Aorta Jaarboek 2010

aorta 2010 | 1

momentum

kansen in de crisis

 jaarboek # 10 architectuurcentrum aorta

2 | aorta 2010

2010 lijkt in alle opzichten een sleuteljaar te zijn

Veenendaal Kwintelooien | Foto: Provincie Utrecht | 3

4 | Universiteitsbibliotheek binnenstad | Architect: Grosfeld van der Velde architecten ism DHV | Foto: René de Wit

aorta 2010 | 5

kansen in de crisis De economische crisis had verstrekkende gevolgen. De export viel terug, de woningmarkt kwam tot stilstand, architecten­ bureaus zijn gemiddeld 40% gekrompen en zelfs banken stonden op het punt van omvallen. Veel partijen in de ruimtelijke ordening waren gedwongen te saneren. Er kwam een einde aan grootschalige aanpak en overoptimisme. Inmiddels is de economische crisis voorbij en resteert de vraag of de veelgehoorde herbezinning op rollen en verantwoordelijkheden een andere manier van werken heeft opgeleverd.

Regelmatig kwam deze vraag in Aorta’s verschillende activiteiten naar voren. Er zijn richtingen gepresenteerd die laten zien hoe het ook kan. Van korte termijn denken naar waardecreatie gericht op langere termijn, door het opzoeken en inzetten van netwerken. Van aanbodsturing naar vraagsturing. Niet alleen maar focussen op stichtingskosten. Ook de vraagstukken veranderen van grote groei naar krimp, van top-downplanning naar dynamische gebiedsontwikkelingen, tijdelijke interventies, meervoudig ruimtegebruik, en kleinschaligere opgaven. Welke nieuwe vormen van beheer zijn er nodig? Kortom, de keten die jarenlang de bouw bepaalde, wordt doorbroken. Het is een spannende tijd. Nieuwe allianties, nieuwe businessmodellen en nieuwe vormen van dienstverlening. Dat geldt voor zowel de bouwende partijen als voor de ontwerpers. Architecten moesten hun oriëntatie op de markt snel aanpassen. Ook zij gaan op zoek naar de nieuwe opgaven en hun rol daarin. Worden ze toon­ aangevend theoreticus van maatschappelijke ontwikkelingen op het gebied van sociaal engagement, duurzaamheid en transformatie? Of adviseur of manager van het bouwproces? Dit vraagt vaardigheden als invoelen en communiceren. Hoe dan ook, een ondernemende houding is nodig, evenals een meer onderscheidend bureauprofiel op specifieke opgaven. Die opgaven kristalliseren zich inmiddels uit. Transformatie, verdichten, collectief particulier opdrachtgeverschap, klimaat en ruimte, tijdelijk gebruik, kleinschalige opgaven. En hoe doen we dat? Door meer samen op te trekken met de bouwende partijen. Dat kan door moderne ICT-systemen, die het mogelijk maken om van begin tot eind de consequenties niet alleen door te rekenen maar ook te visualiseren. En dat in samenhang met alle aspecten van de bouw. Wie neemt het initiatief?

Intussen ging het Ministerie van VROM en V&W op in het Ministerie van Infrastructuur en Milieu. Dit stond lijnrecht tegenover de verwachte integratie van beleidsvelden naar het Ministerie van Ruimte. Anno 2011 is bekend dat de Rijksoverheid zich verder terugtrekt uit architectuur, stedenbouw en ruimtelijke ordening. Gemeenten en provincies krijgen meer taken. 2010 lijkt in alle opzichten een sleuteljaar te zijn, in de manier waarop Nederland ruimtelijke ordening en het discours over ruimtelijke kwaliteit organiseert. Wat dat oplevert? Misschien de gewenste integrale aanpak en verbreding naar andere werkvelden?

Helder opdrachtgeverschap? En eindelijk de klant centraal? De geschiedenis zal het leren.

Eveline Paalvast, directeur juli 2011

het is die toekomst die nu wordt vormgegeven 10 op zoek naar innovatieve ontwikkelingsstrategieën 12 rol en beteke­ ­nis van het ontwerp voor ruimtelijke verbetering en sociale vernieuwing in na-oorlogse wijken 14 de projecten laten zien dat praktijk gericht onderzoek tot transformaties kan leiden in de relatie tussen het publieke en private 17 de wijk biedt gezinnen die de stad niet helemaal willen verlaten een rustige, meer suburbane variant van een stedelijkheid in de luwte 18 de lay-out van de openbare ruimte is een allegaartje, er be­­ staan verschillende sferen naast elkaar, dat is zo gegroeid, toch is Utrecht de meest kansrijke gemeente van Neder­ land 20 thematisering dook voor het eerst op in de wereld van pret en plezier, maar al snel lijkt er geen plek meer aan te ontsnappen 23 kracht van het alledaagse 24 veemarkt, de locatie in Utrecht waar particulieren uitgenodigd zijn om zelf te bouwen 26 hoe kunnen wij leren van de vernuft­ ige oplossingen van andere organismen en hierin oplos­ singen vinden voor onze ontwerpproblemen? 28 zo blijft de boom onderdeel van de de stad, in een nieuwe functie die bij hem past 30 van een leidende discipline is het vak dus meer volgend geworden: van ontwerpen naar kaders stellen 33 de ommelanden: een uitnodigende schakel tus­ sen stad en land 34 het station is allang geen plek meer waar reizigers enkel in- en uitstappen 36 bekijk (n)ooit ge­­ bouwde architectuur als laag over de werkelijkheid heen 38 nieuwe gebouwen geven een stad nieuwe kansen 39 duurzaamheid lijkt welhaast het toverwoord in deze tijd 43

aorta 2010 | 7

inhoud DE STAD The great reset Wolk 777 Effe geen cent te makken Duurzame stedelijke vernieuwing Europan 10 DARE #5 Studie woonerven Lunetten Expertontbijt Participatie en sociaal kapitaal Themawijk Kijk in je wijk: Staatsliedenbuurt Zelf je eigen huis bouwen Duurzaam ontwikkelen Nieuwe lading: duurzame materialen Tafelboom: hergebruik materialen uit de stad DE REGIO Kwaliteit in proces Quick scan stedenbouw Kwaliteit van de opgave Programmeer de Provincie

10 12 14 17 18 20 23 24 26 28 30

33 34

EDUCATIE Kunstuitdaging Masterclass scholenbouw Station van de toekomst

36 36 36

NIEUWE MEDIA Architectuurapp: Urban Augmented Reality Digitaal stadspaviljoen Vernieuwd! www.aorta.nu

38 38 39

FILM Snakebit (Citizen Architect)

40

CULTURELE EVENEMENTEN Culturele Zondag – Nieuwjaarsduik Dag van de Architectuur – Hergebruik Uitfeest – Cupido Open Monumentendag – Smaak van de 19e eeuw Culturele Zondag – Italiëdag

42 42 42 43 43

RONDLEIDINGEN

45

OVER AORTA Over Aorta Publicaties Jaarcijfers Bezoekersaantallen Koers 2010 Vrienden van Aorta Visie Medewerkers Sponsoren en subsidieverstrekkers Colofon English Summary

49 50 53 54 56 56 59 60 61 61 62

8 | Voormalig hoofdkantoor VSB | Foto: Provincie Utrecht

cultuurcampus | Vera Yanovshtchinsky architecten| foto: Luuk kramer  |  9

Utrecht, de meest kansrijke gemeente van Nederland

10 | aorta 2010 | de stad – the great reset

DE STAD | Met debatten, lezingen, workshops en tentoonstel­ lingen wil Aorta ruimtelijke ontwikkelingen en tendensen op het vlak van architectuur en stedenbouw bediscussiëren, inspireren en aanjagen. De stad Utrecht is hierbij een haast onuitputtelijke voedingsbron van casussen en thema’s. Een groot deel van het programma van Aorta concentreert zich rond een aantal urgente onderwerpen in de stad, die elk op

wolk 777 De wereld verandert in een razend tempo.

De veelbesproken economische crisis heeft enorme gevolgen voor de werkgelegenheid onder ont­werpers en uitvoerders. Klimaatveranderingen en het energievraagstuk stellen prangende vragen voor de toekomst. Denk aan voorspelde hitteeilanden in de stad, toenemende stijging van de zeespiegel, bereikbaarheidsproblemen. Nu nieuwe oplossingen bedenken voor de toekomst, is dan ook noodzakelijk. Zijn er kansen in de crisis?

hun eigen manier een relatie hebben met het Aorta’s jaarthema ‘Momentum’.

Innovatiesocioloog Gertrud Blauwhof en macro-econoom Willem Verbaan werpen nieuw licht op de oorzaken van de crisis en een nieuwe economie.

Crisis vraagt namelijk ook om herbezinning. Blauwhof en Verbaan zien dit ‘moment van de waarheid’ wel leiden tot een paradigmawisseling in het huidige businessmodel. Een model op basis van groei en vernieuwing, terwijl we volgens hen toe moeten naar een economie gebaseerd op krimp en duurzaamheid. Hoe geven wij de toekomst voor de volgende generatie vorm? En welke rol kunnen wij hierin zelf spelen?

De auteurs van het boek ‘Wolk 777 – Over crisis, krimp en duurzaamheid’ legden uit hoe de crisis valt te begrijpen als een systeemcrisis in het westerse kapitalistische model. Een gevolg van crisis in het systeem van waarden dat ten grondslag ligt aan de economie en aan de samenleving.

Blauwhof en Verbaan betoogden dat de ordening van een samenleving samenhangt met hoe wij kijken. Wie een eend ziet, ziet geen konijn.

De toekomst vraagt om nieuwe manieren van kijken en denken. Krimp en duurzaamheid worden drijvende krachten achter de sociale, politieke, ruimtelijke en economische ontwikkeling in deze eeuw. Dit leidt tot andere manieren van werken, nieuwe markten, allianties en vooral een andere focus op waardecreatie.

Een lezing en discussie vonden plaats over de contouren van het nieuwe denken in architectuur, stedenbouw en gebiedsontwikkeling. Zoals in de jaren zeventig de babyboomers posities innamen, zo breekt nu een bepalende periode aan voor de generaties van de 21ste eeuw. Het is die toekomst die nu wordt vormgegeven.

Lezing en discussie: 4 februari | Aantal bezoekers: 60 Sprekers: Innovatiesocioloog Gertrud Blauwhof en macro-econoom Willem Verbaan

het is die toekomst die nu wordt vorm­gegeven

wolK 777 | beeld: het bos | 11

DE STAD – The great reset | Met het programma Momentum onder­ zoekt Aorta de kansen die de crisis biedt voor de toekomst. De hui­ dige manier van produceren, plannen en financieren staat onder druk.

Korte termijn winstbejag wordt minder getolereerd. Zorgvuldigheid, precisie, duurzaamheid, lange termijn planning en ruimte voor dyna­ miek zijn veelgehoorde begrippen. Leidt dit tot andere vormen van waardecreatie? Wat zijn de oplossingen? En wat kunnen wij zelf doen?

wie een eend ziet, ziet geen konijn

12 | aorta 2010 | de stad – the great reset

effe geen cent te makken Het debatspel ‘Effe geen cent te makken’ is in 2010 voorbereid en vond plaats begin 2011. Het spel is een methode die een creatief denkproces structureert. Onder leiding van de bedenker van het spel Hans Venhuizen gingen de genodigden op zoek naar innovatieve ontwikkelingsstrategieën voor bedrijventerrein Liesbosch, gelegen in de A12-Zone. De huidige crisis wordt daarbij opgevat als een kans. Ontstaan er nieuwe samenwerkings­ relaties en nieuwe manieren van financiering?

Hoe geven we een bedachtzame manier van ontwikkelen vorm?

Zijn er nieuwe spelregels nodig, die het soepel samenwerken van partijen

De deelnemers gingen aan de slag in kleine groepjes, samengesteld uit

winnaar. Juist in de samenwerking tussen overheid en bedrijven liggen

verschillende disciplines en partijen. Ze kregen een ambitie en een feno­

kansen, volgens Smit. ‘Het is belangrijk dat we het gesprek met de

meen voorgelegd. De confrontatie van ambitie en fenomeen maakt een

be­­drijven opnieuw aangaan. Laten we de tijd nemen: dat kan omdat het

frisse blik en nieuwe focus op de opgave mogelijk. Aan de hand van een

gebied niet urgent is. En laten we het de ruimte geven, want er moet

aantal vragen werd met de groep een voorstel gemaakt en gepresenteerd

ondertussen wel gewerkt worden. Dat alles kan alleen als alle partijen

in het debat. De spelleider leidde de deelnemers vervolgens door een spel

iets met elkaar hebben en met elkaar willen. Je zit ten slotte in dezelfde

van argumentatie, overreding en lobby. De methode nodigt uit om buiten

ontwikkeling met elkaar. Deze avond heeft duidelijk gemaakt dat de

de gebaande paden te denken en met elkaar tot nieuwe oplossingen

discussie vooral moet gaan over het scheppen en gebruiken van kansen.’

mogelijk maken? Of moeten alle regels worden afgeschaft: een regelvrije zone. Hoewel de huidige regels niet altijd goed blijken te werken, zit daar niet het fundamentele probleem. Het gaat er om hoe regels worden toe­ gepast. Ook de markt heeft baat bij regels. Elke transactie vraagt immers coördinatie en meer zekerheid leidt tot lagere transactiekosten. Daarvoor is een nieuwe autoriteit nodig, die de spelregels behartigt. De overheid kan zich de status van scheidsrechter niet aanmeten, omdat zij zelf vaak speler is en dus belangen heeft. De nieuwe autoriteit bestaat uit een vertegenwoordiging van alle spelers en is een publiekrechtelijk college van deskundigen. Ook moet de voorgestelde koppeling van korte en lange termijn meer in de regels tot uitdrukking komen, evenals meervoudig ruimte­gebruik en gebiedskwaliteit. Bedreigingen zijn de Europese regel­ geving, opportunistisch gedrag van spelers en een klassieke overheidsrol.

De slogan luidt: ‘Ga langs start maar u ontvangt geen 400 euro!’

Peter Smit van het BRU kan zich in zijn slotwoord prima vinden in deze

te komen voor Liesbosch. Voor het spel werden teams samengesteld, bestaande uit belanghebbende en belangstellende spelers in het veld van

Debatspel: 2 februari 2011 | Aantal deelnemers: 23

de bouw(economie).

Locatie: hoofdkantoor Ballast Nedam aan de Ringwade, Nieuwegein De winnaar was team Rood. Zij kozen voor de ambitie Cashen of

Spelleiding: Bureau Venhuizen, Hans Venhuizen, Rotterdam

rendement en het fenomeen Regelvrije zone. De crisis heeft het failliet van

Deelnemers: H. Degenaar, Rijkswaterstaat | C. Schippers, M. de Vaan,

de marktwerking laten zien, zo stellen zij. Kortzichtig gewin (shareholders

RVOB Directie Ontwikkeling | M. van Veelen, Provincie Utrecht | A. Poot,

value) heeft overwicht boven duurzame planning (stakeholders value).

gemeente Nieuwegein | H. van der Vegt, S. Bendiks, stichting A12NU |

Tussen volledige mededinging en hiërarchische planning staan netwerken

O. Atzema, Universiteit Utrecht | L. Jansen-Jansen, Universiteit van

van samenwerking. De postindustriële economie vraagt om sterke samen­

Amsterdam | Onno Dwars, Volker Wessels Vastgoed | E. Zevenbergen,

werking, juist bij gebiedsontwikkeling. Ontwikkelingen moeten in de

P. Joosen, C. Kuijpers, Bouwfonds Ontwikkeling | K. de Roy, P. Smit,

toekomst vooral worden gefaciliteerd door netwerken uit de samenleving

R. Kohlman, K. van de Berg, BRU | P. Klevering, K. Scholten, W. Mer-

en economie, via samenwerking van partijen. Kiezen tussen cashen en

ckel, Ballast Nedam | K. de Wit, Aorta Raad van Toezicht | C. Mol, TCN

rendement is geen optie, want wie strategisch denkt en kijkt met een lange termijn perspectief, weet dat er zowel een cashflow moet zijn als meerwaardecreatie op lange termijn. Transformatie van Liesbosch vereist een dynamische aanpak. Het korte rendement wordt gekoppeld aan de lange termijn waardeontwikkeling door middel van de stijgende grond­ waarde.

Bedrijventerrein Liesbosch | Foto: Johanan van Dijk  |  13

ga langs start maar u ontvangt geen 400 euro!

14 | aorta 2010 | de stad – duurzame stedelijke vernieuwing

europan 10 Twintig Europese landen organiseren elke twee jaar samen Europan; een ideeënprijsvraag voor jonge architecten op het gebied van architectuur, stedenbouw en landschap. Europan nodigt de architecten uit om oplossingen aan te dragen voor reële locaties, beschikbaar gesteld door opdrachtgevers en gemeenten. Een internationaal samengestelde jury kiest voor elke locatie een winnaar. De eerste prijs­ winnaars krijgen de toezegging dat hun ontwerp gerealiseerd wordt.

debat

Het debat ‘From repetition to variation’ ging over de rol en betekenis van ontwerp voor ruimtelijke verbetering en sociale vernieuwing in na-oorlogse wijken. De avond werd ingeleid met een presentatie van de winnaar: Jan Bochmann met zijn inzending ‘Extra + Ordinary’. Volgens hem kent de oorsprong van de problemen in Kanaleneiland twee kanten. Ten eerste zorgt de slechte staat van de woningen voor een groot verloop. Bochmann voegt in zijn ontwerp volumes toe aan de voorzijde om zo meer ruimte in de woningen te creëren. Daarnaast is er te veel ongedefinieerde openbare ruimte. Door de aanleg van voortuinen wil hij de scherpe grens tussen private en publieke ruimte laten vervagen. De sprekers vonden het behoud van de flats een sterk uitgangspunt maar over het tegengaan van de ongedefinieerde ruimte verschillen de meningen. Het laatste – en wel­ licht belangrijkste – discussiepunt ging over de daadwerkelijke realisatie van het ontwerp. Zal ook dit ontwerp verdwijnen in de vergetelheid of

De gemeente Utrecht en woningbouwcorporatie Mitros hadden gezamen­

staat de realisatie ervan als een huis?

lijk de locatie Kanaleneiland-Noord aangedragen. De opgave voor het gebied is samen met de bewoners bouwen aan ruimtelijke verbetering

Debat: 19 mei | Aantal bezoekers: 60

en sociale vernieuwing. Hoe kan Kanaleneiland-Noord verbeteren door fysieke, gefaseerde verandering? Binnen het Europan 10 thema

Gespreksleider: Mirjam Huffstadt, lector stedelijke vernieuwing

‘INVENTING URBANITY regeneration – revitalisation – colonization’

Co-referenten: Karin Verdooren, directeur Mitros wonen Utrecht |

dienden 53 inzenders uit heel Europa hun plannen voor Kanaleneiland-

Harrie Bosch, wethouder ruimtelijke ordening | Anco Schut, hoofd

Noord in.

stedenbouw en monumenten dienst Stadsontwikkeling gemeente Utrecht | Ivan Nio, stadsocioloog | Danny Wijnbelt, directeur Mitros projectontwik­

expositie

keling | Ergün Erkoçu, architect-directeur CONCEPT0031 | Annemiek

De expositie van de oorspronkelijk tien geselecteerde werken werd in

Rijckenberg, voorzitter Europanjury NL

Aorta tentoongesteld. Jan Bochmann won met zijn inzending ‘Extra + Ordinary’ de eerste prijs. De ontwerper slaagde er volgens de jury goed

lezing

in om met heldere, overzichtelijke ingrepen een grote kwaliteitssprong te

Het Architectencafé vond éénmalig plaats in Architectuurcentrum Aorta.

maken. Een extra zone die wordt toegevoegd aan de bestaande woon­

De geselecteerden voor ‘Europan 10 – Kanaleneiland-Noord’ kregen een

gebouwen maakt aantrekkelijke appartementen en plaats voor een lift

podium om hun plannen voor Utrecht te presenteren. Een avond met veel

mogelijk. De uitbreiding zorgt voor een versmald straatprofiel en geeft de

verschillende ideeën en visies op deze (lokale) opgave.

nieuwe woningen een eigen ingang aan de straat. De resterende openbare ruimte is daardoor veel levendiger, compacter en functioneler ingericht

Lezing: 31 mei | Aantal bezoekers: 80

dan in de huidige situatie.

Sprekers: Eva de Graaf, stadsontwikkeling Utrecht | Jan Bochmann, De tweede prijs ging naar André Günther en Bart Wigger met hun inzen­

winnaar eerste prijs ‘Extra + ordinary’ | Andre Gunther, winnaar tweede

ding ‘Individualized macro goes micro’. Met weloverwogen en realistische

prijs ‘Kanaleneiland_individualized macro goes micro’ | Simona Puglisi,

interventies – in dit geval toegespitst op het straatniveau – lieten ze zien

genomineerde ‘Planning the Urban Seeds’ | Bas Boonzaaijer, genomi­

wat in Kanaleneiland nodig is. Het parkeren is grondig gereorganiseerd en

neerde ‘De Machine Herleeft’ | Takeshi Mukai, genomineerde ‘FENIKSEI­

in de buitenruimte wordt een deel van het openbare gebied vervangen

LAND’ | Pim Pompen, genomineerde ‘Rozeneiland’

door privétuinen, wat ten goede zal komen aan het gebruik ervan.

Expositie: 21 april t/m 29 mei | Aantal bezoekers: 94

aorta 2010 | 15

DE STAD – Duurzame stedelijke vernieuwing | Stedelijke vernieuwing en duurzaamheid: twee begrippen die elkaar raken op de sociale component. Dat begint al bij de stedenbouwkundige fase door de manier waarop de openbare ruimte is ingericht. Zijn er plekken waar mensen elkaar kunnen ontmoeten? Een heldere routing geeft een gevoel van veiligheid. Goede plekken om te verblijven, een praatje te maken of rustig te zitten zijn onontbeerlijk. Maar ook het toevoegen van levendigheid op de begane grond, in de plaats van bijvoorbeeld bergingen, maakt een straat aantrekkelijker. En door bewoners te betrekken bij hun omgeving neemt de sociale cohesie toe.

Prijswinnaar Europan | Beeld: Jan Bochmann

extra + ordinary

16 | Expositie DARE #5 | Pedro Kok

de stad – duurzame stedelijke vernieuwing | aorta 2010 | 17

dare #5 Expositie DARE #5 | foto: Pedro Kok

In 2010 was Aorta weer onderdeel van het Dutch Artistic Research Event. Studenten uit zeer verschillende landen komen hiervoor naar Nederland om zich te buigen over allerlei vraagstukken. De cultuur- en achtergrondverschillen leveren geen herkenbaar raamwerk van regels op maar wel een fantastische kruisbestuiving van verschillende werkwijzen. Een deel van het uiteindelijke werk werd bij Aorta geëxposeerd. expositie

+

discussie

In 2006 nam de MaHKU in samenspraak met Casco het initiatief om een reeks van onderzoeksactiviteiten te concentreren in een jaarlijkse mani­ festatie: het Dutch Artistic Research Event (DARE). MaHKU is de masterafdeling van de Faculteit Beeldende Kunst en Vormgeving van de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht. De opleiding trekt internationale studenten aan die onderzoek doen. Specifiek voor MAHKU is om door middel van nieuwe denkwijzen en ontwerpstrategieën te komen tot innovatieve ontwerpen, om het discours in de beroepspraktijk aan te zwengelen. Vijf locaties in de stad boden niet alleen een platform voor de afgestudeerden, maar ook ruimte voor onderzoek, screenings en parallel paneldiscussies. expositie

De tentoonstelling in Aorta maakte deel uit van de DARE #5 manifestatie.

Studenten Urban Space Design en Interior Design presenteerden hier hun visie. Onder de titel ‘Subtle Revolutions’ demonstreerde dit werk van studenten, afkomstig uit acht verschillende landen, een opvallende eens­ gezindheid in engagement en procesmatige benadering van het ontwerp­ vak. De projecten lieten zien dat praktijkgericht onderzoek tot transformaties kan leiden in de relatie tussen het publieke en het private.

Curator tentoonstelling: Arjen Oosterman

Tentoonstelling: 27 augustus-12 september | Aantal bezoekers: 101 Opening tentoonstelling: 27 augustus | Aantal bezoekers: 50 Discussie: 2 september | Aantal deelnemers: 45

18 | aorta 2010 | de stad – duurzame stedelijke vernieuwing

studie woonerven lunetten onderzoek

+

workshops

+

debatavond

achtertuin bij aan de juiste balans tussen afstand en nabijheid. Bewoners

Dorps wonen in de stad. Dat was het ideaalbeeld van de ontwerpers van de woonerfwijken uit de jaren zeventig en tachtig. Kritiek op de ruimtelijke opzet van deze woonerfwijken is al te vernemen sinds het eind van de jaren tachtig. De wijken hebben een structuur die te vergelijken is met een bloemkool: dood- of rondlopende straten en woonerven die aangetakt zijn op een beperkt aantal kronkelige hoofdwegen. Het is daardoor lastig voor bezoekers om zich te oriënteren en er de weg te vinden. Ook is er sprake van een imagoprobleem: veel stedelingen associëren wonen in een woon­ erfwijk met burger­lijkheid en spruitjeslucht. Het woonerf staat ‘onder een bedenkelijke reuk van vergane glorie’ (Bloem­koolwijken, analyse en perspectief,

vinden het prettig dat niet alle ruimte tussen de huizen is opgeofferd aan

M. Ubbink en T. van der Steeg).

bestuurders met elkaar in discussie over de knelpunten en verbetermaat­

privétuinen en dat de hoven tegelijkertijd niet zijn afgesloten van het publiek domein. Opvallend is dat het door critici verguisde snippergroen en de bergingen in de privétuinen daaraan bijdragen. De kracht van het woonerf zit in de vrijblijvende collectiviteit. De ‘Studie Woonerven Lunetten’ leert dat de subtiele overgangszones tussen het privédomein en de publieke ruimte een belangrijke bijdrage leveren aan de kwaliteit van de woonomgeving. De woonerven van Lunetten vragen niet om een grootschalige ontwerpopgave.

Wel kunnen kleinschalige ruimtelijke ingrepen, goed onder­houd en een goede communicatie tussen gemeente, corporatie en bewoners de kwaliteit van de collectieve buitenruimten van Lunetten ten goede komen.

Workshops: 28 oktober en 30 oktober in buurtcentrum De Musketon en woning de Filippijnen | Aantal deelnemers: 12 Aantal geïnterviewde bewoners: 25 debatavond

Ter afsluiting van de studie heeft Aorta een druk bezochte debatavond georganiseerd in buurtcentrum De Musketon. De onderzoekers presen­ teerden de eerste resultaten naar aanleiding van de interviews, workshops en ruimtelijke analyse. Vervolgens gingen bewoners, deskundigen en regelen die de woonwaardering ten goede kunnen komen.

onderzoek

De belangstelling in de landelijke vakwereld was voor Aorta aanleiding

Hoe is het gesteld met de openbare ruimtes in de woonerven en de

om zich af te vragen, hoe het gesteld is met de woonerven in de Utrechtse

hoofdstructuren? Hoe gebruiken bewoners de erven en hoven? Wat

woonerfwijk Lunetten. In samenwerking met Nio Stedelijk onderzoek,

ervaren zij als positief, en wat niet? Wie is er verantwoordelijk voor het

Bureau Lofvers en Jutten Architectuur is de ‘Studie Woonerven Lunetten’

onderhoud? En hoe kunnen gemeente, corporatie én bewoners een

uitgevoerd; een sociaal-ruimtelijke studie naar het gebruik en de beleving

bijdrage leveren aan het verbeteren van de woonomgeving? Op deze

van de collectieve buitenruimten. Aan de hand van diepte-interviews en

vragen werd op deze avond een antwoord geformuleerd. De uitkomsten

twee workshops met bewoners van een woonerf in de Balearen en

van de debatavond zijn door de onderzoekers gebruikt om conclusies

binnen­tuinen aan de Dolomieten en de Filippijnen, is inzichtelijk gemaakt

en aan­bevelingen te maken.

hoe bewoners hun woonerfwijk gebruiken en ervaren en wat de knelpunten en succesfactoren zijn van de collectieve buitenruimten in Lunetten.

Uit de ‘Studie Woonerven Lunetten’ is gebleken dat Lunetten tot de dag van vandaag een groep zeer betrokken en zelfredzame bewoners heeft.

Debatavond: 24 januari 2011 in buurtcentrum de Musketon | Aantal bezoekers: 90 Het rapport is op onze site te downloaden. www.aorta.nu

Ook nieuwe bewoners kiezen bewust voor de groene ruimtelijke opzet en het dorpse karakter in de nabijheid van de stad. Vooral jonge gezinnen

Gespreksleider: Catja Edens

leveren een actieve bijdrage aan de kwaliteit van de collectieve buiten­

Panel: Ivan Nio, Nio Stedelijk Onderzoek | Willemijn Lofvers, Bureau

ruimten. De ruimtelijke maat die kenmerkend is voor de woonerven en

Lofvers | Martin van der Zwan, Planterra | Frank van der Zande,

binnen­tuinen versterkt de toe-eigening en sociale contacten tussen buren.

gemeente Utrecht | Trees van Haarst, Portaal | Ineke Hoeberichts, Mitros

Tegelijkertijd dragen de ruimtelijke maat en de beschutting van voor- en

| Harrie Bosch, wethouder gemeente Utrecht

Lunetten | Foto: Studie woonerven Lunetten  |  19

je woont hier op een camping

20 | aorta 2010 | de stad – duurzame stedelijke vernieuwing

expertontbijt 08.00 uur

Een ontbijtsessie ten kantore van het programmabureau Stadspromotie Utrecht op de zestiende verdieping van de Neudeflat, inclusief stimulerend uitzicht over de stad. Aanwezig: vijftien experts die van gedachten wisselen over de kwaliteit van de openbare ruimte in Utrecht. Onder hen een architect, een ingenieur, een stadsontwikkelaar, een bouwondernemer, een geograaf, een schrijver en een schilder. De bijeenkomst is een initiatief van Passie voor Utrecht, een netwerk van professionals dat zich inzet voor een mooier en duurzamer Utrecht. Columnist Maarten Königs formuleert op deze vroege ochtend de centrale vragen: wat zijn de kritische factoren voor een levendige en karakteristieke Utrechtse openbare ruimte? Nu ontbreekt een typerende samenhang, er is geen compositie. Het motto van de stad lijkt vooral ‘sober en doelmatig’, maar zo creëer je geen onderscheidende kwaliteit. Biedt het Westplein in ontwikkeling een kans om te laten zien dat het anders kan? Helpt een stadsbouwmeester?

De belangrijkste inzichten Als Utrecht kenniswerkers aan zich wil binden met hoogwaardige banen, aantrekkelijke huisvesting en interessante ontmoetingsplekken dan moét de openbare ruimte hoger op de gemeentelijke agenda. Schep de juiste condities en kaders voor een beter leven in de stad en kijk van daaruit naar ontwerpprincipes en materiaalgebruik. Parijs en Sint Petersburg zijn mooie steden omdat zij het resultaat zijn van bewust gemaakte keuzes in de architectuur, de inrichting van de pleinen, het kleurgebruik. Anderzijds moet men zich ook hoeden voor een al te strakke regie. De diversiteit in de stad moet bewaard blijven, autonome ontwikkelingen worden gekoesterd.

Cruciaal is een helder en herkenbaar opdrachtgeverschap. Wij polderen er maar een beetje op los in Nederland, ook in Utrecht, en vermijden zo de duidelijke keuzes. Iedereen krijgt een beetje zijn zin. Dat kan alleen resulteren in iets gemiddelds en rommeligs. Volgens hoogleraar econo­ mische geografie Oedzge Atzema hebben we te maken met de paradox dat de publieke ruimte steeds meer wordt gedomineerd door privaat gebruik. Dat vraagt om een ander model van opdrachtgeverschap en een subtiele vorm van planning en sturing. Maar het gaat niet alleen om geld, ook om ontwerpkeuzes. De toetsing van een plan verloopt nu vaak ver­ snipperd, er zijn minstens drie commissies die bij elk project meekijken.

We moeten toe naar een minimale vorm van regie, waarin factoren als kosten, identiteit en veiligheid integraal worden getoetst.

Aanwezige experts: Oedzge Atzema, hoogleraar economische geografie Universiteit Utrecht | Jo de Viet, directeur Stadspromotie Gemeente Utrecht | Rob van Appel, lid groepsdirectie Movares Group BV | Reindert Hoek, directeur Stadsontwikkeling Gemeente Utrecht | Edward Zeven­ bergen, ontwikkelingsmanager Bouwfonds | Floor van Dusseldorp, oprichter Urban Design HKU en schrijver van het boek ‘Pleinen’ | Stephen Hodes, directeur LaGroupe | Jeroen Hermkens, kunstenaar en lid Utrecht

‘De stad is prettig rommelig, de verblijfs­ kwaliteit is prima. Er is weinig rust en de stad is weinig onderscheidend.

Toch is Utrecht de meest kansrijke gemeente van Nederland, hier kan het gebeuren maar dan moet de inrichting wel bewuster gebeuren.’

Steven Hodes, directeur LaGroupe

Development Board | Paul Tankink, directeur Corio | Frank van der Zanden, ontwerp openbare ruimte, ingenieursbureau gemeente Utrecht Namens Passie voor Utrecht: Eveline Paalvast, directeur architectuur­ centrum Aorta | Angeliek de Jonge, fotografe | Britt Verstegen, project­ leider Passie voor Utrecht, Cultuurkwesties | Paul Baltus, pb&co, directeur Domplein 2013 | Maarten Königs, partner Holland Branding Group.

Expertontbijt: 3 november | Aantal deelnemers: 15

duurzame stedelijke vernieuwing– de stad | aorta 2010 | 21

van niemandsland naar compositie column Maarten Konigs, partner Holland Branding Group Wij zijn een groep Utrechters die grote liefde voor hun stad combineren met een groot verdriet over de kwaliteit van de Utrechtse pleinen en open­bare ruimte. Daarover voeren wij al enige tijd een gesprek.

Naar onze mening ontbreekt bezieling. Het karakter en de schoonheid van Utrecht drukt zich niet uit in de pleinen en openbare ruimte. Er is geen typerende samenhang, geen compositie. Ligt dit aan ons of maken anderen zich daarover ook zorgen? Moet er iets aan gebeuren? Wat zou helpen? Moet er een visie komen? Helpt een stadsbouwmeester of curator? Hoe ontstaat een duurzame aandacht en zorg voor de kwaliteit van pleinen en openbare ruimte? Wij willen dit gesprek in bredere kring voeren en organiseren daarvoor als eerste stap een expertmeeting.

Ons gesprek tot nu toe begint steeds over de mogelijkheden en het potentieel van Utrecht, haar monumentale kwaliteit, de mogelijke ont­werpen voor pleinen. Opmerkelijk is dat het onderwerp vervolgens snel afbuigt naar het bestuurlijk en ook maatschappelijk organisatorisch on­­vermogen om deze mogelijkheden te ontginnen. Het motto van de stad lijkt vooral ‘sober en doelmatig’, de nadruk ligt op het oplossen van problemen, maar er ontstaat geen positieve onderscheidende kwaliteit. Vaak domineren technische en verkeerskundige oplossingen de gesprekken over ontwerp, compositie en nieuwe vormen van gebruik van de openbare ruimte.

Dit leidt haast vanzelf tot de vraag hoe het wordt georganiseerd als het wel lukt. Pleinen laten altijd gemengde sporen zien van autonome en van geplande processen. Na lang dralen geeft het gemeentebestuur toestemming voor terrassen op het Neude, zetten kasteleins de stoelen en tafeltjes neer en komen de gasten. Eerst aarzelend en daarna in meer vaste patronen. Meer gepland en autoritair zijn pleinen waarop de elite symbolen van haar wereldlijke of spirituele macht laat zien in de vorm van standbeelden, fonteinen en kerken. Minder voorzien zijn de hypes die bijvoor­beeld sinds korte tijd ineens in een run op Wilheminapark en Lepelenburg resulteren. Als zwermen strijken daar grote groepen vooral jonge mensen neer zo gauw als de zon schijnt.

Volle terrassen, elitaire machtssymbolen en spontane zwermen. Wat zijn de kritische factoren voor een levendige en karakteristiek Utrechtse openbare ruimte? Door het stellen van de vraag lijken wij onszelf impliciet te beschouwen als hedendaagse elite. Niet als een autoritaire groep op zoek naar (bestendiging) van macht maar als een culturele elite, bezorgd over het karakterloze van het openbare. Ook wel een vriendelijke elite overigens, die gastvrij gelegenheid wil geven tot ontmoeting en kennismaking met het verborgen sublieme karakter van onze stad. En een elite die in Utrecht tot nu toe haar eigen natuurlijke opdracht naar onze eigen mening onvoldoende weet te vervullen, ‘we’ doen het slecht.

Er zijn vele perspectieven mogelijk. De citybrander zal de nadruk op pro­filering leggen. Hij adviseert om de identiteit en de ziel van de stad tot expressie te brengen. Vervolgens om activiteiten en ontwerpen daarop te toetsen en er passend en trefzeker over te communiceren. De marketeer zet verleiding in, aanstekelijke publiciteit in traditionele vormen gericht op klassiek toerisme en in hippe vormen als virale marketing die teasend werkt op jongeren en hun zwermgedrag. Een stadsbouwmeester kijkt naar stedelijke ruimtelijke kwaliteit, balanceert behoud en vernieuwing, ontwikkelt stedelijke visie en toetst ruimtelijke opdrachten en ontwerpen. Cul­turele ondernemers benadrukken de beslissende rol van content. Een prachtige stad kan decor zijn, maar prikkelende programmering van festivals, feesten, concerten, theater, exposities, debatten en alle andere vormen van (hoge en lage) cultuur maken een stad pas echt interessant en een ‘place to be’. En dan zijn er nog de economen die nieuwe verdienmodellen in creatieve steden benadrukken; antropologen die spreken over de condities voor individuele hechting in stedelijke gemeenschappen en bestuurders die een centrale en integrale verantwoordelijkheid hebben en tegelijk schaarse middelen moeten alloceren en daarvoor democratische verantwoording moeten afleggen.

We hopen door ons gesprek in grotere kring te voeren inspiratie, krachten, energie en initiatief te kunnen bundelen. Daardoor meer compositie, samen­hang, expressie, trots en zorg in onze stad te brengen. Dat doel is groot en misschien te veelomvattend. We stellen voor het wel integraal te laten maar kleiner te maken door concentratie op een voor Utrecht belangrijke voorbeeldplek.

22 | Themawijk Le Medi aorta 2010 in Rotterdam | Foto: Mieke Gresnigt

DE STAD – participatie en sociaal kapitaal | Stedelijke (her)ontwikke­ ling heeft jarenlang in het teken gestaan van top-down planning.

Experts op het gebied van ruimtelijke ontwikkeling stippelden op grote schaal de beste stedelijke scenario’s uit. Maar de laatste tijd gaan de plannen over een andere boeg. Meer dan ooit is er aandacht voor sociaal kapitaal en bewonersparticipatie in het planproces. Een stad bouw je immers niet alleen voor bewoners, ook met bewoners.

thematisering dook voor het eerst op in de wereld van pret en plezier, maar al snel lijkt er geen plek meer aan te ontsnappen

participatie en sociaal kapitaal – de stad | aorta 2010 | 23

themawijk lezing

Thematisering dook voor het eerst op in de wereld van pret en plezier, maar al snel lijkt er geen plek meer aan te ontsnappen. Na de pretparken volgden restaurants, winkelgebieden en andere openbare ruimten, tot gehele landschappen aan toe. Het is dan ook niet verwonderlijk dat het wonen langzamerhand wordt ingelijfd en er de afgelopen jaren steeds meer themawijken ontstaan.

De gethematiseerde omgeving roept weerstand op. Ze wordt niet alleen bekritiseerd vanwege een gebrek aan authenticiteit, maar ook vanwege de controle, de uitsluiting van marginale groepen en afwijkend gedrag.

Daarnaast zouden thema’s vluchtig, oppervlakkig en modegevoelig zijn.

De themawijk is een van de vele, voor iedereen zichtbare, resultaten van thematisering. Maar wat houdt die thematisering precies in? Waarom kiezen plannenmakers bepaalde thema’s? Waarom vindt de middenklasse koper een thema als historie of mediterraan aantrekkelijk? En hoe ervaren bewoners hun gethematiseerde woonomgeving?

In de publicatie ‘Themawijk – Wonen op een verzonnen plek’ laten de auteurs Sabine Meier en Arnold Reijndorp zien dat thematisering vooral draait om het verbeelden, maken en beleven van een volmaakte sfeer.

Ze laten plannenmakers en bewoners aan het woord van gethematiseerde projecten als ‘Le Medi’ in Rotterdam, ‘Brandevoort’ in Helmond en ‘Noorderhof’ in Amsterdam.

De boekpresentatie vond plaats in Architectuurcentrum Aorta en werd verzorgd door Han Lammers leerstoel en uitgeverij Thoth. Na een korte presentatie van het onderzoek en de uitkomsten recenseerden Dirk van den Heuvel, architect en mede-auteur van het boek TEAM 10, en Martin Boisen, docent Universiteit Utrecht, onderzoek naar city marketing, de publicatie vanuit de invalshoeken architectuur en stedelijke marketing.

Lezing en boekpresentatie: 8 juli | Aantal bezoekers: 52

24 | aorta 2010 | de stad – participatie en sociaal kapitaal

kijk in je wijk: Staats­liedenbuurt Het programma ‘Kijk in je wijk’ draait de komende jaren in meerdere Utrechtse wijken. Het programma geeft een overzicht van de ontwikkeling van Utrechtse wijken en de beleving van haar bewoners.

Bij elke wijk wordt het programma in een passende vorm gegoten, aansluitend bij het karakter van de wijk en de thematieken die spelen. Met dit meerjarige programma wil Aorta aansluiten bij groot­ schalige activiteiten in Utrecht in 2013 en 2018.

inzending Okra

Al in 2009 ging Aorta aan de slag in de Staatsliedenbuurt. Er was een lezing over de geschiedenis van de wijk en een rondleiding. Ook werd er een wijkdocumentaire gemaakt over de huidige herstructurering. Aan het einde van het jaar werden er workshops georganiseerd, waarin de vraag centraal stond of er iets bedacht kon worden voor de periode tussen de sloop en de uiteindelijke nieuwbouw. De ontwerpers hadden elk een andere invalshoek, zoals architecten, landschapsarchitecten en steden­ bouwkundigen. In 2010 was er een kleine expositie van de ontwerpvoor­ stellen te bezichtigen in buurtcentrum De Leeuw en in Aorta. Floris de Gelder, wethouder van Cultuur, nam de ontwerpvoorstellen namens ge­­meente Utrecht en Mitros in ontvangst. inzendingen

OKRA kwam met haar voorstel ‘De Kwekerij van de Staatslieden’. Het biedt op de kop van de wijk een kleurrijk bloemenveld dat omhoog reikt als een podium en tribune. Een karakteristieke entree, een centrale ont­ moetingsplek en tegelijkertijd een ruimtelijke verbinding tussen de naast­ gelegen binnenhoven. De paardenbloem is de metafoor voor het ontwerp dat staat voor verspreiding en verweving.

Dolte opperde het ‘Plug & Play’ concept: een voorinvestering in het toe­ komstige groen, toekomstige activiteiten en het sociale netwerk van de buurt. Het concept gaat uit van een pad dat nieuwe routes creëert en ver­ bindingen legt in de wijk. Zo wordt de buurt uitgenodigd tot ommetjes en activiteiten. De buurt krijgt ook tools aangereikt, zoals gereedschap en bouwmateriaal, om mee te bouwen aan dit pad.

Zecc ontwierp ‘Upstairs, een nieuwe kijk op je wijk’: een interessante trap waar je kunt kijken, spelen en mensen van alle leeftijden elkaar ontmoe­ ten. Het traphuisje reist door de wijk en er staan in de buurt verzamelde spreuken op. Het nieuwe boegbeeld van de wijk is voor en van iedereen, en geeft de wijk hiermee kracht.

Expositie: 8 t/m 19 maart bij Buurtcentrum de Leeuw en 24 maart t/m 17 april bij Aorta | Aantal bezoekers: 749

inzending dolte

participatie en sociaal kapitaal – de stad | aorta 2010 | 25

inzending zecc

26 | aorta 2010 | de stad – participatie en sociaal kapitaal

zelf je eigen huis bouwen Collectief particulier opdrachtgeverschap (CPO) is een bijzondere vorm van zeggenschap over de te bouwen woning. De nieuwe bewoner krijgt geen eindproduct maar heeft vanaf het begin invloed op zijn huis. Misschien maakt hij zelf wel zijn eerste ontwerp. Maar wat betekent dit voor bewoners?

CPO stelt toekomstige bewoners in staat om hun eigen woningbouwproject te ontwikkelen. Wat is het voordeel daarvan? Projecten in het land laten zien dat de bouwkosten over het algemeen lager uitvallen dan bij aankoop via een ontwikkelaar.

Daarbij krijgt de bewoner meer huis voor zijn geld.

Het biedt ook kansen voor bijzondere groepen, sociale cohesie en vernieuwing. Aorta hield een lezing over dit onderwerp.

Op 14 januari 2010 is door de raad de Woonvisie vastgesteld. Dit beleids­ document stelt een aantal speerpunten voor de komende jaren vast, zoals de kwaliteit van de woningvoorraad. Omdat er een grote vraag is naar woningen in Utrecht, is er vaak weinig sprake van concurrentie op het punt van kwaliteit. Het college wil met vier aspecten aan de slag, om haar inzet op het gebied van kwaliteit te vergroten. Dit zijn: woonkwaliteit, toe­ gankelijkheid, duurzaamheid en zeggenschap.

Het woningbouwproject Veemarkt biedt volop kans om deze aspecten verder uit te werken. Participatie staat daarbij centraal. Met de door gemeente georganiseerde ‘Toekomstmarkt’ is het participatietraject van start gegaan, vervolgens zijn drie bijeenkomsten met focusgroepen geor­ ganiseerd. De kennis en creativiteit van de deelnemers zijn benut bij de ontwikkeling van een Stedenbouwkundig Programma Van Eisen (SPVE).

De gemeente kiest voor een hoge ambitie op het gebied van duurzaam­ heid en een planproces dat gevoerd is met innovatieve bewonerspartici­ patie. Er kunnen ruim 500 woningen gerealiseerd worden. lezing

Tijdens de lezing belichtte ir. Stephan Maussen MRE van BIEBadvies (Bouw in eigen beheer), de verschillende stappen die burgers of groepen burgers moeten doorlopen om samen woningen te bouwen. Wethouder Harrie Bosch trapte af met zijn visie op het woningbouwproject Veemarkt, de locatie in Utrecht waar particulieren uitgenodigd zijn om zelf te bouwen.

Lezing: 13 oktober | Aantal bezoekers: 44

Toekomstmarkt | Foto: Dolte stedenbouw

Toekomstmarkt | Foto: Dolte stedenbouw  |  27

de gemeente kiest voor een hoge ambitie op het gebied van duurzaamheid en een planporces dat gevoerd is met innovatieve bewonersparticipatie

28 | aorta 2010 | de stad – duurzaam ontwikkelen

Nieuwe lading duurzame materialen Beton met olifantengras, superisolerend glas, nano­­gel, bio-resins, kunststof van gerecycled kauwgom, flexibele folies met zonnecellen, huizen van papier, beton gemaakt door bacteriën…

Wat deze mate­rialen met elkaar gemeen hebben is dat zij allemaal op de een of andere manier met duurzaamheid te maken hebben. Daarbij kwamen deze materialen voorbij tijdens de tentoonstelling ‘Nieuwe lading’.

lezing

Materialen zijn letterlijk de bouwstenen van onze leefomgeving. Onze hele gebouwde omgeving kan onder invloed van nieuwe materialen veranderen.

Onder begeleiding van curator Els Zijlstra, architect en directeur Materia, is het programma ‘Nature, Materials and Architecture’ samengesteld.

Het programma droeg bij aan het vinden van nieuwe toepassingen en oplossingen in materiaalgebruik voor een duurzame toekomst. Els Zijlstra toonde opmerkelijke voorbeelden van bijzondere materialen, structuren in de natuur, de betekenis van materialen en design voor ons als mens – zowel biologisch, psychisch als cultureel – en hoe intelligent materiaal­ gebruik een toegevoegde waarde kan brengen in het ontwerp.

Lezing: 23 september | Aantal bezoekers: 12 tentoonstelling

De tentoonstelling was de vijfde in een reeks overzichtstentoonstellingen

masterclass

waarin jonge en ambitieuze ontwerpers hun visie op het vak presenteren.

Wat is het ideale product of project bij dit materiaal? Die vraag stond cen­

Voorgaande jaren was de beurt aan de architecten, landschapsarchitec­

traal in de masterclass van Els Zijlstra. Architecten werden uitgedaagd om

ten, stedenbouwkundigen en interieurarchitecten. In deze editie stond

hun ontwerpprincipes los te laten en vanuit samples van duurzame mate­

innovatie in materiaalgebruik, -toepassingen en -techniek centraal. Een

rialen tot een ontwerp te komen. In groepen van vier werden een aantal

generatie materialen die een steeds belangrijkere rol zal vervullen in het

bijzondere materialen geanalyseerd en er werd een toepassing voor

bouwen aan de toekomst: duurzaam, Cradle to Cradle en biomimicry

bedacht. Els toonde de mogelijkheden van het gebruik van de nieuwe

(inspiratie uit de natuur).

lading materialen.

Tentoonstelling: 22 september tot en met 6 november | Aantal bezoekers: 254

Masterclass: 4 november | Aantal bezoekers: 20

hoe kunnen wij leren van de vernuftige oplossingen van andere organismen en hierin oplossingen vinden voor onze ontwerp­problemen?

Foto: Materia | 29

DE STAD – duurzaam ontwikkelen | Met de crisis op de hielen, groeit de aandacht voor duurzaamheid en duurzame ontwikkeling. Duur­ zaamheid is geworteld in uiteenlopende aspecten en het nastreven van duurzaamheidaspiraties speelt zich af op verschillende terreinen.

Zo is er ook in Utrecht een grote zorgvuldigheid te zien in materiaal­ keuzes voor gebouwen en energiezuinige maatregelen. Maar duur­ zaamheid gaat voor een belangrijk deel over het verlengen van de levensduur van gebouwen en het vermogen om gebouwen in de toe­ komst aan te passen aan verschillende, nieuwe gebruikers.

Foto: Materia

30 | aorta 2010 | de stad – duurzaam ontwikkelen

tafelboom: hergebruik materialen uit de stad Mensen zijn vaak gesteld op bomen in de stad.

Een boom die je altijd zag staan vanuit je raam, een boom waaronder je voor het eerst een kus kreeg of een boom die al langer in de stad woont dan jij en je vertelt welk seizoen er voor de deur staat. Als een boom na jaren van trouwe dienst gerooid wordt, verdwijnt hij met al zijn herinneringen uit het straatbeeld.

Stichting Tafelboom spant zich in om de waarde van de boom te behouden, door gerooide bomen een tweede leven te geven. Egbert Boerma, Jurrian van den Haak en Ruth van Andel zijn de mensen achter de stichting. Zij maken van het gerooide hout tafels die weer terugkeren in de stad, bij de bewoners en gebruikers. Zo blijft de boom onderdeel van de stad, in een nieuwe functie die bij hem past.

Tafelboom begeleidt het hele proces van boom tot tafel: het verkrijgen van de stammen, het verzagen, het laten drogen en het verwerken tot tafel.

Echte Utrechtse cradle to cradle. Elke tafel bevat een laatje met daarin het verhaal van de boom: niet alleen het traject van boom tot tafel komt aan bod, maar ook de achtergrond van de boom en haar portret. expositie

In de expositie ‘Iep’ was de burgemeestertafel te zien en werden voor het eerst de productietafels tentoongesteld, elk met hun eigen verhaal. Een aanvullende presentatie vertelde over het proces van boom tot tafel en liet de bezoeker verder kennismaken met stichting Tafelboom.

Expositie: 1 t/m 18 december | Aantal bezoekers: 49 finissage

Tijdens de feestelijke afsluiting van de tentoonstelling gaf Dr. Tjeu van den Berk een lezing. Vanuit een filosofische en psychologische achtergrond vertelde hij over de symboliek van de boom. Zo ontstond de mogelijkheid om het verhaal en het concept van Tafelboom in een breder licht te plaatsen.

Finissage: 16 december | Aantal bezoekers: 27

Tafelboom proces | Foto: Jurrian van den Haak

Rijdende tafel | Foto: Marleen Buenen  |  31

een boom die je altijd zag staan vanuit je raam en je vertelt welk seizoen er voor de deur staat

32 | Conclusion Galgenwaard | Foto: Provincie Utrecht

DE REGIO | Naast de stad Utrecht, bedient Aorta ook steeds meer de regio. Met specifiek programma, zoals workshops, praktijk­ toetsen en beleidsnota’s, draagt Aorta bij aan de verschillende ruimtelijke opgaven die zich in de regio voordoen. Hierbij speelt Aorta steeds vaker een rol aan het begin van planprocessen. De kleinere kernen maken een punt, waarbij een sleutelrol is weg­ gelegd voor het nastreven van kwaliteit.

van een leidende discipline is het vak dus meer volgend geworden: van ontwerpen naar kaders stellen

aorta 2010 | 33

DE REGIO – kwaliteit in proces | Om een ruimtelijke opgave om te zetten in een eindresultaat van hoog niveau, is het van belang om het

quick scan stedenbouw

proces zodanig in te richten dat deze kwaliteit bereikt kan worden.

Waar in een stad als Utrecht bepaalde procesmatige zaken vanzelf­ sprekend zijn, geldt dit niet voor kleinere kernen in de regio. Kwaliteit in het proces is meer dan enkel het traject van ontwerp tot uitvoering, het gaat ook over besluitvorming, beleid en communicatie.

onderzoek

kwaliteit van heldere procedures erkend. Stedenbouw is haar rol bij de over­

Nederland verrommelt. Het vorige kabinet wilde de positie van steden­

heid aan het terugwinnen.

bouw versterken. Ook de vakwereld pakte dit op. Het Stimuleringsfonds voor Architectuur vroeg verschillende architectuurcentra een nulmeting uit

Meer procesmanager dan ontwerper

te voeren naar de stand van de stedenbouw. Aorta heeft dit opgevat door

Van een leidende discipline is het vak dus meer volgend geworden: van

te onderzoeken hoe de stedenbouw is georganiseerd bij de gemeenten in

ontwerpen naar kaders stellen. Dit vraagt andere vaardigheden en een grote

de provincie Utrecht. Ook de uitkomsten van het debat dat eind 2009

kennis van maatschappelijke vraagstukken. Stedenbouw gaat over meer

plaatsvond zijn gebruikt in de quick scan Stand van de stedenbouw.

dan een plan: het gaat om de samenhang met stedelijk weefsel, dat continue verandert. Het gaat om het vertalen van de maatschappelijke vraag in

Positie stedenbouwkundigen

ruimtelijke oplossingen.

De quick scan laat een zorgwekkend beeld zien. Meer dan 60% van de gemeenten heeft geen stedenbouwkundige in dienst. Gemeenten vinden

Kleine kernen

vooral dat zij een toetsende rol hebben, zo gaf 90% van de gemeenten aan.

De kennis over de stad is met name bij de kleinere kernen niet meer binnen de gemeentelijke organisatie gewaarborgd. Ook is men gericht op het lokale

Alle stedenbouwkundigen gaven aan vooral op te treden als proces­

project en realiseert zich onvoldoende dat de opgave te scharen is onder

manager. Ze hebben nauwelijks tot geen tijd om zelf een mening over

actuele, regionale en landelijke thema’s.

ontwerpvraagstukken te formuleren. Veel tijd zit in overleg en te weinig in het vormen van een visie. Dit vinden alle stedenbouwkundigen een gemis.

Positie van stedenbouw

Het doordacht formuleren van een visie en concepten door bijvoorbeeld

Als gemeentes meer visie en actief beleid willen ontwikkelen dan vraagt dit

het inzetten van ontwerpend onderzoek draagt bij aan goed opdracht­

een andere inzet van middelen en mensen in het hele proces. Er is behoefte

geverschap. Dat maakt de gemeente een betrouwbare speler omdat

aan inhoudelijke feedback.

ad hoc beleid kan leiden uiteenlopende interpretatie van de mogelijk­ heden. Stedenbouwers hechtten aan het zorgvuldig benoemen van

Aanbevelingen

stedenbouwkundige kwaliteiten. Juist omdat zij in staat zijn samenhang te

– Verbreed kennis over het vak bij leken werkzaam in gemeentes;

componeren op het stedelijk en wijkniveau.

– Verbeter procesvaardigheden van stedenbouwers; – Vergroot het inzicht in de actuele motieven in de samenleving;

Besluitvorming Veel gemeenten hebben geen stedenbouwkundige in dienst. Zij besteden al het werk uit. Sommige gemeenten nemen beslissingen over steden­ bouw zonder tussenkomst van een stedenbouwkundige of een extern

– Geef meer ruimte voor ontwerpend onderzoek als bijdrage aan een goede opdrachtformulering – Diep actuele thematische vraagstukken uit zoals duurzaamheid en digitalisering.

ingehuurd stedenbouwkundig bureau. Dit leidt tot een juridische toetsing van plannen en ad hoc beleid. Om kwaliteit en continuïteit te borgen

Alle respondenten vinden het belangrijk om in de toekomst samen te

worden instrumenten genoemd zoals het beeldkwaliteitplan, de structuur­

werken, kennis te delen en gemeentes te ondersteunen in het vinden van

visie of een langdurige samenwerking met een extern bureau. Maar ook

de oplossingen voor lokale vraagstukken. Hierbij ligt de focus op het

bij de uitwerking van plannen blijft een integrale afweging nodig. De

verbeteren van de ruimtelijke, functionele en sociale kwaliteit. Een aantal

meeste respondenten vonden de rol van welstand zinvol. Verbreding van

concrete actiepunten zijn:

de commissie naar stedenbouw wordt gewaardeerd.

– Opzetten van een netwerk voor (gemeentelijke)stedenbouwkundigen – Aanbieden van stedenbouw cursussen voor leken

Conclusies

– Uitbouwen van de provincie als kenniscentrum

Marktpartijen gaan meer en meer de ruimtelijke ontwikkelingen domine­ hebben vooral een toetsende en begeleidende rol gekregen. Er lijkt een

Onderzoek: 15 interviews en 11 vragenlijsten | Aantal benaderde gemeenten: 29

kentering gaande. Als reactie op ad hoc oplossingen en de dominantie

Looptijd: oktober 2009 – maart 2010

van de markt wordt het belang van samenhang, context, betekenis en

Debat: 10 december 2009 | Aantal deelnemers: 95

ren. De rol van de terugtredende overheid is sterk veranderd. Gemeentes

34 | de regio | kwaliteit van de opgave

programmeer de provincie onderzoek

Aorta heeft in het najaar van 2010 enkele stedenbouwkundigen uit de provincie uitgenodigd om een programma te formuleren dat voortborduurt op de quick scan stedenbouw. Dit project, met de naam ‘Programmeer de provincie’, richt zich op het ontwikkelen van een gemeenschappelijke visie op stadsranden. Deze gemeenschappelijke visie is nodig omdat ruimtelijke kwaliteit tot nu toe alleen werd gedefinieerd binnen de eigen stadsof dorpsgrenzen. Dit betekent dat de waardering voor bijvoorbeeld de woonopgave van de ene gemeente sterk kan verschillen van die van een andere gemeente. Ook in de huidige provinciale structuurvisie wordt er vooral gefocust op pro­ gramma en functies. Op het moment dat er aan een regionale opgave wordt gewerkt, is een een­ zijdige focus op aantallen en functies een gemis.

Juist door ruimtelijke kwaliteiten te definiëren, kunnen keuzes op het gebied van programma sterker worden gemaakt. Dit kan bijvoorbeeld helpen bij het terugdringen van de nivellering van het woning­aanbod.

Tijdens het werken aan het programma is de provincie ook aangehaakt.

Een belangrijke aanleiding is de herziening van de provinciale structuur­ visie. De eerste stap in dit proces is de provinciale Kadernota Ruimte met daarin de hoofdlijnen voor de Provinciale Structuurvisie 2013. Een agenda­ punt in de Kadernota is De ommelanden: een uitnodigende schakel tussen stad en land. Dit is een opgave die gemeentegrenzen overschrijdt, en waar stad en land elkaar raken. Dat past bij het geformuleerde programma waarbij Aorta er voor koos om “van onder op”, vanuit de individuele ge­meenten, na te denken over een gemeenschappelijk verhaal over die bewuste ommelanden.

De Uithof | Foto: Han Lörzing

Observatorium | Foto: Han Lörzing | 35

DE REGIO – kwaliteit van de opgave | Ruimtelijke kwaliteit vindt zijn basis in de kwaliteit van de opgave. Hierbij is de samenwerking tussen opdrachtgever en ontwerper van belang, maar ook de verbin­ dingen tussen de politiek, ontwikkelaars en de overheid. Een goede opdracht stimuleert dat een bouwproject, op welke schaal dan ook, betekenis heeft op cultureel en maatschappelijk vlak.

36 | aorta 2010 | educatie

EDUCATIE | Architectuur is niet alleen voor architecten, het is voor iedereen. Van jong tot oud, van leek tot professional.

Door prikkelende en toegankelijke programma’s draagt Aorta bij aan begrip, kennis en inzicht over architectuur en de pro­ cessen die hiermee samenhangen.

KUNSTuitDAGing

station van de toekomst www. stationvandetoekomst . nl

Tijdens de KUNSTuitDAGing kregen leerlingen van groep 8 de mogelijk­ heid om een kijkje te nemen bij een Utrechtse culturele instelling.

Het station is allang geen plek meer waar reizigers enkel in- en uitstappen.

Architectuurcentrum Aorta is elk jaar een van de partners die een bijdrage

Het is een knooppunt voor allerlei vervoerslijnen en verkeerswegen. In de

levert aan deze culturele ontmoeting. Aorta organiseerde een educatief

directe omgeving van het station komt reizen samen met wonen, werken,

programma van ongeveer anderhalf uur, waarin de leerlingen een eerste

cultuur en recreatie. Stations worden steeds complexer en uitgebreider.

kennismaking krijgen met architectuur, de gebouwde omgeving en het

Hierdoor zal een groot aantal stations verbouwd worden, om te voorzien

beroep architect. Architect Hans Sluijmer, van architectuurbureau Sluijmer

in de eigentijdse behoeften. De term ‘station’ verdwijnt en het begrip

en van Leeuwen, nam de kinderen mee in het verhaal rond het kleinste

‘OV-terminal’ komt hiervoor in de plaats. Ook station Utrecht Centraal is

huisje van Utrecht: het metalen huisje op de Drift. De plek die ooit een

de komende jaren een theater van verandering.

braakliggend terreintje was, waar precies een auto kon parkeren, is door zijn bureau omgebouwd tot een ingenieus woonhuis met zeven verdiepin­

Het grootschalige karakter van de bouwactiviteiten en de verstrekkende

gen. De kinderen kregen een film en een presentatie te zien over hoe dit

betekenis die stations in onze dagelijkse mobiliteit spelen, maakten dit

huisje in elkaar zit en daarna mochten ze zelf gaan kijken. Een spectacu­

onderwerp uitermate geschikt voor een educatief project waarin jongeren

laire ontmoeting tussen kind en architectuur, met vele eye-openers.

kennismaken met architectuur. De leerlingen kregen in dit project te zien dat hun eigen leefomgeving geen vaststaand gegeven is, maar dat hier

KUNSTuitDAGing: kennismakingsles 15 april | Aantal deelnemers: 11

keuzes aan ten grondslag liggen. Als bewoner en gebruiker leerden ze

masterclass scholenbouw

een mening te formuleren over de vormgeving van hun omgeving.

Aorta organiseerde voor de Goudse Scholengemeenschap een master­

Jeanne Klaassen opnieuw dit project gedraaid op het Gerrit Rietveld

class over nieuwbouw. De masterclass was bedoeld voor leerlingen uit

College en het UniC. De leerlingen hebben onderzoek gedaan naar de

de derde klas van HAVO/VWO. Een schooldag lang nam Aorta ze mee

inrichting en het functioneren van Utrecht Centraal. Een bezoek aan het

in de wereld van de architectuur. De leerlingen kregen een beeld over wat

informatiecentrum Stationsgebied vormde het startpunt van het project.

het vak architectuur inhoudt, hoe het bouwproces is ingericht en wat een

Met een gedegen uitleg over het stationsgebied en de OV-terminal maakten

architect doet. De nieuwbouw van het schoolgebouw fungeerde als casus.

de leerlingen een analyse van de knelpunten op het huidige station en de

Zo leerden ze na te denken over wat je nodig hebt in een (school)gebouw.

kansen voor OV-terminal. Na een gastles van een architect die betrokken is

Wat is mooi of lelijk, wat handig of juist onhandig, welke materialen kan

bij het ontwerp van de nieuwe OV-terminal, hebben ze zelf deelontwerpen

je gebruiken en hoe verbeeld je je ideeën? Kortom: verschillende opbou­

gemaakt voor een nieuwe fietsenstalling. Het project is afgesloten met

wende oefeningen om kennis te maken met het vak architectuur en het

een feestelijke prijsuitreiking waarin het beste ontwerp bekroond werd

beroep architect.

door een gerenommeerde jury. De jury riep dit ontwerp tot winnaar uit

In opvolging van de masterclass gingen de leerlingen met een vragenkaart

vanwege hun gedetailleerde uitwerking op alle schaalniveaus.

hun eigen school door, kijkend als een architect. Na deze kritische blik op

Bij het project heeft Aorta de website www.stationvandetoekomst.nl ont­

hun eigen school, was de nieuwbouw school de Meander aan de beurt.

wikkeld. Deze website bevat een schat aan achtergrondinformatie voor

Ondanks dat het een ander type soort school is, geeft het een goed voor­

het project en kon door leerlingen en docenten als bron gebruikt worden.

Tijdens het schooljaar 2009 – 2010 heeft Aorta in samenwerking met

beeld van hoe hedendaagse architectuur van invloed kan zijn op het gebruik en de beleving van een gebouw. Na een rondleiding volgde daarom ook een tweede vragenkaart voor de leerlingen. Beiden vragen­

Educatieproject: 15 april t/m 6 juni | Aantal deelnemers: 120 Aan­ wezigen eindpresentatie: 45

kaarten werden besproken en de dag werd afgesloten met een workshop waarbij de leerlingen hun eigen ruimte mochten ontwerpen.

Jury: Erik Suik, gemeente Utrecht | Wieneke van Overmeeren, project­ leider ProRail | Roderik van der Meulen, projectarchitect OV-terminal,

Masterclass: 23 juni | Aantal deelnemers: 25

Benthem & Crouwel architects

educatie | aorta 2010  |  37

het station is allang geen plek meer waar reizigers enkel in- en uitstappen

nieuw hoog catharijne | Foto: corio

38 | aorta 2010 | nieuwe media

nieuwe media | Aorta maakt gebruik van de ‘kansen in de crisis’.

Naast het nieuwe werken zijn ook de nieuwe media in opkomst.

Offline activiteiten veroveren tevens een plek online. Aorta speelt hier in 2010 op in door de digitale wereld te betrekken bij de wereld van architectuur.

Smakkelaarsveld | Foto: het bos

architectuurapp urban augmented reality Terwijl u door de stad loopt zien hoe de stad vroeger was, of wat de toe­ komst hem biedt. Een audiotour langs toekomstige projecten en inzicht in alle feiten en fabels over uw gebouwde omgeving. De architectuurapplica­ tie UAR van Aorta, Het Nederlands Architectuurinstituut, Stadspromotie Utrecht en de partners van het Stationsgebied maakt het allemaal moge­ lijk. Aan de hand van tekst, beeld, archiefmateriaal en film geeft UAR informatie op uw smartphone. De applicatie laat ook (n)ooit gebouwde architectuur zien als laag over de werkelijkheid heen. Zo kunt u bijvoor­ beeld met uw smartphone vanuit verschillende hoeken het voormalige verzekeringskantoor ‘De Utrecht’ zien. Maar ook de Belle van Zuylen is al in 3D te bewonderen. De audiotours nemen u mee langs verschillende projecten aan de hand van een thema.

Met het selecteren, schrijven en redigeren van alle teksten en beelden is Aorta gestart in 2010. Bij de lancering in 2011 stonden alle Rietveldobjec­ ten en andere bijzondere gebouwen uit de provincie Utrecht in de applica­ tie, evenals het stationsgebied. Sinds de lancering van de Utrechtse editie van UAR is er ook de mogelijkheid om zelf een gebouw in UAR te plaat­ sen. Zo kunt u bijvoorbeeld dat bijzondere gebouw waar u elke dag langs fietst toevoegen en delen met anderen. Door al deze toevoegingen van gebruikers van UAR ontstaat een compleet overzicht van de rijke architec­ tuur in Utrecht.

bekijk (n)ooit gebouwde architectuur als laag over de werkelijkheid heen

nieuwe media | aorta 2010 | 39

nieuwe gebouwen geven een stad nieuwe kansen

haalbaarheids onderzoek digitaal stadspaviljoen

Aorta heeft drie scenario’s geschreven, gekoppeld aan de uitgangspunten verleiden, verbinden en vernieuwen. Centrale spil in de scenario’s is het digitale stadspaviljoen dat op een interactieve manier informatie over architectuur ontsluit. Over gebouwen, buitenruimtes en parken, maar ook

De rol van spraakmakende gebouwen in de (inter)nationale

de agenda van de stad over activiteiten zoals nieuwe rondleidingen, expo­

stadspromotie.

sities en debatten. Daarbij kunnen architectuurroutes gedownload worden

In Utrecht zijn de afgelopen tijd veel nieuwe gebouwen verrezen, zoals in

en filmpjes over architectuur worden bekeken. Deze interactieve vorm is

de Uithof en Papendorp. Nieuwe gebouwen geven een stad nieuwe

uniek in vergelijking tot andere Nederlandse steden, die de informatie op

kansen. Bijzondere architectuur is spraakmakend en kan de stad een her­

een meer statische wijze aanbieden. Het tweede scenario koppelt het

kenbaar gezicht verschaffen. De komende jaren liggen er nog meer nieuw­

digitale stadspaviljoen aan realtime beelden van de stad. Scenario drie

bouwprojecten op de stapel; denk aan het nieuwe hoofdkantoor van de

stelt een regelmatige vernieuwing van de content voor door het toevoe­

Rabobank, het Muziekpaleis, het Stationsgebied, een nieuwe schouwburg

gen van themalagen. In alle scenario’s wordt samengewerkt met partijen

en een nieuw casino. Ieder gebouw levert zijn eigen verhaal aan de stad,

in de stad en slim aangehaakt bij lopende ontwikkelingen zoals de archi­

of het nu gaat om wonen, werken of recreëren.

tectuur app UAR van het Nai.

Om Utrecht nationaal en internationaal beter te profileren is het pro­ gramma Stadspromotie 2008 – 2011 geformuleerd. In het beleid zijn

Onderzoek: deskresearch en ruim 20 gesprekken

zeven succesfactoren die van de stad Utrecht een sterk merk kunnen

Looptijd: december 2009 – april 2010

maken benoemd. Één van deze factoren is: Stedenbouw, architectuur en openbare ruimte: de ruimtelijke vernieuwing van de stad.

ren van de succesfactoren die de stad rijk is. Uitgangspunt in dit beleid is

vernieuwd! www.aorta.nu

actieve betrokkenheid van de Utrechters. Om de betrokkenheid te stimu­

In september 2010 is de nieuwe website van Aorta gelanceerd. De site

leren heeft Stadspromotie de Stadslabs ingezet. Deskundige Utrechtse

biedt naast meer ruimte voor beeld ook ruimte voor een archief. Zo gaat

partijen werken hierin ideeën uit die de succesfactoren kunnen versterken.

onze kennis niet verloren, en kan die door iedereen worden benut. Naast

Het stadslab Nieuwe Gebouwen wordt gevormd door belangrijke partners

onze eigen activi­teiten worden ook andere initiatieven in de regio onder de

op het gebied van moderne architectuur in Utrecht. Na veel overleg

aandacht gebracht. Het aantal unieke bezoekers is fors gestegen na de

kwamen ze tot een vorm die aan de maatschappelijke behoefte aan actu­

lancering van onze site. Neemt u gerust zelf een kijkje op

aliteit en beleving tegemoet komt: een digitaal stadspaviljoen voor

www.aorta.nu

onderzoek

Één van de vier doelen van het programma Stadspromotie is het verzilve­

Utrecht. Aorta voerde in samenwerking met USBO een advies- een haal­ baarheidsonderzoek naar dit digitale stadspaviljoen uit, in opdracht van Stadspromotie. Centraal stond de vraag of het realiseren van een digitaal stadspaviljoen haalbaar is in technische, organisatorische, beheersmatige en financiële zin.

Het digitale stadspaviljoen is een site waarop de bezoeker binnenkomt in een paviljoen van hoogwaardige architectonische kwaliteit. Vervolgens wordt hij of zij op een interactieve manier geïnformeerd over architectuur én over aan architectuurgerelateerde activiteiten in Utrecht. Door het laag­ drempelige karakter van een digitaal stadspaviljoen wordt een zo groot mogelijke doelgroep ‘bereikt’, door de prikkelende vorm wordt een zo groot mogelijke doelgroep ‘beraakt’.

40 | aorta 2010 | film

FILM | In samenwerking met filmtheater ’t Hoogt en het Utrechts Architectencafé verzorgt Aorta jaarlijks enkele films waarin architectuur de hoofdrol speelt. Bij elke film verzorgt een bij­ zondere spreker een inleiding op de thematiek van de film.

Actuali­teiten en trends in de architectuur krijgen zo een

Snakebit (Citizen Architect)

breder, internationaal kader. In 2010 is voor één film gekozen, met het bieden van kansen als belangrijk thema.

Still uit de film Snakebit

De documentaire ‘Snakebit (Citizen Architect)’ toont de inspanningen van

Architect Vincent van der Meulen van Open Source House heeft een

architect Samuel Mockbee. Hij traint toekomstige architecten met de

in­­leiding verzorgd op de film. Open Source House is een non-profit

kennis en passie die essentieel zijn voor de verbetering van de levens­

organisatie die als doel heeft betere en duurzamere huizen in arme

kwaliteit van de gemeenschap. Met de oprichting van Rural Studio biedt

landen te genereren. Met acht ontwerpprincipes gaan ze de uitdaging

hij studenten de mogelijkheid om aan het werk te gaan in de arme regio

aan om duurzaamheid te garanderen, waarbij inbedding in de lokale

Hale County. Hier werken ze met de lokale bevolking als opdrachtgever

context een uitgangspunt is. In zijn verhaal kwamen de raakvlakken aan

en met gevonden materialen als bouwmateriaal. Rural Studio is een

bod tussen de werkwijze van Open Source House en de thematiek die

omgeving waar het ontwerp- en bouwonderwijs een werkelijk verschil

de film aan de orde stelt.

maken voor de maatschappij. Er ontspruit een nieuwe architectuur: sierlijk, slim en prachtig.

Filmvertoning en lezing: 18 mei | Aantal bezoekers: 28 Inleiding: Vincent van der Meulen, architect van Open Source House

Amersfoort Muurhuizen | Foto: Provincie Utrecht | 41

42 | aorta 2010 | culturele evenementen

culturele evenementen | Tijdens de jaarlijkse landelijke en Utrechtse culturele dagen biedt Aorta ook in 2010 opnieuw een inspirerend programma aan, toegankelijk voor een breed publiek. Een grote opkomst aan mensen betrad de bijzondere wereld van architectuur tijdens Open Monumentendag, de Dag van de Architectuur en verschillende Culturele Zondagen.

Nieuwjaarsduik

etalageroute

Tijdens de Etalageroute op 25 juni toonde Aorta gids Sabine Todd de kansen voor het hergebruik van leegstaande verdiepingen in Utrecht. Het

Culturele Zondag

hergebruiken van deze ruimte door de oorspronkelijke woonfunctie te her­

In de binnenstad van Utrecht staan veel oude gebouwen. Sommige

stellen, heeft een positieve uitstraling op de omgeving. Het maakt de stad

gebouwen zijn uit hun jasje gegroeid en hebben een nieuwe aanbouw

ook ’s avonds levendiger en veiliger en levert woningen voor doelgroepen

gekregen. Voelt een oud gebouw anders aan dan een nieuw gebouw?

voor wie krapte op de woningmarkt bestaat. Daarnaast draagt een goed

Zijn er bijzondere materialen te zien? Tijdens een door Aorta georgani­

gebruik en beheer bij aan behoud van vaak monumentale panden in de

seerde kinderworkshop op culturele zondag werden tien bijzondere

binnenstad. Is een woonfunctie de oplossing? Of gaat het hergebruik van

plekken ontdekt in de Utrechtse binnenstad.

de lege verdiepingen in het kernwinkelgebied verder dan dat?

Voor de volwassenen waren er deze dag twee rondleidingen bij de

Etalageroute: 25 juni | Aantal bezoekers: 22

Cultuurcampus in Vleuterweide, die in april 2009 in gebruik is genomen.

Dit gebouw, van Vera Yanovshtchinsky Architecten, herbergt uiteen­

kraakroute

lopende functies, waaronder een cultuurschool, een theaterzaal en een

Door de tijd heen hebben krakers de potenties in de stad blootgelegd

kerkelijk centrum. Bij de campus is een bijzonder kunstwerk te vinden:

door nieuw gebruik van leegstaande ruimte. De geschiedenis van de

‘De Zingende Toren’. Dit dertig meter hoge glazen carillon van Bernard

eerste ‘krakers’ van Utrecht hangt nauw samen met de sloop van een

Heesen, staat garant voor geweldige muzikale concerten. Tijdens de

negentiende-eeuwse wijk en een deel van de Stadsbuitengracht, waar

rondleidingen lichtte Vera Yanovshtchinsky zelf de architecturale uitspat­

eind jaren ‘60 een brede autoweg en Hoog Catharijne verrees. Het waren

tingen op de Cultuurcampus toe. De rondleidingen sloten aan bij de

vooral krakers die protesteerden. Hoog Catharijne is er gekomen, maar

oeuvre-expositie van Vera Yanovshtchinsky bij Architectuurcentrum Aorta.

elders in de stad heeft kraken geleid tot behoud. Denk aan Lombok, een multiculturele wijk waar veel oud-krakers hun huizen hebben gekocht en

Kinderworkshop: 1 januari | Aantal bezoekers: 4 Rondleidingen: 1 januari | Aantal bezoekers: 50

opgeknapt. Maar ook monumenten als Achter Clarenburg en de Truttige Tuyl waar oud-krakers zorgden voor behoud, hergebruik en bescherming van industrieel erfgoed in de stad. Zonder kraken had Utrecht nu geen concertzaal Tivoli, geen lowbudget hostel Strowis, geen cultureel politiek

Hergebruik

centrum het Acu. Tijdens de Kraakroute zijn opmerkelijke plekken getoond die ooit door

Dag van de Architectuur

krakers zijn bezet en een bestemming hebben gekregen of nu tijdelijk

Duurzaamheid lijkt welhaast het toverwoord in deze tijd en is een belangrijk

worden gebruikt. Bewoners en gebruikers van (voormalige) kraakpanden

speerpunt van beleid: duurzaam bouwen, duurzaam waterbeheer, duur­

openden hun deuren, zoals: Achter Clarenburg, Tivoli, Ubica, Acu en

zaam voedsel en duurzaam bankieren. Nieuwe materialen zien het licht

Strowis. Met voormalig kraker André Jonkers werden de panden bezocht

of materialen worden voor een ander doeleinde gebruikt. Het Cradle-To-

en hun verhalen gehoord.

Cradle uitgangspunt leidt tot hergebruik op allerlei gebied: van mate­rialen en gebouwen tot het kritisch bekijken van de westerse voedsel­productie.

Kraakroute: 25 juni | Aantal bezoekers: 25

Hoe vertaalt ‘hergebruik’ zich tot architectuur? documentaire

‘Hergebruik’ is meer dan alleen opnieuw gebruiken van grondstoffen en

Als extraatje op de Dag van de Architectuur vertoonde Aorta de docu­

materialen. Ook in Utrecht is het thema onderwerp van het maatschappelijk

mentaire-rondleiding door het Van Schijndelhuis door Mart van Schijndel.

debat en mede bepalend voor de opgave van morgen. Dat die opgave

Het huis, de patio’s, het interieur en diverse lampen en meubelen ontwierp

voor een groot deel binnenstedelijk zal zijn, staat in ieder geval vast. De

Van Schijndel in één handschrift als een samenhangend kunstwerk.

grootschaligheid van de jaren ‘80 en ‘90 zal verdwijnen. We gaan toe naar

De plattegrond, het kleurenschema en de lichtinval zorgen voor een

kleiner, naar hergebruik, naar preciseren van plannen, naar andere partners.

unieke beleving van de ruimte. Of zoals Van Schijndel het zelf omschreef:

culturele evenementen | aorta 2010 | 43

duurzaamheid lijkt welhaast het toverwoord in deze tijd

‘Ik boetseer de ruimte.’ Inmiddels is het huis het jongste monument van

Rondleidingen huis Maliebaan 16

de gemeente Utrecht, dankzij enkele architectonische innovaties.

In 1897 ontwerpt architect S.J. de Rooy een woonhuis voor zichzelf aan de monumentale Maliebaan in Utrecht. Vanaf 1931 heeft het vrijstaande

Documentaire: 25 juni | Aantal bezoekers: 49

herenhuis verschillende bewoners gehad en in 1988 neemt het organi­ satiebureau Andersson Elffers Felix het als kantoor in gebruik. Tussen 1996 – 2000 is het huis grondig verbouwd door Mecanoo architecten

Cupido

tot een huis om in te werken. Voor de ondergrondse uitbreiding en het interieurontwerp ontving Mecanoo de A.M. Schreudersprijs 2001 voor ondergronds bouwen. Naast de nieuwbouw versus het 16e eeuwse woon­

Uitfeest

huis is er ook veel kunst te aanschouwen.

Ook tijdens het Uitfeest presenteren Masterstudenten Public Space Design van de HKU nog eenmaal hun afstudeerwerk met de expositie

Rondleidingen Maliebaan en omgeving

DARE#5: Dutch Artistic Research Event. Met deze bijzondere expositie

Utrecht bezat in de Gouden Eeuw een heuse Maliebaan. En nog steeds

laten Masterstudenten Interior Design en Public Space Design het publiek

is de baan een statige dame. Wat heeft zich hier allemaal afgespeeld?

op een bijzondere manier kennismaken met hun afstudeerwerk. In verband

Is het waar dat zowel de vijand en het verzet naast elkaar opereerden?

met het Uitfeest werd ook de rondleiding ‘Industriële rijkdom met een

En wat is er nu te vinden achter de Jugendstil, neoklassieke, supermo­

creatief geluid’ georganiseerd. Tijdens de rondleiding vond een buiten­

derne gevels? De gebouwen en het landschap vertellen u het verhaal:

bezichtiging van het gebied Rotsoord plaats en een binnenbezichtiging

van renbaan tot zakenkwartier, nieuw naast oud, architectuur naast

van de Pastoe Fabriek en de Toonkamer.

omgeving. Een ontdekkingstocht langs verrassend veelzijdige architectuur

de gemeente Utrecht, dankzij enkele architectonische innovaties.

en landschappelijke schoonheid in een karakteristiek deel van de stad.

Uitfeest: 12 september | Aantal bezoekers: 40

Open Monumentendag: 11 september | Aantal bezoekers: 1.521

Smaak van de 19e eeuw Una Domencia Particolare Open monumentendag

Culturele zondag

Tijdens de Open Monumentendag opende Aorta, gevestigd in een monu­

De Culturele Zondag Una Domenica Particolare zorgde in Utrecht op

ment, zoals elk jaar trouw haar deuren. In de kern is het middeleeuws,

zondag 19 december voor een warm begin van de kerstvakantie. Deze

maar het pand heeft sindsdien diverse verbouwingen ondergaan. Waar­

zondag stond in het teken van Italiaanse opera, film, literatuur, muziek,

onder in de 19e eeuw onder leiding van architect I.H.S. van Lunteren.

dans, theater, eten, architectuur, debat, geschiedenis en nieuwe media.

Het pand diende onder andere als Hoofdpostkantoor, tot de bouw van

Aorta had voor deze gelegenheid Merlijn Hurx uitgenodigd. Als assistent

het nieuwe postkantoor aan de Neude. Na de commotie rondom het

professor architectuurgeschiedenis aan de Universiteit van Utrecht zou

geluidsoverlast van de wattenpers van De Onderlinge Pharmaceutische

hij een lezing over de Italiaanse bouwmeesters van toen geven. In verband

Groothandel kregen ook het Nationaal Museum van Speeldoos tot

met hevige sneeuwval kon de spreker niet tijdig komen waardoor de

Pierement, het Nederlands goud-, zilver- en klokkenmuseum en het

activiteit is geannuleerd.

Museum voor Hedendaagse Kunst er een plek. Uiteindelijk mocht Aorta’s haar intrek nemen in het pand.

Tijdens de Open Monumentendag toonden afstudeerders van de HKU Public Space Design hun eindexamenwerk. Daarnaast werden er rond­ leidingen aangeboden:

44 | universiteitsbibliotheek binnenstad | architect: grosfeld van der velde architecten i.s.m dhv | foto: René de Wit

RONDLEIDINGEN | Hoewel Utrecht vooral bekendstaat om haar historisch centrum, heeft deze stad ook een schat aan moderne architectuur. Veel van de nieuwere bouw­ kunst bevindt zich in de binnenstad, waar rekening moet worden gehouden met bestaande gebouwen en stadsstructuren. De recente uitbreidingen aan de oost- en westkant van Utrecht hebben architectonische hoogstandjes voortgebracht. Archi­ tectuurcentrum Aorta organiseert het hele jaar door rondleidingen langs (moderne) architectuur en landschapsarchitectuur in Utrecht. Deze excursies zijn geconcen­ treerd rondom verschillende thema’s en locaties.

rondleidingen | aorta 2010 | 45

rondleidingen Open rondleidingen

Totaal aantal georganiseerde rondleidingen en aantal deelnemers per thema

rondleidingen voor groepsrondleidingen individuele deelnemers

Op gezette tijden organiseert Aorta open rondleidingen op verschillende locaties die zij bekendmaakt op de website en in de lokale pers.

AANTAL

DEELN.

AANTAL

DEELN.

De Uithof

52

830

3

37

Rondleidingen voor groepen

UBU

15

277

0

0

Groepsrondleidingen worden uitsluitend op aanvraag georganiseerd.

Educatorium

3

54

0

0

De kosten bedragen een vast bedrag per gids, per uur, ongeacht het

Art Noeuveau

3

33

2

13

aantal deelnemers. Per gids kunnen maximum twintig personen deel­

Stadhuis

9

186

2

27

nemen. De rondleiding kan desgewenst aangepast worden aan de

Moderne Archictectuur in de binnenstad

7

140

0

0

Stationsgebied

7

109

2

31

wensen van de klant.

THEMA

Leidsche Rijn

Gidsen Alle rondleidingen worden begeleid door professionele architectuurgidsen, voornamelijk met een achtergrond op het gebied van architectuur­ geschie­denis, bouwkunde of landschapsinrichting. Tijdens de rondleidingen geven zij uitgebreide achtergrondinformatie over de historische, steden­ bouwkundige en architectonische ontwikkelingen. De toelichting is in het Nederlands, maar kan bij groepsaanvragen op verzoek ook in het Engels of een andere taal worden gegeven.

12

166

2

18

Stadslezer

1

15

2

24

Musea en het Museumkwartier

2

17

2

17

Dag van de Architectuur

0

0

2

47

Zocherplantsoen

3

54

0

0

Toonkamer

0

0

4

46

11

175

4

52

UBB Maliebaan TOTAAL

3 128

36

1

0

2.092

26

312

Thema’s & locaties De thema rondleidingen worden veelvuldig bezocht door geïnteresseerden

Universiteitsbibliotheek binnenstad – het boekenpaleis. De nieuwe

in binnen- en buitenland.

universiteitsbibliotheek in de binnenstad toont zo’n acht kilometer aan boeken. De bibliotheek is gevestigd in het voormalige werkpaleis van

Rotsoord en de Toonkamer – industriële rijkdom met een creatief geluid. Rotsoord is een bijzonder gebied in Utrecht. Als een eiland in de

Lodewijk Napoleon. Het totale complex omvat zes Rijksmonumenten.

stad heeft het door de jaren heen zijn eigen karakter ontwikkeld. De rijke

een ontsloten. De entree aan de Drift en de ‘grande galerie’, voorheen

Deze voorheen niet toegankelijke panden zijn in de nieuwbouw voor ieder­

industriële geschiedenis gaat terug tot de Middeleeuwen en wordt voor­

vooral boekenopslag, zijn nu het kloppend hart van het complex en

namelijk gekenmerkt door de aanwezigheid van stenenbakkerijen. De

fungeren juist als een ontmoetingsruimte voor bezoekers en studenten.

Utrechtse tegelbakker Ariaen Frans liet in de 17e eeuw een buitenplaats

Grosfeld van der Velde architecten heeft voor de nieuwbouw bewust

bouwen die hij Rotsoord noemde. De naam Rotsoord verwijst naar de

gekozen voor een eenduidige materialisatie, detaillering en kleurstelling,

paars-rode rotsachtige steensoort dat als misbaksel tijdens het bakproces

waardoor er eenheid ontstaat in het gebouwencomplex. Daarnaast is er

ontstond en waarmee de gevels van de buitenplaats Rotsoord werden

bijzondere aandacht besteed aan het terugdringen van details en installa­

versierd. Rotsoord kent nu nog veel gebouwen die de verhalen van het

tie ten behoeve van de sfeer en monumentaliteit. Een licht en transparant

industriële verleden vertellen, zoals de watertoren en het gebouw van

gebouw is het resultaat.

firma Ondix. Het bekendste gebouw op Rotsoord is de Pastoe Fabriek.

Deze meubelfabriek is organisch gegroeid, met steeds nieuwe uitbreidingen.

Het schelpendak van de montagehal is één van de hoogtepunten van het gebouw. Sinds 1982 is de Toonkamer gehuisvest in de Pastoe Fabriek.

Hier presenteren veertig toonaangevende bedrijven hun collectie op het gebied van interieur en design.

46 | aorta 2010 | rondleidingen

te noemen. Na zijn meesterwerk, het Rietveld Schröderhuis, dat hij reali­

Van Rietveld naar De Uithof. Rietveld en Utrecht zijn in één adem

Leidsche Rijn – een fietstocht langs architectonische statements en Romeinse structuren. De weilanden van voorheen hebben plaats­

seerde in 1924, ontwikkelde Rietveld ideeën over woningbouw en massa­

gemaakt voor de grootste Vinex-wijk van Nederland. Waar de Romeinen

productie. Maar opdrachten voor privé-huizen van de vooruitstrevende

ooit hun castellum en badhuizen bouwden, is nu een scala aan architec­

elite kreeg hij door het hele land. Toch is hij met zijn hart altijd in Utrecht

tonische stijlen te vinden. In 2015 moet Leidsche Rijn plaats bieden aan

gebleven, waar hij pas eind jaren ’50 succes kreeg met sociale woning­

30.000 woningen en 70.000 m2 kantoorruimte. Daarnaast zullen hier aller­

bouw. Tegenwoordig is het woningbouwvraagstuk nog steeds actueel.

lei voorzieningen verschijnen, zoals winkels, scholen, ouderencentra en

Op de Uithof is de laatste jaren flink gebouwd aan studentenhuisvesting;

parken. Leidsche Rijn wordt een volwaardig nieuw deel van Utrecht.

voor die tijd is wonen op de Uithof lange tijd tegengehouden. In 1999 is

De laatste jaren zijn er ook kritische geluiden te horen over Vinex-wijken,

het eerste studentencomplex opgeleverd en momenteel staan er drie

maar in Leidsche Rijn wordt er nog steeds vol overgave gebouwd en

pracht­exemplaren. Naast een gebied voor nieuwe studentenhuisvesting

ver­rijst het ene markante gebouw na het andere, zoals het WOS8 gebouw,

is de Uithof ook een plaats met iconen als de Universiteitsbibliotheek van

de KPN telefooncentrale, de TGV huizen, het winkelcentrum van awg

Wiel Arets en het Educatorium van Rem Koolhaas. In de excursie staat

architecten, Het Gebouw van Stanley Brouwn, de paperdome van Shigeru

Rietveld centraal, met een uitstap naar architectonische hoogstandjes

Ban en de school van Wiel Arets.

op de Uithof.

Moderne Architectuur in de binnenstad – oud en nieuw spotten in Utrecht. Utrecht is vooral bekend vanwege de historische binnenstad,

De Uithof – inclusief universiteitsbibliotheek van Wiel Arets en het educatorium van OMA. De Uithof is meer dan een universiteitscampus.

maar intussen is er ook een schat aan moderne architectuur te vinden. De

Het is de architectonische parel van Utrecht. In het gebied dat in de jaren

moderne parels schitteren tussen de oude stenen en gaan elk op hun eigen

zestig nog een uitgestrekt weiland was, zijn sindsdien universiteitsgebou­

manier een relatie aan met de Middeleeuwse buren. Deze route gaat onder

wen en later ook studentenhuisvestingscomplexen verrezen. Het master­

andere langs het kleine huisje op de Drift en de winkel aan de Domstraat

plan van OMA redigeert een geconcentreerde strook met bijzondere

van Sluijmer en Van Leeuwen, het stadhuis van Miralles, het woonhuis van

bebouwing, de kasbah-zone, omringd door een open landschap.

Mart van Schijndel, de schouwburg van Dudok, de woningbouw aan de

In 2004 is de universiteitsbibliotheek van Wiel Arets voltooid; een donkere

Mariaplaats van awg architecten.

monoliet waarin de boekendepots als wolken in de lucht hangen.

Het educatorium van OMA is een brandpunt voor studenten, waar de

Stationsgebied. Na jaren van praten en plannen maken, is nu dan toch

betonnen vloer zich transformeert tot wand en dak. Andere toonaan­

echt de schop in de grond gegaan. De grootschaligheid en de complexi­

gevende gebouwen die je op de Uithof kunt vinden, zijn het Minnaertge­

teit van de plannen, maakt een gefaseerde ontwikkeling onontbeerlijk.

bouw, De Bisschoppen, de Basketbar, het Hijmans van der Berghgebouw,

De eerste paal van het Muziekpaleis aan de Vredenburg zit inmiddels in de

Casa Confetti en het NMR gebouw.

grond en de Catharijnesingel is ook al gereed gemaakt om weer als water­ route onderdeel te zijn van Utrecht. Ook op het station zijn nu de eerste

Het stadhuis van Miralles – Spaans temperament en Utrechtse nuchterheid. Het stadhuis is al meer dan 650 jaar de plek waar de ge­­

bouwactiviteiten van start gegaan om het station te transformeren in een

meenteraad, de burgemeester en wethouders van Utrecht bij elkaar komen.

onder meer het casino, de bibliotheek ++, de Rabobrug en een mega­

Langzaamaan is het stadhuis gegroeid tot een samensmelting van een

bioscoop. De rondleiding geeft inzicht in wat we de komende jaren

tiental middeleeuwse panden en stadskastelen. De Spaanse archi­tect

kunnen verwachten.

OV-terminal. Andere projecten die in de toekomst zullen verschijnen zijn

Enric Miralles (1955 – 2000) heeft in 2000 het Utrechtse stadhuis voor materia­len verbindt hij de verschillende stijlen, periodes en panden die in

Jugendstil/Art nouveau – sierlijke krullen en gevels als kunst­ werken. De gracieuze vormen van de Art Nouveau ofwel Jugendstil zijn

het stadhuis verenigd zijn. Het interieur vertelt met verve het bijzondere

op veel plaatsen in Europa te vinden: van de ingangen van de Parijse

levensverhaal van het stadhuis.

metro en de Eifeltoren tot de Grand Cafés in Praag en het woonhuis van

de laatste maal onder handen genomen. Met een bonte verzameling

de architect Victor Horta in Brussel. Ook in Utrecht heeft deze stroming zijn sporen nagelaten, zoals te zien is bij apotheek De Liefde in de Voor­ straat en Hotel Noord Brabant aan Vredeburg. Art Nouveau architecten

rondleidingen | aorta 2010 | 47

beschouwden de gevel als een kunstwerk. De gevel werd een affiche, die een representatie vormde van wat zich binnen afspeelde. De oude winkel in de Zadelstraat onderstreept dit principe met aapjes in de hoefijzer­ bogen en flamingo’s in de bonte tegeltableaus.

totaal aantal deelnemers per land van herkomst

Nederland België Verenigd Koninkrijk Zweden

Rietveld en tijdgenoten. Zowel het Rietveld-Schröderhuis als enkele

Noorwegen

andere gebouwen van Rietveld komen tijdens deze wandeling aan de

Spanje

orde, zoals de gerenoveerde woningen aan de Erasmuslaan en de Chauf­ feurswoning. Ook projecten van tijdgenoten om en nabij het Wilhelmina­ park komen aan de orde, zoals de eigen woning van S. van Ravensteijn.

15 74

Japan

68

Denemarken

46

herbergt een schat aan verborgen hofjes, grachten, middeleeuwse huizen,

Totaal buitenland

convent (Hubert Jan Henket) en het Centraal Museum (Beel & Agtergael) komen aan bod. Daarnaast passeren andere architectonische projecten de revue, die de gevoeligheid blootleggen van modern bouwen in een historische context.

Het Zocherplantsoen. Het Zocherplantsoen is een 19e-eeuws land­ schapspark dat naar ontwerp van J.D. Zocher werd aangelegd op de plaats van de Middeleeuwse omwalling en het Griftpark. Tijdens de rond­ leiding wordt gekeken naar de verschillende opvattingen in de land­ schapsarchitectuur, van de 19e eeuw tot nu.

Amelisweerd – van ridderhofstad tot pannenkoekenhuis. Amelis­ weerd is bekend van de mooie wandelingen die je er kunt maken, het pannenkoekenhuis en de acties in de jaren ’70 tegen de aanleg van de snelweg. Het landgoed kent echter ook een koninklijke geschiedenis. In de Middeleeuwen was Amelisweerd ridderhofstad en in de 18e eeuw was het een buitenhuis van één van de machtigste families van Utrecht. Deze geschiedenis valt nog af te lezen aan de landhuizen op het landgoed en de verschillende stijlen in landschapsarchitectuur. Zo is er een repertoire te vinden van tuinstijlen vanaf 1700, zoals de vroege Engelse landschaps­ stijl, de Rococo en de late Engelse stijl.

0

VS

best bewaarde geheimen van de Utrechtse binnenstad. De vroegere Wijk A

zijn in het straatbeeld. Ook de uitbreidingen van het museum Catharijne­

0

Frankrijk

Overig

van Velsen, die met de grote glazen puien die een verrassende toevoeging

0 72

47

Luxemburg

wekkende wereld te ontdekken, zoals het Universiteitsmuseum van Koen

404

Duitsland

Musea en het museumkwartier. Het Museumkwartier is een van de

galeries en musea. Ook op architectonisch gebied valt hier een indruk­

1.776

TOTAAL

0 146 872 2.648

48  |  Maliesingel | Foto: Provincie Utrecht

aorta 2010 | 49

over aorta Aorta is ook een architectuurinformatiepunt voor een breed publiek. Aan de medewerkers van de publieksbalie kunnen vragen worden gesteld.

In het knipselarchief zijn artikelen te vinden uit landelijke dag-, weeken vakbladen, die de gebouwde omgeving van Utrecht als onderwerp hebben. Op de leestafel liggen de laatste nummers van vakbladen, recent uitgegeven boeken en informatie over het lopende programma van Aorta.

De mediatheek omvat boeken en tijdschriften over architectuur en steden­ bouw (regio Utrecht), informatie over Utrechtse architectenbureaus en bureaus van buiten die in Utrecht bouwen en video’s en dvd’s over verschillende onderwerpen met betrekking tot Utrecht en architectuur. www.aorta.nu De website geeft informatie over de organisatie, lopende programma’s, lezingen, debatten, gerelateerde activiteiten en rondleidingen. De home­ page biedt een overzichtelijke agenda van de lopende activiteiten. In het archief kan gezocht worden naar programma’s van voorgaande jaren.

open woensdag tot en met vrijdag van 12:00 – 17:00

50 | aorta 2010 | PUblicaties

De Staatslieden Ontwaken – tussentijdse berichten van een Utrechtse herstructureringswijk (cd-rom)

de praktische soelaas en handige eigenschap­ pen tot de emoties die er bij komen kijken. Er

Gebouw van morgen: Rabobank Nederland en de Croeselaan

De Staatslieden Ontwaken is een documentaire

wordt geen volledig beeld gegeven van alle

De omgeving van het Rabobankcomplex

processen rond het bouwen op een vrije kavel.

Croeselaan is een gebied waarin extreme

over de Staatsliedenbuurt in Utrecht. In deze

Wel is het een poëtisch en beeldend verslag van

veranderingen hebben plaatsgevonden in

kleine buurt, vlakbij het centrum van Utrecht,

de dromen van de particuliere opdrachtgever –

steeds korter op elkaar volgende perioden.

vindt grootschalige herstructurering plaats. Tien

afgezet tegen de weerbarstige realiteit van de

In het boekje Gebouw van Morgen: Rabobank

jaar geleden is al een rijtje flats gesloopt, maar

vrije kavel­markt.

Nederland en de Croeselaan wordt nader inge­

sindsdien is er niet zoveel te merken geweest

Regie: Ruud Bakker; Camera: Hans Jonkhart;

gaan op de geschiedenis van dit gebied. Het

van de herstructurering. Er kwamen ondertus­

Interviews en research: Martine Bakker; Produc-

nieuwe bestuursgebouw moet één van de meest

sen wel steeds meer berichten over sociale

tie: adapter film i.s.m. Architectuurcentrum

duurzame kantoorgebouwen van Nederland

problemen. Pas onlangs zijn de eerste voor­

Aorta © 2007 Prijs: € 8,00

worden en krijgt bovendien een flexibel en inno­

bereidingen zichtbaar geworden: een aantal

vatief werkplekconcept. Het boekje uit 2006

mensen is verhuisd en grote bergen zand ver­

Vaartse Rijn

geeft door middel van beeldmateriaal inzicht in

raden de aanstaande bouw. Andere delen van

In opdracht van Architectuurcentrum Aorta en

deze toekomstplannen van het nieuwe complex.

de wijk worden in de toekomst gesloopt, ge­

Landschap Erfgoed Utrecht (vroeger Erfgoed­

volgd door nieuwbouw. Maar wat gebeurt er

huis Utrecht) werkten twee ontwerpteams aan

Industrieel erfgoed in Utrecht

eigenlijk in de tussentijd, in de periode tussen

een ontwikkelingsplan voor de Vaartse Rijn.

Uitgave Industrieel Erfgoed, 2005. 14 locaties

planvorming en uitvoering? Hoe denken bewo­

De Vaartse Rijn is een vergeten waterlijn, die

van hergebruik van het industrieel erfgoed in

ners over hun wijk, de herstructurering en de

loopt van het Ledig Erf in Utrecht tot de rivier

Utrecht. Met gegevens over de geschiedenis

toekomst? En klopt het predicaat probleemwijk

de Lek in Vreeswijk. Ooit was het een economi­

van onder andere van Hooghiemstra, Villa

dat deze buurt krijgt opgeplakt, eigenlijk wel?

sche hoofdader. Maar later werd die functie

Jongerius en het Cereol terrein. Aan de hand

Regie: Ruud Bakker; Camera: Hans Jonkhart;

overgenomen door het Merwedekanaal en het

van de kaart en de adresgegevens kunnen

Interviews: Thaddeus Müller; Productie: adapter

Amsterdam­Rijnkanaal. Nog later kwamen er

geïnteresseerden de verschillende bouwwerken

film i.s.m. Architectuurcentrum Aorta © 2009

wegen die veel beter tegemoet kwamen aan

zelf gaan bekijken.

Prijs: € 7,00

industriële ontwikkelingen. Toch zijn veel res­ tanten van de industriële bedrijvigheid op de

Bouwen voor het Geloof

Het Wilde Dromen (cd-rom)

oevers nog steeds zichtbaar. Verleden, heden

Het boekje Bouwen voor het Geloof verscheen

Het wilde dromen is een documentaire over drie

en toekomst zijn in het Vaartse Rijngebied nauw

als catalogus bij de gelijknamige tentoonstelling

stellen die een vrije kavel kopen in Blauwkapel

met elkaar verbonden. Tegenwoordig worden

over de architect Alfred Tepe (1840 – 1920) en

en Leidsche Rijn. Twee koppels kijken vanuit

de oevers van de Vaartse Rijn voor heel ver­

zijn leerlingen in 2005. In het laatste kwart van

hun droomhuis terug op het proces. Het derde

schillende functies gebruikt. Belangrijk is dat

de negentiende eeuw bepaalde Tepe het aan­

stel wordt gevolgd tijdens het ontwerpproces.

de cultuurhistorische betekenis van de Vaartse

zicht van veel dorpen en steden in het bisdom

Centraal staan de persoonlijke dromen vanuit

Rijn als industrieel waterlint niet verloren gaat.

Utrecht met ontwerpen voor een overweldigend

de kavelnemers. De drie stellen vertellen open­

De uitkomsten van het onderzoek zijn in de

groot aantal neogotische kerken. In Utrecht zelf

hartig oer de keuzes voor het zelfbouwen, de

publicatie beschreven. Dit project moet leiden

zijn onder meer de St. Martinuskerk en de

zoektocht naar de architect en de loop van het

tot revitalisatie van de Vaartse Rijn. Er liggen nu

Willibrorduskerk (1876 – 1877) van zijn hand.

bouwproces. Hun aanpak loopt sterk uiteen, net

twee interessante ontwikkelingsplannen voor de

Tegenwoordig is Tepe een vrij onbekende figuur,

zoals de huizen die zij laten bouwen. Ook de

Vaartse Rijn, die beide goede elementen in zich

terwijl hij gedurende zijn leven werd gelijkge­

architecten en de stedenbouwkundigen komen

hebben. Het is nu aan de gemeenten Utrecht en

steld met zijn tijd­ en stijlgenoot Pierre Cuypers.

aan het woord. Zij vertellen over de locatie en

Nieuwegein om mogelijkheden te scheppen.

In het boekje zijn zeventien gebouwen van

de interactie met de kavelnemers.

We hopen dat daarmee de Vaartse Rijn wordt

Tepe in Utrecht beschreven en gemarkeerd op

De documentaire geeft een goed beeld van wat

behouden voor ontwikkeling.

de kaat van Utrecht.

het betekent om zelf een huis te bouwen – van

Gratis

PUblicaties | aorta 2010 | 51

DE ROMEINSE LIJN, van levefanum naar laurum

100 uit 100 Architectuur Utrecht (1900 – 2000) Architectuurkaart Utrecht

In opdracht van de Provincie Utrecht heeft

In dit handzame boekje uit 2002 zijn 100 archi­

Aorta in 2005 het wedstrijdprogramma voor de

tectonisch interessante gebouwen in Utrecht

ideeënprijsvraag onder de naam “de Romeinse

opgenomen die in de afgelopen eeuw zijn

Lijn” ontwikkeld en de organisatie op zich ge­

gebouwd en die hebben bijgedragen aan de

nomen. De publicatie toont een impressie van

discussie over architectuur in Utrecht. De kaart

het ingezonden werk, plannen van de vijf geno­

bevat beschrijvingen in het Engels en Neder­

mineerden worden uitgebreider beschreven en

lands over de gekozen gebouwen, zoals archi­

het gehele juryrapport. De wedstrijd richtte zich

tect, bouwstijl en ­jaar, een overzichtskaart ter

op de ruimtelijke ontwikkelingskansen met als

oriëntatie, een overzicht van de buslijnen om

archeologische onderlegger: de Romeinse

de 100 bestemmingen mee te bereiken en een

Limes, de verdedigingslinie die door heel Europa

uitleg van de gebruikte stijltermen.

loopt en in de Provincie Utrecht via Wijk bij Duur­ Doel van de prijsvraag – voor samengestelde

50.000 extra woningen in de stad Utrecht (cd-rom en website)

teams van ontwerpers, archeologen, architecten

Resultaten van de workshop in 2002 waarin

en stedenbouwkundigen, communicatiedes­

onderzocht werd hoe en in welke vorm 50.000

kundigen en kunstenaars – was met ideeën te

woningen extra binnen de stad Utrecht kunnen

komen om de Limes (de Romeinse rijksgrens),

worden gerealiseerd. Ook de reacties van de

in ruimtelijke plannen te betrekken én de Limes

criticasters en het publiek zijn op de cd­rom

beter voor publiek zichtbaar en beleefbaar te

opgenomen. CD­rom niet meer leverbaar, nog

maken. Een hele uitdaging, want de resten van

wel via website

stede, Utrecht en Woerden langs de Rijn liep.

de 2000 jaar oude Romeinse weg liggen groten­ deels in de bodem verborgen. Het ging in de

Aorta 10 jaar, Editie 2006

wedstrijd vooral om een hedendaagse interpre­

Jaarboek Aorta 2006

tatie en visie op de Limes als lint, een drietal

Gratis

locaties, een communicatiestrategie en een financiële onderbouwing.

Jaarboek Aorta 2007

Prijs € 1

Wat maakt Utrecht Utrecht | Gratis

Buiten Wonen (cd-rom en website)

Jaarboek Aorta 2008

Resultaten van de workshop in 2004 waarin

Stad op de schop | Gratis

onderzocht werd hoe en in welke vorm wonen in het landelijk gebiedkan worden vormgegeven.

Jaarboek Aorta 2009

Drie teams onder leiding van ieder twee masters

De menselijke maat | Gratis

ontwikkelden ieder een eigenzinnig voorstel.

Naast ontwerpscenario´s besteden de teams aandacht aan ontwikkelingsstrategieën en financiering. De cd­rom toont alle ontwerpen en geeft een inhoudelijke toelichting. Integrale ver­ slaglegging verliep ook via de site van Aorta.

52 | aorta 2010

Toelichting op de resultatenrekening We zijn trots dat het negatieve resultaat van Aorta minder is dan het jaar ervoor. Tegelijkertijd is er zorg over de tekorten. Aorta ziet nieuwe kansen voor de komende jaren. Daar gaan we hard aan werken en blijven uw steun vragen.

baten Subsidie gemeente Utrecht Financiële bijdrage van Gemeente Utrecht, SO. Subsidie basisprogramma Financiële bijdrage van Stimuleringsfonds voor Architectuur Overige sponsor- en subsidiegeld programma Financiële bijdragen van sponsoren en subsidieverstrekkers voor het basisprogramma en aanvullend programma.

Sponsorbijdragen Financiële bijdragen van sponsors voor het totale jaarprogramma Rondleidingen Opbrengsten uit de organisatie van rondleidingen Financiële baten De rentebaten minus -lasten betreffen de op de verslagperiode betrekking hebbende renteopbrengsten.

Overige baten Omzet van verkopen aan balie, verhuur ruimte, horeca en entreeheffing

lasten Directe programmakosten Totale kosten van activiteiten zoals tentoonstellingen, lezingen en andere activiteiten.

Personeelskosten Kosten van het vaste personeel en het inhuren van personeel.

Huisvestingskosten Kosten van huur, onderhoud, gas, water, elektra en belastingen Kantoorkosten Kosten kopiëren, kantoorbenodigdheden, netwerkbeheer, telefoon, porti en drukwerk jaarverslag.

Algemene kosten Accountantskosten, bestuurskosten, verzekeringen en administratiekosten.

aorta 2010 | 53

jaarcijfers balans per 31 december 2010 31 12 2010

31 12 2009

20.217

25.299

Activa Materiele vaste activa Vorderingen

108.888

49.441

Liquide middelen

197.415

160.723

326.520

235.463

99.807

123.151

226.713

112.312

326.520

235.463

Passiva Stichtingsvermogen Kortlopende schulden

baten en lasten over 2010

2010

Baten Subsidie gemeente Utrecht Subsidie basisprogramma SFA

2009

67.731

67.731

70.000

62.521

151.404

181.500

Sponsor- en vriendenbijdrage

40.525

22.725

Rondleidingen

22.124

18.158

3.808

5.137

Overige Sponsor- en subsidiegeld programma

Financiële baten Overige baten

10.572

4.562

Som der baten Lasten

366.164

362.334

Directe programmakosten

152.814

153.665

Personeelskosten

164.889

176.547

6.650

7.562

Afschrijvingen materiële vaste activa

36.377

34.319

Verkoopkosten

Huisvestingskosten

1.705

1.821

Kantoorkosten

8.095

14.119

16.891

17.798

Som der lasten

Algemene kosten

387.421

405.831

Totaal resultaat

- 21.257

- 43.497

54  |  aorta 2010

deelnemers 2010 Aantal bezoekers mediatheek en exposities

2.694 2.938 2.583 2.985

Aantal bezoekers debatten

128* 302 453 375

Aantal bezoekers lezingen

259 145 384 397

Aantal deelnemers rondleidingen *

2.404* 2.527 3.693 3.192

Aantal indirecte contacten website

30.904 27.668 32.137 29.630

Aantal deelnemers film

28* 286 0 234

Aantal deelnemers educatieprogramma

81* 622 264 98

Aantal bezoekers ander programma, zoals workshops, onderzoek, evenementen etc.

1.835 1374 257 80

(inclusief alle open dagen+ openingen)

2010

2009

2008

2007

* Afname door recessie & verschuiving ander type programma

Kansen in de crisis. Daar draait het in 2010 om bij architectuurcentrum Aorta.

De Architect, maart 2010 ‘De stad heeft een rijk verleden uit de middeleeu­ wen, maar de tijd staat niet stil: oude gebouwen krijgen een nieuwe functie en nieuwe panden krijgen een plaats in de oude stadsstructuur.’ De Ingenieur, maart 2010 Deze plannen zijn helemaal ontworpen en wachten zogezegd op fiat en financiering. Hetzelfde geldt voor drie plannen die onlangs op initiatief van Architectuurcentrum Aorta werden voorgesteld voor de Staatsliedenbuurt. Post Planjer, april 2010 Spannende staaltjes architectuur als je het De Jong van Architectuurcentrum Aorta vraagt. ‘De diversiteit aan bouwstijlen in Leidsche Rijn is enorm. Dat verbaast deelnemers van deze excursie altijd. Ik laat hen verborgen bijzonderheden zien, die je zelf niet zou zien.’ De Week­ krant, mei 2010 Het interessante van Europan is dat de opdrachtgever die de opgave formuleert zich tevens committeert aan de wens om het winnende ontwerp uit te voeren. Archined.nl, juni 2010 Architectuurcentrum Aorta is zaterdag geopend vertoont ieder heel uur een film van de inmiddels overleden Utrechtse architect Mart van Schijndel. Ons Utrecht, juni 2010 Vier dagen lang verkent Utrecht op allerlei manieren het tweede leven van de stad, van gebouwen en van objecten. NL30, juni 2010 Het is alweer bijna twee decen­ nia geleden dat Jonkers zelf in een kraakpand woonde. Nu geeft hij voor het Utrechtse architectuurcentrum Aorta een rondleiding over de invloed die de kraakbeweging heeft gehad op het uiterlijk van de stad. Trouw, juni 2010 Is er een verband tussen de populariteit van de themawijk en de nieuwe klassen­ strijd die nu woedt? Archined.nl, juli 2010 Het Utrechtse Architectuurcentrum Aorta staat dit weekend in het teken van Nature, Materials and Architecture, met een overzicht van meer dan 100 duurzame materialen. De Pers, septem­ ber 2010 The subject of sustainability still causes a lot of confusion. Via an exhibition, lecture and workshop, Architectuurcentrum Aorta (Aorta Architec­ ture Centre) are aiming to clarify this topic. Dutch Design Double Magazine, September 2010 Is het waar dat vriend en vijand naast elkaar opereerden?

Tijdens de architectuurwandeling op zondag 24 oktober neemt een gids van architectuurcentrum Aorta nieuwsgierigen mee. AD, oktober 2010

56 | aorta 2010

kansen voor de toekomst In 2006 is de ‘Koers 2007 – 2010’ vastgesteld.

Hierin zijn geen majeure koerswijzigingen ingezet.

Met een bredere basis heeft Aorta de ingezette koers voortgezet naar een verdere professionalisering waarin educatie en communicatie een belangrijke rol vervullen.

Aorta heeft de volgende speerpunten voor de periode 2007 – 2010 geformuleerd: > Verdere professionalisering van externe communicatie en marktbewerking > Meer inzetten van multimedia middelen via diversie kanalen voor een groter bereik > Groei in het huidige programma aanbod in de (regio) Utrecht > Meer educatieve activiteiten voor een breder publiek > Meer ‘fun and leisure’ activiteiten (ook voor kinderen) > Meer activiteiten in partnership met (commerciële) partners > Bescheiden verbreding en versterking van de organisatie

Janskerk | Foto: Provincie Utrecht | 57

58 | aorta 2010 | visie

iedereen wordt dagelijks geconfronteerd met de manier waarop onze woon- en leef­ omgeving is ingericht. Aorta streeft er naar, vanuit een onafhankelijke positie, een zo breed mogelijk publiek bij het gesprek over de gebouwde omgeving te betrekken.

Voor een beter begrip en een grotere waardering van de eigen leefomgeving.

visie | aorta 2010 | 59

met onze missie

ontmoetingsplek

Een bijdrage te leveren aan de brede discussie over de kwaliteit van onze

Aorta is een inspirerende ontmoetingsplek voor architecten, publiek,

gebouwde en landelijke omgeving – en dus onze leefomgeving – beter te

opdrachtgevers, overheid, ontwikkelaars en bouwers. Het centrum weet

maken. Architectuurcentrum Aorta is een plek voor het maatschappelijk

wat er speelt, neemt initiatieven en ontwikkelt projecten. De organisatie is

debat, kennisvergaring en informatie over nieuwe ontwikkelingen en visies

professioneel, initiërend, levert maatwerk en reageert adequaat op actuele

in de architectuur. Een ontmoetingspunt voor de vakgemeenschap én een

ontwikkelingen, zoals de ontwikkeling van De Uithof, landinrichtingsge­

kenniscentrum voor het brede publiek, om zo de eigen omgeving beter te

bieden rondom de stad, of de grootschalige ontwikkeling in het stations­

begrijpen.

gebied. Kortom: alles wat op grote en kleine schaal bijdraagt aan een betere leefomgeving. Aorta communiceert doorlopend over de stad en

visie Aorta ziet architectuur als een culturele waarde. Het is per definitie méér dan ontwerpen méér dan een stapeling van stenen: het raakt aan maat­

haar ontwikkeling.

samenwerking

schappelijke, economische, technologische, sociale en politieke

Aorta staat niet alleen. Het centrum wil haar missie en doelen realiseren in

ontwikkelingen. Architectuur geeft een positieve meerwaarde aan de leef­

goede samenwerking met andere culturele instellingen, maatschappelijke

omgeving. Wezenlijk is hoe mensen architectuur ervaren en beleven. Het

organisaties, gemeenten, de provincie, het bedrijfsleven en het publiek.

komt tot in het huis van elke burger en roept dus veel reacties op. Aorta

Aorta werkt intensief samen met de andere architectuurinitiatieven in

hanteert een ruime opvatting van architectuur: stedenbouw, ruimtelijke

Utrecht.

ordening, landschap, tuin en interieur en inrichting van de openbare ruimte. Architectuur is een instrument waarmee de gebouwde en groene omgeving wordt vormgegeven en bepaalt de identiteit van de openbare ruimte.

aanpak Aorta doet dit door denkbeelden herkenbaar te maken, uit te wisselen en door de belangstelling van het brede publiek voor architectuur te bevor­ deren. Met informerende programma’s leert de leek de taal van de archi­ tectuur, met inspirerende opiniërende programma’s bevordert Aorta het debat voor de vakgemeenschap.

60 | aorta 2010

medewerkers team

programmaraad

Het team van Aorta bestaat uit de volgende medewerkers:

De programmaraad is het inhoudelijk klankbord van Aorta. De programmaraad advi­seert het Aorta team over de diverse programma­onderdelen. In 2010 bestond de raad uit:

Eveline Paalvast directeur | bestuurder (0,8 fte) Lindy Schuin projectleider (0,8 fte) Anne Seghers projectmedewerker (0,8 fte) – tot 1 december 2010 Rianne Pruis projectleider (0,8 fte) – vanaf 1 december 2010

Hans-Lars Boetes kennismanager PPS voor DLG

Roos Velzel administratief medewerker (0,6 fte)

Henk Jansen adviseur Stedenbouw en Cultuurhistorie gemeente Utrecht

Dini van de Leur administratief medewerker (0,6 fte)

Tjerk van de Lune architect studioSK Paul van der Ree architect studioSK Erik Rossen stedenbouwkundige gemeente Utrecht

nevenfuncties en taken

Hank van Tilborg H+N+S Landschapsarchitecten

Eveline Paalvast is bestuurslid van Stichting Rotsoord. Lindy Schuin is

Eric Zinger RenO Groep

Denise Vrolijk redacteur S+RO

redactielid van het architectuurbulletin Post Planjer.

vrijwilligers Het werk van Aorta zou niet mogelijk zijn zonder de energie en inzet van vrijwilligers. In 2010 hielpen Ebba Braun, Lidwien Schiphorst en Jan Peek (in memoriam) bij de mailings en het beheer van de documentatie. Tevens heeft Irma Ruger Aorta op informatieve wijze bijgestaan tijdens de Open Monumenten Dag.

raad van toezicht De Raad van Toezicht adviseert en ondersteunt de directeur van Aorta over het programma, de begroting, de jaarrekening en het jaarverslag.

De Raad van Toezicht bestond in 2010 uit: Anne Bodzinga voorzitter, voormalig CEO BPF Bouwinvest, vanaf maart 2009

gidsen

Karel de Wit penningmeester, aangetreden in 2004

In 2010 zijn wederom veel gidsen voor Aorta actief geweest:

Felix, aangetreden in 2001

Marlies Adriaansen, Harold Aspers, Ingeborg Behari, Go Bruens,

Paul Kokkeler personeel en organisatie, Kokkeler advies en interim­

Jan Maarten Dalmeijer, Paula Dix-Hertogh, Wineke Hiddema,

management, aangetreden in 2005

Martin de Jong, Andy Kilian, Renette Niekerk, Arco Ooms, Cora Rooker,

Margreet Duinker architect Duinker Van der Torre, aangetreden in 2008

Joris Roovers, Geerte van der Steen, Sabine Todd, Petra Vossestein

Lex Pouw zelfstandig adviseur, aangetreden in 2008

Michael van der Velden markt en marketing, partner Andersson Elffers Emmylou Aben markt en marketing, senior-adviseur Andersson Elffers Felix, aangetreden in 2010

aorta 2010 | 61

sponsoren en subsidieverstrekkers Architectuurcentrum Aorta kon in 2010 rekenen op de financiële steun van de volgende bedrijven en instellingen: Beschikbaarheidsubsidiënten:

Hoofdsponsor:

SO Gemeente Utrecht

Cório Nederland

Stimuleringsfonds voor Architectuur

Beschikbaarheidssponsoren: Projectsubsidiënten:

Plegt-Vos Vastgoedontwikkeling BV

Gemeente Utrecht, SO

Volker Wessels Vastgoed BV

Gemeente Utrecht, DMO

ING Real Estate BV tot medio 2010

BNA

AM

KF Heinfonds

Amvest Woningen

Stichting Han Lammers Leerstoel

ASR Vastgoedontwikkeling

Stichting Vrede van Utrecht

Ballast Nedam

Stichting Europan Nederland

BPF Bouwinvest

Stichting Tafelboom

Cório Nederland Retail

Stichting Premsela

Synchroon

Stichting Culturele Zondagen

Dura Vermeer Bouw

SEV

Reggeborgh Vastgoed Beleggingen Van Wijnen Holding BV

Projectsponsoren: HKU Mitros Portaal Gemeente Utrecht BRU Bouwfonds

Opdrachtgevers: Gemeente Utrecht, Stadspromotie Goudse scholengemeenschap

colofon © Architectuurcentrum Aorta, juli 2011.

Niets in deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar worden gemaakt op welke wijze dan ook zonder ­voorafgaande schriftelijke toestemming van de rechthebbenden.

Redactie: Joyce van Oosterhout, Eveline Paalvast, Rianne Pruis, Lindy Schuin | Ontwerp en layout: Met dank aan iedereen die heeft bijgedragen aan de totstandkoming van het jaarboek 2010.

Niet alle rechthebbenden van de gebruikte illustraties konden worden achterhaald.

het Bos, Utrecht

62 | aorta 2010 | english summary

Aorta, the Utrecht Centre of Architecture

tion on historical, architectural and town-planning

McDonald House by Bosch Haslett (1999) and

Aorta offers information about developments

developments. Tours are usually given in Dutch,

the temporary student housing in the form of col­

in the field of urban development, architecture

but group tours can also be given in English and, if

ourful stackable containers (Sky Boxes, 2004).

and related disciplines in the Utrecht region.

requested well in advance, also in other languages.

Duration: 2 hrs.

NOTE: The university buildings are not open on

This is done by means of activities with a tem­

Saturday and Sunday.

porary character, such as exhibitions, events,

guided tours for groups or individuals

guided tours, discussions and lectures. Aorta

On request Aorta organises excursions for groups

is a permanent source of information about

for a minimum fee of 70,– euros ex. VAT per guide

Vinex location Leidsche Rijn

architecture in Utrecht and the surrounding

per hour. Prices also depend on group size and

On the western edge of the city of Utrecht the

area. Aorta Centre for Architecture is an inde­

extra requests. If a group exceeds 20 participants

largest VINEX-location of The Netherlands, Leid­

pendent foundation, financially supported by

a second guide will be retained. A special pro­

sche Rijn, is under construction. Leidsche Rijn

the government and the business community.

gramme can be put together for your group by

will eventually consist of 30.000 houses, industrial

The foundation consisting of a Supervisory

combining some of the different themes men­

areas and numerous facilities. The excursion will

board, an office and a programme platform.

tioned above. Group reservations must be made

highlight the architecture arising in this district and

We are pleased to welcome you in our office.

at least two weeks in advance either in writing,

the urban development of sub-plans. The different

by phone or by e-mail. During the summer

sub-plans will be designed one after another and

Address and opening hours

months guided tours start almost every weekend,

filled in by a large number of national and inter­

Architectuurcentrum Aorta

either on Fridays, Saturdays or Sundays. The

national urban developers. Together they will illus­

Achter de Dom 14

tours last approximately 1,5 to 2 hours and cost

trate working on a 21st century city.

3512 JP Utrecht

around € 7,50 per person (€ 6,25 with student

Leidsche Rijn is a state of the art collection of

The Netherlands

discount), depending on subject and duration.

modern housing but it’s also special because of

tel: +31 (0)30 232 1686

Prices do not include any travel expenses on your

the way the cultural landscape is incorporated in

fax: +31 (0)30 232 1390

side. The information is given in Dutch. Bookings,

the lay-out of the new neighbourhoods. The tour

tours@aorta.nu

reservations and inquiries can be made at the

visits the sub-plans Langerak I and II, Park­wijk

Aorta information desk or by phone, fax or e-mail.

and the adjacent areas where for example the

Aorta is located in the centre of Utrecht on the

black latex box by NL Architects and the TGV-

following address: Achter de Dom 14. The centre

TOURS

dwellings by Oosterhuis Associates can be seen.

is by public transport (lines 2 and 22) and by car

Architecture in ‘De Uithof’

Other projects are residences by Mecanoo,

(parking mall along the Strosteeg).

A visit to several leading modern buildings on uni­

DAF Architects, Jaco de Visser, Atelier Pro and

Aorta is open to public from:

versity campus De Uithof. Building in De Uithof

MaccreanorLavington Architects. It’s also possible

Wednesday to Friday from 12.00 till 17.00 hrs.

started in the 1960’s but came to a halt in the fol­

to start the tours from Information Centre Leidsche

Saturday from 13.00 till 17.00 hrs.

lowing decade. However, in the past ten years

Rijn by Cepezed Architecten, where a scale-model

Entrance is free.

building has been resumed with much enthusi­

of the whole area clarifies the master plan.

Events on site can take place on various times.

asm, turning De Uithof into an actual campus.

Duration: circa 2 hrs.

The new building impulse has resulted in several

NOTE: The excursion through Leidsche Rijn is

guided tours

remarkable buildings. You will be guided around

normally done by bike. It is also possible to have

The city of Utrecht is famous for its historical town

one or more of the following buildings in the De

an accompanying guide on your bus.

centre. However, it also boasts many modern

Uithof complex, depending on which day of the

architectural sites by well-known architects such

week the tour takes place: the Educatorium by

The town hall by Enric Miralles

as Rietveld and Rem Koolhaas. Many of these

Rem Koolhaas/OMA (1997), the Minnaert-building

Utrecht’s town hall has an age-long history. The

contemporary buildings are situated in the inner

by Neutelings Riedijk Architecten (1997), the faculty

administration of the city of Utrecht has been

city, where the medieval structure and surround­

for Economy and Management by Mecanoo (1995)

seated at this location for over 650 years. In the

ing buildings had to be taken into account during

and the University Library by Wiel Arets (2004).

course of time, ten medieval buildings and city

the design and building process. Recent exten­

This excursion also emphasizes the urban struc­

castles were interconnected and still form the

sions to the eastern en western side of Utrecht

ture of De Uithof, the urban development plan of

core of the premises. The result was an overly

(De Uithof and VINEX-dwelling Leidsche Rijn)

which was designed by Art Zaaijer/OMA (1986) in

compact and impenetrable labyrinth with many

accommodated a further number of architectural

answer to the existing structure, which hardly took

different floor levels. In 1997 the local government

highlights. Throughout the year, Aorta, the Utrecht

into account the original landscape formed by the

commissioned Spanish architect Enric Miralles

Centre for Architecture, organises guided tours to

Hollandse Waterlinie, the famous Dutch water

(1955 – 2000) to design a building that was open,

(modern) architectural sites and landscape archi­

defence system. The buildings erected in the so-

transparent and inviting. The aim was to combine

tecture in Utrecht. These excursions are concen­

called ‘kasbah-zone’ illustrate the urban develop­

the existing monumental parts, which were to be

trated around several subjects and locations.

ment master plan. The landscape structure is

renovated, with a new wing.

designed by West 8. The tour visits the NMR-

Miralles combined modern architectural ideas with

guides

building by Ben van Berkel, UN Studio’s (2001),

the historical elements in a very personal way. The

All tours will be given by professional guides spe­

the glossy Basketbar by NL Partners (Rietveld

main entrance was moved; it now is located in

cialised in architecture, architectural history, social

Prize 2003). On request, several other buildings

the external wall that for centuries had been the

geography, engineering or landscape architecture.

can be viewed from the outside, such as the stu­

back of the premises. In the process, this reloca­

They will provide extensive background informa­

dent housing by Uytenhaak (1999), the Ronald

tion resulted in the formation of a new square.

english summary | aorta 2010 | 63

The architect’s signature is equally visible in the

Rietveld and contemporaries

Zocher Park, a 19th century park in the English

interior. He designed, for example, the lamps

Wilhelmina Park and the streets surrounding it

landscape style

and benches that can be found throughout the

feature many remarkable buildings. During this

In 1828 J.D. Zocher (1791-1870) was invited by

premises, and also the furniture in the council

walking tour you will visit predominantly buildings

then mayor of Utrecht, Van Asch van Wijck, to

chamber. The historical structure of the intercon­

designed by Gerrit Rietveld, such as the Rietveld-

design a park along the city moat, the location

nected medieval buildings has been made visible

Schröder house (1924), the renovated apartment

of the fortifications. In 1829 he transformed the

in various ways. The tour will go around and into

blocks across the street along Erasmuslaan

bastions into a municipal park, which it still is

this striking building.

(1931-34) and the chauffeur’s residence (1927).

today. Zocher Park in Utrecht is one of five Dutch

Duration: circa 1.5 hrs

The tour also includes designs of contemporary

parks belonging to the National Heritage. It is truly

architects, for example S. Ravesteyn’s private res­

unique that much of the original lay-out is still rec­

Contemporary architecture in the inner city

idence (1934) and the park pavilion. This pavilion

ognizable. Many of the original trees and tree

This guided tour focuses on 20th century architec­

belongs to the Amsterdam School but has a very

clusters are still dotted around the park, which

ture in the city centre of Utrecht. The route links

romantic, rural feel to it.

stretches out over 4 kilometres.

up projects of architects who made a prominent

Around the park several other examples of the

The Zocher family from Haarlem has produced

contribution to the architecture in Utrecht, such

Amsterdam School can be seen, as well as a row

a line of famous landscape architects who

as Mart van Schijndel, well-known projects by

of recent, very modern villa’s, amongst which the

designed many gardens, parks and graveyards

Sluijmer & Van Leeuwen like the metal house built

Dubble house (MVRDV/Mastenbroek). It is a great

in The Netherlands. Jan David Zocher was the

on the smallest plot in Utrecht.

opportunity to compare Rietveld’s architecture with

most famous of them all, partly because of his

The tour will also visit an apartment building by

that of his contemporaries and to judge the extent

design for the famous Vondel Park in Amsterdam.

Belgian architect Bob van Reeth, which is espe­

of his influence on architecture from later periods.

He also drew up plans for several neoclassical

cially designed to fit the historical situation, a

Duration: circa 1,5 hrs.

villas in and along the Utrecht Vondel Park, some

church yard, and incorporates the archaeo­logical

NOTE: This excursion does not include a tour of

of which still decorate the park. An example of

finds dating from the medieval period. During the

the interior of the Rietveld-Schröder house. The

this is Lievendael (1862).

tour the focus will be on the refurbishment plans

Rietveld-Schröder house can be visited prior to

Duration: circa 1.5 hrs

of West 8 for Neude square and surrounding build­

or after the walking tour. We recommend that you

ings such as the Neude tower (H.A. Maaskant,

book in advance. For reservations call the Central

Rotsoord and Toonkamer

1960), the main post office (J. Crouwel, 1924),

Museum: +31 (0)30 2362362.

Rotsoord is a special area in Utrecht. Through the

the town hall (Enric Miralles, 2000) and the munici­

years, this part of the city has developed its own

pal theatre by W.M. Dudok (1941).

Master plan central station area

character. Its rich industrial history goes back to

Duration: 1.5 hrs

In 2002 the population of Utrecht has chosen by

the dark ages, characterized by the presence of

referendum for the transformation of the central

many brickworks. In the 17th century, Adriaen

Museums and the museum quarter

station area. The chosen approach will result in

Frans had built a villa, which he called Rotsoord.

The main theme of this walking tour is contempo­

a lot of changes in the next few years. The area

Its name refers to the purple-red stone that was

rary architecture in the very peaceful southern part

will be enriched with two eye-catching buildings

produced as a bantling during the production

of the inner city, the so-called museum quarter.

in glass and steel, defining the heart of the city.

process. The facades of Villa Rotsoord were dec­

By combining funds from the EU with the input

One is a new station hall with a waving roof

orated with this material. Rotsoord still contains

of inhabitants, entrepreneurs, museums, cultural

construction. The other is a music palace of

many buildings that tell the stories of its industrial

organisations and private investors, the local

43 meters high, made out of glass. Herman

past, like the water tower and the building of firm

government has cast a new light on the cultural

Hertzberger was asked to design the new music

Ondix. The best known building is the Pastoe

heritage of this area. Part of the project was the

palace, which will incorporate part of the old

Factory. This furnitureworks has grown organically,

restoration of the unique wharf cellars, the refur­

music hall, also designed by Hertzberger.

by adding new departments to the main building.

bishment of the Old Canal and the opening up

Benthem Crouwel Architect, designer of the

The fuse-roof is one of the highlights of the build­

of many hidden courtyards and almshouses.

Schiphol terminal, has made a design for the new

ing. Since 1982, the factory is accommodated by

Attention will also be paid to modern extensions

central station in Utrecht. Apart from combining

the Toonkamer. Over forty leading designers are

of museums and art galleries, as for example the

different kinds of public transport in one terminal,

showing their collection in interior design.

extension of the University Museum by Koen van

it also has to combine two different parts of the

Duration: circa 2 hours

Velsen, the extension and re-routing of the

city. Within a few years time, 2.5 times the amount

Catharijneconvent museum by Hubert Jan Henket,

of passengers passing through the Schiphol Air­

Country estate Amelisweerd

the Central Museum (Beel en Achtergael) and the

port terminal will be using the public transport

The main part of Amelisweerd was laid-out in the

restoration of former 16th century city rampart

terminal in Utrecht. All the other changes to the

Middle Ages as a park belonging to three different

(now an observatory) Sonnenburg. This tour will

area and their respective time frames will be

manors. Amelisweerd was named after the knight

also focus on the issue of new developments in

explained in detail during this walking tour. The

Amelis de Insula who took up residence along the

a historical city with monuments and urban con­

tour starts at the information centre of the station

river Kromme Rhine in 1224. Hardly anything is

servation area’s, illustrated by the domestic resi­

area, where scale-models and interactive compu­

known about the original manor Old-Amelisweerd.

dence of architect Robert van den Hout (winner

ter animations illustrate the plans.

However, many more details are available about

of the Rietveld Prize 2001), and the apartments

Duration: circa 1.5 hrs

the stately classicistical country house, which was

in the former church of St. Martin.

built in 1770. Country houses New-Amelisweerd

Duration: circa 1.5 hrs

and Rhijnauwen enclose the estate. The latter

64 | aorta 2010 | english summary

was also built in the eighteenth century, in a sober

a marvellous view of De Uithof or of the aesthetic

classicistical style. The history of Rhijnauwen as

roof garden with grape vines.

a manor is still clearly visible.

Taken from a photography by Kim Zwarts, a close

New-Amelisweerd came into existence by splitting

up picture from the leaves of a willow tree is silk

up the holm (waard or weerd) Amelisweerd in

screened onto the glass façade panels. The print,

Old- and New-Amelisweerd. The homesteads

just like the turning double windows, functions as

the Boeije and the Kleine Kuil, together with six

a sunshade. The same print has been applied by

dwellings belong to the estate as well. In 1810

means of a rubber mould, so that a deep relief

Lodewijk Napoleon claimed both estates. New-

has been obtained. The library has not only been

Amelisweerd was to house his personnel, while

designed as a quiet place where books can be

Old-Amelisweerd was to be his own residence.

stored and consulted, but also as a meeting place

New-Amelisweerd was laid-out around 1860 in

for visitors and students.

the late English landscape style. Nowadays the

Duration: circa 1 hour

three country houses function as a youth hostel (Rhijnauwen), a museum/residence (Old-Amelis­

University Library innercity

weerd) and apartments (New-Amelisweerd). Apart

This new library shows about eight kilometres

from a brief history of the estates, information is

of books. The library is established in the former

provided about the architecture of the country

working-palace of Lodewijk Napoleon. The whole

houses and the layout of the park.

building contains six national monuments.

Duration: circa 1.5 hrs

Whereas the old houses were inaccessible, the new building makes this old palace now accessible

Jugendstil/Art nouveau in Utrecht

for everyone. The entrance and the Grande Galerie

This tour will explore art nouveau (Jugendstil)

are now beating heart of this complex and are an

architecture in Utrecht. The elegant shapes of art

important meeting point for visitors and students.

nouveau (1890-1914) are visible all over Europe.

Grosfeld van der Velde, architect of the new build­

From the entrances to the Paris Underground,

ing, has deliberately chosen for a clear materialisa­

the Eiffel Tower, the Folies Bergère posters and

tion and colours, composing an unity in the build­

the Moulin Rouge to Grand Café’s in Brussels,

ing. Moreover you’ll find a special attention for

Prague and Victor Horta’s residences in Brussels.

details, on behalf of the monumental atmosphere.

This international style features many regional dif­ ferences. Some architects had great difficulties letting go of the ecclesiastical styles of the 19th century. In Utrecht this resulted in a typical mix of neo-gothic and art nouveau architecture.

Art nouveau architects used a lot of modern materials, for example iron-cast beams and indus­ trially produced windowpanes. This made the style very useful for buildings with large windows, such as warehouses, pharmacies, clothing stores etc. What’s typical for Dutch art nouveau architec­ ture is the use of glazed bricks in a variety of col­ ours, making up tiled (symbolic) images relating to the purpose of the building.

Duration: circa 1.5 hrs University Library Utrecht Wiel Arets Architects & Associates, 2004 According to the architect, the two closed, black concrete book depots in this black glass box almost seem to float like clouds.

The inside of the library is mostly black too, but because of the vast open spaces around the depots and the use of very light grey floors, the interior is surprisingly light and spacious. The col­ our scheme of black, white and grey is broken by the striking information desks, furnished with a kind of bright red rubber. From the study rooms on top of the book depots, the library visitor has

utrecht wittevrouwensingel | foto: provincie utrecht  |  65

herbezinning op rollen en verantwoordelijkheid