architectuur & stedenbouw in de provincie Utrecht
stad op de schop
jaarboek # 08 architectuurcentrum aorta
foto: Jan van der Hoeve
‘De mooiste plannen zijn een vervlechting van architectuur, landschapsarchitectuur en stedenbouw. Dus verschillende disciplines.’ Nieuwe lading, I. Thoral
Luchtfoto oude gracht Utrecht
stad op de schop
3
foto: jan van der hoeve
Luchtfoto oude gracht utrecht
3
stad op de schop
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 3
16-07-2009 15:21:25
4
Luchtfoto Neude | 1927
foto: KLM
‘De stad is infrastructuur. De belangrijkste vragen zijn: hoe orden ik functies en wat is dan openbare ruimte.’ debat nieuwe lading, R. Stroink.
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 4
16-07-2009 15:21:31
aorta 2008
5
voorwoord Volgens burgemeester Fockema Andreae was stedenbouw bedoeld om “uit den chaos van gegevens, adviezen en inzichten een schoon geheel te voorschijn te brengen”. Burgemeester Aleid Wolfsen vindt het besturen van de vierde stad van Nederland een voortdurende afweging tussen behoud van het goede en ontwikkelen van het nieuwe. Andreae had in zijn tijd nog een sterke invloed op stedenbouw (hij schreef er zelfs een boek over), tegenwoordig bepaalt het samenspel van private en publieke belangen en de wettelijke kaders, de ontwikkeling van de stad. In 1929 verwelkomde Utrecht haar 150.000ste inwoner. Omdat het sinds 1874 mogelijk was, de wallen te slechten, grachten te dempen en schootsvelden te bebouwen. Het was de tijd van de grote stadsuitbreiding. In Andreae’s tijd stelde Berlage, als onderdeel van zijn uitbreidingsplannen, demping van de grachten voor. Hiertegen kwamen veel mensen in opstand. Nu worden de grachten voorgedragen als mogelijke kandidaten voor de werelderfgoedlijst. In dit jaarprogramma besteed Aorta speciale aandacht aan de rol en positie van stedenbouw in het veld van de ruimtelijk ordening. Deze rol is de afgelopen jaren wat onderbelicht geweest: veel aandacht ging uit naar de architectuur van gebouwen. Daar komt men van terug: stedenbouw is als een ruggengraat, want zonder goede stedenbouw excelleert het gebouw niet. Sterker nog: goede stedenbouw kan mindere architectuur opvangen maar andersom niet. Een stedenbouwer doet onderzoek naar wenselijke en mogelijke ontwikkelingen voor bestaande en nieuw in te richten gebieden, ontwerpt de openbare ruimte of richt deze in, houdt zich bezig met stedelijke processen en kan regels opstellen voor het bouwen. Kortom, een stedenbouwer werkt aan de dragers van de stad. Het is het bouwen van een stede, een plaats. Op 30 december 2008 wonen er 299.905 mensen in de stad, Utrecht nadert dus de 300.000 inwoners... Qua oppervlakte is Utrecht niet navenant gegroeid. Wel zijn onze woonwensen sterk veranderd: groter wonen, twee auto’s, minder kinderen en een sterke toename van kleine huishoudens. Waar wonen al deze mensen? Na decennia van functiescheiding is het mengen van functies weer actueel. Bijvoorbeeld door het stapelen van functies, zoals in de plannen voor de Belle van Zuylentoren of het herbestemmen van vrijkomende panden voor meerdere gebruikers. Is dit de enige manier om te verdichten? Volgens Uytenhaak kunnen stedenbouwers, beleidsmakers en architecten het beter. Door beter te puzzelen. Door de beschikbare ruimte optimaal te benutten. Er is meer rendement te halen zonder aan woonkwaliteit in te boeten. Sterker nog, door in te zetten op meer diversiteit en een hoogwaardige openbare ruimte. Gelukkig wordt er serieus onderzoek verricht. Welk waardepatroon hebben de bewoners, wie wil je bedienen, hoeveel mensen wil je bedienen? De verhoudingen tussen kavel, weefsel en buurt variëren aan de hand van de antwoorden op die vragen. Op www.stedenvolruimte.nl presenteert Uytenhaak een nieuw onderzoeksinstrument. Verdichten met andere methodieken langs innovatieve wegen en juist niet de gangbare. In een stad als Utrecht is de beschikbare ruimte door wegtrekkende industrie bijna op. Dan wordt het pas echt puzzelen op de vierkante meter. Denk dus vooruit, ontwikkel nieuwe strategieën, ontwerp nieuwe oplossingen voor optimaal grondgebruik en functiemening. En gebruik daarbij de taal van de stad, die stad die nooit af is, de stad die haar inwoners moet verwelkomen. Eveline Paalvast, directeur Juli 2009
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 5
16-07-2009 15:21:33
in korte tijd wordt de ontwikkeling van eeuwen stadsgeschiedenis verteld. En wat brengt de toekomst? 11 op zoek gaan naar de constructie, de functie en de schoonheid van gebouwen 12 aarzelend slingert een rode stippellijn door de binnenstad 14 om het verkeer beter door de stad te leiden werden wegen verbreed 16 Utrecht was een bruisend centrum, tot de rand gevuld 19 De tijd noodzaakt nu eenmaal om stedenbouw door middel van verleiding voor het voetlicht te brengen 23 De stad verwelkomt U 24 Randstad 2040 een succes 27 alleen een bestemmingsplan is niet genoeg?! 29 heel veel meer mensen op een m2 31 Utrecht, de stad van de twee torens 35 waarom er op vrije kavels zoveel cataloguswoningen worden gebouwd? 37 als het ergens kan dan is het dus in Rotsoord 38 het woord campus krijgt een nieuwe betekenis: gericht op wonen, werken en leren. 39 Architectuurcentrum Aorta is op zoek naar vrienden 50 een zo breed mogelijk publiek bij het gesprek over de gebouwde omgeving te betrekken 53 HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 6
16-07-2009 15:21:33
en de cen or or 16 nd eet U en el ad ls d? rd s: c50 ek 53
aorta 2008
7
inhoud Het programma Culturele evenementen 10 Architectuur leren begrijpen 12 Romeinen in hedendaags Utrecht 14 Het begin van de stedenbouw 16 Lees je stad 18 Een bijzondere functionalist 20 Nieuwe lading stedenbouw 22 De Randstad in 2040 27 De toekomst van de Utrechtste binnenstad 28 Utrecht verdicht: Intense Dense 31 De Belle van Zuylen: dame of puber 34 Aorta er op uit! 36 Een nieuwe impuls 40 Rondleidingen 40 Aorta informatief 42
Over Aorta Publicaties 44 Jaarcijfers 47 Bezoeksaantallen 48 Koers 50 Visie 53 Medewerkers 54 Sponsoren 55 Colofon 55 English Summary 56
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 7
16-07-2009 15:21:34
8
aorta 2008
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 8
16-07-2009 15:21:40
foto: het utrechts archief
MarNixLaaN | 1939
9
Het is ten slotte de stedenbouwer, ‘die als allesbeheerschend leider de beslissingen moet nemen en uit den chaos van gegevens, adviezen en inzichten een doelmatig en ‘schoon’ geheel te voorschijn moet brengen.’ ‘De Hedendaagsche Stedenbouw’, 1912, J.P. Fockema Andreae
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 9
16-07-2009 15:21:47
10
aorta 2008 Op de jaarlijkse culturele dagen Opent OOk aOrta haar deuren. de dag van de architectuur, Open MOnuMentendag en culturele ZOndagen gaven OOk in 2008 een grOOt publiek weer een vuurdOOp in de wereld van de architectuur.
culturele evenementen architectuur en politiek
Het stadsbeeld veranderde in korte tijd met nieuwe architectuurstijlen en ambitieuze uitbreidingplannen. De geschiedenis maakt de stad tot wat ze
thema dag van de architectuur
nu is. Langs het Castellum, de kerken, de grachten, het fortenbolwerk, de
Van waaruit regeert de politiek in Utrecht? Het Stadhuis natuurlijk!
eerste sporen van de industrie, de stadsdoorbraken, nieuwe vormen van
Het stadhuis van Utrecht is al meer dan 650 jaar de plek waar de
bouwen in de voor en naoorlogse periode van de stad, wordt in korte tijd
gemeenteraad, de burgemeester en wethouders bij elkaar komen. Lang
de ontwikkeling van eeuwen stadsgeschiedenis verteld. En wat brengt de
zaamaan is het stadhuis gegroeid tot een samensmelting van een tiental
toekomst?
middeleeuwse panden en stadskastelen. In 2000 heeft de Spaanse architect Miralles het stadhuis voor de laatste keer onder handen genomen.
Datum: 13 & 14 september | Aantal bezoekers: 242
Met een bonte verzameling materialen wil Miralles de nadruk leggen op de verschillende stijlen, periodes en gebouwen die in het stadhuis verenigd zijn. Voor nieuwsgierigen organiseerde Aorta een rondje om en door dit bijzondere kunstwerk dat het geworden is.
Free Designdom 4 Weeks of FreeDesigndom is een nieuw designevenement dat Nederland
Vanuit het stadhuis regeert de politiek. Maar wat is de invloed van politiek
op de internationale kaart zet. In Amsterdam en Utrecht bracht 2009 op dit
op de architectuur in de stad? Samen met Stichting Dag van de Archi
gebied tentoonstellingen, lezingen over design en mode voor de profes
tectuur gaf Aorta bezoekers een blik op Utrecht vanaf het water. Langs
sionals maar ook voor het gewone publiek. De Uithof is een staalkaart van
het waterlint in Utrecht is de politieke impact in de stad goed zichtbaar.
Nederlandse architectuur en kon daarom ook niet ontbreken tijdens dit
De open plekken van voorheen worden nu volgebouwd. Een architectuur
evenement. Sinds de jaren ’60 worden in De Uithof onderwijsgebouwen
gids en een stadsdichter vertelden het verhaal van de ontwikkelingen van
gerealiseerd. Na de eerste bouwimpuls heeft de invulling lange tijd stil
de stad, zoals Rotsoord, Campus Max, de Merwede Kanaalzone en de
gelegen. De laatste jaren wordt er echter weer met verve gebouwd, wat
nieuwe wijk Parkhaven.
De Uithof steeds meer het aanzien geeft van een echte campus. De nieuwe bouwimpuls heeft een aantal zeer bijzondere gebouwen opgeleverd,
Datum: 21 juni | Aantal bezoekers: 910
toonaangevende moderne architectuur. Het gaat dan ook uitstekend met de waardering voor de architectuur in De Uithof: De Basketbar heeft de
sporen in de stad
NAIprijs voor jonge architecten ontvangen en de Rietveldprijs 2003, de
open monumentendag & Uitfeest
der meerdere prijzen in de wacht gesleept. Tijdens de rondleidingen werd
In Utrecht zijn vele sporen te vinden. Op een tocht langs de monumenten
een bezoek gebracht aan enkele van deze toonaangevende gebouwen.
universiteitsbibliotheek heeft de Rietveldprijs 2005 ontvangen en was ge nomineerd voor de Mies van der Rohe Prijs en het Educatorium heeft al eer
in de stad wordt het verhaal van de stad zichtbaar. Ook het pand waar Aorta gehuisvest is kent een lange geschiedenis. In dit van oorsprong mid
Datum: 24 september t/m 5 oktober | Aantal bezoekers: 42
deleeuwse pand was van 1868 tot 1924 het hoofdpostkantoor gevestigd. De grote ruimte heeft nog steeds de 19deeeuwse gietijzeren kolommen uit die tijd
feest van de Geest
rondleidingen ‘Lees je stad’
Pinksteren is het feest van inspiratie. Het moment voor de ‘bewoners’ van het
Er is niet zo heel veel meer te zien van de aanwezigheid van de Romeinen
Domplein gezamelijk de inspiratie van deze bijzondere plek te laten zien. Het
in de stad, maar wanneer je goed kijkt, is aan de restanten deze geschie
Domplein en haar omgeving, het zogenaamde Museumkwartier, herbergt de
denis nog af te lezen. Vanuit de eerste Romeinse vesting heeft de stad zich
cultuurhistorische schatkamer van de oude binnenstad. In een rondje door
verder ontwikkeld. De geestelijken en kooplieden dicteerden de stad in de
de stad toonde Aorta het samenspel van nieuwbouw en een historische stad
Middeleeuwen en het militaire landschap in de eeuwen erna. De industrie
vol monumenten, en de inspiratie die architecten daarin vonden.
kwam in de 19e eeuw op. De auto moest rijden door de straten, spoor wegen werden aangelegd en bedrijvigheid kreeg zijn plaats in de stad.
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 10
Datum: 12 mei | Aantal bezoekers: 40
16-07-2009 15:21:49
foto: cornbread Works
haveNpost parKhaveN | sLuijMer eN vaN LeeuweN
11
één ding hebben de programma’s gemeen; architectuur & stedenbouw in Utrecht en de omgeving staan centraal
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 11
16-07-2009 15:21:58
12
aorta 2008
architectuur leren begrijpen leer mij Utrecht kennen
drie bij vijf meter
In samenwerking met Museum Sterrenwacht Sonnenborgh, Volksbuurt
Wat is dat eigenlijk… architectuur? Wat doet een architect en zit er een
museum Wijk C, Rondom, gemeente Utrecht en Gilde Utrecht organiseert
architect in mij?! Met een educatief programma geeft Aorta een introduc
Aorta jaarlijks de cursus Leer mij Utrecht kennen. Aan de hand van zes
tie in de architectuur, nieuwe vormen, én het zelf bouwen van een nieuw
excursies worden bijzondere stukjes Utrecht bezocht. Plekken waar de
bijzonder gebouw voor Utrecht!
meeste Utrechters niet dagelijks komen: de Dom, de werven en steegjes, wijk C, het stadhuis en de ontwikkelingen in De Uithof.
kunstuitdaging Het omstreden metalen en kleinste huisje van Utrecht, aan de Kromme
Datum: mei | Aantal bezoekers: 40
Nieuwegracht op de hoek van de Drift, was het thema van de dag. Het huisje, op een kavel van slechts drie bij vijf meter, is een ontwerp van de
ik zie ik zie wat jij niet ziet!
architecten Sluimer en Van Leeuwen. Voorheen een parkeerplaats voor één
puzzeltocht
kinderen geprikkeld na te denken over het idee, het ontwerp, mooi en lelijk
Waarom wordt De Uithof ‘De Uithof’ genoemd? Waar komt die naam
en het materiaalgebruik.
auto, nu een bewoonbaar huis van zeven bouwlagen hoog. Het bijzondere aan dit huis is zijn openheid naar de stad. Er is weidsheid geschapen op de kleinst denkbare oppervlakte. Na een korte film werd het gebouwtje bezocht. Door middel van een quiz met vragen over het huisje werden de
vandaan? Welk snoepgoed heeft gediend als inspiratiebron voor Casa Confetti (het nieuwste complex voor studentenhuisvesting)? De zeefdruk
Datum: 17 april | Aantal bezoekers: 36
op de vensters van de Universiteitsbibliotheek is geen papyrus. Wat is het dan wel? Wat zijn de hoofdkleuren van het interieur van het Hijmans van
De Kunstkijkdag is de Utrechtse ontmoetingsdag tussen kinderen en de
den Berghgebouw? En wat is daarmee bedoeld door de architect? Het
culturele instellingen. Het doel van deze dag is dat kinderen bewust worden
Minnaertgebouw is een vroeg voorbeeld van milieuvriendelijk bouwen. Zo
gemaakt van hun culturele omgeving.
wordt bijvoorbeeld in de hal regenwater opgevangen met een doel. Waar voor wordt dit water in het gebouw gebruikt? Zoek zelf de antwoorden op deze vragen (en meer) door deel te nemen aan de puzzeltocht door De Uithof. Het ‘openluchtmuseum van de moderne architectuur’ opent haar deuren voor een exclusieve tour.
architect in de klas Bewustwording van de eigen leefomgeving kan niet vroeg genoeg begin nen. Naast programma voor de jeugdigen denkt Aorta ook mee in het
Datum: juni 2008 | Aantal bezoekers: 120
enthousiasmeren van leerlingen in het voortgezet onderwijs. Met ‘Architect in de klas’ maken de jongeren in enkele lessen kennis met ontwerpen. Het
puZZeLtocht
ontWerP: aorta | het bos
lesprogramma start met een rondleiding op locatie, waar leerlingen samen met een gids van Aorta op zoek gaan naar de constructie, de functie en de schoonheid van gebouwen. Een echte architect vertelt wat een architect doet, wat je moet weten voordat je een gebouw ontwerpt, wat een program ma van eisen is en welke materialen er allemaal zijn. Foto’s, tekeningen en monsters van materialen zorgen ervoor dat de leerlingen gevoel krijgen met architectuur waarna ze zelf een ontwerp kunnen maken. De kinderen maken van hun ontwerp een maquette, die tijdens een afsluitende tentoonstelling te bezichtigen is door familie, vrienden en buurtbewoners.
Datum: 3 – 20 maart 2008 | Aantal bezoekers: 200 Voor St. Dominicusschool, Utrecht
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 12
16-07-2009 15:22:05
ceNtr
aorta 2008
13
architectuurcentruM aOrta vindt het belangrijk OM ZOwel kinderen als vOlwassenen Met architectuur in cOntact te brengen en hen te interesseren vOOr de gebOuwde OMgeving. dOOr prikkelende prOgraMMa’s aan te bieden prObeert aOrta begrip, kennis en inZicht in de prOcessen, die Met architectuur en de gebOuwde OMgeving te Maken hebben, te vergrOten.
station van de toekomst Aorta mini architects www.stationvandetoekomst.nl
culturele zondagen en kinderworkshops
Een station is hét knooppunt voor miljoenen reizigers die dagelijks gebruik
Tijdens de workshops stelt Aorta haar deuren open voor de mini archi
maken van het openbaar vervoer. Wanneer een station verbouwd wordt,
tecten onder ons. Het thema en de materialen zijn het uitgangspunt, een
is dit meteen merkbaar voor al deze mensen. De stations van Amsterdam,
tekening voor het ontwerp en de constructie het resultaat. Zo ontstaat er
Rotterdam, Arnhem of Breda zijn momenteel een bouwput. Dat geldt
bij Aorta een hele nieuwe stad in twee uur! Tijdens de culturele zondagen
straks ook voor het grootste station van Nederland: Utrecht Centraal.
Nieuwjaarsduik en Vuurdoop, en binnen het programma van Aorta was het
Het is geen toeval dat zoveel stations tegelijkertijd aangepakt worden.
een grote bouwput Achter de Dom!
Het is een gevolg van de toegenomen mobiliteit en de groei van het trein reizigersvervoer. Tegelijkertijd is de functie van het station veel complexer
Datum: diverse data | Aantal bezoekers: 64
geworden. Dat is terug te vinden in de benaming ‘OVterminal’ die gebruikt wordt voor de vernieuwde stations. Vanwege het grootschalige karakter van de bouwactiviteiten en de grote betekenis die stations in onze dage lijkse mobiliteit spelen, is het van belang dat de toekomstige gebruikers
cuLtureLe ZoNdageN
foto: aorta
kennismaken met deze vorm van architectuur. Door een bijdrage te leveren aan het vergroten van de belangstelling en de bewustwording van jongeren, wordt de eigen leefomgeving beter begrepen en de rol die je als gebruiker kunt spelen in het vormgeven van deze omgeving. In samen werking met Jeanne Klaassen heeft Aorta het programma ontwikkeld, toegankelijk voor docenten en leerlingen via de website www.stationvandetoekomst.nl. In 2008 hebben het Gerrit Rietveld College en het UniC deelgenomen aan de pilot en zelf deelontwerpen gemaakt voor het nieuwe station in Utrecht: een nieuwe fietsenstalling, een functio neel meetingpoint of een herkenbaar stationsplein. In 2009 volgen andere stationsprojecten in Nederland.
Datum: juli – dec 2008 | Aantal deelnemers 2008: 120
ceNtraaL statioN utrecht 2030
beeld: Pro rail | Movares | bentheM crouWel
KiNderworKshop
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 13
foto’s: corr boll
16-07-2009 15:22:16
14
aorta 2008 | teNtooNsteLLiNg eN debat
romeinen in hedendaags Utrecht Op de vloer van de tentoonstellingsruimte is de plattegrond van de stad Utrecht afgedrukt. Een rode lijn geeft de Limes aan, informatiezuilen markeren belangrijke plekken. Aarzelend slingert een rode stippellijn door de binnenstad. ‘De Romeinse geschiedenis ligt hier grotendeels verborgen’ verklaart Aorta-directeur Eveline Paalvast. Elsevier, 19 januari 2008
Debat Van Leidsche Rijn naar Utrecht via Romeinse plaatsen en via de Romeinse weg. We worden meegenomen in een korte film op de fiets langs de route. Kan het opnieuw aanbrengen van de historische link met het Romeinse verleden bijdragen aan een gevoel van inspiratie, een prettige woon omgeving en de verbinding van Utrecht met de omliggende wijken, met name Leidsche Rijn? Het verhaal van een plaats draagt bij aan het gevoel van welbevinden van haar bewoners. Het besef dat je deel bent van een verhaal. Niet alleen de Limes vertelt dit verhaal, maar alle tijden die dit gebied heeft doorgemaakt. Geconcludeerd werd dat het gaat om echte gebeurtenissen, geen recon structie van een schijnwereld die nooit is geweest. Wat het verhaal is dat
Een unieke tentoonstelling die alle initiatieven rondom het Romeinse
moet worden verteld is mede een verantwoordelijkheid van de bewoners
Erfgoed, De Limes, in Utrecht samenbracht. De Limes, de noordgrens van
en gebruikers. Zonder de ideeën van bewoners kan de verbinding van
het Romeinse Rijk, is getuige van zo’n 400 jaar Nederlandse geschiedenis,
de omliggende wijken met Utrecht nooit worden gemaakt. Het is zoeken
en verbindt ons met al die andere landen die ooit tot het Romeinse Rijk
naar mogelijkheden om de cultuur van nu te verbinden met de bewonings
behoorden. Het was een militaire zone maar ook een handelsroute. Het ge
geschiedenis van vroeger. ‘Een plaat oud ijzer’ (red. markering wacht
heim van de oorspronkelijke ligging van deze route wordt door de huidige
toren Zandpark) draagt niet bij aan de beleving en herkenning. Maar er is
ontwikkelingen in de stad ontrafeld. Bij de ontwikkeling van bijvoorbeeld
potentie: een hoog niveau van architectuur en goede archeologie. Voor de
de nieuwbouwwijken in De Meern en Leidsche Rijn werden Romeinse
gemeente Utrecht kan de Limes nationaal van belang zijn. Met deze cultu
schepen, hout van oude kadewanden en scherven van materialen van
rele component zet Utrecht zichzelf weer op de kaart in de Randstad. Ook
nederzettingen gevonden. Utrecht is trots op deze geschiedenis en maakt
hier geldt dat er meerdere lagen zijn en meerdere verhalen te vertellen.
daarom steeds meer zichtbaar in de stad en het landschap waar de sporen
Oude ambities dienen weer opgepakt te worden om Leidsche Rijn een
gevonden zijn: de wachttorens in Fort Vechten, de weg in Leidsche Rijn,
gemiddelde Vinexwijk te laten ontstijgen. Leidsche Rijn en Utrecht ‘living
het park in de Hoge Woerd. Wanneer u de lichtlijn in de Servetstraat pas
apart together’. Drie castella, een oude en een nieuwe stad, ieder met een
seert en het groene, witte of rode licht u opschrikt, denk dan nog aan het
eigen gezicht en geschiedenis.
Romeinse castellum van waaruit de stad gegroeid is.
Datum: 9 februari | Aantal bezoekers: 110 Datum: 9 januari t/m 1 maart | Aantal bezoekers: 833 Een initiatief van Gemeente Utrecht, cultuurhistorie i.s.m. Architectuur
Een initiatief van Programmabureau de Limes en Architectuurcentrum
centrum Aorta. Met dank aan medewerking van Programmabureau de
Aorta.
Limes, Provincie Utrecht, Stichting Domplein 2013, OKRA landschaps
Inleiding: Erik Graafstal, stadsarcheoloog Gemeente Utrecht | Theo van
acrhitecten, Zwarte Hond, DS landschapsarchitecten, RACM.
Wijk, voorzitter Stichting Domplein 2013 | Marcel Carpay, directeur Programmabureau De Limes Gespreksleider: Saskia van Dockum, directeur Utrechts Archief en
LiMes LichtLijN servetstraat | oKra
foto: b. Mul
bestuurslid Stichting De Limes Panel: Dr. Martijn Duineveld, Universiteit Wageningen | Prof. Bloemers, Universiteit van Amsterdam | Annemiek Rijckenberg, stedenbouwkundig adviseur en voormalig wethouder Utrecht | Marinke Steenhuis, directeur Steenhuis Stedenbouw en Landschap | Mariet Schoenmakers, directeur AM Concepts | Peter Kuenzli, Gideon Consult en oprichter kunstproject Beyond Leidsche Rijn | Jan van Embden, secretaris Fietsersbond Utrecht
De Limes, geheimen ontsluierd HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 14
16-07-2009 15:22:22
foto: hi-shots luchtfotografie
uitspariNg roMeiNse weg Leidsche rijN | de Zwarte hoNd
15
Met een reeks Open debatten, leZingen en tentOOnstellingen wil aOrta dOOr het jaar heen inspringen Op de actualiteit in de geMeente utrecht en OMstreken. afhankelijk van de Ontwikkeling Op lOkaal, regiOnaal en landelijk niveau is er een aantal Onderwerpen dat Zich uitstekend leent vOOr een verdieping. verschillende partijen OntMOeten elkaar, uiteenlOpende standpunten wOrden tOegelicht en gecOnfrOnteerd Met anderen. beZOekers wOrden uitgedaagd deel te neMen in het gesprek.
‘de Romeinse geschiedenis ligt hier grotendeels verborgen’
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 15
16-07-2009 15:22:31
16
aorta 2008 | teNtooNsteLLiNg eN LeZiNg
het ‘begin’ van de stedenbouw laan, nooit eens afgevraagd wie de man nu geweest is, wanneer hij de
Lezing: ‘De hedendaagsche stedenbouw en het Utrecht van 1914 – 1933’
stad bestuurd heeft en wat hij heeft gedaan?
Fockema Andreae had een uitgesproken mening over de waarden waaraan
J.P. Fockema Andreae (1879 – 1949) was een bijzondere burgemeester
goede stedenbouw behoorde te voldoen en de middelen die de steden
voor Utrecht. Hij leidde de stad tussen 1914 en 1933. De stedenbouw,
bouwer ter beschikking stonden. Hij had in zijn publicatie ‘Hedendaagsche
destijds een nieuwe discipline, had zijn speciale aandacht. In korte tijd
Stedenbouw’ gesteld dat een gemeente zelf het goede voorbeeld moest
maakte Utrecht een enorme ontwikkeling door. Zijn ideeën voor de stad
geven. De stedenbouwkundige ontwikkeling van Utrecht in de periode
beschreef hij in het boek ‘De Hedendaagsche Stedenbouw’. Samen met
1914 tot 1933, is tekenend geweest voor het stadsbeeld van het huidige
architect Berlage en directeur Gemeente werken Holsboer werd een
Utrecht. Wonen verplaatste zich uit het centrum en commerciële functies
uitbreidingsplan voor Utrecht gemaakt. Om het verkeer beter door de stad
kwamen er voor terug. De veemarkt op het Vredenburg en de groen
te leiden werden wegen verbreed. Om Utrecht internationaal meer aanzien
ten en vruchtenveiling op het Paardenveld werden juist úit het centrum
te geven werd het de vestingplaats voor de Jaarbeurs en de Nederlandse
verplaatst naar de Croeselaan. Door deze ontwikkelingen en mede door
spoorwegen. Nieuwe woonwijken werden aangelegd en het cultureel
het snel moderniserende verkeer en openbaar vervoer (elektrische tram),
erfgoed werd beschermd. Stadspromotie werd toen al nadrukkelijk ingezet
kwam de bereikbaarheid van het centrum onder druk. Daarom werd de
om zowel bewoners als bedrijven naar de stad te trekken. Fockema
oostwestroute door de stad fors verbreed, wat weer gepaard ging met
Andreae was een geliefd burgemeester in de stad, hij was bij elke opening
schaalvergroting, zoals het hoofdpostkantoor op de Neude. De nieuwe
en steenlegging. Zijn eigenhandig bijgehouden, geknipt en geplakt, archief
weg naar het noordwesten, de St. Jacobsstraat werd aangegrepen voor de
beslaat vier meter en is te bezichtigen in Het Utrechts Archief (op afspraak).
sloop van een deel van Wijk C. De woonwijken die tot stand zijn gekomen
Wie heeft zich, zittend in bus 4 richting Burgemeester Fockema Andreae
onder zijn bestuur, zijn nog steeds herkenbaar aanwezig en functioneren
Datum: 7 maart t/m 24 mei | Aantal bezoekers: 435
naar behoren. Sommige woningbouwcomplexen uit die periode worden nu
Dubbeltentoonstelling Centraal Museum en Architectuurcentrum Aorta
als bijzonder ervaren, zoals in Tuinwijk en in de schilderdersbuurt het geval is. Het UCBcomplex in Rivierenwijk is recentelijk zorgvuldig gerenoveerd. Alleen de woonwijk Ondiep – destijds nog beschouwd als het voorbeeld van hoe arbeiderswoningbouw er uit behoorde te zien – is gesloopt.
sLoop wooNwijK oNdiep 2008
foto: geMeente utrecht
Datum: 23 april | Aantal bezoekers: 21 Spreker: drs Bettina van Santen, Gemeente Utrecht
de erfenis van burgemeester Fockema Andreae
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 16
16-07-2009 15:22:34
foto: klM
oNdiep | 1925
17
‘Het bestaande stedenschoon behouden en daarnaast nieuw stedenschoon scheppen, ziehier de grootsche taak die op de schouder van den stedenbouwer gelegd wordt.’ ‘De Hedendaagsche Stedenbouw’, 1912, J.P. Fockema Andreae – destijds wethouder Openbare Werken later burgemeester van Utrecht van 1914 tot 1933
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 17
16-07-2009 15:22:53
18
catharijNebrug 1925
foto: het utrechts archief
aan de hand van Zes leZingen en een rOndleiding wOrdt de stadsOntwikkeling van utrecht verteld. de geschiedenis Maakt de stad tOt wat Ze nu is. en wat brengt de tOekOMst utrecht?
lees je stad ‘Alle zakenmenschen komen ’s ochtends in het centrum en verlaten deze dikwijls ’s avonds weer, doch wonen doen zij er niet meer. Deze nieuwe indeling dwingt den stedenbouwer in te grijpen.’‘De Hedendaagsche Stedenbouw’, 1912, J.P. Fockema Andreae
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 18
16-07-2009 15:23:03
LeZiNg | aorta 2008
19
een ontdekkingstocht langs de stedelijke ontwikkeling van Utrecht De kern van Utrecht is de Domtoren. Hier is de stad bijna tweeduizend jaar oud. Er was toen nog geen sprake van een stad, maar van een Ro
catharijNebaaN 2008
foto: aorta
meinse vesting. De vesting, een castellum, lag in een bocht van de Rijn. De bochtige stukken van de huidige Oude gracht zijn nog overblijfselen van de oude rivierarmen van de Rijn. De rechte stukken van de gracht zijn later gegraven. De resten van de castellummuur bevinden zich achter de voormalige Muziekschool. In 1949 is om deze muur een kelder gebouwd die toegankelijk werd gemaakt door middel van een putdeksel en een trap petje naar beneden. Na jaren van strijd werd Utrecht een bisdom. Op de plek van het castel lum werd een Domkerk voor de zetel van de bisschop gebouwd. De kerk is hoger gelegen dan het oorspronkelijke maaiveld. Nog steeds is dat zichtbaar wanneer men vanuit de Zadelstraat richting het Domplein kijkt. De Domtoren is nu nog de hoogste kerktoren in Nederland en het symbool van Utrecht als ‘bisschopsstad’. In de middeleeuwen verkreeg Utrecht stadsrechten en begon een grootschalige verstedelijking op gang te komen: kloosters, gasthuizen, stedelijke voorzieningen, werven, voorsteden en buitengebieden. De stad werd welvarend en er ontstond een netwerk van straten binnen de muren. De welgestelden bouwden volop stenen huizen. In die tijd had Utrecht een voorsprong op andere Nederlandse steden,
Door de Tweede Wereldoorlog viel ook in Utrecht de bouwproductie stil.
waar stenen woningen zeldzaam waren. De werven ontstonden door de
Na de oorlog bleek de woningnood hoog en werd de bouwproductie her
bouw van sluizen, en zijn nu nog uniek in de wereld. Om met paarden op
vat. De grenzen van Utrecht werden gewijzigd. Het omringende land werd
de werven te kunnen komen werden gangen aangelegd; de wedden. Er
bouwrijp gemaakt voor nieuwe woonkernen. Achtereenvolgens ontstonden
zijn er drie geweest. Eén ervan was bij Het Wed, vandaar de naam. Alleen
Hoograven, NieuwZuilen, Kanaleneiland en Overvecht. Het nieuwe wonen
die bij het stadhuis is er nog.
met het gezin in de wijk centraal. Deze wijken krijgen nu een nieuwe impuls in de ‘herontwikkeling krachtwijken’.
Sinds de Middeleeuwen is de stad versterkt. Rondom Utrecht werd een verdedigingslinie aangelegd: De Nieuwe Hollandse Waterlinie. Op zwakke
Datum: mei – okt | Aantal bezoekers: 364
punten werd de natuurlijke verdedigingslinie aangevuld met onder meer forten. Deze forten zijn nog steeds zichtbaar rond Utrecht. Maar er zijn ook
Sprekers:
resten van fortificatie in de stad zoals de bolwerken, Lucas Bolwerk, Servaas
‘De stichters van Utrecht’
Bolwerk, Plompetoren, Sonnenborg, en de stadsgrachten. De stad groeide
drs. Erik Graafstal, gemeentelijk archeoloog
nu niet meer naar buiten, maar binnen de stadsmuren. We kunnen hier spre
‘Utrecht in de Middeleeuwen’
ken van de eerste ‘inbreiding’ of stadsuitbreiding binnen de stadsgrenzen.
ir. Jan van der Hoeve, gemeentelijk bouwhistoricus ‘Stadsontwikkeling van middeleeuwen tot 1750
Rond 1850 zijn de stadsmuren afgebroken inclusief de stadspoorten. Door
Prof. Koen Ottenheym, hoogleraar Universiteit Utrecht
het drukke verkeer werden de stadspoorten een belemmering. De industrie
‘De industriële stad: 1870 – 1940
en het verkeer veranderde het stadsbeeld volkomen. De stad werd een
drs. Bettina van Santen, gemeentelijk architectuur historica
knooppunt van sporen, het 100stratenplan werd ingevoerd, er werd flink
‘De moderne stad: 1945 – 1975
gediscussieerd over straatbreedtes en pleinen voor een goede doorstroom
prof.dr.ir. Paul Meurs, architect en hoogleraar
van het verkeer en woonhygiëne. Hele wijken ontstonden om de toestro
De transmoderne stad’
mende werklieden een woonplek aan te kunnen bieden, zoals Ondiep en
Ing. Wies Sanders MUrb, stedenbouwkundige
Tuinwijk. Utrecht was een bruisend centrum, tot de rand gevuld!
Gids Jan Maarten Dalmeijer
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 19
16-07-2009 15:23:16
20
aorta 2008 | LeZiNg
een bijzondere functionalist en het Utrecht dat hem vormde! In Utrecht wordt hard gewerkt aan het nieuwe stationsgebied. Vredenburg is onderdeel van het gebied dat wordt vernieuwd. Hier staat het voormalige secretariaatsgebouw van de Jaarbeurs, een bijzonder gebouw dat bedreigd wordt door sloop. Dit gebouw op het Vredenburg was slechts korte tijd deel van het Jaarbeurscomplex. De Jaarbeurs werd verplaatst en vervangen door een winkelcentrum en muziekcentrum. Het secretariaatsgebouw is blijven staan. De oude allure is niet direct te zien, maar wanneer we door de latere verbouwingen heen kijken zien we de lichtheid direct na de oplevering terug.
Architect van dit gebouw is Piet Elling (1897 – 1962). In Utrecht geboren
A. Koenders / N. Vervat ‘Heemschut’, herfst 2007
Jaarbeurs aan het Vredenburg in Utrecht, het Rijnhotel in Rotterdam en de
en getogen in een streng roomskatholiek milieu. Deze stad vormde Elling, door zijn opleiding en contacten in het Utrechtse kunstenaars en architec tenmilieu, met figuren als Rietveld, Van der Leck, Van ‘t Hoff, Klaarhamer, Van Leusden, Uiterwaal en anderen. Elling ontwikkelde zich als een bijzon dere functionalist. Veel van zijn ontwerpen gaf hij een diepere, geestelijke waarde door middel van klassieke bouwvormen, mathematische structu ren en beeldende, primaire kleuren. Verschillende malen schakelde hij De Stijlkunstenaar Bart van der Leck in om zijn projecten te vervolmaken met een kleurenplan. Elling was ook een echte ‘maatschappelijke’ architect, die er naar zocht zijn werk een sociale grondslag te geven. Het meest bekend zijn Ellings nieuwzakelijke woonhuizen die in de jaren dertig in ’t Gooi en de omgeving van Utrecht gebouwd werden. Na de Tweede Wereldoorlog wordt zijn naam gevestigd als een van de meest toonaangevende en gerespecteerde naoorlogse architecten van Nederland. Zo wordt hij gezien als de geestelijk vader van het mediapark en was hij onder meer verantwoordelijk voor het Audiocentrum en de VARAStudio’s in Hilversum, het secretariaatsgebouw van de Koninklijke stationspostgebouwen bij het Centraal Station in Amsterdam. Ellings ideaal was een afstemming tussen architectuur en plattegrond, tussen interieur en kleurstelling. Er moest sprake zijn van een ‘samen stemmende eenheid’, schreef hij zelf eens. Hierin was hij compromisloos. Hetzelfde streefde hij na in zijn persoonlijke leven: zijn ideaal was alleen
secretariaatsgebouw jaarbeurs Kort Na opLeveriNg | piet eLLiNg
foto: jan versnel
te bereiken wanneer er ook tussen zijn leven en werk een onverbrekelijke eenheid bestond.
Datum lezing: 3 juli | Aantal bezoekers: 39 Spreker: dr Wim de Wagt, architectuurhistoricus Het proefschrift is verschenen bij Uitgeverij Thoth onder de titel: ‘Piet Elling (1897 – 1962), Een samenstemmende eenheid.’ In deze uitge breide monografie zoekt Wim de Wagt naar het verband tussen het leven en het werk van Piet Elling.
een bijzonder gebouw bedreigd door sloop
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 20
16-07-2009 15:23:34
foto: aorta
secretariaatsgebouw 2008
21
!
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 21
16-07-2009 15:23:37
22
aorta 2008 | teNtooNsteLLiNg eN debat
nieuwe lading De tentoonstelling in de reeks Nieuwe lading toont jonge en ambitieuze ontwerpers uit telkens een andere discipline. In 2008 zijn zes Utrechtse, relatief jonge, stedenbouwkundigen samengebracht. De bureaus verschillen qua grootte, ervaring en opdrachtportefeuille. Curator: Robert Broesi, Must Stedebouw
– een raamwerk dat door de gebruikers kon worden ingevuld. In het plan van SVP gaan cultuur en natuur hand in hand. Van Kerkoerle stelt dat landschappelijke grenzen in de stedenbouw belangrijker zouden moeten zijn dan bestuurlijke grenzen.
Datum: 4 juni t/m 11 september | Aantal bezoekers: 547 Debat Een indruk van een geanimeerd gesprek over de toekomst en betekenis van de stedenbouw, verleiding versus ambachtelijkheid, opdrachtgever schap, de rol van de overheid en de kwaliteit van het onderwijs.
De stedenbouwers Jonge stedenbouwers reageren op tendensen in de stedenbouw als start
Veel beeld, weinig ambacht
van het debat.
De jonge stedenbouwers presenteerden hun vak met uitbundig beeldge
Mariska Louman (Dolte Stedenbouw), architect en stedenbouwkundige.
bruik. In plaats van handwerk zijn presentaties gericht op het meeslepen
Er is in de loop van de tijd veel veranderd aan het vak. Van een eenmans
door beelden. ‘De vertaling naar programma’s en naar wat er feitelijk op
visie, met aandacht voor de lange termijn en ruimte voor utopieën, is het
plekken gaat gebeuren, is de volgende stap.
maatschappelijk debat geworden, waarin iedereen een mening heeft. Een
Den Hollander: “De stedenbouwkundige is de zoeker in de wereld, naar
stedenbouwkundige heeft te maken met meerdere opdrachtgevers en
wat de consequenties zijn van handelen, niet alleen de ruimtelijke conse
verschillende belangengroepen. Een stedenbouwkundige is voor negentig
quenties, maar ook de sociale en economische consequenties. Dus het is
procent bezig met strategie en voor tien procent met ontwerpen. Daarbij
een heel lastig vak. Het is logisch om dat te legitimeren met beelden, net
lanceert Louman de stelling: ‘Beeld is je sterkste troef, een stedenbouwkun
zoals het logisch is om drama in een film te brengen. Maar daaronder zit
dige is eigenlijk een entertainer. Het gaat erom complexiteit te overwinnen.’
dus een laag die moeilijk te vatten moeilijk te verkopen is. Eigenlijk zou het
Wat Arnold Meijer (Inbo) boeit, is dat stedenbouw een resultante is van
andersom beter zijn’. Kerkoerle: ‘Stedenbouwers worden geconfronteerd
de maatschappij. Hij waardeert het vermogen om te relativeren én te
met de vraag naar beelden. Bewoners, gemeentes en opdrachtgevers
dromen, om te denken in concepten, om bezig te zijn met verandering.
vragen naar beelden, terwijl stedenbouw niet op die manier werkt.
‘Stedenbouw is een ambacht dat de droom omzet in daad. Het gaat om stedelijkheid en daarom om dichtheid en verdichting. Het gaat om een
Iemand is de opdrachtgever
Gesamtkunstwerk en toepasbare kunst’. Wat hem persoonlijk fascineert is
Het panel heeft verschillende meningen over de rol van de overheid in
het raakvlak van de stad en mobiliteit. ‘Stedenbouw betekent participeren,
ontwikkelingen met meerdere partijen. Volgens Stroink is er niet meer dan
communiceren en ontwerpen’.
één opdrachtgever, door alle betrokken partijen. ‘De opdrachtgever is de
Ingeborg Thoral (MIXST Urbanisme), stedenbouwkundige en land
gemeente, of een particulier. Iemand is de opdrachtgever. De mooiste
schapsontwerper. Stedenbouw is een ruimtelijk vak, dat zich richt op de
ontwerpen kwamen tot stand omdat er een hele duidelijke opdracht lag.
fenomenen van de stad en de mensen die er dagelijks wonen, werken en
De opdrachtgever hoeft niet per se de overheid te zijn. De staat moet dan
recreëren. Thoral ziet zichzelf als ambachtsman en regisseur. Het belang
wel controleren. Het is onzin dat de staat zowel de opdrachtgever als de
rijkste gereedschap van de stedenbouwkundige is zijn beeldend vermo
controlerende instantie zou moeten zijn’. ‘Een publieke zaak heeft niet per
gen: maquettes, collages en tekeningen. ‘Stedenbouw is mensenwerk, je
se een publieke opdrachtgever nodig, als er maar een heldere scheiding
doet het samen, er moet dus vertrouwen zijn’. Thoral stelt dat de mooiste
van verantwoordelijkheden is’. De zoektocht naar de nieuwe collectieve
plannen een vervlechting zijn van architectuur, landschapsarchitectuur en
ruimte is een actueel thema in de stedenbouw, want die ruimte zijn we aan
stedenbouw, dus van verschillende disciplines.
het kwijtraken. Dat is niet de schuld van de projectontwikkelaars, maar
Paul van Kerkoerle (SVP Architectuur en Stedenbouw), stedenbouw
van het staatsterrorisme. Het land wordt nog steeds geordend vanuit een
kundige. Het motto voor ontwerp is ‘visie versus verrommeling’ vanuit
soort staatsdenken, vanuit het idee van de maakbare stad’. ‘De stad is niet
het vraagstuk Soesterberg. De grenzen zijn genegeerd, de stedenbouw
maakbaar. De stad is geen gebouw, maar een tuin, die je op een bepaalde
is onzichtbaar gemaakt – het moet een magneet zijn, maar niet dwingend
manier moet proberen te ordenen. Daar zijn allerlei technieken voor, die we
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 22
16-07-2009 15:23:38
aorta 2008
uit het oog zijn verloren’. Rijckenberg ziet meer in het zorgvuldig formule ren van de opdracht, want daar moeten de publieke wensen samenkomen. Stroink meent dat de opdrachtgever inderdaad niet noodzakelijkerwijs
oNtwerp Nieuwe LadiNg doLte stedeNbouw
23
foto: dolte stedenbouW
goed bezig hoeft te zijn, maar dat de staat wel altijd goede controle moet uitoefenen. Volgens Schmitt zijn projectontwikkelaars volstrekt onbetrouw baar in het vertegenwoordigen van het nationale belang, in tegenstelling tot de overheid. ‘Zeker nu een nationaal beleid in de ruimtelijke ordening bijna geheel ontbreekt, kunnen we niet vertrouwen op ontwikkelaars als het gaat om de grote lijnen. Volgens Louman is in de steden te veel acupunctuur gaande, maar er is weinig zicht op de grote lijnen, daarvoor heb je toch een partij als de over heid nodig’. Maar Kerkoerle vertelt: De droom waarmee een plan begint, het idee van hoe fantastisch het zou kunnen worden, kan net zo goed van een ontwikkelaar komen’.
Open eindjes Er wordt gepleit voor stedenbouw met open eindjes. Je moet een stad nooit af maken, mensen moeten zich de stad kunnen toeeigenen. Steden moeten een ander programma aankunnen. De opdracht is nooit helemaal
afgebroken. ‘Het verhaal dat er nu ligt geeft bovendien aandacht aan
volledig en altijd door de tijd getekend. Het maakt dus niet uit of de op
ongebruikelijke onderwerpen, zoals het opzetten van een stimulerings
dracht de wensen van iedereen omvat, als de opdracht maar eenduidig is
programma voor stedenbouw, het opstarten van architectuurdebat, het
en goede aanknopingspunten biedt voor het ontwerp’. Iedere tijd kent zijn
stimuleren van opdrachtgeverschap en het organiseren van samenhang
eigen duidelijke opdrachtgeverschap. Nu zitten we in een periode van een
op het gebied van stedenbouw tussen de verschillende ministeries – waar
soort maniërisme. Verleiding is een prachtig thema, maar stedenbouw is
stedenbouw voor mij altijd voor stond. Het lukt allemaal nog niet en het is
in die zin iets fundamenteel anders dan architectuur. In de nasleep van de
moeilijk. Ze weten nog niet zo goed waar ze het over hebben maar daar
wederopbouw is het te lang gegaan over het bouwen van nieuwe dingen
moeten we ze in helpen, daar staan ze voor open. In de afgelopen jaren
en minder over het ordenen van wat er al is.
zijn de ministeries net zo uitgehold als de gemeentes’.
Helaas worden plannen vanwege de exploitatie helemaal dichtgetimmerd. Ook het beheer schiet erbij in. De veranderbaarheid van wat er gebouwd
Ambacht
wordt, is veel te gering. De wijken waar we nu enthousiast over zijn, zijn
Bij het voorwerk voor de tentoonstelling viel het Broesi op dat deze vier
juist wel veranderbaar’.
stedenbouwkundigen het ambacht zo goed in de vingers hadden. ‘Dit was een aangename verrassing. De tijd noodzaakt nu eenmaal om stedenbouw
Nota Architectuur: de positie van de stedenbouw
door middel van verleiding voor het voetlicht te brengen. Wat wel een punt
In de nota wordt gepleit voor een betere positie van stedenbouw. In de
van zorg blijft, is het niveau van de opleiding.
praktijk heeft de overheid zich laten terugdringen tot het faciliteren van de marktontwikkelingen, in plaats van zelf na te denken over het zo goed mogelijk inrichten van de steden. Bovendien heeft Zalm het eigen belas
Datum: 10 juli | Aantal bezoekers: 85 Verslag: www.aorta.nu
tingbeleid van gemeentes uitgehold, waardoor het steeds de vraag is waar het geld vandaan moet komen. ‘Een opbrengst uit grondexploitatie krijg
Gespreksleider: Tracy Metz, redacteur NRC Handelsblad, gastonder
je maar één keer binnen, dat spoort eerder aan om uit te breiden dan om
zoeker Ruimtelijk Planbureau
in te breiden. En veel goede stedenbouwkundigen zijn weggekocht door
Panel: Rudy Stroink, directeur TCN Property Projects | Jord den Hollander,
marktpartijen omdat er bij de gemeentes te weinig voor ze was te doen’.
filmmaker en architect | Maarten Schmitt, stadsstedenbouwer Den Haag |
Rijckenberg: “De nieuwe nota geeft weer aandacht aan de condities die
Annemiek Rijckenberg, zelfstandig adviseur in stedelijke ontwikkeling, lid
nodig zijn voor goede architectuur, condities die de afgelopen jaren waren
VROMraad en de geselecteerde stedenbouwkundigen discussieerden.
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 23
16-07-2009 15:23:39
24
aorta 2008
oNtw
‘De stad verwelkomt u.’
oNtw
oNtw
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 24
16-07-2009 15:23:41
oNtwerp Nieuwe LadiNg iNbo
oNtwerp Nieuwe LadiNg Mixst urbaNisMe
oNtwerp Nieuwe LadiNg svp
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 25
25
beeld: inbo
beeld: Mixst urbanisMe
beeld: svP architectuur en stedenbouW
16-07-2009 15:23:57
26
structuurvisie raNdstad 2040
beeld: vroM
‘Internationaal sterk en regionaal aantrekkelijk.’
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 26
16-07-2009 15:24:01
teNtooNsteLLiNg | aorta 2008
27
de Randstad in 2040 De Structuurvisie Randstad 2040 toont een toekomstvisie op de Randstad van het kabinet over het versterken van de kust, plannen voor het Groene Hart, internationaal krachtige en aantrekkelijke steden. De structuurvisie Randstad 2040, op 5 september vastgesteld door de ministerraad, is bedoeld om het hoofd te bieden aan de achteruitgang van de leefbaarheid, klimaatverandering, bereikbaarheidsproblemen, een toenemende ruimtevraag en om Nederland mooi te houden.
De vier grote opgaven binnen deze visie zijn: – Een verbetering van de veiligheid tegen overstromingen bij de kust. De klimaatverandering vraagt om een extra inzet voor het versterken van de kust en de dijken bij de grote rivieren. – Een groter en waterrijker Groene Hart. Het Groene Hart wordt onderdeel van een grotere aaneengesloten ‘Groenblauwe Delta’ met aansluitingen op het IJsselmeer, de Noordzee en de Zeeuwse wateren. Effecten van klimaatverandering worden zo ondervangen en aantrekkelijke woon gebieden worden zo gecreëerd. – Inzet op internationaal krachtige en aantrekkelijke steden met zo genaamde ‘metropolitane parken’, aantrekkelijke woongebieden in de Randstad waar stad en groen samenkomen. Internationale relaties in de grote steden en aansluiting op het HSL netwerk versterken de internatio nale krachten in de Randstad. – Een beter regionaal vervoer om de uitbreiding naar de ‘metropolitane parken’ te kunnen realiseren. Het kabinet wil van de Structuurvisie Randstad 2040 een succes maken door middel van ‘Randstad Sleutelprojecten’. De organisatie van de Olympische spelen, ruimtelijke maatregelen voor Deltaveiligheid en grootschalige stedelijke transformaties met internationale allure zijn hier voorbeelden van. Met andere overheden, marktpartijen, maatschappelijke partijen en burgers zal op grote schaal worden samengewerkt aan wonen, werken en recreëren. Wilt u meer weten kijk dan op http://doemee.vrom.nl/ randstad2040
Datum: 19 sept t/m 18 okt | Aantal bezoekers: 15
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 27
16-07-2009 15:24:03
28
aorta 2008 | teNtooNsteLLiNg eN debat
‘Handen af van de binnenstad.’ De ontwikkelingen in het verre en recente verleden van Utrecht hebben
maken voor verdere groei zoals het Stationsgebied, het herstel van de
gevolgen op de huidige beeldvorming in onze binnenstad. De huizen, de
singels, het geplande station Vaartse Rijn en de concentratie van de
bomen, de bruggen, de grachten, enzovoort, vormen een harmonieus
Universiteit rond het Janskerkhof. Daarom moet het bestemmingsplan
geheel. Dit geheel willen we beschermen. De historische binnenstad van
voor de binnenstad worden herzien. Het uitgangspunt bij toekomstige
Utrecht is daarom een beschermd stadsgezicht.
ontwikkelingen in beschermende stadsgezichten is in eerste instantie het
Een beschermd stadsgezicht is een groep gebouwen die wordt beschermd
behouden van historische waarden en kenmerken. De historische waarde
door de overheid, die daarmee gemeentes financieel steunt om het histo
schept dus voorwaarden voor nieuwe ontwikkelingen. Welke karakteristie
rische karakter van de oude binnenstad in stand te houden. Hoe stevig het
ken zorgen voor de identiteit van deze stad? Wat willen we behouden en
stadsbeeld wordt beschermd hangt af van de gemeente zelf. Die bepaalt
waarom? Kun je historische waarden benutten als inspiratiebron? Betekent
in een bestemmingsplan wat er in het beschermd stadsgezicht mag veran
dit dat niets dit geheel mag verstoren? Wat betekent dit voor de ontwikke
deren. Dit geldt ook voor Utrecht.
ling van dit gebied? En garandeert beschermen de kwaliteit van de binnen
Utrecht is in ontwikkeling. Door groei van het aantal stadsbewoners, uit
stad? De tentoonstelling daagde uit om over al deze vragen na te denken.
wijken als Leidsche Rijn, wordt er een steeds meer gebruik gemaakt van de binnenstad. Tegelijkertijd zijn er ingrepen nodig om de stad klaar te
bescherMd stadsgeZicht utrecht | 2008
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 28
Datum: 13 sept t/m 11 okt | Aantal bezoekers: 310
foto: Menno eMMink
16-07-2009 15:24:06
aorta 2008
29
de toekomst van de Utrechtse binnenstad Debat Op 7 oktober komen bewoners en bestuurders van Utrecht bijeen om te
oNtwerp poster debat
ontWerP: ariËnne boelens
discussiëren over de toekomst van de historische binnenstad. Welke grenzen stelt de status beschermd stadsgezicht aan een bestemmingsplan en waar houdt de binnenstad idealiter op? Gespreksleider Bert van Meggelen inventariseert alle aspecten die bij de binnenstadsontwikkeling een rol spelen. Hij bespreekt de voors en tegens van die aspecten en zoekt vergelijkingsmateriaal in andere steden. Alleen een bestemmingsplan is niet genoeg?! Wat is nog meer nodig, náást het nieuwe bestemmingsplan dat gemaakt gaat worden? Want dat document alleen is onvoldoende, met het oog op de ambitie om de kwaliteit van de binnenstad zowel te beschermen als te ontwikkelen. Wat is er nog nodig naast een goed gesprek? Versseput pleit voor een minder rigide bestemmingsplan. Hermetische plannen doven het gesprek over de stad. Doevendans pleit voor een ontwikkelings programma stedelijkheid. Daarin kan het karakter van de stad worden vastgesteld en ook de stedelijke ambitie. Je kunt Utrecht vergelijken met andere steden, om dat karakter te preciseren. Zo kun je nieuwe scena rio’s of modellen ontwikkelen naast het bestaande basisweefsel, in de bestaande stadsplattegrond. Dus ook naast al bestaande concepten zoals het kerkenkruis. Er kunnen best nog dergelijke structuren bij, op dit hogere, morfologische niveau. Met betrekking tot de discussie zou je eens goed moeten kijken naar de reeds binnengesmokkelde terminologie, zoals stijlkamer, identiteit, cultuurhistorie – waar gaat dit eigenlijk over, wat betekenen die termen? Deben vergelijkt Utrecht met Amsterdam. Voor er in Amsterdam een bestemmingsplan kwam, was het erg vaag. Nu is er een bestemmingsplan, waarbij de discussie over de achterrooilijn wel een soort eenheidsworst opleverde, maar al met al is het een heel flexibel plan. De slogan is veelzijdigheid in harmonie, maar nu moet er een verhaal komen
Inleiding: Henk Jansen, architectuurhistoricus Gemeente Utrecht – het
voor de bewoners van Utrecht: waarom is het zo’n mooie stad en wat
instrument Beschermd stadsgezicht | Han Schraders, stedenbouwkundige
gaan we ermee doen. It is all in the mix, daar gaat het om. Wonen, werken,
Gemeente Utrecht – De unieke karakteristieken van de stad als vertrekpunt
cultuur en het evenwicht daartussen. De ordekaart in Amsterdam werkt
voor doorontwikkeling | Hugo van Velzen, Flexus AWC, Experts historische
ook heel goed. De randen van de binnenstad dijen uit, ook in Amsterdam.
binnensteden – In hoeverre moeten we beschermen? En wat gaat er goed
Dat is niet zo’n punt, maar het historische gebied is in eerste instantie het
of fout buiten Utrecht?
belangrijkste. De binnenstad is vol, helemaal wanneer je de binnenterrei
Gespreksleider: Bert van Meggelen, voormalig directeur Academie voor
nen gaat opruimen. Dan worden de randen ook belangrijker. Willem Smits
Bouwkunst, Cultuurmakelaar en directeur MaatWerk
vult aan dat het Stationsgebied als een expansievat wordt opgevat, dus
Panel: Dr. Ir. Kees Doevendans, hoofddocent stedenbouw TU Eindhoven
dat het daar in ieder geval al zo werkt.
| Dr. Leon Deben, Oud universitair hoofddocent sociologie en antropologie UVA, oud lid Amsterdamse Raad voor Stadsontwikkeling | Peter Versseput,
Datum: 7 okt | Aantal bezoekers: 93
architect Versseput Architecten Utrecht | Willem Smits, stedenbouwer Gemeente Utrecht Een initiatief van Gemeente Utrecht, stedenbouw en monumenten en Architectuurcentrum Aorta.
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 29
16-07-2009 15:24:21
30
iMpressie dichterswijK west | bouwfoNds fortis
beeld: theo van leur architectuur Presentaties
verdichting in Utrecht
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 30
16-07-2009 15:24:34
teNtooNsteLLiNg eN debat | aorta 2008
31
‘Veel meer mensen op een m2.’ Een zwerm spreeuwen in de lucht, vliegend in patronen, dan weer dichter
kwestie van verdunning dan verdichting. Volgens Veldhuis hoor je vaak dat
bij elkaar, dan weer verder van elkaar verwijderd. Als een geoliede machine
herstructureren en verdichten zo ingewikkeld is en dat de overheid daarbij
zwelt en krimpt het volume van de groep vogels, terwijl hun aantal hetzelfde
noodzakelijk is. Maar is dat wel zo? Kunnen we herstructurering ook aan
blijft. De Nederlandse steden lijken steeds meer op zo’n zwerm spreeuwen;
de markt overlaten? Carel de Reus denkt dat ontwikkelaars op een te
nadat er jarenlang voornamelijk uitbreiding heeft plaatsgevonden, wordt er
beperkte manier naar de stad kijken. De gemeente moet een sturende rol
nu vaker gezocht naar mogelijkheden om de woningvoorraad te vergroten
hebben, maar ontwikkelaars kunnen wel kennis inbrengen in dat proces.
binnen de stadscontouren. Deze tendens wordt inbreiding genoemd. Met
Paul van Someren mist de bewoner in het verhaal. Wat willen de mensen?
slimme ontwerpen wordt de bebouwingsdichtheid verhoogd, zonder de
Rudy Uytenhaak zegt dat mensen divers zijn. Er moeten meer smaken in
kwaliteit van de leefomgeving te verlagen.
de etalage! Met honderd jaar woningwet zijn er in Nederland alleen maar
De tentoonstelling wil betekenis geven aan de term inbreiding en schetst
eengezinswoningen en portiekwoningen gebouwd. Verscheidenheid bete
een beeld van de manieren waarop dit in Utrecht wordt toegepast. De
kent dat er iets te kiezen valt. Nederland is daar analfabeet in geworden.
relatie tussen de nieuw ingepaste bebouwing en de bestaande (histori sche) stedenbouwkundige en landschappelijke structuren krijgt speciale
De voeling met de mensen moet beter.
aandacht. Bekende en minder bekende Utrechtse voorbeelden komen
Wouter Veldhuis besluit met de opmerking dat het belangrijk is om van een
aan bod: van Dichterswijk West tot Fort Blauwkapel en van Groen Zuilen
onderbuikgevoel te komen tot een tastbaar gevoel. Wanneer het gaat over
tot Hostel Hogelanden. De oude situatie wordt naast de nieuwe of toekom
dichtheid, moet er zeker nagedacht worden over meer kwaliteit, op allerlei
stige situatie gelegd om zo te laten zien dat een verhoging van de dicht
manieren.
heid niet altijd met een schrikbeeld gepaard hoeft te gaan.
Datum: 5 nov | Aantal bezoekers: 51 Datum: 23 okt t/m 27 dec | Aantal bezoekers: 217 Inleiding: Rudy Uytenhaak, architect en auteur Steden vol Ruimte
Debat
Gespreksleider: Wouter Veldhuis, architect en partner bij MUST, lid van
In de afgelopen rijksnota’s wordt sterk gepleit voor verdichting. Het debat
Amsterdamse Raad voor de Stadsontwikkeling
gaat in op de mogelijkheden en grenzen met betrekking tot het vergro
Panelleden: Harrie Bosch, Wethouder voor Ruimtelijke Ordening Utrecht
ten van de woningvoorraad binnen de stadsgrenzen van Utrecht. Waar
| Jaco D. de Visser, architect, JDdVarchitecten | Paul van Someren,
liggen de moeilijkheden en de kansen voor een substantiële aanpak van
sociaalgeograaf/planoloog, partner bij DSPgroep | Carel de Reus,
de Utrechtse woningnood? Wat is de invloed van inbreiding en kan er wel
projectontwikkelaar, directie Synchroon
kwaliteit gegarandeerd worden? Rudy Uytenhaak stelt dat het geheim van de stad diversiteit is. Kennis over
De tentoonstelling Intense Dense is ontwikkeld door Architecuurcentrum
dichtheid en ruimtelijke kwaliteit draagt bij aan deze diversiteit. Als je het
Aorta in samenwerking met Marieke Berkers
fenomeen dichtheid goed bestudeerd, blijkt dit niet per se te resulteren in hoogbouw. Dichtheid hoeft luxe en mooi wonen helemaal niet in de weg te staan. Verdichten in de steden is nodig, ook voor de consument die nu een tweeonderéénkap in het groen wil. Wanneer we een hoge dichtheid en een goede groenvoorziening samen willen bewerkstelligen, hebben we nog een hele slag te slaan. Er zijn meer partijen nodig, er moet gezamenlijk aan worden gewerkt door het openbaar bestuur van de gemeente en de provincie en de bewoners, ontwerpers en corporaties, met een heel andere strategie. Het panel meent dat in de tentoonstelling voornamelijk het bebouwen van vrijkomende gebieden in Utrecht wordt behandeld, de relatief ‘makkelijke’ plekken zoals voormalige industrieterreinen. Als er nog een slag gemaakt moet worden, dan zullen de dubbeltjes omgedraaid moeten worden, dan moet je de stad omploegen. Bij herstructurering is het nu vaak meer een
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 31
16-07-2009 15:24:37
32
apparteMeNteN dichterswijK | MaccreaNorLaviNgtoN architects
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 32
foto: Marieke berkers
16-07-2009 15:24:41
aorta 2008
33
‘Complexiteiten overwinnen.’ Nieuwe lading, M. Louwman
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 33
16-07-2009 15:24:46
34
aorta 2008 | debat
tegendraadse puber of vooruitstrevende dame?
de Belle van Zuylen In de aanloop naar de eerste beslissingsronde over de Belle van Zuylen,
stukken zijn onderin (110m) en bovenin (100m). Het moeilijkste van het
organiseert Architectuurcentrum Aorta een debat over de betekenis en
ontwerp was het liftenschema, vanwege de eisen voor brandveiligheid.
het ontwerp van de 262 meter hoge toren. De meningen over de aantrek kingskracht van het programma, de hoogte en de stand alone situatie zijn
In de structuur van de gevel komen de kwaliteit van emotie en structuur
verdeeld. De lyrische notie van Utrecht als ‘stad van de twee torens’ slaat
samen. De duurzaamheid komt onder meer tot uiting in de omgang met de
slechts ten dele aan. Al met al lijken de bewoners van Utrecht er nog niet
warmteregulering, die erop gericht is de overtollige warmte van de (koude)
klaar voor, maar dat kan ook komen omdat men zich moeilijk een voorstel
kantoren naar de (warme) woningen te sluizen. De ronde diabolovorm
ling kan maken van de context: een tweede, hoogstedelijk centrum, zoals
werkt perfect voor de wind en geeft ook minder problemen met de structuur
het een groeiende stad tegenwoordig betaamt.
van het gebouw. Tevens lost de vorm de aansluiting op het voetgangers niveau beter op. Op 17 mei 2008 is het ontwerp gepresenteerd aan de
Inleiding
inwoners van Utrecht.
In 2005 is Architekten Cie. benaderd door Burgfonds en zijn de eerste schetsen gemaakt. De toren stond toen nog niet op een bepaalde plek,
Debat
het ging meer om het idee van hoogbouw in laag land, dus een filosofisch,
Lees meer over de debatavond op www.aorta.nu aan de hand van de
droomachtig ontwerp. Daar kwam uit dat de toren in reactie op het horizon
thema’s:
tale landschap geen paal kon zijn, maar een brede voet moest hebben. In
> Stand alone of ensemble – het stedenbouwkundig moment
december 2006 werd het ontwerp uitgewerkt op de locatie in Leidsche Rijn
in Leidsche Rijn Centrum
Centrum waarna de eerste haalbaarheidsstudie werd gedaan, om de kosten
> Hoogbouw is een kans en geen must – de context is bepalend
en problemen in kaart te brengen. Het ontwerp dat daarbij hoort, is stoerder
> Een intensief stedelijk programma als tweede centrum van Utrecht
en ook rationeler dan de eerste schets. In mei 2008 is het eerste schets
> Een enorme toren in een buitenwijk... of een toren voor de Randstad?
ontwerp af, waarin met meer kennis is ingegaan op de problematiek. Het valt
> De volgorde van de discussie en besluitvorming
Medić op dat er weinig (technische) kennis is over hoogbouw; Nederland
> Anticiperen op toekomstige ontwikkelingen
moet nog veel leren.
> Het gevaar om pompeus te worden > Het omliggende landschap
De toren is gesitueerd in het Centrumgebied Noord, bij de kruising van de
> Utrecht, de stad van de twee torens
A2 en het spoor, naast het toekomstige station Leidsche Rijn Centrum. In
> De toren als antwoord op de omgeving
het stedenbouwkundig plan van Jo Coenen voor Leidsche Rijn Centrum is
> De risico’s van het programma
hier hoogbouw ingetekend. Kees Rijnboutt werkt dit verder uit.
> Wat markeert de Belle?
De langzame hoogteopbouw van de Belle van Zuylen is bedoeld om niet
> Een prijsvraag had gekund
meteen te confronteren met de hoogte. Daarom wordt er ook gezorgd voor
> De vervolgstappen: ja, mits
veel groen en een vriendelijke omgeving. De toren staat op een driehoekig
> Tenslotte: een advies aan de wethouder
kavel, met twee pleinen, waarvan één bij de entree van de toren. Die entree komt uit op een binnenplein waar van alles gebeurt. Het is een stedelijk
Datum: 12 november | Aantal bezoekers: 114
punt, met onder meer winkels, culturele voorzieningen en de opgang naar de woningen, kortom een hoge concentratie van programma.
Inleiding: Branimir Medić, Architekten Cie Gespreksleider: Fred Schoorl, ouddirecteur NIROV, directeur strategie
De parkeergarage kon om bouwtechnische redenen niet onder de grond en
woningcorporatie Ymere
is daarom geïntegreerd in het gebouw. Nu kun je plezierig in daglicht parke
Panel: Pieter Hoexum, filosoof | Arend Hilhorst, Stichting Hoogbouw,
ren en ben je snel waar je moet zijn. Alleen de servicezone is ondergronds.
KOW Architecten, voormalig wethouder Den Haag | Marcel Blom, Natuur
Medić loopt de 70 verschillende verdiepingen door (1 tot 69), waarbij hij het
en milieufederatie Utrecht | Hans Stotijn, architect & bewoner Leidsche
programma (hotel, woningen, kantoren, congrescentrum, culturele functie,
Rijn | Evert Dorrestein, architect KCAP, projectarchitect Palm torens Nieu
restaurant, platform) en de plattegronden beschrijft. Het moet een duurzaam
wegein Centrum. Reactie: Harrie Bosch, wethouder Ruimtelijke Ordening
gebouw worden, met een goede lichtval. De doorsnede van de toren is het
Utrecht | Maisa Verwey, ontwikkelaar Burgfonds
dunste op ongeveer veertig meter. Hier zijn de kantoren. De breedste
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 34
16-07-2009 15:24:48
beeld: de architekten cie beLLe vaN ZuyLeN | burgfoNds | de architeKteN cie
35
‘Wordt Utrecht gevoelsmatig gezien een stad van twee torens?’ debat De Belle, Architectuurcentrum Aorta, 12 november 2008
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 35
16-07-2009 15:25:02
36
aorta 2008 | prograMMa’s op Maat
aorta er op uit! Uit het hart – uit het oog? Aan de slag in Polder Rijnenburg
The making off a working relation
Het
Parti
Na jarenlange juridische procedures, gemeentelijke grenswijzigingen en
Inspiratie- en kennismakingsdag voor architectuurcentra en provinciale erfgoedsteunpunten
bezwaarprocedures is de gemeente Utrecht begonnen met concrete
Door de Nota Belvedere (1999) spelen cultuurhistorische karakteristieken
uitzie
planvorming voor Polder Rijnenburg (die formeel geen onderdeel meer uit
en waarden steeds vaker een rol bij de planontwikkeling. Transformatie
krijge
maakt van het Groene Hart). De gemeente vormt samen met de Provincie
opgaven als nieuwbouw in historische structuren of revitalisering van
‘Het w
NoordHolland en het Hoogheemraadschap Stichtse Rijnlanden een stuur
bestaande woonwijken en bedrijventerreinen spelen in het hele land en
De do
groep, maar de grond is grotendeels in private handen. De 900 hectare is
hebben hun invloed op de programma’s van de centra en steunpunten. De
Blauw
in eigendom van 140 verschillende partijen waarvan Bouwfonds, Amvest
steunpunten beschikken veelal over kennis over de ontstaan en ontwikke
kijken
en AM Wonen de grootste zijn. In april zal de gemeente de marktpartijen
lingsgeschiedenis van een plek of hebben er toegang toe. Architectuurcen
keuze
uitnodigen om met een voorstel te komen. Welke uitgangspunten zijn dan
tra spelen een rol in het maatschappelijke debat over vormgevingsproces
ten en
van belang? Welke rol krijgen klimaatbeheersing en waterberging? Hoe
sen en hebben een functie in het verbreiden van kennis hierover. Vanuit de
of een
kunnen publieke partijen de centrale regie over hele polder houden? Wat
overtuiging dat samenwerking tussen architectuurcentra en steunpunten
word
is de beoogde relatie met het Groene Hart? Wat is de beoogde relatie met
een meerwaarde kan bieden voor reguliere en projectgebonden werk
aanko
de stad? Wie betaalt het groen? Wat zijn de plannen van de marktpartijen?
zaamheden van deze organisaties is het initiatief tot deze dag ontstaan.
voor
Welk programma kunnen we verwachten? Aan wat voor een soort ontwer
Op 22 april 2008 kwamen zeven architectuurcentra en acht steunpunten in
insch
pen denken de betrokkenen? Welke lessen kunnen worden getrokken uit
Utrecht bijeen, om te verkennen wat ze in dit verband voor elkaar zouden
te ver
de ontwikkeling van Leidsche Rijn? En: maakt het uiteindelijk verschil of de
kunnen betekenen. ’s Morgens verplaatst men zich middels een spel (The
met e
ontwikkelingslocatie binnen of buiten het Groene Hart ligt?
making off van bureau Venhuizen) in elkaars taakstelling en doelstelling.
ten o
Stel,
Mogelijke samenwerking wordt onbevangen afgetast. De uitkomst van
Datum: 28 febr | Aantal bezoekers: 50
het spel vormt de input voor de discussie ’s middags. Hieruit blijkt dat het
Datu
samenvoegen van elkaars kwaliteiten en netwerken zeker meerwaarde zou Het debat was een initiatief van Architectuur Lokaal, met dank aan
bieden voor de implementatie van de Belvederegedachte ‘behoud door
medewerking van Aorta. Voor meer informatie zie:
ontwikkeling’. Centra en steunpunten moeten elkaar alleen nog wat beter
www.rondevanhetgroenehart.nl
weten te vinden.
Literaire inleiding: dichter K. Michel
Datum: 22 april | Aantal bezoekers: 14
Gespreksleider: Indira van ’t Klooster, Architectuur Lokaal Panel: Patrick Poelmann, dijkgraaf, Hoogheemraadschap De Stichtse
iMpressie the MaKiNg off
foto: aorta
Rijnlanden | Robert Giesberts, wethouder o.a. Openbare Ruimte, Groen en Grondzaken in Utrecht | Mariet Schoenmakers, directeur ontwikke lingsplanologie AM Wonen | Karin van Willigen, directeur Bouweconomie Bouwend Nederland | Hans Lars Boetes, programmaraadslid AORTA Slotbeschouwing : Duco Stadig, Vereniging Deltametropool
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 36
16-07-2009 15:25:05
Docu
foto: christian richters
aorta 2008
37
architectuurcentruM aOrta Ontwikkelt Op verZOek prOgraMMa’s Op Maat. daarbij is de relatie Met (landschaps-) architectuur, stedenbOuw, ruiMtelijke Ordening, gOed Opdrachtgeverschap en/Of het besluitvOrMingsprOces van belang. OOk in 2008 trOk aOrta er Op uit.
Het Wilde dromen, on tour
Jongeriusdag
Particulier opdrachtgeverschap
De vervallen Utrechtse villa van Jan Jongerius uit 1938 ligt aan het Merwe
Stel, je koopt een stuk grond en mag je eigen huis bouwen. Hoe zal dat er
dekanaal tegenover Parkhaven. De Villa verkeert in slechte staat. Restau
uitzien? Welke dromen koesteren mensen als zij een vrije kavel kopen en de kans
ratie is noodzakelijk. Om financiering voor de restauratie te verkrijgen was
krijgen hun eigen ontwerp te bedenken? Dat is de vraag achter de documentaire
de villa in oktober 2008 in de race voor 1 miljoen euro restauratiegeld,
‘Het wilde dromen’.
als één van de zestien monumenten die deelnamen aan het AVRO TV
De documentaire behandelt de situatie in Utrecht: drie vrije kavelbouwers in
programma Restauratie. Tijdens de opendag werd de villa door ruim 900
Blauwkapel en Leidsche Rijn. De drie stellen werden gefilmd tijdens en terug
bezoekers bezocht en rondgeleid door gidsen van Aorta. Tussen 23 en
kijkend op het ontwerp en bouwproces van hun eigen huis. De film belicht hun
27 oktober kon er gestemd worden. Helaas haalde de villa de finale niet.
keuzes, de moeilijkheden waar zij tegenaan lopen, de interactie met de architec
De stichting Jongeriuscomplex gaat door met het vinden van manieren
ten en het uiteindelijke resultaat. De keuze uit een droomhuis onder architectuur
waarop de restauratie doorgang kan vinden.
of een cataloguswoning. Waarom er op vrije kavels zoveel cataloguswoningen worden gebouwd? Wij denken dat mensen kiezen voor de zekerheid dat ze, na
Datum: 25 oktober | Aantal bezoekers: 900
aankoop van zo’n dure kavel, het huis krijgen dat ze al ergens hebben gezien voor een prijs die ook vooraf bekend is. Een combinatie van smaak en risico
De opendag is een initiatief van Stichting Jongeriuscompex. De rondleidin
inschatting. Je moet leren om andere partijen zoals een architect en aannemer
gen in de villa zijn verzorgd door Aorta.
te vertrouwen. Pas dan kan er iets moois ontstaan. Een filmavond gecombineerd met een gesprek met een architect geeft vrije kavelbewoners de nodige handvat
viLLa joNgerius 2008
foto: aorta
ten om deze drempel te overbruggen en hun eigen droomhuis te laten bouwen.
Datum: november | Aantal bezoekers: 30 Documentaire Adapter Film in opdracht van architectuurcentrum Aorta.
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 37
16-07-2009 15:25:08
38
aorta 2008 | prograMMa’s op Maat
een nieuwe impuls De publieke fabriek
Visitekaartje of sluitpost?
Utr
Rotsoord
Expertmeeting openbare ruimte
Tech
Als een divers industrielandschap aan het water en met een gevarieerd
Dit debat reageert op de discussienota binnenstad die is opgesteld door
Om h
gebruik is het gebied Rotsoord voor Utrecht uniek. Het ligt dicht tegen
de Gemeente Utrecht. Hierin is kwaliteitsverbetering van de openbare
in opd
de binnenstad aan en tussen twee woonwijken. De menging van wonen,
ruimte één van de agendapunten. De openbare ruimte in de binnenstad
te de
bedrijvigheid en groen biedt aanknopingspunten voor de toekomst. Van
is het visitekaartje van de stad met jaarlijks bijna 40.000.000 bezoekers
ding i
oudsher is er in Rotsoord ruimte voor eigen initiatief. Nu is er versnippe
en de binnenstad vervult steeds meer de rol van identiteitsdrager van de
Oude
ring. Rotsoords verdere ontwikkeling is sterk afhankelijk van samenwerking
stad. De druk op de openbare ruimte is echter hoog en door het intensieve
profe
tussen partijen. De komst van het station en de uitdijende binnenstad
gebruik is er snel sprake van slijtage. Het debat tussen wethouders, speci
op di
halen Rotsoord uit het isolement.
alisten vanuit de gemeente, winkeliers en ontwikkelaars werd ingeleid door
die co
een analyse van de openbare ruimte door Martin Knuijt van OKRA land
beroe
Architectuurcentrum Aorta heeft de ondernemers, bewoners, gebruikers
schapsarchitecten. Hij stelt dat de binnenstad van Utrecht geen herken
desig
en de gemeente Utrecht begeleid in het zoeken naar een samenhangend
bare naam heeft en dat het programma van de openbare ruimte overvol is.
locati
label voor het gebied. Aorta is daarbij ondersteund door Concire, Jan Metz
De zaal is het erover eens dat de kwaliteit van de openbare ruimte omhoog
ontwi
en Dolte stedenbouw. Het label is uitgewerkt in een visueel manifest. Dit
moet, maar eerst moet gekeken worden naar de reputatie van de stad en
maar
verbeeldt de samenhangende visie van partijen uit het gebied en geeft
de gezamenlijke ambitie in relatie tot het gebruik van de openbare ruimte,
een n
richting aan de verdere ontwikkeling van Rotsoord. Tijdens drie inspireren
daarna kan de materiaalkeuze worden besproken. De eigenheid van
de avonden hebben de initiatiefnemers gekozen voor de publieke fabriek
Utrecht staat boven alles. Aan de hand van de thema’s imago, programma,
Sam
als metafoor voor het produceren van creativiteit in al zijn verscheidenheid,
bereikbaarheid en een groenblauw netwerk wordt er gediscussieerd
Techn
waarvan het publiek deelgenoot is.
over de kansen voor verbetering. Deze expertmeeting richtte zich niet op
doet
Het gaat het om een veelkleurige creativiteit, kunst en cultuur, de maak
oplossingen, maar geeft inzicht in hoe we de openbare ruimte in Utrecht
geme
industrie en de zakelijke dienstverlening. Het gaat ook over de beleving
gebruiken en of dit overeenkomt met hoe we de openbare ruimte willen
dat vi
van creativiteit: het zien en ondergaan, er zelf deel van uit maken. En over
gebruiken.
rond
educatie zoals natuureducatie voor kinderen. Utrecht wil zich profileren als dé creatieve stad van Nederland. Het faciliteren van geschikte bedrijfs
kanse
Datum: 3 juli 2008 | Aantal bezoekers: 62
conte
ruimte staat daarom hoog in het vaandel. Creatieve bedrijven willen graag
vorm
in de schil rond de (dure) binnenstad zitten. De ligging van Rotsoord is
Inleiding: Martin Knuijt, OKRA landschapsarchitecten
onde
extra aantrekkelijk, omdat creatieve bedrijven graag in oude, karakteristieke
Gespreksleider: Jord den Hollander, architect, documentairemaker,
nison
panden zitten en in een gebied dat een bepaalde eigenzinnige en ‘ruige’
programmamaker
Een in
uitstraling heeft. Rotsoord is authentiek.
Panel: Dirk Sagius, Gemeente Utrecht, Stadswerken, Gebiedsbeheerder
techn
binnenstad | Peter Koolhaas, Gemeente Utrecht, Stadsontwikkeling,
getes
Als het ergens kan dan is het dus in Rotsoord, waar eigenzinnigheid,
Verkeer en Vervoer | Marlies van Lijden, Gemeente Utrecht, Stadsontwik
wijk.
creativiteit en ondernemerschap hoog in het vaandel staan. Vanuit het
keling, Parkeren | Els Leicher, Gemeente Utrecht, Dienst Wijken, Wijk
begri
ambachtelijke verleden komen creativiteit en een open houding voort. De
manager binnenstad | Edwin Oostmeijer, Edwin Oostmeijer Projectontwik
mensen in Rotsoord zijn ondernemend en eigenzinnig, ieder doet vanuit
keling | Marlies van Diest, Bureau Marlies van Diest, Ontwerp en advies
Initia
een sterke bezieling en een vergaande betrokkenheid bij de omgeving
stad en landschap
De H
zijn eigen ding. Ze hebben de vensters nadrukkelijk naar buiten gericht.
en M
Rotsoord is onderdeel van de stad. De “merkwaardige vitaliteit door de
motto
tijd heen” geeft het gebied zijn diversiteit. De mix van wonen, werken en
gezam
recreëren – geven het historisch erfgoed een belangrijke meerwaarde. Het
gegev
is nu aan de partijen om het gebied samen verder te ontwikkelen.
de sa
kenni
Datum: 14 november, 11 dec en 19 feb | Aantal bezoekers: 75
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 38
Pijlsw
16-07-2009 15:25:09
aorta 2008
39
architectuurcentruM aOrta faciliteert de discussie Over vraagstukken in de stad. hierMee krijgt een Opgave een nieuwe iMpuls. saMen Met experts en bewOners wOrden nieuwe strategieën uitgedacht.
‘Samen beter.’
Utrecht Samen beter
Lustrummanifestatie Hogeschool Utrecht ‘100 Jaar Utrechtse Ingenieurs’
Technocampus
op 9 oktober 2008, is de samenwerkingsovereenkomst getekend.
Om het begrip Technocampus gestalte te geven heeft Aorta samen met Concire,
Datum: oktober 2008
in opdracht van de Hogeschool Utrecht, een aantal partijen uitgenodigd mee te denken over de potentie van de ‘Technocampus Utrecht’. Concrete aanlei
StadslabsUtrecht
Oudenoord. De Hogeschool heeft als ambitie om zich te positioneren als een
De rol van nieuwe spraakmakende gebouwen in de stadspromotie
professionele kennisorganisatie. De faculteit natuur en techniek leidt ingenieurs
In Utrecht zijn de afgelopen jaren vele nieuwe gebouwen verrezen, in de
op die multidisciplinair en creatief zijn, die denken in processen en ketens en
Uithof en Papendorp bijvoorbeeld. De komende jaren staan nog veel meer
die communicatief in teamverband kunnen opereren. De samenwerking met de
nieuwbouwprojecten op de stapel. Nieuwe gebouwen geven een stad
beroepspraktijk en het kunnen ontwerpen voor de consument (het zogenoemde
nieuwe kansen. Bijzondere architectuur is spraakmakend en kan de stad
design engineering) zijn belangrijke ontwikkelingen. Volgens Aorta biedt deze
een aangepast gezicht verschaffen. In de komende jaren vindt een hausse
locatie voldoende potentie om de fysieke nieuwbouw niet los te zien van andere
aan nieuwe gebouwen plaats in deze stad. Enkele voorbeelden: het nieu
ontwikkelingen in het gebied. Dit komt niet alleen de wijkontwikkeling ten goede
we hoofdkantoor van de Rabobank, het Muziekpaleis, het Stationsgebied,
maar geeft ook de stad en de regio een extra impuls. Het woord campus krijgt
een nieuwe Schouwburg en een nieuw Casino en wellicht de Belle van
een nieuwe betekenis: gericht op wonen, werken en leren.
Zuylen als in ieder geval hoogtepunt in letterlijke zin. In het stadslab staat
ding is de voorgenomen nieuwbouw van de Faculteit natuur en techniek aan de
de doelstelling centraal om de nieuwe gebouwen die de komende jaren
Samen beter
verrijzen een prominente positie te geven in de stadspromotie van Utrecht.
Technocampus Utrecht, een begrip dat bij iedereen beelden op het netvlies
Ieder gebouw heeft zijn verhaal voor de stad en visie op de functie. Of het
doet verschijnen. Het zijn nog niet allemaal dezelfde beelden, maar één ding is
nu gaat om wonen, werken of recreëren. Aorta werkt samen met andere
gemeenschappelijk: het begrip roept enthousiasme op. Zoveel enthousiasme
partijen aan een inventarisatie van nieuwe markante gebouwen om tot een
dat vijf partijen met elkaar een samenwerking zijn aangegaan om de kansen
plan te komen waarmee deze gebouwen gaan spreken voor de stad.
rond het begrip Technocampus in beeld te brengen. In een open proces worden kansen verkend. Er wordt gewerkt vanuit de campusgedachte: een inspirerende
opeNbare ruiMte iN utrecht | LepeLeNburg
foto: aorta
context waarin wonen, werken en leren samen een uitdagende voedingsbodem vormen voor het stimuleren van kennisontwikkeling. De campus straalt niet alleen onderwijs uit, maar ook bedrijvigheid en vrije tijd. In het bedrijfsleven speelt ken nisontwikkeling een steeds grotere rol, de band met het onderwijs intensiveert. Een integrale leerlijn inclusief bedrijfsleven is van grote waarde. De nieuwste technieken worden in de scholen uitgevonden, door het bedrijfsleven gemaakt en getest op de campus, om vervolgens geïnstalleerd te worden in de omliggende wijk. Dit is één van de eerste stappen waar de partijen bij de verdieping van het begrip voor staan.
Initiatiefgroep Technocampus
de pubLieKe fabrieK
foto: aorta
De Hogeschool Utrecht, ROC Midden Nederland, de Gemeente Utrecht, SSH en Mitros vormen samen een initiatiefgroep. SAMEN BETER is daarbij het motto. Alle partijen hebben een eigen belang. Maar zij hebben gezien dat door gezamenlijk doelen te stellen er meer inhoud aan het concept Technocampus gegeven kan worden. Dit maakt het concept sterker. Concreet betekent dit dat de samenwerking op onderwijsgebied moet leiden tot een ontwikkeling die de kennisontwikkeling innoveert, wonenwerkenlerenontspannen in Ondiep en Pijlsweerd een impuls geeft en Utrecht als kennisstad profileert. Tijdens de
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 39
16-07-2009 15:25:23
40
aorta 2008 | roNdLeidiNgeN
rondleidingen Hoewel Utrecht vooral bekend staat om haar historisch centrum, heeft
TOTAAL AANTAL GEORGANISEERDE RONDLEIDINGEN EN AANTAL DEELNEMERS PER THEMA
deze stad ook een schat aan moderne architectuur. Veel van de jongere groepsrondleidingen
bouwkunst bevindt zich in de binnenstad, waar rekening moet worden gehouden met bestaande gebouwen en stadsstructuren. De recente
rondleidingen duren 1,5 à 2 uur en kosten doorgaans € 7,50 per persoon
THEMA De Uithof UBU Educatorium Art Nouveau Stadhuis Rietveld en Tijdgenoten Moderne Archictectuur binnenstad Stationsgebied Leidsche Rijn Stadslezer Musea en het Museumkwartier Dag van de Architectuur HC Safari Amelisweerd A. A. Hijmans van den Berghgebouw Jongerius
(€ 6,25 voor Upas houders en Vrienden van Aorta). De prijs is afhankelijk
TOTAAL
uitbreidingen aan de oost en westkant van Utrecht hebben architectoni sche hoogstandjes voortgebracht. Architectuurcentrum Aorta organiseert het hele jaar door rondleidingen langs (moderne) architectuur en land schapsarchitectuur in Utrecht. Deze excursies zijn geconcentreerd rondom verschillende thema’s en locaties.
Open rondleidingen Op gezette tijden organiseert Aorta open rondleidingen op verschillende locaties die zij bekendmaakt op de website en in de lokale pers. Deze
AANTAL 112 13 0 2 10 0 29 3 9 2 6 1 0 0 9 3 199
DEELN. 1.678 229 0 40 214 0 500 60 147 40 97 150 0 0 100 60 3.315
rondleidingen voor individuele deelnemers AANTAL 6 0 0 2 6 2 1 2 3 5 0 0 4 1 0 0
DEELN. 54 0 0 46 58 19 12 19 20 91 0 0 48 11 0 0
32
378
van het thema en exclusief vervoer. Aanmelden voor de rondleidingen is noodzakelijk en kan bij de receptie van Aorta, telefonisch, of via de website.
De Uithof en de Universiteitsbibliotheek (UBU) van Wiel Arets. Rondleidingen voor groepen
Sinds de jaren ’60 worden in De Uithof onderwijsgebouwen gerealiseerd.
Groepsrondleidingen worden uitsluitend op aanvraag georganiseerd. De
Na de eerste bouwimpuls in de jaren ’70 heeft de invulling lange tijd stil
kosten bedragen een vast bedrag per gids, per uur, ongeacht het aantal
gelegen. De laatste jaren wordt er echter weer met verve gebouwd, wat
deelnemers. Per gids kunnen maximaal 20 personen deelnemen.
De Uithof steeds meer het aanzien geeft van een echte campus. De nieuwe bouwimpuls heeft een aantal zeer bijzondere gebouwen opgele
Gidsen
verd, die een staalkaart van Nederlandse architectuur vormen. Tijdens de
Alle rondleidingen worden begeleid door professionele architectuurgidsen,
rondleiding krijgt u inzicht in het stedenbouwkundig plan van De Uithof
voornamelijk met een achtergrond op het gebied van architectuurgeschie
en wordt een bezoek gebracht aan enkele van deze toonaangevende,
denis, bouwkunde, sociale geografie en/of landschapsinrichting. Tijdens
moderne gebouwen, waaronder: het rode Minnaertgebouw met in de
de rondleidingen geven zij uitgebreide achtergrondinformatie over de
hoofdhal een waterbassin voor regenwater, het Educatorium van OMA, de
historische, stedenbouwkundige en architectonische ontwikkelingen. De
nieuwe universiteitsbibliotheek van Wiel Arets, het NMRgebouw van UN
toelichting is in het Nederlands, maar kan bij groepsaanvragen op verzoek
Studio en de glossy Basketbar van NL Architects.
ook in het Engels of een andere taal worden gegeven.
Het stadhuis van Miralles. Thema’s & locaties
In 2000 nam Utrecht een vernieuwd stadhuis in gebruik. De Spaanse archi
De thema rondleidingen worden veelvuldig bezocht door geïnteresseerden
tect Miralles (1955 – 2000) verbouwde het deels middeleeuwse complex.
uit binnen en buitenland.
Het Utrechtse stadhuis heeft een eeuwenlange geschiedenis, want al meer dan 650 jaar zetelt het bestuur van deze stad op die plek. In de loop van
roNdLeidiNg stadsLeZer
foto: aorta
die tijd werd een tiental panden en stadskastelen aangebouwd. Miralles verbond bestaande en moderne architectuur op een niet alledaagse wijze met elkaar. Niet alleen het uiterlijk van het nieuwe stadhuis is spraakma kend, maar ook het interieur weet menig bezoeker te verrassen. In de architectuur van Miralles staat de afleesbaarheid van de geschiedenis voorop. In het gerenoveerde stadhuis door Miralles is oud en nieuwbouw op geheel eigen wijze met elkaar verbonden.
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 40
16-07-2009 15:25:33
aorta 2008
Leidsche Rijn onder de loupe.
apotheek in de Voortstraat, het ‘Gele Kasteel’ aan de Janskerkhof, Café de
De grootste Vinexwijk van Nederland begint langzaam vorm te krijgen.
Witte Ballons aan de lijnmarkt en vele winkelpanden rond de Oude Gracht.
41
De afmetingen van het plan ontstijgen die van voorgaande nieuwbouw projecten of buitenwijken. In 2015 moeten 30.000 woningen en 70.000 m2
Rietveld en tijdgenoten.
kantoorruimte samen met de nodige kleinschalige voorzieningen, zoals
Zowel het RietveldSchröderhuis als enkele andere gebouwen van Rietveld
winkels, scholen en ouderenvoorzieningen, en een aantal grootschalige
komen tijdens deze wandeling aan de orde. Daarnaast ook veel moderne
voorzieningen, zoals bruggen en parken, opgeleverd zijn. Hoewel er op de
villa’s om het Wilhelminapark, onder meer het Dubbel Huis van MVRDV.
woningen veel kritiek wordt geuit, zijn er zeer markante gebouwen te be
De architectuur van Rietveld gaf aanzet tot deze villa’s.
zichtigen en te bezoeken, zoals het WOS 8 gebouw, de telefooncentrale, de TGVhousing, projecten in Langerak, Parkwijk, het winkelcentrum van AWG
Het museumkwartier en museumarchitectuur.
architecten, het paviljoen van Stanley Brouwn, de Kersentuin, het Amalia
De meeste musea in het zuidelijke deel van de binnenstad hebben een
park en de school van Wiel Arets. Onder leiding van een gids wordt een
moderne uitbreiding of herstructurering gekregen. In de wandeling worden
deel van het gebied per fiets bezocht en krijgt u uitleg over de opzet van dit
onder andere het Centraal Museum van Beel en Agtergael, het Universi
gebied, de verschillende deelgebieden en de afzonderlijke gebouwen.
teitsmuseum van Koen van Velzen en het Museum Catharijneconvent van HubertJan Henket bekeken en besproken hoe er modern gebouwd kan
Moderne Architectuur in de binnenstad.
worden in een historische context.
Deze route gaat langs projecten van architecten die een prominente bij drage aan de architectuur van de Utrechtse binnenstad hebben geleverd,
Het Zocherplantsoen.
zoals Mart van Schijndel, Robert van der Hout, Bob van Reeth, W.M.
Het Zocherplantsoen is een 19eeeuws landschapspark. Via de 19eeeuw
Dudok, West 8, Maaskant, Enric Miralles, Francine Houben en Sluijmer en
se omvorming van de stadswallen tot een plantsoen door J.D. Zocher,
Van Leeuwen.
wordt er gekeken naar het landschappelijk ontwerp van het Griftpark. Zo ontstaat een beeld van de verschillende opvattingen in de tijd.
Stationsgebied. De Grote Operatie Stationsgebied gaat nu echt van start. Dit enorm
Landgoed Amelisweerd.
uitgebreide project zal jaren in beslag nemen, maar begint met de bouw
Een groot deel van dit gebied werd in de Middeleeuwen aangelegd als
van het nieuwe Muziekpaleis en het winkel en appartementengebouw De
park dat onderdeel uitmaakte van drie verschillende landgoederen. Amel
Vredenburg. Daarna komt het entreegebouw van Nieuw Hoog Catharijne,
isweerd dankt zijn naam aan Amelis de Insula, een ridder die zich in 1224
de OVterminal, het Casino, stadskantoor en ga zo maar door! Bijna teveel
aan de Kromme Rijn vestigde. Het landgoed wordt geflankeerd door de
om te vatten. Deze rondleiding geeft meer inzicht in wat we de komende
landhuizen Nieuw Amelisweerd en Rhijnauwen. Naast een beknopte ge
jaren kunnen verwachten.
schiedenis van de landgoederen gaat de excursie in op de hedendaagse bestemmingen van dit soort 17e eeuwse landhuizen. De wandeling start in
Jugendstil/ Art nouveau.
Bezoekerscentrum Oud Amelisweerd.
De sierlijke vormen van Art Nouveau ofwel Jugendstil (1890 – 1914) zijn op veel plaatsen in Europa te vinden: van de ingangen van de Parijse metro, de Eifeltoren tot de Grand Cafés in Praag en het woonhuis van de architect Victor Horta in Brussel. Deze internationale stijl heeft grote nationale ver schillen in vormentaal. Zo heeft Utrecht een karakteristieke mengeling van Neogotiek en Jugendstil. Door het gebruik van ijzeren balken en nieuwe, machinaal vervaardigde, grote ruiten werd de Jugendstil veel toegepast bij gebouwen met etalages, zoals apotheken, kledingmagazijnen en warenhui zen. Een ander opvallend kenmerk van de Nederlandse Jugendstilarchitec tuur is het gebruik van gekleurde, meestal geglazuurde baksteen. In deze
BEZOEKERS INTERNATIONAAL LAND AANTAL Nederland 2.481 België Verenigd Koninkrijk Zweden Noorwegen Duitsland Frankrijk VS Japan Denemarken Luxemburg Overige
388 391 65 31 185 5 86 14 12 0 35
rondleiding maakt u kennis met voorbeelden van Jugendstil in Utrecht,
Buitenland
1.212
zoals het pand Sic Semper op de hoek van de Kromme Nieuwegracht, de
TOTAAL
3.693
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 41
16-07-2009 15:25:34
42
aorta 2008
informatief Aorta geeft informatie aan een breed publiek. Aan de medewerkers van de publieksbalie kunnen vragen worden gesteld. In het knipselarchief zijn arti kelen te vinden uit landelijke dag, week en vakbladen, die de gebouwde omgeving van Utrecht als onderwerp hebben. Op de leestafel liggen de laatste nummers van vakbladen, recent uitgegeven boeken en informatie over het lopende programma van Aorta. De mediatheek omvat boeken en tijdschriften over architectuur en stedenbouw (regio Utrecht), informatie over Utrechtse architectenbureaus en bureaus van buiten die in Utrecht bouwen, en video’s en dvd’s over verschillende onderwerpen met betrek king tot Utrecht en architectuur. www.aorta.nu De website geeft informatie over lopende programma’s, lezingen, debat ten, gerelateerde activiteiten, rondleidingen en de organisatie. De home page biedt een overzichtelijke agenda van de lopende activiteiten. In het archief kan gezocht worden naar programma’s van voorgaande jaren.
open woensdag tot en met vrijdag van 12:00 – 17:00 en zaterdag van 13:00 – 17:00
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 42
16-07-2009 15:25:36
foto: aorta
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 43
techNocaMpus
43
16-07-2009 15:25:46
44
aorta 2008
publicaties
Het Wilde Dromen (cd-rom)
economische hoofdader. Maar later werd die
zame kantoorgebouwen van Nederland worden
Het wilde dromen is een documentaire over drie
functie overgenomen door het Merwedekanaal
en krijgt bovendien een flexibel en innovatief
stellen die een vrije kavel kopen in Blauwkapel
en het AmsterdamRijnkanaal. Nog later kwa
werkplekconcept. Het boekje uit 2006 geeft
en Leidsche Rijn. Twee daarvan kijken vanuit
men er wegen die veel beter tegemoet kwamen
door middel van beeldmateriaal inzicht in deze
hun droomhuis terug op het proces. Het derde
aan industriële ontwikkelingen. Toch zijn veel
toekomstplannen.
stel wordt gevolgd tijdens het ontwerpproces.
restanten van de industriële bedrijvigheid op de
Centraal staan de persoonlijke dromen vanuit de
oevers nog steeds zichtbaar. Verleden, heden
Industrieel erfgoed in Utrecht
kavelnemers. De drie stellen vertellen open
en toekomst zijn in het Vaartse Rijngebied nauw
Uitgave Industrieel Erfgoed, 2005. 14 locaties
hartig oer de keuzes voor het zelfbouwen, de
met elkaar verbonden. Tegenwoordig worden de
van hergebruik van het industrieel erfgoed in
zoektocht naar de architect en de loop van het
oevers van de Vaartse Rijn voor heel verschil
Utrecht. Met gegevens over de geschiedenis van
bouwproces. Hun aanpak loopt sterk uiteen, net
lende functies gebruikt. Belangrijk is dat de
onder andere van Hooghiemstra, Villa Jongerius
zoals de huizen die zij laten bouwen. Ook de
cultuurhistorische betekenis van de Vaartse
en het Cereol terrein. Aan de hand van de kaart
architecten en de stedenbouwkundigen komen
Rijn als industrieel waterlint niet verloren gaat.
en de adresgegevens kunnen geïnteresseerden
aan het woord. Zij vertellen over de locatie en de
De uitkomsten van het onderzoek zijn in de
de verschillende bouwwerken zelf gaan bekijken.
interactie met de kavelnemers.
publicatie beschreven. Dit project moet leiden
Prijs: € 1,00
De documentaire geeft een goed beeld van wat
tot revitalisatie van de Vaartse Rijn. Er liggen nu
het betekent om zelf een huis te bouwen – van
twee interessante ontwikkelingsplannen voor de
Bouwen voor het Geloof
de praktische soelaas en handige eigenschap
Vaartse Rijn, die beide goede elementen in zich
Een catalogus bij de gelijknamige tentoonstel
pen tot de emoties die er bij komen kijken. Er
hebben. Het is nu aan de gemeenten Utrecht en
ling over de architect Alfred Tepe (18401920) en
wordt geen volledig beeld gegeven van alle
Nieuwegein om mogelijkheden te scheppen. We
zijn leerlingen in 2005. In het laatste kwart van
processen rond het bouwen op een vrije kavel.
hopen dat dit industriële waterlint wordt behou
de negentiende eeuw bepaalde Tepe het aan
Wel is het een poëtisch en beeldend verslag van
den voor ontwikkeling.
zicht van veel dorpen en steden in het bisdom
de dromen van de particuliere opdrachtgever –
Gratis
Utrecht met ontwerpen voor een overweldigend
afgezet tegen de weerbarstige realiteit van de vrije kavelmarkt. Prijs: € 8,00
groot aantal neogotische kerken. In Utrecht
Gebouw van morgen: Rabobank Nederland en de Croeselaan
zelf zijn onder meer de St. Martinuskerk en de Willibrorduskerk (1876 – 1877) van zijn hand.
De omgeving van het Rabobankcomplex Croe
Tegenwoordig is Tepe een vrij onbekende figuur,
Vaartse Rijn
selaan is een gebied waarin extreme verande
terwijl hij gedurende zijn leven werd gelijkgesteld
In opdracht van Architectuurcentrum Aorta en
ringen hebben plaatsgevonden in steeds korter
met zijn tijd en stijlgenoot Pierre Cuypers. In
Landschap Erfgoed Utrecht werkten twee ont
op elkaar volgende perioden. In het boekje
het boekje zijn zeventien gebouwen van Tepe in
werpteams aan ontwikkelings scenario’s voor de
Gebouw van Morgen: Rabobank Nederland
Utrecht beschreven. Prijs: € 1,00
Vaartse Rijn. De Vaartse Rijn is een vergeten wa
en de Croeselaan wordt nader ingegaan op
terlijn, die loopt van het Ledig Erf in Utrecht tot
de geschiedenis van dit gebied. Het nieuwe
de rivier de Lek in Vreeswijk. Ooit was het een
bestuursgebouw moet één van de meest duur
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 44
16-07-2009 15:25:49
aorta 2008
DE ROMEINSE LIJN, van Levefanum naar Laurum
in het landelijk gebiedkan worden vormgegeven.
In opdracht van de Provincie Utrecht heeft
ontwikkelden ieder een eigenzinnig voorstel.
Aorta in 2005 het wedstrijdprogramma voor de
Naast ontwerpscenario´s besteden de teams
ideeënprijsvraag onder de naam ‘de Romeinse
aandacht aan ontwikkelingsstrategieën en finan
Lijn’ ontwikkeld en de organisatie op zich geno
ciering. De cdrom toont alle ontwerpen en geeft
men. De publicatie toont een impressie van het
een inhoudelijke toelichting. Integrale verslag
ingezonden werk, plannen van de vijf genomi
legging verliep ook via de site van Aorta.
neerden worden uitgebreider beschreven en het
Niet meer leverbaar, archief Aorta. www.aorta.nu
Drie teams onder leiding van ieder twee masters
gehele juryrapport. De wedstrijd richtte zich op
Jaarboek Aorta 2005 Gratis Aorta 10 jaar, Editie 2006 Thema: 10 jaar initiatieven Aorta. In 2006 bestond Aorta 10 jaar. In dat deccenium heeft Aorta een duidelijke, onafhankelijke positie verworven in het architectuurveld van Utrecht en omstreken. Deze jubileumeditie beschrijft de rol die Aorta heeft vervult, de landelike ontwikkelin gen en de toekomstige rol.
Jaarboek Aorta 2007 Gratis
cheologische onderlegger: de Romeinse Limes,
100 uit 100 Architectuur Utrecht (19002000) Architectuurkaart Utrecht
de verdedigingslinie die door heel Europa loopt
In dit handzame boekje uit 2002 zijn 100
stond Utrecht voor een aantal majeure steden
en in de Provincie Utrecht via Wijk bij Duurste
architectonisch interessante gebouwen in
bouwkundige ingrepen. Hoe die precies zou
de, Utrecht en Woerden langs de Rijn liep. Doel
Utrecht opgenomen die in de afgelopen eeuw
uitpakken was nog niet bekend; wel wisten we
van de prijsvraag – voor samengestelde teams
zijn gebouwd en die hebben bijgedragen aan
dat de perceptie over deze stad grondig zou
van ontwerpers, archeologen, architecten en
de discussie over architectuur in Utrecht. De
veranderen! Een gesprek met bewonders, archi
stedenbouwkundigen, communicatiedeskundi
kaart bevat beschrijvingen in het Engels en
tecten en ontwikkelaars over dat wat Utrecht,
gen en kunstenaars – was met ideeën te komen
Nederlands over de gekozen gebouwen, zoals
Utrecht maakt!
om de Limes (de Romeinse rijksgrens), in ruim
architect, bouwstijl en jaar, een overzichtskaart
telijke plannen te betrekken én de Limes beter
ter oriëntatie, een overzicht van de buslijnen om
Jaarboek Aorta 2008 Gratis
voor publiek zichtbaar en beleefbaar te maken.
de 100 bestemmingen mee te bereiken en een
Een hele uitdaging, want de resten van de 2000
uitleg van de gebruikte stijltermen.
jaar oude Romeinse weg liggen grotendeels in
Prijs: € 1,00
de ruimtelijke ontwikkelingskansen met als ar
de bodem verborgen. Het ging in de wedstrijd visie op de Limes als lint, een drietal locaties,
50.000 extra woningen in de stad Utrecht (cd-rom)
een communicatiestrategie en een financiële
Resultaten van de workshop in 2002 waarin
onderbouwing.
onderzocht werd hoe en in welke vorm 50.000
Prijs € 2,50
woningen extra binnen de stad Utrecht kunnen
vooral om een hedendaagse interpretatie en
45
Thema: Wat maakt Utrecht Utrecht. In 2007
Thema: Stad op de schop. Stedenbouw en Utrecht. In 1929 verwelkomde Utrecht haar 150.000ste inwoner. in 2008 is dit aantal bijna verdubbeld. Dit maakt aanpassingen in de stad noodzakelijk. Qua oppervlakte is Utrecht nave nant niet gegroeid, maar de vraag om ruimte en onze woonwensen zijn wel sterk veranderd. Utrecht is een stad in ontwikkeling, een die nooit af is. Stad op de schop!
worden gerealiseerd. Ook de reacties van de
Buiten Wonen (cd-rom)
criticasters en het publiek zijn op de cdrom
Resultaten van de workshop in 2004 waarin
opgenomen. Niet meer leverbaar, te lezen op
onderzocht werd hoe en in welke vorm wonen
archief Aorta. www.aorta.nu
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 45
16-07-2009 15:25:55
46
aorta 2008
Toelichting op de resultatenrekening
baten Subsidie gemeente Utrecht Financiële bijdrage van Gemeente Utrecht, DSO. Subsidie basisprogramma Financiële bijdrage van Stimuleringsfonds voor Architectuur, Overige sponsor- en subsidiegeld programma Financiële bijdragen van sponsoren en subsidieverstrekkers voor het basisprogramma en aanvullend programma. Sponsorbijdragen Financiële bijdragen van sponsors voor het totale jaarprogramma Rondleidingen Opbrengsten uit de organisatie van rondleidingen Financiële baten De rentebaten en -lasten betreffen de op de verslagperiode betrekking hebbende renteopbrengsten. Financiële baten Onder buitengewone baten wordt verstaan baten die voortvloeien uit gebeurtenissen en handelingen die te onderscheiden zijn van de activiteiten in het kader van de gewone bedrijfsuitoefening en derhalve een incidenteel karakter hebben. Overige baten Omzet van verkopen aan balie, verhuur ruimte, horeca en entreeheffing
lasten Directe programmakosten Totale kosten van activiteiten zoals tentoonstellingen, lezingen en andere activiteiten. Personeelskosten Kosten van het vaste personeel en het inhuren van personeel. Huisvestingskosten Kosten van huur, onderhoud, gas, water, elektra en belastingen Kantoorkosten Kosten kopiëren, kantoorbenodigdheden, netwerkbeheer, telefoon, porti en drukwerk jaarverslag. Algemene kosten Accountantskosten, bestuurskosten, verzekeringen en administratiekosten.
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 46
16-07-2009 15:25:56
aorta 2008
47
jaarcijfers balans per 31 december 2008 31 12 2008
31 12 2007
32.093
35.127
Activa Materiele vaste activa Vorderingen Liquide middelen
65.100
37.817
154.840
193.531
252.033
266.475
144.748
161.769
25.810
27.000
Passiva Stichtingsvermogen Voorzieningen Kortlopende schulden
81.475
77.706
252.033
266.475
baten en lasten over 2007 2008
2007
67.731
67.731
Baten Subsidie gemeente Utrecht Subsidie basisprogramma SFA
56.862
36.773
211.051
132.117
Sponsorbijdragen
17.400
29.612
Rondleidingen
28.163
17.753
Overige Sponsor en subsidiegeld programma
Financiële baten
4.008
Buitengewone baten
5.042 16.586
Overige baten
13.766
5.932
Som der baten
398.981
311.546
Lasten Directe programmakosten
184.170
76.712
Personeelskosten
159.288
153.472
Afschrijvingen materiële vaste activa Huisvestingskosten
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 47
6.864
9.572
35.407
29.827
Verkoopkosten
2.134
3.817
Kantoorkosten
10.247
12.037
Algemene kosten
17.892
25.897
Som der lasten
416.002
331.333
Totaal resultaat
- 17.021
- 213
16-07-2009 15:25:57
48
He
aorta 2008
sa
ge
ex
de
bezoekers 2008
go
va
vo Aantal bezoekers mediatheek en expo
2.583 2.985 2.428
Aantal bezoekers debatten
453 375 330
Aantal bezoekers lezingen
384 397 248
Aantal deelnemers rondleidingen
Aantal indirecte contacten
On (inclusief alle open dagen+ openingen)
wa
ter
Tw
8m
Mi
3.693 3.192 3.053
on
de
32.137 29.630 23.103
ce
Aantal bezoekers film
bin
234 351
Aantal bezoekers educatieprogramma
264 98 72
Aantal bezoekers overig divers maatwerk
257 80
ha
de
ge
bo 2008
2007
2006
nov
lop
ce
200
rec
cu HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 48
16-07-2009 15:25:58
Het Utrechtse architectuurcentrum Aorta heeft een kleine, maar interes sante tentoonstelling waarin de geschiedenis van de Limes wordt uit gelegd. Volkskrant, 19 januari 2008 Een beetje weggestopt en onbekend is de expositie ‘De Limes, geheimen ontsluierd’. En dat is onterecht want met de tentoonstelling in het architectuurcentrum Aorta krijgt de Utrechter een goed idee van de plannen die de gemeente heeft met het zichtbaar maken van de Romeinse geschiedenis van de stad. Al met al de moeite waard voor wie interesse heeft voor alles wat met oud Utrecht te maken heeft. Ons Utrecht, 30 januari 2008 Hij
hield van Utrecht en Utrecht hield van hem. Hij
was er bijna twintig jaar burgemeester. Toch kennen de meeste Utrech ters de naam Fockema Andreae alleen nog van een straat in Utrechtoost. Twee gelijknamige exposities moeten daar verandering in brengen. AD/UN, 8 maart 2008 De
stedenbouwer die met mooie plaatjes het publiek verleidt.
Misschien een aanlokkelijk perspectief voor de nieuwe generatie stads ontwerpers, de oude garde moet er niets van hebben. Dat blijkt tijdens het debat De Nieuwe Lading op een juliavond bij het Utrechtse architectuur centrum Aorta. Blauwe kamer, nr 4 augustus 2008 ‘Waar moet het heen met de binnenstad?, schreeuwen affiches in grote rode letters. Wat is er aan de hand? Staat de toekomst van de stad plotseling op het spel? Moeten we de barricade op? De affiches met de verontrustende tekst waren opgehan gen door architectuurcentrum Aorta en de gemeentelijke dienst Steden bouw en Monumenten. Sprekers in overvloed bij Tumult. Binnenstadskrant, november 2008 Het
is een gebouw van veel superlatieven, waarover uiteen
lopende meningen zijn gevormd. Dit was aanleiding voor architectuur centrum Aorta om een discussieavond te organiseren. De Architect, december 2008
Ontwerper van de Belle, Branimir Medić van Architekten Cie., hield
recentelijk een gloedvol betoog over de Belle tijdens een druk bezochte dis cussieavond van architectuurcentrum Aorta. De Volkskrant, 22 december 2008 HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 49
16-07-2009 15:25:59
50
aorta 2008
bouwen aan de stad In 2006 is de ‘Koers 2007 – 2010’ vastgesteld. Hierin zijn geen majeure koerswijzigingen ingezet. Met een bredere basis heeft Aorta de ingezette koers voortgezet naar een verdere professionalisering waarin educatie en communicatie een belangrijke rol vervullen. Aorta heeft de volgende speerpunten voor de periode 2007 – 2010 geformuleerd: > Verdere professionalisering van externe communicatie en marktbewerking > Meer inzetten van multimedia middelen via diversie kanalen voor een groter bereik > Groei in het huidige programma aanbod in de (regio) Utrecht > Meer educatieve activiteiten voor een breder publiek > Meer ‘fun and leisure’ activiteiten (ook voor kinderen) > Meer activiteiten in partnership met (commerciële) partners > Bescheiden verbreding en versterking van de organisatie
Architectuurcentrum Aorta is op zoek naar vrienden met dezelfde passie voor architectuur, die het programma van Aorta graag willen ondersteunen. Met de steun van vrienden kan Aorta liefhebbers van architectuur blijven fascineren, verbazen en inspireren met een gevarieerd aanbod van tentoonstellingen, lezingen en andere activiteiten. www.aorta.nu of informatie via tours@aorta.nu
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 50
16-07-2009 15:26:02
foto: beMog ProjectontWikkeling alMere b.v.
fort bLauwKapeL | twa architecteN
51
sie
n.
en
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 51
16-07-2009 15:26:10
52
aorta 2008
Aorta streeft er naar, vanuit een onafhankelijke positie, een zo breed mogelijk publiek bij het gesprek over de gebouwde omgeving te betrekken, voor een beter begrip en waardering van de eigen leefomgeving.
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 52
16-07-2009 15:26:10
aorta 2008
onze missie
ontmoetingsplek
Aorta wil een bijdrage leveren aan de brede discussie over de kwaliteit van
Aorta is een inspirerende ontmoetingsplek voor architecten, publiek,
onze gebouwde en landelijke omgeving – en dus onze leefomgeving beter
opdrachtgevers, overheid, ontwikkelaars en bouwers. Het centrum weet
te maken. Architectuurcentrum Aorta is een plek voor het maatschappelijk
wat er speelt, neemt initiatieven en ontwikkelt projecten. De organisatie is
debat, kennisvergaring en informatie over nieuwe ontwikkelingen en visies
professioneel, initiërend, levert maatwerk en reageert adequaat op actuele
in de architectuur. Een ontmoetingspunt voor de vakgemeenschap én een
ontwikkelingen, zoals de ontwikkeling van De Uithof, landinrichtings
kenniscentrum voor het brede publiek, om zo de eigen omgeving beter te
gebieden rondom de stad, of de grootschalige ontwikkeling in het stations
begrijpen.
gebied. Kortom: alles wat op grote en kleine schaal bijdraagt aan een
53
betere leefomgeving. Aorta communiceert doorlopend over de stad en haar ontwikkeling.
visie Aorta ziet architectuur als een culturele waarde. Het is per definitie méér
samenwerking
dan ontwerpen, méér dan een stapeling van stenen: het raakt aan maat schappelijke, economische, technologische, sociale en politieke ontwikke
Aorta staat niet alleen. Het centrum wil haar missie en doelen realiseren in
lingen. Architectuur geeft een positieve meerwaarde aan de leefomgeving.
goede samenwerking met andere culturele instellingen, maatschappelijke
Wezenlijk is hoe mensen architectuur ervaren en beleven. Het komt tot
organisaties, gemeenten, de provincie, het bedrijfsleven en het publiek.
in het huis van elke burger en roept dus veel reacties op. Aorta hanteert
Aorta werkt intensief samen met de andere architectuurinitiatieven in
een ruime opvatting van architectuur: stedenbouw, ruimtelijke ordening,
Utrecht.
landschap, tuin en interieur en inrichting van de openbare ruimte. Architec tuur is een instrument waarmee de gebouwde en groene omgeving wordt vormgegeven en bepaalt de identiteit van de openbare ruimte.
aanpak Aorta doet dit door denkbeelden herkenbaar te maken, uit te wisselen en door de belangstelling van het brede publiek voor architectuur te bevorde ren. Met informerende programma’s leert de leek de taal van de architec tuur, met inspirerende opiniërende programma’s bevordert Aorta het debat voor de vakgemeenschap.
iedereen wordt dagelijks geconfronteerd met de manier waarop onze woon- en leefomgeving is ingericht
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 53
16-07-2009 15:26:11
54
aorta 2008
medewerkers team
programmaraad
Het team van Aorta bestaat uit de volgende medewerkers:
De programmaraad adviseert het Aorta team inhoudelijk over de diverse programmaonderdelen. In 2008 bestond de raad uit:
Eveline Paalvast directeur | bestuurder (0,8 fte) Janneke van der Poel projectmedewerker (0,8 fte) – tot mei 2008 Lindy Schuin projectleider (0,8 fte)
Hans-Lars Boetes Kennismanager PPS voor DLG
Anne Seghers projectmedewerker (0,8 fte) – vanaf juli 2008
Rolf Bruggink TBFL Projectontwikkeling
Roos Velzel administratief medewerker (0,6 fte)
Henk Jansen Adv. Stedenbouw en Cultuurhistorie, gemeente Utrecht
Dini van de Leur administratief medewerker (0,6 fte)
Tjerk van de Lune Architect studioSK Paul van der Ree Architect studioSK Erik Rossen Stedenbouwkundige gemeente Utrecht
gidsen Met veel energie en inzet worden onze rondleidingen gegeven, documentatie beheerd en uitnodigingen verstuurd. In 2008 zijn wederom veel gidsen en vrijwilligers voor Aorta actief geweest:
Hank van Tilborg H+N+S Landschapsarchitecten Denise Vrolijk Redacteur SRO
raad van toezicht
Eva Röell, Petra Vossestein, Sara Zondergeld, Joris Roovers, Go Bruens
De Raad van Toezicht adviseert en ondersteunt de directeur van Aorta over het programma, de begroting, de jaarrekening en het jaarverslag. De Raad van toezicht bestond in 2008 uit:
Ankie Vanderfeesten, Ebba Braun, Eus Joanknecht en Jan Peek.
Jacques Thielen voorzitter, directeur Far West, 2000 tot december 2008
Jan Maarten Dalmeijer, Joos van den Dool, Thea van Goudzwaard, Wineke Hiddema, Martin de Jong, Andy Kilian, Bastiaan van de Kraats, Tine Kroesen, Els Lagas, Cas Nagtzaam, Renette Niekerk, Arco Ooms,
Karel de Wit penningmeester, BUmanager Wonen Dynamisch ABC, aangetreden in 2004 Michael van der Velden markt en marketing, partner Andersson Elffers Felix, aangetreden in 2001 Paul Kokkeler personeel en organisatie, Kokkeler advies en interimmanagement, aangetreden in 2005 Anton Bronsvoort architectuur, architect en partner Bureau Bronsvoort Blaak, aangetreden in 2004 Margreet Duinker architect Duinker Van der Torre, aangetreden in 2008 Lex Pouw zelfstandig adviseur, aangetreden in 2008
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 54
16-07-2009 15:26:11
aorta 2008
55
sponsoren en subsidieverstrekkers Architectuurcentrum Aorta kon in 2008 rekenen op de financiële steun van de volgende bedrijven en instellingen: Beschikbaarheidsubsidiënten:
Projectsponsoren:
SO Gemeente Utrecht
Programmabureau de LIMES
Stimuleringsfonds voor Architectuur
Stichting Domplein 2013 DS landschapsarchitecten
Projectsubsidiënten:
St. Dag van de Architectuur
SO Gemeente Utrecht
Burgfonds
BNA
Projectbureau Leidsche Rijn
Stichting Open Monumentendag
NS Poort
Gemeente Utrecht, POS
Inbo
Gemeente Utrecht Cultuurhistorie
TCN property projects
KF Heinfonds
Boulevard Vastgoed
Fentener van Vlissingenfonds
Meyster’s Buiten
Mondriaan Stichting
Bemog
Gemeente Utrecht, PMB
Synchroon Culturele Zondagen
Beschikbaarheidssponsoren:
SSH Utrecht
Volker Wessels Vastgoed BV
Heijmerink Bouw Utrecht
ING Vastgoed Ontwikkeling BV
VOF Hoograven
AM Wonen
Mitros
Corio Nederland Retail
ProRail
Heijmans Vastgoed BV
Drukkerij Libertas
PlegtVos Geelen BV
colofon © Architectuurcentrum Aorta, april 2009. Oplage: 1.000 Niets in deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar worden gemaakt op welke wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de rechthebbenden. Redactie: Lindy Schuin, Eveline Paalvast, Anne Seghers | Ontwerp en layout:
het Bos, Utrecht | Drukwerk: Drukkerij Libertas, Bunnik
Met dank aan iedereen die heeft bijgedragen aan de totstandkoming van het jaarboek 2008. Niet alle rechthebbenden van de gebruikte illustraties konden worden achterhaald.
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 55
16-07-2009 15:26:12
56
eNgLish
Aorta, the Utrecht Centre of Architecture
guides
the Hollandse Waterlinie, the famous Dutch water
Aorta offers information about developments
All tours will be given by professional guides
defence system. The buildings erected in the so-
in the field of urban development, architecture
specialised in history of architecture, social
called ‘kasbah-zone’ illustrate the urban deve-
and related disciplines in the Utrecht region.
geography, engineering or landscape architecture.
lopment master plan. The landscape structure is
This is done by means of activities with a tem-
They will provide extensive background informa-
designed by West 8. The tour visits the NMR-
porary character, such as exhibitions, events,
tion on historical, architectural and town-planning
building by Ben van Berkel, UN Studio’s (2001),
guided tours, discussions and lectures. Aorta
developments. Tours are usually given in Dutch,
the glossy Basketbar by NL Partners (Rietveld
is a permanent source of information about ar-
but group tours can also be given in English
Prize 2003). On request, several other buildings
chitecture in Utrecht and the surrounding area.
and, if requested well in advance, also in other
can be viewed from the outside, such as the
Aorta Centre for Architecture is an indepen-
languages.
student housing by Uytenhaak (1999), the Ronald McDonald House by Bosch Haslett (1999) and the
dent foundation, financially supported by the government and the business community. The
guided tours for groups or individuals
temporary student housing in the form of colourful
foundation consisting of a Supervisory board,
On request Aorta organises excursions for groups
stackable containers (Sky Boxes, 2004).
an office and a programme platform. We are
(minimum of 8 participants) for a minumum fee
Duration: 2 hrs.
pleased to welcome you in our office.
of € 60,– ex. VAT per guide per hour. Prices also
NOTE: The university buildings are not open on
depend on group size and extra requests. If a
Saturday and Sunday.
Address and opening hours
group exceeds 20 participants a second guide
Architectuurcentrum Aorta
will be retained. A special programme can be
Vinex location Leidsche Rijn
Achter de Dom 14
put together for your group by combining some
On the western edge of the city of Utrecht the
3512 JP Utrecht
of the different themes mentioned above. Group
largest VINEX-location of The Netherlands,
The Netherlands
reservations must be made at least two weeks in
Leidsche Rijn, is under construction. Leidsche Rijn
tel: +31 (0)30 232 16 86
advance either in writing, by phone or by e-mail.
will eventually consist of 30.000 houses, industrial
fax: +31 (0)30 232 13 90
During the summer months guided tours start al-
areas and numerous facilities. The excursion will
aorta@aorta.nu
most every weekend, either on Fridays, Saturdays
highlight the architecture arising in this district and
or Sundays. The tours last approximately 1,5 to 2
the urban development of sub-plans. The different
Aorta is located in the centre of Utrecht on the
hours and cost around € 7,50 per person
sub-plans will be designed one after another and
following address: Achter de Dom 14. The centre
(€ 6,25 with student discount), depending on sub-
filled in by a large number of national and internati-
is by public transport (lines 2 and 22) and by car
ject and duration. Prices do not include any travel
onal urban developers. Together they will illustrate
(parking mall along the Strosteeg).
expenses on your side. The information is given
working on a 21st century city.
Aorta is open to public from:
in Dutch. Bookings, reservations and inquiries
Leidsche Rijn is a state of the art collection of
Wednesday to Friday from 12.00 till 17.00 hrs.
can be made at the Aorta information desk or by
modern housing but it’s also special because of
Saturday from 13.00 till 17.00 hrs.
phone, fax or e-mail
the way the cultural landscape is incorporated in
Entrance is free. Events on site can take place on various times.
the lay-out of the new neighbourhoods. The tour TOURS
visits the sub-plans Langerak I and II, Parkwijk and
Architecture in ‘De Uithof’
the adjoining areas where for example the black
guided tours
A visit to several leading modern buildings on
latex box by NL Architects and the TGV-dwellings
The city of Utrecht is famous for its historical town
university campus De Uithof. Building in De Uithof
by Oosterhuis Associates can be seen. Other
centre. However, it also boasts many modern
started in the 1960’s but came to a halt in the
projects are residences by Mecanoo, DAF Archi-
architectural sites by well-known architects such
following decade. However, in the past ten years
tects, Jaco de Visser, Atelier Pro and MacCreanor
as Rietveld and Rem Koolhaas. Many of these
building has been resumed with much enthusi-
Lavington Architects. It’s also possible to start the
contemporary buildings are situated in the inner
asm, turning De Uithof into an actual campus.
tours from Information Centre Leidsche Rijn by
city, where the medieval structure and surrounding
The new building impulse has resulted in several
Cepezed Architecten, where a scale-model of the
buildings had to be taken into account during the
remarkable buildings. You will be guided around
whole area clarifies the master plan.
design and building process. Recent extentions
one or more of the following buildings in the De
Duration: circa 2 hrs.
to the eastern en western side of Utrecht (De
Uithof complex, depending on which day of the
NOTE: The excursion through Leidsche Rijn is
Uithof and VINEX Leidsche Rijn) accommoda-
week the tour takes place: the Educatorium by
normally done by bike. It is also possible to have
ted a further number of architectural highlights.
Rem Koolhaas/OMA (1997), the Minnaert-building
an accompanying guide on your bus.
Throughout the year, Aorta, the Utrecht Centre for
by Neutelings Riedijk Architecten (1997), the fa-
Architecture, organises guided tours to (modern)
culty for Economy and Management by Mecanoo
The town hall by Enric Miralles
architectural sites and landscape architecture
(1995) and the University Library by Wiel Arets
Utrecht’s town hall has an age-long history. The
in Utrecht. These excursions are concentrated
(2004).
administration of the city of Utrecht has been
around several subjects and locations.
This excursion also emphasizes the urban struc-
seated at this location for over 650 years. In the
ture of De Uithof, the urban development plan of
course of time some ten medieval buildings and
which was designed by Art Zaaijer/OMA (1986) in
city castles were interconnected that still form the
answer to the existing structure, which hardly took
core of the premises. The result was an overly
into account the original landscape formed by
compact and impenetrable labyrinth with many
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 56
16-07-2009 15:26:13
eNgLish
different floor levels. In 1997 the local government
of museums and art galleries, as for example the
designed by Hertzberger.
commissioned Spanish architect Enric Miralles
extension of the University Museum by Koen van
Benthem Crouwel Architect, designer of the
(1955 – 2000) to design a building that was open,
Velsen, the extension and re-routing of the Ca-
Schiphol terminal, has made a design for the new
transparent and inviting. The aim was to combine
tharijneconvent museum by Hubert Jan Henket,
central station in Utrecht. Apart from combining
the existing monumental parts, which were to be
the Central Museum (Beel en Achtergael) and the
different kinds of public transport in one terminal, it
renovated, with a new wing.
restoration of former 16th century city rampart
also has to combine two different parts of the city.
Miralles combined modern architectural ideas with
(now an observatory) Sonnenburg. This tour will
Within a few years time, 2.5 times the amount of
the historical elements in a very personal way. The
also focus on the issue of new developments in a
passengers passing through the Schiphol Airport
main entrance was moved; it now is located in the
historical city with monuments and urban conser-
terminal will be using the public transport terminal
external wall that for centuries had been the back
vation area’s, illustrated by the domestic residence
in Utrecht. All the other changes to the area and
of the premises. In the process, this relocation
of architect Robert van den Hout (winner of the
their respective time frames will be explained in
resulted in the formation of a new square. The
Rietveld Prize 2001), and the apartments in the
detail during this walking tour. The tour starts at
architect’s signature is equally visible in the interior.
former church of St. Martin.
the information centre of the station area, where
He designed, for example, the lamps and benches
Duration: circa 1.5 hrs
scale-models and interactive computer animations
that can be found throughout the premises, and
illustrate the plans.
also the furniture in the council chamber. The
Rietveld and contemporaries
historical structure of the interconnected medieval
Wilhelmina Park and the streets surrounding it
buildings has been made visible in various ways.
feature many remarkable buildings. During this
Zocher Park, a 19th century park
The tour will go around and into this striking
walking tour you will visit predominantly buildings
in the English landscape style
building.
designed by Gerrit Rietveld, such as the Rietveld-
In 1828 J.D. Zocher (1791 – 1870) was invited by
Duration: circa 1.5 hrs
Schröder house (1924), the renovated apartment
then mayor of Utrecht, Van Asch van Wijck, to de-
blocks across the street along Erasmuslaan
sign a park along the city moat, the location of the
Contemporary architecture in the inner city
(1931 – 34)and the chauffeur’s residence (1927).
fortifications. In 1829 he transformed the bastions
This guided tour focuses on 20th century architec-
The tour also includes designs of contemporary
into a municipal park, which it still is today. Zocher
ture in the city centre of Utrecht. The route links
architects, for example S. Ravesteyn’s private re-
Park in Utrecht is one of five Dutch parks belon-
up projects of architects who made a prominent
sidence (1934) and the park pavilion. This pavilion
ging to the National Heritage. It is truly unique that
contribution to the architecture in Utrecht, such
belongs to the Amsterdam School but has a very
much of the original lay-out is still recognizable.
as Mart van Schijndel, well-known projects by
romantic, rural feel to it.
Many of the original trees and tree clusters are still
Sluijmer & Van Leeuwen like the metal house built
Around the park several other examples of the
dotted around the park, which stretches out over
on the smallest plot in Utrecht.
Amsterdam School can be seen, as well as a row
4 kilometres.
The tour will also visit an apartment building
of recent, very modern villa’s, amongst which the
The Zocher family from Haarlem has produced a
by Belgian architect Bob van Reeth, which is
Dubble house (MVRDV/Mastenbroek). It is a great
line of famous landscape architects who designed
especially designed to fit the historical situation, a
opportunity to compare Rietveld’s architecture
many gardens, parks and graveyards in The
church yard, and incorporates the archaeological
with that of his contemporaries and to judge the
Netherlands. Jan David Zocher was the most
finds dating from the medieval period. During the
extent of his influence on architecture from later
famous of them all, partly because of his design
tour the focus will be on the refurbishment plans
periods.
for the famous Vondel Park in Amsterdam. He
of West 8 for Neude square and surrounding buil-
Duration: circa 1,5 hrs.
also drew up plans for several neoclassical villas
dings such as the Neude tower (H.A. Maaskant,
NOTE: This excursion does not include a tour of
in and along the Utrecht Vondel Park, some of
1960), the main post office (J. Crouwel, 1924), the
the interior of the Rietveld-Schröder house. The
which still decorate the park. An example of this is
town hall (Enric Miralles, 2000) and the municipal
Rietveld-Schröder house can be visited prior to
Lievendael (1862).
theatre by W.M. Dudok (1941).
or after the walking tour. We recommend that you
Duration: circa 1.5 hrs
Duration: 1.5 hrs
book in advance. For reservations call the Central Museum: +31 (0)30 236 23 62.
Duration: circa 1.5 hrs
Plans and dreams for the Dom Square The Dom Church and the Dom Square were once
Museums and the museum quarter The main theme of this walking tour is contempo-
Master plan central station area
a single entity, but the disastrous storm in 1674
rary architecture in the very peaceful southern part
In 2002 the population of Utrecht has chosen by
changed a planned building into an accidental
of the inner city, the so-called museum quarter.
referendum for the transformation of the central
square. The reconstruction of the nave with scaf-
By combining funds from the EU with the input of
station area. The chosen approach will result in a
folding pipes occupied a particularly important
inhabitants, entrepreneurs, museums, cultural or-
lot of changes in the next few years. The area will
place in the celebration in 2004. This is not the
ganisations and private investors, the local gover-
be enriched with two eye-catching buildings in
only plan that has been proposed for the Dom
nment has cast a new light on the cultural heritage
glass and steel, defining the heart of the city. One
Square; over the years a whole variety of ideas
of this area. Part of the project was the restoration
is a new station hall with a waving roof construc-
and plans have been put forward. It took a long
of the unique wharf cellars, the refurbishment of
tion. The other is a music palace of 43 meters
time before it became accepted that something
the Old Canal and the opening up of many hidden
high, made out of glass. Herman Hertzberger was
had to be done with the public space. From 1674
courtyards and almshouses.
asked to design the new music palace, which will
to 1826 the remains of the nave were left lying in
Attention will also be paid to modern extensions
incorporate part of the old music hall, also
the square. Only with the construction in 1898 of
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 57
57
16-07-2009 15:26:14
58
eNgLish
the Academiegebouw, designed by E. Gugel and
Jugendstil / art nouveau in Utrecht
F.J. Nieuwenhuis, did the square slowly begin to
This tour will explore art nouveau (Jugendstil)
take shape. The following phase of change for
architecture in Utrecht. The elegant shapes of art
the Domplein area started at the beginning of the
nouveau (1890 – 1914) are visible all over Europe.
twentieth century.
From the entrances to the Paris Underground,
This tours gives a overview of the various (recon-
the Eiffel Tower, the Folies Bergère posters and
struction) plans for the Dom Square. The plans
the Moulin Rouge to Grand Café’s in Brussels,
vary strongly from ideas about a complete recon-
Prague and Victor Horta’s residences in Brussels.
struction of the nave and a cosy decoration to a
This international style features many regional
reorganisation for the ever growing flow of traffic
differences. Some architects had great difficulties
like the plans of H.P. Berlage. In 1988 a competi-
letting go of the ecclesiastical styles of the 19th
tion was organised for ideas for the Dom Square.
century. In Utrecht this resulted in a typical mix of
As a result of the competition, a number of quite
neo-gothic and art nouveau architecture.
spectacular plans were developed. Besides ideas
Art nouveau architects used a lot of modern mate-
for changes aboveground, there are also plans
rials, for example iron-cast beams and industrially
that focus on the rich archaeological remains,
produced windowpanes. This made the style very
thereby integrating archaeological research into
useful for buildings with large windows, such as
architectural history. The symbolic language and
warehouses, pharmacies, clothing stores etc.
marks, and the other elements that have been
What’s typical for Dutch art nouveau architecture
used in the Domkerk, are shown also explained.
is the use of glazed bricks in a variety of colours,
Duration: circa 1 hour
making up tiled (symbolic) images relating to the purpose of the building.
Country estate Amelisweerd
Duration: circa 1.5 hrs
The main part of Amelisweerd was laid-out in the Middle Ages as a park belonging to three different
University Library Utrecht
manors. Amelisweerd was named after the knight
Wiel Arets Architects & Associates, 2004
Amelis de Insula who took up residence along the
According to the architect, the two closed, black
river Kromme Rhine in 1224. Hardly anything is
concrete book depots in this black glass box
known about the original manor Old-Amelisweerd.
almost seem to float like clouds.
However, many more details are available about
The inside of the library is mostly black too, but
the stately classicistical country house, which was
because of the vast open spaces around the
built in 1770. Country houses New-Amelisweerd
depots and the use of very light grey floors, the
and Rhijnauwen enclose the estate. The latter
interior is surprisingly light and spacious. The
was also built in the eighteenth century, in a sober
colour scheme of black, white and grey is broken
classicistical style. The history of Rhijnauwen as a
by the striking information desks, furnished with
manor is still clearly visible.
a kind of bright red rubber. From the study rooms
New-Amelisweerd came into existence by split-
on top of the book depots, the library visitor has
ting up the holm (waard or weerd) Amelisweerd
a marvellous view of De Uithof or of the aesthetic
in Old- and New-Amelisweerd. The homesteads
roof garden with grape vines.
the Boeije and the Kleine Kuil, together with six
Taken from a photography by Kim Zwarts, a close
dwellings belong to the estate as well. In 1810
up picture from the leaves of a willow tree is silk
Lodewijk Napoleon claimed both estates. New-
screened onto the glass façade panels. The print,
Amelisweerd was to house his personnel, while
just like the turning double windows, functions as
Old-Amelisweerd was to be his own residence.
a sunshade. The same print has been applied by
New-Amelisweerd was laid-out around 1860 in
means of a rubber mould, so that a deep relief
the late English landscape style. Nowadays the
has been obtained. The library has not only been
three country houses function as a youth hostel
designed as a quiet place where books can be
(Rhijnauwen), a museum/residence (Old-Amelis-
stored and consulted, but also as a meeting place
weerd) and apartments (New-Amelisweerd). Apart
for visitors and students.
from a brief history of the estates, information is
Duration: circa 1 hour
provided about the architecture of the country houses and the layout of the park. Duration: circa 1.5 hrs
HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 58
16-07-2009 15:26:20
58
foto: Versseput Architecten
english
the Academiegebouw, designed by E. Gugel and
Jugendstil / art nouveau in Utrecht
F.J. Nieuwenhuis, did the square slowly begin to
This tour will explore art nouveau (Jugendstil)
take shape. The following phase of change for
architecture in Utrecht. The elegant shapes of art
the Domplein area started at the beginning of the
nouveau (1890 – 1914) are visible all over Europe.
twentieth century.
From the entrances to the Paris Underground,
This tours gives a overview of the various (recon-
the Eiffel Tower, the Folies Bergère posters and
struction) plans for the Dom Square. The plans
the Moulin Rouge to Grand Café’s in Brussels,
vary strongly from ideas about a complete recon-
Prague and Victor Horta’s residences in Brussels.
struction of the nave and a cosy decoration to a
This international style features many regional
reorganisation for the ever growing flow of traffic
differences. Some architects had great difficulties
like the plans of H.P. Berlage. In 1988 a competi-
letting go of the ecclesiastical styles of the 19th
tion was organised for ideas for the Dom Square.
century. In Utrecht this resulted in a typical mix of
As a result of the competition, a number of quite
neo-gothic and art nouveau architecture.
spectacular plans were developed. Besides ideas
Art nouveau architects used a lot of modern mate-
for changes aboveground, there are also plans
rials, for example iron-cast beams and industrially
that focus on the rich archaeological remains,
produced windowpanes. This made the style very
thereby integrating archaeological research into
useful for buildings with large windows, such as
architectural history. The symbolic language and
warehouses, pharmacies, clothing stores etc.
marks, and the other elements that have been
What’s typical for Dutch art nouveau architecture
used in the Domkerk, are shown also explained.
is the use of glazed bricks in a variety of colours,
Duration: circa 1 hour
making up tiled (symbolic) images relating to the purpose of the building.
Country estate Amelisweerd
Duration: circa 1.5 hrs
The main part of Amelisweerd was laid-out in the Middle Ages as a park belonging to three different
University Library Utrecht
manors. Amelisweerd was named after the knight
Wiel Arets Architects & Associates, 2004
Amelis de Insula who took up residence along the
According to the architect, the two closed, black
river Kromme Rhine in 1224. Hardly anything is
concrete book depots in this black glass box
known about the original manor Old-Amelisweerd.
almost seem to float like clouds.
However, many more details are available about
The inside of the library is mostly black too, but
the stately classicistical country house, which was
because of the vast open spaces around the
built in 1770. Country houses New-Amelisweerd
depots and the use of very light grey floors, the
and Rhijnauwen enclose the estate. The latter
interior is surprisingly light and spacious. The
was also built in the eighteenth century, in a sober
colour scheme of black, white and grey is broken
classicistical style. The history of Rhijnauwen as a
by the striking information desks, furnished with
manor is still clearly visible.
a kind of bright red rubber. From the study rooms
New-Amelisweerd came into existence by split-
on top of the book depots, the library visitor has
ting up the holm (waard or weerd) Amelisweerd
a marvellous view of De Uithof or of the aesthetic
in Old- and New-Amelisweerd. The homesteads
roof garden with grape vines.
the Boeije and the Kleine Kuil, together with six
Taken from a photography by Kim Zwarts, a close
dwellings belong to the estate as well. In 1810
up picture from the leaves of a willow tree is silk
Lodewijk Napoleon claimed both estates. New-
screened onto the glass façade panels. The print,
Amelisweerd was to house his personnel, while
just like the turning double windows, functions as
Old-Amelisweerd was to be his own residence.
a sunshade. The same print has been applied by
New-Amelisweerd was laid-out around 1860 in
means of a rubber mould, so that a deep relief
the late English landscape style. Nowadays the
has been obtained. The library has not only been
three country houses function as a youth hostel
designed as a quiet place where books can be
(Rhijnauwen), a museum/residence (Old-Amelis-
stored and consulted, but also as a meeting place
weerd) and apartments (New-Amelisweerd). Apart
for visitors and students.
from a brief history of the estates, information is
Duration: circa 1 hour
provided about the architecture of the country houses and the layout of the park. Duration: circa 1.5 hrs
Hostel Hogelanden | Versseput Architecten
‘De droom waarmee een plan begint.’ Nieuwe lading, P. v. Kerkoerle
59
‘Stedenbouw is een ambacht dat de droom omzet in daad.’ Nieuwe lading, A. Meyer