaat, maar dat het gezamenlijk werken aan het lange termijn perspectief

i.s.m. Architectuurbureau Sluijmer & van Leeuwen en Metname, Cockpit­

nog onvoldoende uit de verf komt. De afgelopen jaren zijn er ook vele

gebouw en geluidsscherm van ONL [Oosterhuis_Lénárd], Forum ’t Zand

initiatieven van onderop ontstaan, die op diverse manieren een positieve

van VenhoevenCS Architecten, Scherf 13 van SeARCH, Reykjavik van

en actieve bijdrage leveren aan de discussie over de kwaliteit van de ge­

VMX Architects, het project De Woerd van Mulleners + Mulleners architec­

bouwde omgeving. Er zijn veel initiatieven die de stad sterk verlevendigen

ten en het stedenbouwkundig plan Papendorp van Wissing Stedenbouw

met hun culturele programma’s. Utrecht is niet voor niets evenementen­

en Ruimtelijke Vormgeving.

stad 2007!

Uit de geselecteerde projecten heeft de jury op 30 september vier

Tijdens het debat werd onderzocht hoe de verschillende spelers (overheid

projecten genomineerd. Naast het A.A. Hijmans van den Berghgebouw van

en marktpartijen/opdrachtgevers) effectief kunnen samenwerken: op stra­

EEA en Forum ’t Zand van Ton Venhoeven c.s. Architekten, de twee win­

tegisch niveau om Utrecht daadkrachtig te positioneren in de discussies

naars die in januari 2008 bekend zijn gemaakt, waren dat het Cockpitge­

over de toekomst van de Randstad. Wat levert het op om Utrecht als stad

bouw en geluidsscherm van ONL [Oosterhuis_Lénárd] en Het Bolwerk, een

en regio op (inter)nationaal niveau krachtig te positioneren? Welke beelden

ontwerp van AWG Architecten (bOb van Reeth). De jury bestond uit Ton

hebben we bij Utrecht in 2040? Wat betekent dit voor de burger, bestuur­

Schaap (voorzitter), stedenbouwkundige gemeente Amsterdam en stads­

ders, ontwikkelaars? Wat kan de bredere gebiedsverantwoordelijkheid van

stedenbouwer van Enschede; André Kempe, Atelier Kempe Thill; Wilfried

corporaties opleveren? Ondertussen manifesteert Utrecht zich steeds

van Winden, Molenaar en Van Winden architecten; Marieke Hillen, architec­

sterker met haar culturele klimaat. Hoe zien we dat terug in de inrichting

tuurhistoricus en redacteur bij De Architect. Het AD Utrechts Nieuwsblad

van onze omgeving? Kunnen we met de huidige fysieke voorzieningen

organiseerde ook in 2007 weer een publieksprijs. De winnaars van de

vooruit? Levert het nieuwe vragen op voor op voor de architectuur? Welke

Rietveldprijs en de publieksprijs worden in 2008 bekend gemaakt.

rol en verantwoordelijkheid moeten de verschillende spelers in de regio

Bekendmaking genomineerden

nemen bij de strategische positionering van de stad?

Datum: 30 september | Aantal bezoekers: 120 Aantal bezoekers tentoonstelling: 336

gespreksleider: Pieter Hooimeijer (hoogleraar geografie en demografie Universiteit Utrecht) panelleden: Jeu Bielders (voorzitter Deltametropool en Kamer van Koophandel Utrecht) Edward Zevenbergen (Senior Ontwikkelingsmanager Bouwfonds MAB) Marien de Langen (Mitros) Margriet van Kraats (directeur poppodium Tivoli) Ton Van Vlimmeren (directeur Dienst Wijken gemeente Utrecht) De Stichting Rietveldprijs, wil het stedelijk debat over de voorwaarden voor goede architectuur stimuleren.

FOTO: WISSING STEDENBOUW EN RUIMTELIJKE VORMGEVING

PAPENDORP | ARCHITECT: WISSING STEDENBOUW EN RUIMTELIJKE VORMGEVING

‘goede architectuur is meer dan pleisters plakken’

55

56

AORTA 2007

FOTO: HANS UTERLEMANN

U-TRECHTERS | ARCHITECT: STUDIO NL-D ISM SLUIJMER & VAN LEEUWEN EN METNAME

‘4 U-trechters in een veilige omgeving’

57

58

AORTA 2007 | FILM

droom of nachtmerrie ‘Bewoners willen vaak bouwen zoals iedereen bouwt, uit angst dat hun

Discussie onder leiding van Bernard Hulsman (NRC Handelsblad)

huis anders onverkoopbaar blijkt. ‘Er zijn maar weinig mensen die echt

Jacqueline Tellinga (Heilige Huisjes NAi, projectleider Homeruskwartier

vanuit hun eigen woonwensen durven te denken en die niet meteen een

Almere)

plaatje aanwijzen’, stelde Rolf Reichardt van MONK architecten. Hij had de

Kavelnemers uit Het Wilde Dromen

eer om een jong stel, dat het lef wél had te begeleiden bij de bouw van hun

Rolf Reichardt (van MONK Architecten houten schootshuis Blauwkapel)

nieuwe woning op het Fort Blauwkapel aan de noordrand van Utrecht. De

Hans Vermeulen (DUS Architecten)

speciaal voor Aorta gemaakte film Het wilde dromen toont hun ervaringen,

Marcel Kastein (De Regie)

naast dat van twee anderen. Ze wensten een open woning met een zithoek

Hans Vos (SEV Realisatie)

rondom een open haard. MONK architecten – gekozen omdat de website

Net zoals in de documentaire stond in de discussie het perspectief van de

aansprak – ontwierp een vrijwel volledig uit hout en glas opgebouwde zeer

vrije kavelkoper centraal. Het landelijke beleid is erop gericht particulier

smalle woning met grote stenen schoorsteen. Het hout verwees naar de

opdrachtgeverschap te stimuleren. Toch lukt dat maar nauwelijks.

tijd dat het fort nog in functie was en alleen houten opbouwen waren toe­

Gemeentelijke planning en stedenbouwkundige randvoorwaarden geven

gestaan. Mede hierdoor wekte het ontwerp de interesse van de welstands­

er richting aan. Maar uiteindelijk zijn het de opdrachtgevers die met hun

commissie die uiteindelijk een deel van haar strenge eisenpakket liet varen

keuzes andere kavelkopers een spiegel voorhouden. Zijn (toekomstige)

en realisatie mogelijk maakte. De bewoners zijn nog altijd trots en ‘ach, we

kavelkopers bekend met alle mogelijkheden van particulier opdracht­

verkopen het huis misschien niet zo snel als een doorsnee woning, maar

geverschap? Hoe raken particuliere opdrachtgevers enthousiaster en meer

we zijn ervan overtuigd dat – mochten we er ooit uitgaan – er altijd wel een

geïnspireerd? Moet de vrije kavel vrijer of juist niet? Wat zijn de dromen

selecte groep geïnteresseerden zal zijn’.’ (ArchiNed 5 december)

en nachtmerries van de kavelkoper en wat betekent dit allemaal voor de toekomst van het particulier opdrachtgeverschap? Het leek met de nacht­

Het Wilde Dromen (2007) is een documentaire over drie vrije kavelbouwers

merrie wel mee te vallen. Particulier opdrachtgeverschap gaat een zonnige

in Blauwkapel en Leidsche Rijn. De drie stellen werden gefilmd tijdens

toekomst tegemoet, dat was althans de conclusie van de avond.

en terugkijkend op het ontwerp­ en bouwproces van hun eigen huis. De

(volledig verslag: www.aorta.nu)

documentaire laat drie verschillende manieren zien om als particulier je droomhuis te bouwen. Een cataloguswoning of een nieuw ontwerp.

Datum: 20 november | Aantal bezoekers: 70

De film belicht hun keuzes, de moeilijkheden waar zij tegenaan lopen, de interactie met de architecten en het uiteindelijke resultaat. Centraal staan de persoonlijke dromen van de kavelnemers. ‘Ik hoef niet persé te verhuizen, maar voor je droomhuis ga je weg’ bewoners van De Hoven (Leidsche Rijn); ‘het is een uitdaging je droomhuis te laten tekenen’ aldus de bewoners van De Oeverwal (Leidsche Rijn).

regie: Ruud Bakker, camera: Hans Jonkhart interviews en research: Martine Bakker productie: Adapter Film i.o.v. Architectuurcentrum Aorta DVD te koop bij Aorta Û 8,00, 25 minuten.

‘gelijke invloeden van de opdrachtgever, de architect en de aannemer is ook heel belangrijk’

FOTO: ROLF REICHARDT, MONK ARCHITECTEN

SCHOOTSHUIS BLAUWKAPEL | ARCHITECT: MONK ARCHITECTEN

59

60

Vrije kavels zijn in de gemeente Utrecht een betrekkelijk nieuw fenomeen. Na een stroeve opstartperiode nam de verkoop ruim 2 jaar geleden gestroomlijnde vormen aan. Een aantal woningen is inmiddels gerealiseerd. Voor de vijf kavels in Blauwkapel zijn de kaprichting, goot- en nokhoogte en het bebouwingspercentage vastgelegd.

Deze zijn afgeleid van de bebouwing in het bestaande dorp. Ook het materiaalgebruik wordt bepaald door de omringende gebouwen. De woning van Henny van Poppel en Marieke Zonnenberg is een verticaal opgerekt, archetypisch huis, zeer smal en hoog.

Een droomhuis verwezenlijkt in particulier opdrachtgeverschap met hulp van MONK architecten.

â&#x20AC;&#x2DC;Je droomhuis bouwen kan.â&#x20AC;&#x2122; FOTO: AORTA

61

WONEN IN EEN DORP

We waren nog nooit in Blauwkapel geweest toen we geattendeerd werden op een woning. We vonden het meteen een bijzondere plek. Op deze plek bevond zich een oud fort van de Hollandse Waterlinie.

Voorheen een verdedigingslinie van Amsterdam voor Utrecht langs naar Woerden. Napoleon wilde de vaarroutes beschermen en heeft een fort aangelegd.

Er lag toen al een dorpje. Op de plek van ons huis lagen de boten in de 13e eeuw, aan de overkant lag de herberg voor de trekvaart. Vanaf de weg zie je het bijna niet, het is een soort eiland. Doorslaggevend voor ons was niet deze historie maar het feit dat wij dichtbij de stad een vrijstaand huis wilden dat we zelf zouden kunnen bouwen.

VERTROUWEN

Ons huis is ontworpen door MONK architecten. De knipoog naar de geschiedenis was een idee van de architect: ‘Je woont op een fort, daar moet je wat mee doen’.

Wanneer je iets met de geschiedenis van een plek doet dan kun je vaak meer bereiken. Het is de combinatie van een goed verhaal, het verleden van de plaats en een mooi ontwerp dat het succes heeft gebracht. Het ontwerp voldeed aan de randvoorwaarden van kaprichting, gooten nokhoogte maar de materiaalkeuze was heel anders. De welstandcommissie keurde het ontwerp goed en we zijn van start gegaan. Uiteindelijk zijn we anderhalf jaar bezig geweest. We hebben veel plezier gehad tijdens deze periode, de wekelijkse bouwvergaderingen met de architect en de opzichter, de discussies waarin iedereen zijn eigen rol heeft. Het is belangrijk dat je de mensen met wie je samenwerkt kunt vertrouwen; het is hun vak. Zij wisten wat we wilden.

DROOM OF NACHTMERRIE

Je bouwt je eigen huis om volledig te kunnen bepalen wat je wilt, maar ook uit een stukje idealisme. Het is een deel van jou.

We zijn heel nauw bij de bouw betrokken geweest. Vanaf het begin moet je al aller­ lei beslissingen nemen en wen je al aan je nieuwe huis. Een huis dat je zelf bouwt is een deel van jezelf, er zit niet alleen geld en tijd maar ook een deel van jou in, daar neem je niet snel meer afscheid van.

Gelukkig wisten we wat ons te wachten stond, we hebben namelijk al eerder zelf gebouwd. Maar dit keer was het echt ons huis, zonder voorbeeld, alleen een idee van wat we wilden. Door eerdere ervaringen heb je meer zelfvertrouwen in de procesgang. Je maakt je minder druk om dingen. Dat geeft minder spanning. Bij ons eerste huis waren we eigenlijk al de eerste dag met de elektriciteit bezig. Dit keer hebben we dat pas op het laatst gedaan, dan loop je door je huis en bepaal je waar alle stekkerdozen komen. Het vraagt wel veel van je, we zouden het niet zo snel nog een keer doen, maar raden het ook zeker niemand af. Ook al is het moeilijk en kun je onderweg altijd tegenslagen krijgen is het de moeite waard en vaak wel haalbaar. Wij zijn nog steeds erg enthousiast over deze woning. Het is heerlijk wonen.

DOE WAT BIJ JE PAST

Wij vinden het belangrijk om de boodschap uit te dragen dat het mogelijk is je droomhuis te bouwen. Mensen denken vaak in onmogelijkheden, discussiëren over wat er allemaal niet kan. Laat het huis van een ander los en ga bij jezelf na wat je wilt. Kijk verder dan de jaren ’30 woning en durf je te laten gaan. De randvoorwaarden zijn er, maar binnen die kaders is er veel mogelijk. Je hoeft er niet creatief voor te zijn, alleen ruim definiëren wat je zelf graag wilt. Rolf Reichardt van MONK heeft onze ideeën vertaald naar dit huis. Dat wil niet zeggen dat ieder huis baanbrekend hoeft te zijn. Dat was ook onderdeel van de discussieavond ‘Het Wilde Dromen’. Je zou niet iedereen een plezier doen met een huis als de onze. Niet iedereen hoeft altijd vooruit of te vernieuwen, zo zit de samenleving gewoon niet in

elkaar. Doe wat bij je past. Al doe je het op een andere manier, je komt dezelfde dingen tegen: de vergunningen, de bouw, de aannemer, de problemen, de bouw­ vergaderingen. Laten we niet te hard oordelen over de droomwoning van elkaar. Door te wijzen op particulier opdracht­geverschap trek je twijfelaars over de streep, je moet je alleen realiseren dat het een select publiek is die zich aangesproken voelt. Wij denken wel dat het belangrijk is om in een gebied duidelijke randvoorwaarden te stellen, zodat alle droomhuizen van al die verschillende mensen in een plan wel een eenheid kunnen vormen. We zijn erg benieuwd hoe dat in Almere nu vorm gaat krijgen.

NIEUW TUSSEN OUD

Er gebeurt in Utrecht wel heel erg veel: De Uithof, Leidsche Rijn. Utrecht is vooral de oude binnenstad. Alles is laag, de Dom als de grens. Sprekend is vooral het nieuw tussen het oud. De moderne huizen die mooi in de omgeving passen, zoals de bunker tegenover de Sterrenwacht Sonnenborgh, het woonhuis van die architect aan de oude gracht, aan de Singel bij de stadsschouwburg en het kleine metalen huisje op de hoek van de Drift, Kromme nieuwe gracht. Misschien kunnen we dat formuleren naar een visie? Dat Utrecht de oude stad wil bewaren en dan op plekken de nieuwe tijd zijn intrede laat doen! |

62

AORTA 2007 | TENTOONSTELLING EN DISCUSSIE

bruikbaar

/ 8 jaar BAR / 62 projecten / 10 realisaties

‘BAR laat zien dat er alternatieven zijn, vrij van dogma’s of voorin­

Discussie

genomenheid, architectuur die ‘gebruik’, ‘programma’ en de mogelijk­

Piet Vollaard (Archined)

heden tot collectiviteit als uitgangspunt neemt en waarmee een innove­

Patrick Fransen (Studio Hertzberger)

rende architectuur wordt gemaakt. Door inventief gebruik te maken van

Maartje Lammers (24h)

de vaak beperkt beschikbare middelen slagen zij er in hun projecten een

Oliver Thill (atelier KempeThill)

gemeenschappelijke meerwaarde te geven waarbij de vorm en het beeld

Joost Glissenaar en Klaas van der Molen bewegen zich met hun werk op

de gebruikskwaliteit van het project ondersteunen.’

de grens tussen vrij gebruik en sturende vormgeving. In het kader van de tentoonstelling schoven op donderdag 29 december enkele collega’s aan

De afgelopen jaren hebben meerdere jonge architectenbureaus bij Aorta

om hier publiekelijk over van gedachten te wisselen. De blokken waren

een plek gevonden om zich te presenteren. BAR startte in 1999 als bureau

voor de gelegenheid hoog opgestapeld in een muur van een halve arena.

Joost Glissenaar en Klaas van der Molen na het winnen van Europan, de

Glissenaar ging ervan uit dat Patrick Fransen (Studio Hertzberger) structuur

internationale prijsvraag voor jonge bureaus. Ook daarna bleven ze niet

leidend laat zijn in zijn ontwerpen, Maartje Lammers (24h) materiaal en

ongezien in het prijzencircuit. Het ontwerp voor drukkerij Plantijn Caspa­

Oliver Thill (Atelier Kempe Thill) monumentaliteit. Men bleek echter vooral

rie werd genomineerd voor de Rietveldprijs 2001. En voor het Brughuis

veel in elkaars aanpak te herkennen en concludeerde dat ontwerpen pas

in Middelburg ontvingen ze in 2006 zowel de Van Eckprijs als de AM/

echt interessant wordt buiten het programma om.

NAi­prijs. Met een aantal opvallende projecten in Utrecht levert BAR een noemenswaardige bijdrage aan de architectuur in de stad. Denk aan het

Voor gespreksleider Piet Vollaard (Archined) is gebruik verbonden aan

interieur van BAK aan de Lange Nieuwstraat, het junkiehotel aan de

tijdelijkheid. Hij lichte dit toe aan de hand van het werk van Cedric Price en

Maliebaan dat internationale aandacht heeft getrokken, de eerder genoem­

Frank van Klingeren, wier InterAction Centre (1973) en De Meerpaal (1967)

de drukkerij Plantijn Casparie, nu Rotosmeets aan de Kanaalweg en een

nadrukkelijk niet zijn ontworpen voor de eeuwigheid. Price en Van Klingeren

mobiele ontmoetingsruimte in Leidsche Rijn. Naast het werk werd in de

bouwden ook nadrukkelijk niets moois. Het ging hen om het gebruik. Dit is

tentoonstelling ook hun inspiratie en hun visie getoond. Dit kreeg vorm in

precies de grens waar Glissenaar en Van der Molen mee worstelen. Want

honderdvijftig blokken van 50x50 cm, beplakt met afbeeldingen en teksten

BAR wil wel degelijk dat vormgeving een rol speelt, al hoeft het niet zo

van het werk van BAR. De blokken konden door de bezoekers in een

sterk te zijn als in de projecten van 24h. BAR wil iets uit handen geven aan

andere opstelling geplaatst worden, zodat er steeds een nieuwe inrichting

de gebruikers, maar ook iets in handen houden. Het bureau lijkt nog niet

en verhaal verscheen.

toe aan de totalitaire consequenties van gebruiksarchitecten als Price en Van Klingeren. Maar misschien is het voortdurend aftasten van bruikbaar­

Een tentoonstelling over het werk van BAR architecten Datum: 7 november 2007 tot en met 5 januari 2008 Aantal bezoekers: 156

heid en stijl juist de kracht van hun werk. (volledig verslag: www.aorta.nu)

Datum: 29 november | Aantal bezoekers: 25

‘…vrij van dogma’s of vooringenomenheid…’

COMPILATIE TENTOONSTELLING BIJ AORTA | ARCHITECT: BAR

FOTO: ROB ’T HART

FOTO: AORTA

63

64

AORTA 2007

rondleidingen Open rondleidingen Aorta organiseert open rondleidingen op verschillende locaties die zij

TOTAAL AANTAL GEORGANISEERDE RONDLEIDINGEN EN AANTAL DEELNEMERS PER THEMA

bekendmaakt op de website en in de lokale pers. Deze rondleidingen

groepsrondleidingen

duren 1,5 à 2 uur en kosten doorgaans Û 7,50 per persoon (Û 6,25 voor U­pas houders en Vrienden van Aorta). De prijs is afhankelijk van het thema en exclusief vervoer. Aanmelden voor de rondleidingen is noodzakelijk en kan bij de receptie van Aorta, telefonisch, of via de website.

Rondleidingen voor groepen Groepsrondleidingen worden uitsluitend op aanvraag georganiseerd.

De kosten bedragen een vast bedrag per gids, per uur, ongeacht het aan­ tal deelnemers. Per gids kunnen maximum 20 personen deelnemen.

Gidsen Alle rondleidingen worden begeleid door professionele architectuurgid­ sen, voornamelijk met een achtergrond op het gebied van architectuur­

THEMA De Uithof Villa Jongerius UBU University College Stadhuis Leidsche Rijn Moderne Archictectuur binnenstad Stationsgebied Pythagoras Educatorium Art Nouveau Rietveld en Tijdgenoten Musea en het Museumkwartier Zocherplantsoen Amelisweerd Industrieel Erfgoed Minnaert

AANTAL 81 27 11 5 4 4 3 3 3 2 2 2 2 1 1 1 1

TOTAAL

153

DEELN. 1.642 550 152 65 79 43 30 58 22 35 20 35 25 20 12 20 3 2.811

rondleidingen voor individuele deelnemers AANTAL 8

DEELN. 104

4 5 2

57 62 31

4 2 2

66 24 17

1

20

28

381

geschiedenis, bouwkunde, sociale geografie en/of landschapsinrichting.

Tijdens de rondleidingen geven zij uitgebreide achtergrondinformatie over

1. De Uithof en de Universiteitsbibliotheek (UBU) van Wiel Arets.

de historische, stedenbouwkundige en architectonische ontwikkelingen.

Sinds de jaren ’60 worden in De Uithof onderwijsgebouwen gerealiseerd.

De toelichting is in het Nederlands, maar kan bij groepsaanvragen op

Na de eerste bouwimpuls in de jaren ’70 heeft de invulling lange tijd stil

verzoek ook in het Engels of een andere taal worden gegeven.

gelegen. De laatste jaren wordt er echter weer met verve gebouwd, wat De Uithof steeds meer het aanzien geeft van een echte campus.

Thema’s & locaties

De nieuwe bouwimpuls heeft een aantal zeer bijzondere gebouwen opge­

De thema rondleidingen worden veelvuldig bezocht door geïnteresseerden

leverd, die een staalkaart van Nederlandse architectuur vormen. Tijdens

in binnen­ en buitenland.

de rondleiding krijgt u inzicht in het stedenbouwkundig plan van De Uithof en wordt een bezoek gebracht aan enkele van deze toonaangevende, moderne gebouwen, waaronder: het rode Minnaertgebouw met in de hoofdhal een waterbassin voor regenwater, het Educatorium van OMA, de nieuwe universiteitsbibliotheek van Wiel Arets, het NMR­gebouw van UN Studio en de glossy Basketbar van NL Partners.

2. Het stadhuis van Miralles.

In 2000 nam Utrecht een vernieuwd stadhuis in gebruik. De Spaanse archi­

3

5

6 4 2 9 8

tect Miralles (1955 – 2000) verbouwde het deels middeleeuwse complex.

Het Utrechtse stadhuis heeft een eeuwenlange geschiedenis, want al meer dan 650 jaar zetelt het bestuur van deze stad op die plek. In de loop van

7

1

die tijd werd een tiental panden en stadskastelen aangebouwd. Miralles verbond bestaande en moderne architectuur op een niet alledaagse wijze met elkaar. Niet alleen het uiterlijk van het nieuwe stadhuis is spraak­ makend, maar ook het interieur weet menig bezoeker te verrassen. In de architectuur van Miralles staat de afleesbaarheid van de geschiedenis

10

voorop. In het gerenoveerde stadhuis door Miralles is oud­ en nieuwbouw op geheel eigen wijze met elkaar verbonden.

AORTA 2007 hoewel utrecht vooral bekendstaat om haar historisch centrum, heeft deze stad ook een schat aan moderne architectuur. veel van de jongere bouwkunst bevindt zich in de binnenstad, waar rekening moet worden gehouden met bestaande gebouwen en stadsstructuren. de recente uitbreidingen aan de oost- en westkant van utrecht hebben architectonische hoogstandjes voortgebracht. architectuurcentrum aorta organiseert het hele jaar door rondleidingen langs (moderne) architectuur en landschapsarchitectuur in utrecht. deze excursies zijn geconcentreerd rondom verschillende thema’s en locaties.

3. Leidsche Rijn onder de loupe.

7. Rietveld en tijdgenoten.

De grootste Vinex­wijk van Nederland begint langzaam vorm te krijgen.

Zowel het Rietveld­Schröderhuis als enkele andere gebouwen van Rietveld

De afmetingen van het plan ontstijgen die van voorgaande nieuwbouw­

komen tijdens deze wandeling aan de orde. Daarnaast ook veel moderne

projecten of buitenwijken. In 2015 moeten 30.000 woningen en 70.000 m2

villa’s om het Wilhelminapark, onder meer het Dubbel Huis van MVRDV.

kantoorruimte samen met de nodige kleinschalige voorzieningen, zoals

De architectuur van Rietveld gaf aanzet tot deze villa’s.

winkels, scholen en ouderenvoorzieningen, en een aantal grootschalige voorzieningen, zoals bruggen en parken, opgeleverd zijn. Hoewel er op de

8. Het museumkwartier en museumarchitectuur.

woningen veel kritiek wordt geuit, zijn er zeer markante gebouwen te

De meeste musea in het zuidelijke deel van de binnenstad hebben een

bezichtigen en te bezoeken, zoals het WOS 8 gebouw, de telefooncentrale,

moderne uitbreiding of herstructurering gekregen. In de wandeling worden

de TGV­housing, projecten in Langerak, Parkwijk, het winkelcentrum van

onder andere het Centraal Museum van Beel en Agtergael, het Univer­

AWG architecten, het paviljoen van Stanley Brouwn, de Kersentuin, het

siteitsmuseum van Koen van Velzen en het Museum Catharijneconvent

Amaliapark en de school van Wiel Arets. Onder leiding van een gids wordt

van Hubert­Jan Henket bekeken en besproken hoe modern gebouwd kan

een deel van het gebied per fiets bezocht en krijgt u uitleg over de opzet

worden in een historische context.

van dit gebied, de verschillende deelgebieden en afzonderlijke gebouwen.

9. Het Zocherplantsoen.

4. Moderne Architectuur in de binnenstad.

Het Zocherplantsoen is een 19e eeuws landschapspark. Via de 19e eeuwse

Deze route gaat langs projecten van architecten die een prominente bijdrage

omvorming van de stadswallen tot een plantsoen door J.D. Zocher, wordt

aan de architectuur van de Utrechtse binnenstad hebben geleverd, zoals

er gekeken naar het landschappelijk ontwerp van het Griftpark.

Mart van Schijndel, Robert van der Hout, Bob van Reeth, W.M. Dudok, West

Zo ontstaat een beeld van de verschillende opvattingen in de tijd.

8, Maaskant, Enric Miralles, Francine Houben en Sluijmer en Van Leeuwen.

10. Landgoed Amelisweerd.

5. Stationsgebied.

Een groot deel van dit gebied werd in de Middeleeuwen aangelegd als

De Grote Operatie Stationsgebied gaat nu echt van start. Dit enorm uit­

park dat onderdeel uitmaakte van drie verschillende landgoederen.

gebreide project zal jaren in beslag nemen, maar begint met de bouw van

Amelisweerd dankt zijn naam aan Amelis de Insula, een ridder die zich in

het nieuwe Muziekpaleis en het winkel­ en appartementengebouw

1224 aan de Kromme Rijn vestigde. Het landgoed wordt geflankeerd door

De Vredenburg. Daarna komt het entreegebouw van Nieuw Hoog

de landhuizen Nieuw Amelisweerd en Rhijnauwen. Naast een beknopte

Catharijne, de OV­terminal, het Casino, stadskantoor en ga zo maar door!

geschiedenis van de landgoederen gaat de excursie in op de hedendaagse

Bijna teveel om te vatten. Deze rondleiding geeft meer inzicht in wat we de

bestemmingen van dit soort 17e eeuwse landhuizen. De wandeling start in

komende jaren kunnen verwachten.

Bezoekerscentrum Oud Amelisweerd.

6. Jugendstil / Art nouveau.

De sierlijke vormen van Art Nouveau ofwel Jugendstil (1890 – 1914) zijn op veel plaatsen in Europa te vinden: van de ingangen van de Parijse metro, de Eiffeltoren tot de Grand Cafés in Praag en het woonhuis van de archi­ tect Victor Horta in Brussel. Deze internationale stijl heeft grote nationale verschillen in vormentaal. Zo heeft Utrecht een karakteristieke mengeling van Neogotiek en Jugendstil. Door het gebruik van ijzeren balken en nieuwe, machinaal vervaardigde, grote ruiten werd de Jugendstil veel toegepast bij gebouwen met etalages, zoals apotheken, kledingmagazijnen en waren­ huizen. Hét andere opvallende kenmerk van de Nederlandse Jugendstil­ architectuur is het gebruik van gekleurde, meestal geglazuurde baksteen. In deze rondleiding maakt u kennis met voorbeelden van Jugendstil in Utrecht, zoals het pand Sic Semper op de hoek van de Kromme Nieuwegracht, de apotheek in de Voortstraat, het ‘Gele Kasteel’ aan de Janskerkhof, Café de Witte Ballons aan de lijnmarkt en vele winkelpanden rond de Oude Gracht.

BEZOEKERS INTERNATIONAAL LAND AANTAL Nederland 2.697 België 112 Duitsland 96 Spanje 54 Divers 52 Roemenië 40 VS 30 Italië 20 Denemarken 20 Frankrijk 19 Luxemburg 18 Noorwegen 15 Tsjechië 15 Mexico 4 Buitenland 495 TOTAAL

3.192

65

66

AORTA 2007

informatief Aorta geeft informatie aan een breed publiek. Aan de medewerkers van de publieksbalie kunnen vragen worden gesteld. In het knipselarchief zijn artikelen te vinden uit landelijke dag­, week­ en vakbladen, die de gebouw­ de omgeving van Utrecht als onderwerp hebben. Op de leestafel liggen de laatste nummers van vakbladen, recent uitgegeven boeken en informatie over het lopende programma van Aorta. De mediatheek omvat boeken en tijdschriften over architectuur en stedenbouw (regio Utrecht), informatie over Utrechtse architectenbureaus en bureaus van buiten die in Utrecht bouwen en video’s en dvd’s over verschillende onderwerpen met betrek­ king tot Utrecht en architectuur.

www.aorta.nu De website geeft informatie over de organisatie en sponsors, lopende programma’s, lezingen, debatten, gerelateerde activiteiten en rondleidingen.

De homepage biedt een overzichtelijke agenda van de lopende activiteiten.

In het archief kan gezocht worden naar programma’s en verslagen van voorgaande jaren. De site geeft informatie in de Nederlandse en Engelse taal.

informeren, debatteren, innoveren, stimuleren, presenteren, communiceren

FOTO: JAN BITTER

UNIVERSITETISBIBLIOTHEEK UTRECHT

67

68

AORTA 2007

publicaties

Het Wilde Dromen (HD / kopie op DV)

oevers van de Vaartse Rijn voor heel verschil­

van onder andere van Hooghiemstra, Villa Jon­

Het wilde dromen is een documentaire over drie

lende functies gebruikt. Belangrijk is dat de

gerius en het Cereol terrein. Aan de hand van de

stellen die een vrije kavel kopen in Blauwkapel

cultuurhistorische betekenis van de Vaartse

kaart en de adresgegevens kunnen geïnteres­

en Leidsche Rijn. Twee daarvan kijken vanuit

Rijn als industrieel waterlint niet verloren gaat.

seerden de verschillende bouwwerken zelf gaan

hun droomhuis terug op het proces. Het derde

De uitkomsten van het onderzoek zijn in de

bekijken.

stel wordt gevolgd tijdens het ontwerpproces.

publicatie beschreven. Dit project moet leiden

Prijs: Û 5,00

Centraal staan de persoonlijke dromen vanuit de

tot revitalisatie van de Vaartse Rijn. Er liggen nu

kavelnemers. De documentaire geeft een goed

twee interessante ontwikkelingsvisies voor de

Bouwen voor het Geloof

beeld van wat het betekent om zelf een huis te

Vaartse Rijn, die beide goede elementen in zich

Het boekje Bouwen voor het Geloof verscheen

bouwen – van de praktische soelaas en handige

hebben. Het is nu aan de gemeenten Utrecht

als catalogus bij de gelijknamige tentoonstelling

eigenschappen tot de emoties die er bij komen

en Nieuwegein om mogelijkheden te scheppen.

over de architect Alfred Tepe (1840­1920) en zijn

kijken. Een poëtisch en beeldend verslag van

We hopen dat daarmee de Vaartse Rijn wordt

leerlingen in 2005. In het laatste kwart van de

de dromen van de particuliere opdrachtgever –

behouden voor ontwikkeling.

negentiende eeuw bepaalde Tepe het aan­

afgezet tegen de weerbarstige realiteit van de

zicht van veel dorpen en steden in het bisdom

Gebouw van morgen: Rabobank Nederland en de Croeselaan

Utrecht met ontwerpen voor een overweldigend

De omgeving van het Rabobankcomplex Croe­

zelf zijn onder meer de St. Martinuskerk en de

Vaart in de Vaartse Rijn

selaan is een gebied waarin extreme verande­

Willibrorduskerk (1876 – 1877) van zijn hand.

In opdracht van Architectuurcentrum Aorta en

ringen hebben plaatsgevonden in steeds korter

Tegenwoordig is Tepe een vrij onbekende figuur,

Landschap Erfgoed Utrecht (vroeger Erfgoed­

op elkaar volgende perioden. In het boekje

terwijl hij gedurende zijn leven werd gelijkgesteld

huis Utrecht) werkten twee ontwerpteams aan

Gebouw van Morgen: Rabobank Nederland

met zijn tijd­ en stijlgenoot Pierre Cuypers. In

een ontwikkelingsvisie voor de Vaartse Rijn.

en de Croeselaan wordt nader ingegaan op

het boekje zijn zeventien gebouwen van Tepe in

De Vaartse Rijn is een vergeten waterlijn, die

de geschiedenis van dit gebied. Het nieuwe

Utrecht beschreven en gemarkeerd op de kaat

loopt van het Ledig Erf in Utrecht tot de rivier

bestuursgebouw moet één van de meest duur­

van Utrecht. Prijs: Û 5,00

de Lek in Vreeswijk. Ooit was het een econo­

zame kantoorgebouwen van Nederland worden

mische hoofdader. Maar later werd die functie

en krijgt bovendien een flexibel en innovatief

overgenomen door het Merwedekanaal en

werkplekconcept. Het boekje uit 2006 geeft

DE ROMEINSE LIJN, van Levefanum naar Laurum

het Amsterdam­Rijnkanaal. Nog later kwamen

door middel van beeldmateriaal inzicht in deze

In opdracht van de Provincie Utrecht heeft

er wegen die veel beter tegemoet kwamen

toekomstplannen van het nieuwe complex.

Aorta in 2005 het wedstrijdprogramma voor de

vrije kavelmarkt.

Prijs:ÊÛÊ

8,00, 25 minuten

groot aantal neogotische kerken. In Utrecht

ideeënprijsvraag onder de naam ‘de Romeinse

aan industriële ontwikkelingen. Toch zijn veel restanten van de industriële bedrijvigheid op de

Industrieel erfgoed in Utrecht

Lijn’ ontwikkeld en de organisatie op zich geno­

oevers nog steeds zichtbaar. Verleden, heden

Uitgave Industrieel Erfgoed, 2005. 14 locaties

men. De publicatie toont een impressie van het

en toekomst zijn in het Vaartse Rijngebied nauw

van hergebruik van het industrieel erfgoed in

ingezonden werk, plannen van de vijf genomi­

met elkaar verbonden. Tegenwoordig worden de

Utrecht. Met gegevens over de geschiedenis

neerden worden uitgebreider beschreven en het

AORTA 2007

100 uit 100 Architectuur Utrecht (1900 – 2000) Architectuurkaart Utrecht

in Leidsche Rijn. De visies van hen die bij de

de ruimtelijke ontwikkelingskansen met als ar­ cheologische onderlegger: de Romeinse Limes,

In dit handzame boekje uit 2002 zijn 100

werden belicht: Wethouder M.L. Van Kleef van

de verdedigingslinie die door heel Europa loopt

architectonisch interessante gebouwen in

Ruimtelijk Ordening. Landschapsarchitecte

en in de Provincie Utrecht via Wijk bij Duurstede,

Utrecht opgenomen die in de afgelopen eeuw

Berdie Olthoff en biologe Marijke van Damme­

Utrecht en Woerden langs de Rijn liep. Doel van

zijn gebouwd en die hebben bijgedragen aan

Jongsten. Om een indruk te geven van de

de prijsvraag – voor samengestelde teams van

de discussie over architectuur in Utrecht. De

(onprettige) invloeden die de plannen hebben op

ontwerpers, archeologen, architecten en steden­

kaart bevat beschrijvingen in het Engels en

de landbouw, werd een interview weergegeven

bouwkundigen, communicatiedeskundigen en

Nederlands over de gekozen gebouwen, zoals

met een agrariër die tevens deel uitmaakt van

kunstenaars – was met ideeën te komen om de

architect, bouwstijl en ­jaar, een overzichtskaart

de herinrichtingcommissie voor Groenraven

Limes (de Romeinse rijksgrens), in ruimtelijke

ter oriëntatie, een overzicht van de buslijnen om

Oost. Het beeldessay van fotograaf Ruud Bak­

plannen te betrekken én de Limes beter voor

de 100 bestemmingen mee te bereiken en een

ker visualiseerde een route van stadsrand tot

publiek zichtbaar en beleefbaar te maken. Een

uitleg van de gebruikte stijltermen.

stadsrand. Zijn beelden laten zien dat de mens

hele uitdaging, want de resten van de 2000

Prijs: Û 5,00

het groen onderwerpt aan zijn wensen en grillen,

gehele juryrapport. De wedstrijd richtte zich op

ontwikkelingen van de plannen zijn betrokken

waaronder het soms dreigt te bezwijken, terwijl

jaar oude Romeinse weg liggen grotendeels in vooral om een hedendaagse interpretatie en

50.000 extra woningen in de stad Utrecht (cd-rom)

visie op de Limes als lint, een drietal locaties,

Resultaten van de workshop in 2002 waarin

een communicatiestrategie en een financiële

onderzocht werd hoe en in welke vorm 50.000

onderbouwing.

woningen extra binnen de stad Utrecht kunnen

Gratis

worden gerealiseerd. Ook de reacties van de

Aorta 10 jaar, Editie 2006

criticasters en het publiek zijn op de cd­rom

Jaarboek Aorta 2006: Gratis

de bodem verborgen. Het ging in de wedstrijd

Buiten Wonen (cd-rom)

opgenomen.

Resultaten van de workshop in 2004 waarin

Prijs: Û 2,50

onderzocht werd hoe en in welke vorm wonen in het landelijk gebiedkan worden vormgegeven.

Themanummer ‘Naar Buiten!’ Post Planjer

Drie teams onder leiding van ieder twee masters

Dit themanummer sloot aan bij de tentoonstel­

ontwikkelden ieder een eigenzinnig voorstel.

ling ‘Naar Buiten!’ in 2002. De activiteiten van de

Naast ontwerpscenario’s besteden de teams

Dienst Landelijk Gebied en de plannen voor de

aandacht aan ontwikkelingsstrategieën en finan­

drie gebieden Groenraven Oost, Utrecht West

ciering. De cd­rom toont alle ontwerpen en geeft

en Noorderpark werden uitgediept. Analyses

een inhoudelijke toelichting. Integrale verslag­

van het stedelijk groen waren opgenomen,

legging verliep ook via de site van Aorta.

waaronder de stadsparken Park de Gagel, het

Prijs: Û 2,50

Griftpark en het toekomstige Rijnsche Park

het verlangen naar een weids landschap blijft.

Gratis

Jaarboek Aorta 2005, Gratis

Jaarboek Aorta 2007, Gratis

69

70

AORTA 2007

Toelichting op de resultatenrekening

baten Subsidie gemeente Utrecht Financiële bijdrage van Gemeente Utrecht, DSO Subsidie basisprogramma Financiële bijdrage van Stimuleringsfonds voor Architectuur Overige sponsor- en subsidiegeld programma Financiële bijdragen van sponsoren en subsidieverstrekkers voor het basisprogramma en aanvullend programma Sponsorbijdragen Financiële bijdragen van sponsors voor het totale jaarprogramma Rondleidingen Opbrengsten uit de organisatie van rondleidingen Financiële baten De rentebaten en -lasten betreffen de op de verslagperiode betrekking hebbende renteopbrengsten Financiële baten Onder buitengewone baten wordt verstaan baten die voortvloeien uit gebeurtenissen en handelingen die te onderscheiden zijn van de activiteiten in het kader van de gewone bedrijfsuitoefening en derhalve een incidenteel karakter hebben Overige baten Omzet van verkopen aan balie, verhuur ruimte, horeca en entreeheffing

lasten Directe programmakosten Totale kosten van activiteiten zoals tentoonstellingen, lezingen en andere activiteiten Personeelskosten Kosten van het vaste personeel en het inhuren van personeel Huisvestingskosten Kosten van huur, onderhoud, gas, water, elektra en belastingen Kantoorkosten Kosten kopiëren, kantoorbenodigdheden, netwerkbeheer, telefoon, porti en drukwerk jaarverslag Algemene kosten Accountantskosten, bestuurskosten, verzekeringen en administratiekosten

AORTA 2007

jaarcijfers balans per 31 december 2007 31 12 2007

31 12 2006

Materiele vaste activa

35.127

42.688

Vorderingen

37.817

43.604

193.531

195.411

266.475

281.703

161.769

161.556

27.000

48.000

Activa

Liquide middelen

Passiva Stichtingsvermogen Voorzieningen Kortlopende schulden

77.706

72.147

266.475

281.703

baten en lasten over 2007

2007

2006

Subsidie gemeente Utrecht

67.731

55.462

Subsidie basisprogramma SFA

36.773

53.115

132.117

72.277

Sponsorbijdragen

29.612

47.820

Rondleidingen

17.753

18.522

Baten

Overige Sponsor­ en subsidiegeld programma

Incidenteel maatwerk Financiële baten Buitengewone baten

–

100.326

5.042

2.770

16.586

7.168

Overige baten

5.932

6.900

Som der baten

311.546

364.360

76.712

100.966

153.472

140.783

9.572

8.670

Lasten Directe programmakosten Personeelskosten Afschrijvingen materiële vaste activa Huisvestingskosten

29.827

39.360

Verkoopkosten

3.817

2.189

Kantoorkosten

12.037

10.423

Algemene kosten

25.897

44.565

311.333

346.956

213

17.404

Som der lasten Batig saldo

71

72

AORTA 2007

bezoekers 2007 aantal bezoekers mediatheek en expositie

2.985 2.428

aantal bezoekers debatten (5 per jaar)

375 330

aantal bezoekers lezingen (4 per jaar)

397 248

aantal deelnemers rondleidingen

3.192 3.053

aantal indirecte contacten

29.630 23.103

aantal bezoekers film (2007: 3 films)

234

(2006: 6 films)

351

Educatie / kinderworkshop (2007: 4)

98

(2006: 2)

73

Overige divers maatwerk

80 0 2007

2006

Sap liep mee met een stadswandeling door de Uithof en bekeek gebouwen met een verse blik,

SAP 10 jan 2007

De ex­

positie in architectuurcentrum Aorta was zeer de moeite waard om te bekijken, Jongeriuscomplex

Max Velthuis AD 3 maart 2007 over de tentoonstelling

Een bijzonder mens met een neus voor za­

ken en het hart op de juiste plaats. Dat beeld geeft de tentoonstelling in Architectuurcentrum Aorta van de suc­ cesvolle Utrechtse ondernemer Jan Jongerius, feb 2007

Stadsblad 7

Architectuurcentrum Aorta in Utrecht maakt on­

der de titel Nieuwe Lading jaarlijks de balans op van het aanbod jonge ambitieuze Utrechtse ontwerpers. De Architect, Juni 2007

Utrecht studentenstad is een serieuze maar laag­

drempelige expositie, die ook de veranderde architec­ tuur van de studentenhuisvesting in de stad belicht, AD/UN 12 mei 2007

‘Droom of nachtmerrie?’, zo kondigde Utrechts

Architectuurcentrum Aorta het debat van 20 november over particulier opdrachtgeverschap aan. Archined 5 dec 2007 In het Utrechts Architectuurcentrum is een tentoonstelling ingericht met 150 piepschuim blokken.

AD/UN 8 dec 2007

Wie

Engelse kennissen of familieleden wil laten kennis­maken met de bijzondere architectuur van de Uithof, kan morgen terecht bij Aorta, AD/UN sept 2007

74

AORTA 2007

verder professionaliseren In 2006 is de ‘Koers 2007 – 2010’ vastgesteld.

Hierin zijn geen majeure koerswijzigingen ingezet.

Met een bredere basis zal Aorta de ingezette koers voortzetten naar een verdere professionalisering.

Aorta stelt hierbij de volgende speerpunten voor de komende vier jaar: > Verdere professionalisering van externe communicatie en marktbewerking > Meer inzetten van multimedia middelen via diverse kanalen voor een groter bereik > Groei in het huidige programma aanbod in de (regio) Utrecht > Meer educatieve activiteiten voor een breder publiek > Meer ‘fun and leisure’ activiteiten (ook voor kinderen) > Meer activiteiten in partnership met (commerciële) partners > Bescheiden verbreding en versterking van de organisatie

‘Waarom Utrecht?’, de vraag die me zo vaak wordt gesteld. Daarom dus. Al is eigenlijk – ook in mijn geval – het allerbelangrijkste de niet goed onder woorden te brengen aantrekkingskracht van de stad.’

Nieuwjaarstoespraak burgemeester A. Wolfsen, 2 januari 2008

FOTO: ONL [OOSTERHUIS_LENARD]

COCKPIT | ARCHITECT: ONL [OOSTERHUIS_LENARD] | RIETVELDPRIJS 2007

75

76

AORTA 2007

‘Verzet tegen de lelijkheid.

Wees realistisch, eis het onmogelijke.’

Che Quevarra

AORTA 2007

motto 2007 / 2008 met onze missie

ontmoetingsplek

Een bijdrage te leveren aan de brede discussie over de kwaliteit van onze

Aorta is een inspirerende ontmoetingsplek voor architecten, publiek,

gebouwde en landelijke omgeving – en dus onze leefomgeving beter te

opdrachtgevers, overheid, ontwikkelaars en bouwers. Het centrum weet

maken. Architectuurcentrum Aorta is een plek voor het maatschappelijk

wat er speelt, neemt initiatieven en ontwikkelt projecten. De organisatie is

debat, kennisvergaring en informatie over nieuwe ontwikkelingen en visies

professioneel, initiërend, levert maatwerk en reageert adequaat op actuele

in de architectuur. Een ontmoetingspunt voor de vakgemeenschap én een

ontwikkelingen, zoals de ontwikkeling van De Uithof, landinrichtings­

kenniscentrum voor het brede publiek, om zo de eigen omgeving beter te

gebieden rondom de stad, of de grootschalige ontwikkeling in het stations­

begrijpen.

gebied. Kortom: alles wat op grote en kleine schaal bijdraagt aan een betere leefomgeving. Aorta communiceert doorlopend over de stad en haar ontwikkeling.

visie Aorta ziet architectuur als een culturele waarde. Het is per definitie méér

samenwerking

dan ontwerpen méér dan een stapeling van stenen: het raakt aan maat­ schappelijke, economische, technologische, sociale en politieke ontwikke­

Aorta staat niet alleen. Het centrum wil haar missie en doelen realiseren in

lingen. Architectuur geeft een positieve meerwaarde aan de leefomgeving.

goede samenwerking met andere culturele instellingen, maatschappelijke

Wezenlijk is hoe mensen architectuur ervaren en beleven. Het komt tot

organisaties, gemeenten, de provincie, het bedrijfsleven en het publiek.

in het huis van elke burger en roept dus veel reacties op. Aorta hanteert

Aorta werkt intensief samen met de andere architectuurinitiatieven in

een ruime opvatting van architectuur: stedenbouw, ruimtelijke ordening,

Utrecht.

landschap, tuin en interieur en inrichting van de openbare ruimte. Architec­ tuur is een instrument waarmee de gebouwde en groene omgeving wordt vormgegeven en bepaalt de identiteit van de openbare ruimte.

aanpak Aorta doet dit door denkbeelden herkenbaar te maken, uit te wisselen en door de belangstelling van het brede publiek voor architectuur te bevorderen. Met informerende programma’s leert de leek de taal van de architectuur, met inspirerende opiniërende programma’s bevordert Aorta het debat voor de vakgemeenschap.

77

78

AORTA 2007

medewerkers team Het team van Aorta bestaat uit de volgende medewerkers: Eveline Paalvast, directeur (0,8 fte) Janneke van der Poel, projectmedewerker (0,8 fte) Rosalie Kalkoene, projectmedewerker (0,8 fte) – tot mei 2007

programmaraad De programmaraad functioneert als inhoudelijk adviesorgaan van Aorta. De raad adviseert het Aorta team over de diverse programmaonderdelen.

In 2007 bestond de raad uit:

Lindy Schuin, projectmedewerker (0,8 fte) – vanaf september 2007

Hans-Lars Boetes Kennismanager PPS voor DLG

Marti Michielse, administratief medewerker (0,6 fte)

Rolf Bruggink TBFL Projectontwikkeling

Dini van de Leur, administratief medewerker (0,6 fte)

Henk Jansen Adv. Stedenbouw en Cultuurhistorie, gemeente Utrecht Tjerk van de Lune Architect studioSK Paul van der Ree Architect studioSK

vrijwilligers Het werk van Aorta zou niet mogelijk zijn zonder de energie en inzet van vrijwilligers. Zij hielpen onder andere bij de mailings en het beheer van de documentatie. In 2007 waren dat: Ebba Braun, Eus Joanknecht, en Jan Peek.

Erik Rossen Stedenbouwkundige gemeente Utrecht Hank van Tilborg H+N+S Landschapsarchitecten Denise Vrolijk Redacteur SRO Marlies de Nijs Seniorstedenbouwkundige, gemeente Utrecht Paul Roncken Landschapsarchitect en universitair docent WUR

raad van toezicht

Wineke Hiddema, Martin de Jong, Andy Kilian, Xandra Knoth, Bastiaan

Sinds 2007 is besloten dat het bestuur meer op afstand zal functioneren en statutiare gewijzigd wordt in een Raad van Toezicht. De Raad van Toezicht adviseert en ondersteunt de directeur van Aorta over het programma, de begroting, de jaar­ rekening en het jaarboek. Het bestuur bestond in 2007 uit:

van de Kraats, Tine Kroesen, Els Lagas, Cas Nagtzaam, Renette

Jacques Thielen Voorzitter, directeur Far West, aangetreden in 2000

Niekerk, Arco Ooms, Stephan Petermann, Eva Röell, Jana Schoen-

Karel de Wit Penningmeester, BU­manager Wonen Dynamisch ABC,

berger, Zineb Seghrouchni, Nicole Tak, Petra Vossestein, Pieter Waijer

aangetreden in 2004

en Sara Zondergeld.

Michael van der Velden Markt en marketing, partner Andersson Elffers

gidsen In 2007 zijn wederom veel gidsen voor Aorta actief geweest: Riky Bouwman, Sanne Bovenlander, Jan Maarten Dalmeijer, Joos van den Dool, Thea van Goudzwaard, Annemiek Hakkers, Elien van Helden,

Felix, aangetreden in 2001 Paul Kokkeler Personeel en organisatie, Kokkeler advies en interimmanagement, aangetreden in 2005 Anton Bronsvoort Architectuur, architect en partner Bureau Bronsvoort Blaak, aangetreden in 2004

AORTA 2007

sponsoren en subsidieverstrekkers Architectuurcentrum Aorta kon in 2007 rekenen op de financiële steun van de volgende bedrijven en instellingen: Beschikbaarheidsubsidiënten:

Projectsponsoren:

DSO Gemeente Utrecht

Stichting Jongerius

Stimuleringsfonds voor Architectuur

Meijers Staalbouw bv Erfgoedhuis Utrecht

Projectsubsidiënten:

AM

DSO Gemeente Utrecht

SSH

BNA

Het Utrechts Archief

Erfgoedhuis Utrecht

BAM Woningbouw Nieuwegein

projectbureau belvedere

Bouwvereeniging Volksbelang

Stichting Open Monumentendag

Assink Vastgoed Projectontwikkeling bv

Gemeente Utrecht, POS

Proper­Stok Groep bv

KF Heinfonds

Directie Vastgoed en Campusontwikkeling

Fentener van Vlissingenfonds

Rabo Vastgoed Gemeente Woerden

Beschikbaarheidssponsoren:

Utrecht School of the Arts

Dura Vermeer bv

Bouwnetwerk

Rabo Vastgoed bv

BAR architectenburo

Volker Wessels Vastgoed bv

Culturele Zondagen

Bylan Accountants­Adviseurs bv ING Vastgoed Ontwikkeling bv AM Wonen Corio Nederland Retail Grontmij Midwest Heijmans Vastgoed bv Geelen Bouwprojecten bv

colofon © Architectuurcentrum Aorta, augustus 2008.

Oplage: 1.000 Niets in deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar worden gemaakt op welke wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de rechthebbenden.

Redactie: Lindy Schuin, Eveline Paalvast Ontwerp en layout: het Bos, Utrecht Drukker: Pluspoint, Blankenberge Met dank aan iedereen die heeft bijgedragen aan de totstandkoming van het jaarboek 2007.

Niet alle rechthebbenden van de gebruikte illustraties konden worden achterhaald.

79

80

ENGLISH

geography, engineering or landscape architecture.

development master plan. The landscape struc­

Aorta, the Utrecht Centre of Architecture

They will provide extensive background informa­

ture is designed by West 8. The tour visits the

Aorta offers information about developments

tion on historical, architectural and town­planning

NMR­building by Ben van Berkel, UN Studio’s

in the field of urban development, architecture

developments. Tours are usually given in Dutch,

(2001), the glossy Basketbar by NL Partners

and related disciplines in the Utrecht region.

but group tours can also be given in English

(Rietveld Prize 2003). On request, several other

This is done by means of activities with a tem-

and, if requested well in advance, also in other

buildings can be viewed from the outside, such

porary character, such as exhibitions, events,

languages.

as the student housing by Uytenhaak (1999), the Ronald McDonald House by Bosch Haslett (1999)

guided tours, discussions and lectures. Aorta is a permanent source of information about ar-

guided tours for groups or individuals

and the temporary student housing in the form of

chitecture in Utrecht and the surrounding area.

On request Aorta organises excursions for groups

colourful stackable containers (Sky Boxes, 2004).

Aorta Centre for Architecture is an indepen-

(minimum of 8 participants) for a minumum fee

Duration: 2 hrs.

dent foundation, financially supported by the

of € 60,– ex. VAT per guide per hour. Prices also

NOTE: The university buildings are not open on

government and the business community. The

depend on group size and extra requests. If a

Saturday and Sunday.

foundation consisting of a Supervisory board,

group exceeds 20 participants a second guide

an office and a programme platform. We are

will be retained. A special programme can be

pleased to welcome you in our office.

put together for your group by combining some

The town hall by Enric Miralles

of the different themes mentioned above. Group

Utrecht’s town hall has an age­long history. The

Address and opening hours

reservations must be made at least two weeks in

administration of the city of Utrecht has been

Architectuurcentrum Aorta

advance either in writing, by phone or by e­mail.

seated at this location for over 650 years. In the

Achter de Dom 14

During the summer months guided tours start al­

course of time some ten medieval buildings and

3512 JP Utrecht

most every weekend, either on Fridays, Saturdays

city castles were interconnected that still form the

The Netherlands

or Sundays. The tours last approximately 1,5 to 2

core of the premises. The result was an overly

tel: +31 (0)30 232 16 86

hours and cost around € 7,50 per person

compact and impenetrable labyrinth with many

fax: +31 (0)30 232 13 90

(€ 6,25 with student discount), depending on sub­

different floor levels. In 1997 the local government

aorta@aorta.nu

ject and duration. Prices do not include any travel

commissioned Spanish architect Enric Miralles

Aorta is located in the centre of Utrecht on the

expenses on your side. The information is given

(1955 – 2000) to design a building that was open,

following address: Achter de Dom 14. The centre

in Dutch. Bookings, reservations and inquiries

transparent and inviting. The aim was to combine

is by public transport (lines 2 and 22) and by car

can be made at the Aorta information desk or by

the existing monumental parts, which were to be

(parking mall along the Strosteeg).

phone, fax or e­mail

renovated, with a new wing.

Aorta is open to public from:

Miralles combined modern architectural ideas with

Wednesday to Friday from 12.00 till 17.00 hrs.

TOURS

the historical elements in a very personal way. The

Saturday from 13.00 till 17.00 hrs.

Architecture in ‘De Uithof’

main entrance was moved; it now is located in the

Entrance is free.

A visit to several leading modern buildings on

external wall that for centuries had been the back

Events on site can take place on various times.

university campus De Uithof. Building in De Uithof

of the premises. In the process, this relocation

started in the 1960’s but came to a halt in the

resulted in the formation of a new square. The

guided tours

following decade. However, in the past ten years

architect’s signature is equally visible in the interior.

The city of Utrecht is famous for its historical town

building has been resumed with much enthusi­

He designed, for example, the lamps and benches

centre. However, it also boasts many modern

asm, turning De Uithof into an actual campus.

that can be found throughout the premises, and

architectural sites by well­known architects such

The new building impulse has resulted in several

also the furniture in the council chamber. The

as Rietveld and Rem Koolhaas. Many of these

remarkable buildings. You will be guided around

historical structure of the interconnected medieval

contemporary buildings are situated in the inner

one or more of the following buildings in the De

buildings has been made visible in various ways.

city, where the medieval structure and surrounding

Uithof complex, depending on which day of the

The tour will go around and into this striking

buildings had to be taken into account during the

week the tour takes place: the Educatorium by

building.

design and building process. Recent extentions

Rem Koolhaas/OMA (1997), the Minnaert­building

Duration: circa 1.5 hrs

to the eastern en western side of Utrecht (De

by Neutelings Riedijk Architecten (1997), the fa­

Uithof and VINEX Leidsche Rijn) accommoda­

culty for Economy and Management by Mecanoo

ted a further number of architectural highlights.

(1995) and the University Library by Wiel Arets

Vinex location Leidsche Rijn

Throughout the year, Aorta, the Utrecht Centre for

(2004).

On the western edge of the city of Utrecht the

Architecture, organises guided tours to (modern)

This excursion also emphasizes the urban struc­

largest VINEX­location of The Netherlands,

architectural sites and landscape architecture

ture of De Uithof, the urban development plan of

Leidsche Rijn, is under construction. Leidsche Rijn

in Utrecht. These excursions are concentrated

which was designed by Art Zaaijer/OMA (1986) in

will eventually consist of 30.000 houses, industrial

around several subjects and locations.

answer to the existing structure, which hardly took

areas and numerous facilities. The excursion will

into account the original landscape formed by

highlight the architecture arising in this district and

guides

the Hollandse Waterlinie, the famous Dutch water

the urban development of sub­plans. The different

All tours will be given by professional guides

defence system. The buildings erected in the

sub­plans will be designed one after another

specialised in history of architecture, social

so­called ‘kasbah­zone’ illustrate the urban

and filled in by a large number of national and

ENGLISH

international urban developers. Together they will

designed by Hertzberger.

Around the park several other examples of the

illustrate working on a 21st century city.

Benthem Crouwel Architect, designer of the

Amsterdam School can be seen, as well as a row

Leidsche Rijn is a state of the art collection of

Schiphol terminal, has made a design for the new

of recent, very modern villa’s, amongst which the

modern housing but it’s also special because of

central station in Utrecht. Apart from combining

Dubble house (MVRDV/Mastenbroek). It is a great

the way the cultural landscape is incorporated in

different kinds of public transport in one terminal, it

opportunity to compare Rietveld’s architecture

the lay­out of the new neighbourhoods. The tour

also has to combine two different parts of the city.

with that of his contemporaries and to judge the

visits the sub­plans Langerak I and II, Parkwijk and

Within a few years time, 2.5 times the amount of

extent of his influence on architecture from later

the adjoining areas where for example the black

passengers passing through the Schiphol Airport

periods.

latex box by NL Architects and the TGV­dwellings

terminal will be using the public transport terminal

Duration: circa 1,5 hrs.

by Oosterhuis Associates can be seen. Other

in Utrecht. All the other changes to the area and

NOTE: This excursion does not include a tour of

projects are residences by Mecanoo, DAF Archi­

their respective time frames will be explained in

the interior of the Rietveld­Schröder house. The

tects, Jaco de Visser, Atelier Pro and MacCreanor

detail during this walking tour. The tour starts at

Rietveld­Schröder house can be visited prior to

Lavington Architects. It’s also possible to start the

the information centre of the station area, where

or after the walking tour. We recommend that you

tours from Information Centre Leidsche Rijn by

scale­models and interactive computer animations

book in advance. For reservations call the Central

Cepezed Architecten, where a scale­model of the

illustrate the plans.

Museum: +31 (0)30 236 23 62.

whole area clarifies the master plan.

Duration: circa 1.5 hrs

Duration: circa 2 hrs.

NOTE: The excursion through Leidsche Rijn is

Museums and the museum quarter

normally done by bike. It is also possible to have

Jugendstil / art nouveau in Utrecht

The main theme of this walking tour is contempo­

an accompanying guide on your bus.

This tour will explore art nouveau (Jugendstil)

rary architecture in the very peaceful southern part

architecture in Utrecht. The elegant shapes of art

of the inner city, the so­called museum quarter.

nouveau (1890 – 1914) are visible all over Europe.

By combining funds from the EU with the input of

Contemporary architecture in the inner city

From the entrances to the Paris Underground,

inhabitants, entrepreneurs, museums, cultural or­

This guided tour focuses on 20th century architec­

the Eiffel Tower, the Folies Bergère posters and

ganisations and private investors, the local gover­

ture in the city centre of Utrecht. The route links

the Moulin Rouge to Grand Café’s in Brussels,

nment has cast a new light on the cultural heritage

up projects of architects who made a prominent

Prague and Victor Horta’s residences in Brussels.

of this area. Part of the project was the restoration

contribution to the architecture in Utrecht, such

This international style features many regional

of the unique wharf cellars, the refurbishment of

as Mart van Schijndel, well­known projects by

differences. Some architects had great difficulties

the Old Canal and the opening up of many hidden

Sluijmer & Van Leeuwen like the metal house built

letting go of the ecclesiastical styles of the 19th

courtyards and almshouses.

on the smallest plot in Utrecht.

century. In Utrecht this resulted in a typical mix of

Attention will also be paid to modern extensions

The tour will also visit an apartment building

neo­gothic and art nouveau architecture.

of museums and art galleries, as for example the

by Belgian architect Bob van Reeth, which is

Art nouveau architects used a lot of modern mate­

extension of the University Museum by Koen van

especially designed to fit the historical situation, a

rials, for example iron­cast beams and industrially

Velsen, the extension and re­routing of the Ca­

church yard, and incorporates the archaeological

produced windowpanes. This made the style very

tharijneconvent museum by Hubert Jan Henket,

finds dating from the medieval period. During the

useful for buildings with large windows, such as

the Central Museum (Beel en Achtergael) and the

tour the focus will be on the refurbishment plans

warehouses, pharmacies, clothing stores etc.

restoration of former 16th century city rampart

of West 8 for Neude square and surrounding buil­

What’s typical for Dutch art nouveau architecture

(now an observatory) Sonnenburg. This tour will

dings such as the Neude tower (H.A. Maaskant,

is the use of glazed bricks in a variety of colours,

also focus on the issue of new developments in a

1960), the main post office (J. Crouwel, 1924), the

making up tiled (symbolic) images relating to the

historical city with monuments and urban conser­

town hall (Enric Miralles, 2000) and the municipal

purpose of the building.

vation area’s, illustrated by the domestic residence

theatre by W.M. Dudok (1941).

Duration: circa 1.5 hrs

of architect Robert van den Hout (winner of the

Duration: 1.5 hrs

Rietveld Prize 2001), and the apartments in the former church of St. Martin.

Rietveld and contemporaries

Duration: circa 1.5 hrs

Master plan central station area

Wilhelmina Park and the streets surrounding it

In 2002 the population of Utrecht has chosen by

feature many remarkable buildings. During this

referendum for the transformation of the central

walking tour you will visit predominantly buildings

Zocher Park, a 19th century park

station area. The chosen approach will result in a

designed by Gerrit Rietveld, such as the Rietveld­

in the English landscape style

lot of changes in the next few years. The area will

Schröder house (1924), the renovated apartment

In 1828 J.D. Zocher (1791 – 1870) was invited by

be enriched with two eye­catching buildings in

blocks across the street along Erasmuslaan

then mayor of Utrecht, Van Asch van Wijck, to de­

glass and steel, defining the heart of the city. One

(1931 – 34) and the chauffeur’s residence (1927).

sign a park along the city moat, the location of the

is a new station hall with a waving roof construc­

The tour also includes designs of contemporary

fortifications. In 1829 he transformed the bastions

tion. The other is a music palace of 43 meters

architects, for example S. Ravesteyn’s private re­

into a municipal park, which it still is today. Zocher

high, made out of glass. Herman Hertzberger was

sidence (1934) and the park pavilion. This pavilion

Park in Utrecht is one of five Dutch parks belon­

asked to design the new music palace, which will

belongs to the Amsterdam School but has a very

ging to the National Heritage. It is truly unique that

incorporate part of the old music hall, also

romantic, rural feel to it.

much of the original lay­out is still recognizable.

81

82

ENGLISH

Many of the original trees and tree clusters are still

manors. Amelisweerd was named after the knight

dotted around the park, which stretches out over

Amelis de Insula who took up residence along the

4 kilometres.

river Kromme Rhine in 1224. Hardly anything is

The Zocher family from Haarlem has produced a

known about the original manor Old­Amelisweerd.

line of famous landscape architects who designed

However, many more details are available about

many gardens, parks and graveyards in The

the stately classicistical country house, which was

Netherlands. Jan David Zocher was the most

built in 1770. Country houses New­Amelisweerd

famous of them all, partly because of his design

and Rhijnauwen enclose the estate. The latter

for the famous Vondel Park in Amsterdam. He

was also built in the eighteenth century, in a sober

also drew up plans for several neoclassical villas

classicistical style. The history of Rhijnauwen as a

in and along the Utrecht Vondel Park, some of

manor is still clearly visible.

which still decorate the park. An example of this is

New­Amelisweerd came into existence by split­

Lievendael (1862).

ting up the holm (waard or weerd) Amelisweerd

Duration: circa 1.5 hrs

in Old­ and New­Amelisweerd. The homesteads the Boeije and the Kleine Kuil, together with six dwellings belong to the estate as well. In 1810

Plans and dreams for the Dom Square

Lodewijk Napoleon claimed both estates. New­

The Dom Church and the Dom Square were once

Amelisweerd was to house his personnel, while

a single entity, but the disastrous storm in 1674

Old­Amelisweerd was to be his own residence.

changed a planned building into an accidental

New­Amelisweerd was laid­out around 1860 in

square. The reconstruction of the nave with scaf­

the late English landscape style. Nowadays the

folding pipes occupied a particularly important

three country houses function as a youth hostel

place in the celebration in 2004. This is not the

(Rhijnauwen), a museum/residence (Old­Amelis­

only plan that has been proposed for the Dom

weerd) and apartments (New­Amelisweerd). Apart

Square; over the years a whole variety of ideas

from a brief history of the estates, information is

and plans have been put forward. It took a long

provided about the architecture of the country

time before it became accepted that something

houses and the layout of the park.

had to be done with the public space. From 1674

Duration: circa 1.5 hrs

to 1826 the remains of the nave were left lying in the square. Only with the construction in 1898 of the Academiegebouw, designed by E. Gugel and

University Library Utrecht

F.J. Nieuwenhuis, did the square slowly begin to

Wiel Arets Architects & Associates, 2004

take shape. The following phase of change for

According to the architect, the two closed, black

the Domplein area started at the beginning of the

concrete book depots in this black glass box

twentieth century.

almost seem to float like clouds.

This tours gives a overview of the various (recon­

The inside of the library is mostly black too, but

struction) plans for the Dom Square. The plans

because of the vast open spaces around the

vary strongly from ideas about a complete recon­

depots and the use of very light grey floors, the

struction of the nave and a cosy decoration to a

interior is surprisingly light and spacious. The

reorganisation for the ever growing flow of traffic

colour scheme of black, white and grey is broken

like the plans of H.P. Berlage. In 1988 a competi­

by the striking information desks, furnished with

tion was organised for ideas for the Dom Square.

a kind of bright red rubber. From the study rooms

As a result of the competition, a number of quite

on top of the book depots, the library visitor has

spectacular plans were developed. Besides ideas

a marvellous view of De Uithof or of the aesthetic

for changes aboveground, there are also plans

roof garden with grape vines.

that focus on the rich archaeological remains,

Taken from a photography by Kim Zwarts, a close

thereby integrating archaeological research into

up picture from the leaves of a willow tree is silk

architectural history. The symbolic language and

screened onto the glass façade panels. The print,

marks, and the other elements that have been

just like the turning double windows, functions as

used in the Domkerk, are shown also explained.

a sunshade. The same print has been applied by

Duration: circa 1 hour

means of a rubber mould, so that a deep relief has been obtained. The library has not only been designed as a quiet place where books can be

Country estate Amelisweerd

stored and consulted, but also as a meeting place

The main part of Amelisweerd was laid­out in the

for visitors and students.

Middle Ages as a park belonging to three different

Duration: circa 1 hour

82

english

Many of the original trees and tree clusters are still

manors. Amelisweerd was named after the knight

dotted around the park, which stretches out over

Amelis de Insula who took up residence along the

4 kilometres.

river Kromme Rhine in 1224. Hardly anything is

The Zocher family from Haarlem has produced a

known about the original manor Old­Amelisweerd.

line of famous landscape architects who designed

However, many more details are available about

many gardens, parks and graveyards in The

the stately classicistical country house, which was

Netherlands. Jan David Zocher was the most

built in 1770. Country houses New­Amelisweerd

famous of them all, partly because of his design

and Rhijnauwen enclose the estate. The latter

for the famous Vondel Park in Amsterdam. He

was also built in the eighteenth century, in a sober

also drew up plans for several neoclassical villas

classicistical style. The history of Rhijnauwen as a

in and along the Utrecht Vondel Park, some of

manor is still clearly visible.

which still decorate the park. An example of this is

New­Amelisweerd came into existence by split­

Lievendael (1862).

ting up the holm (waard or weerd) Amelisweerd

Duration: circa 1.5 hrs

in Old­ and New­Amelisweerd. The homesteads the Boeije and the Kleine Kuil, together with six dwellings belong to the estate as well. In 1810

Plans and dreams for the Dom Square

Lodewijk Napoleon claimed both estates. New­

The Dom Church and the Dom Square were once

Amelisweerd was to house his personnel, while

a single entity, but the disastrous storm in 1674

Old­Amelisweerd was to be his own residence.

changed a planned building into an accidental

New­Amelisweerd was laid­out around 1860 in

square. The reconstruction of the nave with scaf­

the late English landscape style. Nowadays the

folding pipes occupied a particularly important

three country houses function as a youth hostel

place in the celebration in 2004. This is not the

(Rhijnauwen), a museum/residence (Old­Amelis­

only plan that has been proposed for the Dom

weerd) and apartments (New­Amelisweerd). Apart

Square; over the years a whole variety of ideas

from a brief history of the estates, information is

and plans have been put forward. It took a long

provided about the architecture of the country

time before it became accepted that something

houses and the layout of the park.

had to be done with the public space. From 1674

Duration: circa 1.5 hrs

to 1826 the remains of the nave were left lying in the square. Only with the construction in 1898 of the Academiegebouw, designed by E. Gugel and

University Library Utrecht

F.J. Nieuwenhuis, did the square slowly begin to

Wiel Arets Architects & Associates, 2004

take shape. The following phase of change for

According to the architect, the two closed, black

the Domplein area started at the beginning of the

concrete book depots in this black glass box

twentieth century.

almost seem to float like clouds.

This tours gives a overview of the various (recon­

The inside of the library is mostly black too, but

struction) plans for the Dom Square. The plans

because of the vast open spaces around the

vary strongly from ideas about a complete recon­

depots and the use of very light grey floors, the

struction of the nave and a cosy decoration to a

interior is surprisingly light and spacious. The

reorganisation for the ever growing flow of traffic

colour scheme of black, white and grey is broken

like the plans of H.P. Berlage. In 1988 a competi­

by the striking information desks, furnished with

tion was organised for ideas for the Dom Square.

a kind of bright red rubber. From the study rooms

As a result of the competition, a number of quite

on top of the book depots, the library visitor has

spectacular plans were developed. Besides ideas

a marvellous view of De Uithof or of the aesthetic

for changes aboveground, there are also plans

roof garden with grape vines.

that focus on the rich archaeological remains,

Taken from a photography by Kim Zwarts, a close

thereby integrating archaeological research into

up picture from the leaves of a willow tree is silk

architectural history. The symbolic language and

screened onto the glass façade panels. The print,

marks, and the other elements that have been

just like the turning double windows, functions as

used in the Domkerk, are shown also explained.

a sunshade. The same print has been applied by

Duration: circa 1 hour

means of a rubber mould, so that a deep relief

zandpad Wie zou hier niet willen wonen – altijd kerst, lijkt het wel, overal lampjes, dagelijks vlees Maar dan zonder familie, althans dat mag je toch hopen: je zou je zus of dochter moeten kopen hier De hele wereld wordt opgediend, uitgekleed, afgewerkt: bloot tot aan beide kanten van het raam Het is hier één groot komen en gaan de dagen door Geen slaap, geen bijslaap zelfs, enkel dromen dat je jezelf weet te vergeten voor dat éne moment: goddelijk of goddeloos, wezenlijk of wezenloos maar broos tot het bot dat het lot zich zo in centen manifesteren moet Je zwaait, je zou willen aaien maar je weet niet hoe dat te realiseren en wat dat dan kost

has been obtained. The library has not only been designed as a quiet place where books can be Country estate Amelisweerd

stored and consulted, but also as a meeting place

The main part of Amelisweerd was laid­out in the

for visitors and students.

Middle Ages as a park belonging to three different

Duration: circa 1 hour

Ruben van Gogh

‘De naam Aorta verwijst naar het kloppend hart, de slagader van de bebouwde omgeving.

De A in de naam staat bovendien voor Architectuur.’

Manon van der Wiel, coördinator van Aorta in 1997, in Bouw juli/1997