Jaarboek Aorta 2011

AORTA 2011 | 1

architectuur & stedenbouw in de provincie Utrecht

Utrecht 2.0 / het nieuwe werken

jaarboek # 11 architectuurcentrum aorta

2 | AORTA 2 | AORTA 2011 | SELECTIE RIETVELDPRIJS 2011| DIENSTGEBOUW A2 | QUIST WINTERMANS ARCHITECTEN

Het Nieuwe Werken is werken vanuit verschillende invalshoeken. Het gaat over het inzetten van je netwerk, samenwerken, productiever werken door tijd, maar ook ruimte beter in te richten.

Van blauwdrukplanning naar organische groei.

Het is gebaseerd op vertrouwen en resultaat, op efficiency en duurzaamheid.

AORTA 2011 | 3

4 | AORTA 2011 | SELECTIE RIETVELDPRIJS 2011 | HET ZWARTE HUIS | BAKERS ARCHITECTEN | FOTO MAARTEN NOORDIJK

AORTA 2011 | 5

Op welke vraag geeft de ontwerper antwoord?

Tijdens de prijsuitreiking van de BNA gebouw van het jaar regioprijs Zuid, waaraan ik als jurylid was verbonden, kwam de kritiek ter sprake dat het Van Abbemuseum te elitair zou zijn. Past het concept van het museum als witte doos nog bij de ont­ wikkelingen in de kunsten? Want kunstenaars zoeken veel meer het directe contact, leggen relaties met maatschappelijke ontwikkelingen en werken in de wijk. Zij richten zich op stedelijke ontwikkelingen. Als het museum daar als platform een rol in wil spelen, zal zij de wijk in moeten. Is de witte doos dan nog nodig? Het gebouw, ontworpen door Cahen, is geopend in 2003. Negen jaar later haalt de hedendaagse kunstenaarspraktijk dit concept in. Het roept de vraag op hoe houdbaar het museumconcept en hoe flexibel het gebouw is voor veranderende programmatische eisen.

Het Wilhelminapark, een rijksmonumentaal stadspark in Utrecht uit 1898, beweegt al vele decennia mee met het steeds weer veranderende gebruik door bezoekers aan het park. Flaneren en skaten, het gaat samen. Kennelijk is het zo ontworpen dat het met kleine aanpassingen genoeg potentie heeft om te voldoen aan de behoeftes van de recreërende stedeling. Deze twee uiteenlopende voorbeelden laten zien dat een opdracht aan de architect van groot belang is voor het latere gebruik.

We gaan, mede door de crisis ingegeven, op zoek naar een bedachtzamere manier om met onze ruimte om te gaan. We exploreren nieuwe en alternatieve manieren van plannen, ontwerpen en ontwikkelen, waarbij er een groeiende aandacht is voor bestaande kwaliteiten. Niet schoonvegen, maar inzetten en revitaliseren wat er al is.

Ook de complexiteit van de opgave draagt bij aan het gevoel van urgentie voor een nieuwe werkwijze. Moeilijk te ontwikkelen binnenstedelijke locaties, verouderde bedrijventerreinen, milieunormen, kritische consumenten en een grote diversiteit aan eigenaren en belangengroepen in gebieden vragen daarom. Het inzetten van weloverwogen methodes voor de stedelijke ont­ wikkeling betekent geen traagheid of stilstand voor de stad. Integendeel, het levert ongetwijfeld nieuwe scenario’s op, pas­ send bij deze nieuwe kleinschalige opgaven.

Aorta signaleert in Utrecht de eerste beginselen van deze nieuwe denkwijze. Met het jaarprogramma van 2011 ‘Utrecht 2.0 / Het Nieuwe werken’ wil Aorta, aan de hand van concrete casussen in (de regio) Utrecht, nieuwe visies op de toekomst ver­ kennen. Het Nieuwe Werken is werken vanuit verschillende invalshoeken. Het gaat over het inzetten van je netwerk, samen­ werken, productiever werken door tijd en ruimte beter in te richten. Het vraagt om een grote mate van flexibiliteit. Niet alleen op gebouwniveau maar ook in termen van ontwikkelen. Het is gebaseerd op vertrouwen en resultaat, op efficiency en duur­ zaamheid.

In een veranderende samenleving past ook voor Aorta een strategie die aansluit bij nieuwe opgaven en krachtenvelden. Met de nieuwe strategie “consolideren door verbinden” zetten wij sterker in op het langduriger verbinden van kennis en partijen rondom actuele vraagstukken en ontwikkelingen. Zo wil Aorta een krachtiger pleidooi voeren voor de voortdurende zoektocht naar de juiste vraag.

Eveline Paalvast, directeur april 2012

met een scherp oog voor wat er op straat gebeurt en voor de gebruikers van de stad

Particulier opdrachtgeverschap is als één van de co-creatieinstrumenten bezig met een opmars 10 Bij de ontwikkeling van de Veemarkt krijgen particulier opdrachtgeverschap (PO) en collectief particulier opdrachtgeverschap (CPO) volop de ruimte 13 Van tien CPO projecten de ervaringen van bewoners en architecten vast­ gelegd 14 Waarde­creatie vanuit bestaand vastgoed weer aan de orde van de dag 16 De provincie ondersteunt gemeenten en eigenaren bij transformatie naar een nuttig gebruik van leegstaande kantoorpanden 18 Het bedrijventerrein ten westen van de Cartesiusweg is door de gemeente aan­gewezen als ontwikkelingslocatie 20 Het overleg tussen bewoners en gemeente blijkt in Lunetten dikwijls al goed te verlopen. Toch gaan er nog wel dingen mis 24 Tijdens de wijkwandeling toetsten een zestal bewoners van Kanaleneiland Zuid de idealistische uitgangspunten aan de woonpraktijk van toen en nu 26 Verschillende kunstenaars hebben hun kleurige sporen reeds achtergelaten in de openbare ruimte 28 In tijden waarin meer dan zeven miljoen vierkante meter kantoorruimte leegstaat en be­drijventerreinen achterhaald raken, lijkt het not done om een splinternieuw kantoorgebouw te realiseren 30 Iedere visie houdt op bij de rand en toont verschillende manieren van waarderen 34 Het beleid voor de ruimtelijke ordening is aan het veranderen.

Niet alleen kiest het huidige kabinet voor het verbreden van de verant­­woordelijkheden bij gemeenten en de provincie, ook binnen het vak zijn er nieuwe tendensen waarneembaar 36 Tijdens de kinder­rondleiding STDHS maken kinderen kennis met het vak van burgemeester, wethouder, gemeenteraadslid én architect. 38 De docu­­mentaire Urban Goddess: Jane Jacobs Reconsidered plaatst het gedachtegoed van Jacobs in een hedendaagse context. 41

AORTA 2011 | 7

inhoud INLEDING

9

CO-CREATIE | PARTICIPATIE 10 Samen ontwikkelen, samen bouwen 11 Ideeënprijsvraag Veemarkthallen 12 Woonportretten 14 HERGEBRUIK | DUURZAAM ONTWIKKELEN Laat duizend blokken bloeien

16 18

HERNIEUWDE STAD | STEDELIJKE VERNIEUWING 20 IN DE WIJK

Studie woonerven Lunetten Kijk in je wijk: Kanaleneiland - zuid Wijkwandeling Kanaleneiland centrum

24 26 27

IN DE STAD

DARE #6 Rietveldprijs 2011

28 30

IN DE REGIO

Stadsranden in de provincie Utrecht 34 Excursie ruimtelijke kwaliteit 36

EDUCATIE Kunstuitdaging 38 Masterclass scholenbouw 38 Kinderrondleiding stadhuis 38 MEDIA AUGMENTED REALITY Architectuurapp: Urban Augmented Reality

39

BOEKPRESENTATIE Maas 40 Straten maken 40 FILM Mart van Schijndel Urban Goddess: Jane Jacobs reconsidered

41 41

CULTURELE EVENEMENTEN Culturele Zondag – Groen Open Monumentendag – Hergebruik Dag van de Architectuur – Zelfverzonnen

42 42 43

RONDLEIDINGEN

45

OVER AORTA 49 Mediatheek 49 Website 49 Publicaties 50 Jaarcijfers 52 Bezoekersaantallen 54 Koers 2011 – 2013 56 Visie 59 Medewerkers 60 Sponsoren en subsidieverstrekkers 61 Colofon 61

ster

ken

8 | AORTA 8 | AORTA 2011 | SELECTIE RIETVELDPRIJS 2011 | MUZIEKHUIS | ARCHITECTEN VAN MOURIK

AORTA 2011 | 9

inleiding Architectuurcentrum Aorta werkt voortdurend samen met diverse partijen aan haar programma’s. Onze activiteiten kunnen niet worden gerealiseerd zonder de inzet van onze sponsoren. Aorta ontvangt jaarlijkse donaties of bijdragen aan specifieke programma’s. Aorta wil haar financiers danken voor hun bijdrage en het vertrouwen dat gesteld wordt in de kwaliteit van onze programma’s. Het is bijzonder om in de huidige moeilijke tijd te merken dat zo veel partijen belang hechten aan kwalitatieve discussies over architectuur en stedenbouw en bereid zijn deze te ondersteunen.

Aorta werkt met een klein en slagvaardig team aan haar activiteiten. Regelmatig worden wij versterkt met expertise van andere partijen. Het bureau wordt bemenst door een groep vrijwilligers, zonder welke Aorta haar dagelijkse gang van zaken niet zo soepel zou lopen. We zijn er trots op dat we een breed en hoogwaardig programma hebben kunnen neerzetten. Als deze zijn afgerond en partijen zelf met elkaar verder gaan mét meer inhoudelijke bagage, dan is onze rol geslaagd.

In 2011 startte Aorta met onderzoek naar drie thema’s die urgent zijn en actueel voor het Utrechtse debat. Dit zijn co-creatie, uitgewerkt naar (collectief) particulier opdrachtgeverschap; hergebruik van vastgoed, uitgewerkt naar het vraagstuk van leeg­ stand van kantoren en hernieuwde stad met programma’s gericht op de revitalisatie van het bedrijventerrein Werkspoor­ kwartier. Voor elk thema ontwikkelde Aorta verschillende activiteiten die elkaar versterken en zo veel mogelijk voortborduren op ontwikkelingen. We trekken samen op met bestaande initiatieven. Het programma verdiept inhoudelijke vraagstukken, is katalysator, brengt partijen samen en biedt een nieuw perspectief op stedelijke ontwikkeling.

Naast deze drie thema’s was er een mix van activiteiten specifiek gericht op de stad en de regio. We vroegen bijvoorbeeld aan bewoners van Kanaleneiland-Zuid hoe zij hun veranderende woonomgeving ervaren en legden dit vast op film, we organiseer­ den een wijkwandeling samen met historici en bewoners over Kanaleneiland-Zuid. We onderzochten hoe bewoners in Lunet­ ten hun woonerven ervaren en wat zij graag willen verbeteren. Dit alles is besproken in een debat samen met bewoners en vastgelegd in een rapport. Voor de regio starten we een onderzoek naar de kwaliteiten van stadsranden. Is een specifieke strategie voor stadsranden legitiem? Dit onderzoek ronden we af in 2012. Voor politici, bestuurders en ambtenaren organi­ seerden we een excursie over ruimtelijke kwaliteit. Wat is dat en hoe benoem je dat? We geven graag handvatten aan leken en professionals om hun meningen aan te scherpen.

Onze brede publieksprogramma’s vormen een vaste waarde zoals de Dag van de Architectuur en onze onderwijsprogram­ ma’s. Toch is er ook zorg over het financiële tekort. Dit hebben we dit jaar weten te beperken. Door de organisatie in 2011 te verkleinen, beperken we de lasten. We zullen ook in de toekomst hard werken aan waar we goed in zijn: met beperkte ­budgetten goede kwaliteit neerzetten!­

10 | AORTA 10 | AORTA 2011 | CO-CREATE

CO-CREATIE Met de programmalijn Co-creatie vestigt Aorta de aandacht op (C)PO. Wat zijn de kansen voor collectief particulier opdrachtgeverschap? Welke rol is er weggelegd voor de ontwerper en bewoner? Wat is er op het gebied van particulier opdracht­geverschap allemaal mogelijk? Hoe vindt co-creatie plaats in de ruimtelijke ontwikkeling, wat is haar rol en wat levert het daadwerkelijk op?

De overheid en private partijen waren de producenten voor de burgers, de woon- en werkconsumenten. De consumenten werd voornamelijk aan­ bodsgericht benaderd. Deze rolverdeling is aan het vervagen en het wordt steeds scherper dat een grotere verantwoordelijkheid en betrokkenheid van burgers wenselijk is. Instrumenten als actief burgerschap, co-creatie, participatie, interactieve planvorming worden ingezet. Dit zijn middelen die als doel hebben om ruimtelijke ontwikkelingen tot een gedeelde ver­ antwoordelijkheid te maken. Het idee dat je zelf meegewerkt hebt aan een bepaalde ontwikkeling, zou leiden tot een mentaal eigenaarschap.

Particulier opdrachtgeverschap is een van de co-creatie-instrumenten die bezig is met een opmars. Toch vindt particulier opdrachtgeverschap in Utrecht slechts op relatief kleine schaal plaats. De nieuwe wro biedt gemeentes de mogelijkheid om via locatie-eisen particulier opdracht­ geverschap op te leggen via het bestemmingsplan. Met name collectief particulier opdrachtgeverschap lijkt op grotere schaal ingezet te worden.

Dit wordt gestimuleerd en gefaciliteerd bijvoorbeeld bij in Utrecht bij de ontwikkelingen op het Veemarktterrein en, naar verwachting, voor de polder Rijnenburg. De gemeente Utrecht heeft zich ten doel gesteld meer in (collectief) particulier opdrachtgeverschap te ontwikkelen. Onder andere bij de ontwikkeling van het Veemarktterrein, een voormalig tentoonstellings­terrein in het noordoosten van Utrecht, waar een nieuwe woonwijk ge­pland is, wordt (collectief) opdrachtgeverschap gestimuleerd.

Project Veemarkt 2.0 is genomineerd voor de Participatietrofee 2010 van de gemeente Utrecht.

Deze nieuwe manier van ontwikkelen heeft niet alleen gevolgen voor de positie van de burger, maar ook voor de rol van de overheid, private par­ tijen, planners, deskundigen en de positie van de ontwerper. Het betekent ondermeer een zoektocht naar nieuwe invullingen voor de rol van de ge­­­ meente, niet alleen in het proces maar ook in de stedenbouwkundige planvorming.

Naast deze geregisseerde vormen is er ook een spontane vorm, die

DE THERMOMETER | Het gehele jaar zet Aorta de Thermometer in

eerder onder het kopje ‘zelforganisatie’ geplaatst kan worden. Bij zelf­

­projecten in de stad. De Thermometer Leegstand krijgt vorm in een

organisatie gaat het niet langer over het actief betrekken van burgers bij

weblog of de site van Aorta benaderbaar is.

beleid, maar over het verbinden van initiatieven uit de samenleving. En nu

Als gastcriticus is Mark Hendriks, [tekst] landschap, uitgenodigd om

de overheid flink moet bezuinigen, en niet langer budget heeft om alles

gedurende 2011 en 2012 te reageren op het thema. Mark Hendriks is

van bovenaf te organiseren, ligt er een grotere kans dan ooit tevoren voor

journalist, redacteur, tekstschrijver en organisator en werkt als free-

participatie, co-creatie en zelforganisatie.

lancer voor diverse tijdschriften waaronder De Blauwe Kamer en PostPlanjer. Aanvullend geven gastauteurs hun visie op leegstand.

Deze programmalijn wordt in activiteiten voortgezet in 2012.

CO-CREATIE | AORTA 2011 | 11

samen ontwikkelen/ samen bouwen In het Filmtheater ’t Hoogt presenteerde Henk van der Woude, van

Na de presentatie was er gelegenheid om te discussiëren. Marleen Kap­

Remake buro voor architectuur, het onderzoek naar Community Architec­

tein, oprichter van stichting EVA, de partner van de gemeente Culemborg

ture. Het uitgangspunt voor Community Architecture is dat bewoners

bij de realisatie van de wijk EVA-Lanxmeer herkende veel in de gepresen­

actief het ontwerpproces kunnen sturen en uiteindelijk ook zeggenschap

teerde bevindingen. EVA-Lanxmeer bewijst inmiddels dat het concept

hebben over het architectuurontwerp. Het bekendste voorbeeld is (Collec­

door de jaren heen nog steeds goed functioneert. Het is jammer, zo vond

tief) Particulier Opdrachtgeverschap. Community Architecture gaat echter

de zaal, dat er nog weinig partipatief wordt gebouwd in Nederland.

ook over andere domeinen zoals het inrichten van gemeenschappelijke openbare ruimten. Kan samen optrekken ook iets betekenen voor huur­ ders? Het team onderzocht zes verschillende voorbeeldprojecten aan de hand van de vragen: hoe belangrijk is Community Architecture voor de (sociale) duurzaamheid en kwaliteit van de architectuur? Wat betekent het voor bewoners om de eigen woonvraag te realiseren en hoe doe je dat?

Wat is de rol van de verschillende gebruikers, overheid en bouwprofessio­ nals in deze ontwerp- en bouwprocessen en hoe is die georganiseerd?

Wat betekent deze directe invloed en zeggenschap van de bewoners of gebruikers voor bouwprofessionals?

Ook werd het begrip Community Architecture belicht tegen de achter­

Documentairefragmenten en discussie: 13 september Aantal bezoekers: 79 Samenwerkingspartner: Forum Sprekers: Henk van der Woude (Remake buro voor architectuur) en Marleen Kaptein (stichting EVA).

Onderzoeksteam: Henk van der Woude en Radia Elgarbi van Remake buro voor architectuur | Wilfried van Winden van WAM | Babet Galis en Han Willem Visscher van Architectenbureau Galis | Machiel van Dorst van de TU-Delft | Rein Sohilait van FORUM instituut voor multiculturele vraagstukken.

grond van het actuele sociale, maatschappelijke en politieke krachtenveld in Nederland. Door het in een historische context te plaatsen wordt de betekenis voor de hedendaagse bouwpraktijk duidelijker. Zeggenschap van de eindgebruiker houdt volgens het onderzoeksteam niet op bij de directe af­­nemer, maar betreft een pakket van eisen ten aanzien van voor­ zieningen, samenlevingsvormen, openbare ruimte en (gedeelde) identiteit, en inbreng van alle belanghebbenden.

De conclusies: 1. Community Architecture is een product van de jaren zestig en onder­ deel van een bewustzijnsverandering die zich aan het vol­trekken is.

2. De kwaliteit van de architectuur is in vergelijking met traditioneel ont­ wikkelde woningbouw hoog.

3. Er wordt gemeenschappelijk programma ontwikkeld.

4. Er worden wijkvoorzieningen gerealiseerd.

5. De overheid is voorwaarde scheppend en niet voorwaardenstellend.

6. Burgers en gemeente hebben gedeelde belangen en werken op basis van gelijkwaardigheid samen.

7. Zeggenschap van gebruikers wordt strategisch ingezet door de over­ heid.

8. Gemeenschappelijkheid, identiteit en ownership zijn randvoor­ waarden van Community Architecture.

9. Gebruikers willen investeren in sociale en fysieke duurzaamheid.

10. In het ontwerpproces kan nog veel verbeteren, het is niet altijd even duidelijk waar de zeggenschap van de gebruikers uit bestaat c.q. hoe die is verwerkt in ontwerp.

FOTO: EVA LANXMEER

12 | AORTA 2011 | EERSTE PRIJS IDEEËNPRIJSVRAAG VEEMARKT | MORE COWBELL | ZOFA ARCHITECTEN

CO-CREATIE | AORTA 2011 | 13

ideeënprijsvraag Veemarkt Utrecht Op het terrein van de huidige Veemarkthallen in Utrecht worden de komende vijf jaar 550 woningen gebouwd. Bij de ontwikkeling van de Veemarkt krijgen particulier opdrachtgeverschap (PO) en collectief particulier opdrachtgeverschap (CPO) volop de ruimte. Dit betekent dat zowel individuele opdrachtgevers als groepen die iets willen bouwen, terecht kunnen op de Veemarkt. Pas als dat niet lukt, kunnen andere partijen aan de slag.

Tijdens de prijsuitreiking op 1 maart 2012 zijn de winnaars en de eervolle vermeldingen bekend gemaakt. Na de bekendmaking werden alle inzen­ dingen twee maanden tentoongesteld bij Architectuurcentrum Aorta.

Daarnaast zijn de inzendingen gebundeld in een digitale publicatie die is in te zien via de website van Aorta. www.aorta.nu/ideeenprijsvraag-veemarkt/

Locatie: Architectuurcemtrum Aorta | Datum: Prijsvraag inzend­ termijn oktober – december 2012 | Aantal deelnemers: 84 Informatiebijeenkomst voor ideeënprijsvraag Voor (potentiële) deelnemers heeft Aorta eind 2011 een informatiebijeen­ komst georganiseerd. De stedenbouwkundige en projectmanager van de gemeente Utrecht gaven een toelichting op het stedenbouwkundig plan.

Architectuurcentrum AORTA organiseerde de ideeënprijsvraag Veemarkt Utrecht, voor professionele ontwerpers, op initiatief van de vereniging CPO Veemarkt. De ideeënprijsvraag is uitgeschreven om schetsontwer­ pen, beelden, (woon)plattegronden en bijvoorbeeld energieconcepten te laten zien aan de toekomstige particuliere opdrachtgevers en groepen.

Locatie: Voordorphal op het Veemarktterrein | Datum: 16 november 2011 | Aantal deelnemers: 60 Samenwerkingspartners: Gemeente Utrecht en Vereniging CPO Veemarkt

De ideeënprijsvraag staat open voor professionele architecten of tijdelijke coalities met een architect als penvoerder. De opgave was: ontwikkel en presenteer een integrale visie waarin de relatie tussen bouwveld, de woning en het binnenterrein zichtbaar wordt gemaakt. Werk vanuit deze visie de ruimtelijke consequenties uit voor één element (de individuele kavel of woning) en doe een uitspraak over de relatie met het binnen­ gebied (het object, het binnenterrein of het bouwblok als geheel). De ontwerpers moeten rekening houden met een aantal specifieke rand­ voorwaarden, die leidend zijn bij de Veemarktontwikkeling.

De ideeënprijsvraag is gestart op 17 oktober en sloot 8 januari 2012. Deel­ name stond open voor alle Nederlandse architecten die zijn ingeschreven in het architectenregister van het BA. Een team kon ook bestaan uit een (tijdelijk en voor deze ideeënprijsvraag samengestelde) coalitie. Inzendin­ gen van teams werden ingediend door de geregistreerde architect.

Alle inzendingen zijn in 2012 beoordeeld door een jury. Deze bestaat uit: Roelof Bleker, dijkgraaf Waterschap Rivierenland, voorzitter bestuur Stimuleringsfonds voor architectuur (voorzitter); Anne Luijten, Hoofd­ redacteur Gebiedsontwikkeling.nu TU Delft (secretaris); Anco Schut, hoofd stedenbouw&monumenten gemeente Utrecht; Herald Roelevink, Dolte stedenbouw; Adrie van den Muysenberg, Secretaris Vereniging CPO Veemarkt en Jurgen van der Ploeg, directie research- en steden­ bouwstudio van FARO architecten en oprichter Taskforce CO2.

De secretaris had geen stemrecht.

TWEEDE PRIJS: HET ENSEMBLE | QUPUS EN STUDIO VY

14 | AORTA 2011 | CO-CREATIE

woonportretten

particulier opdrachtgeverschap in beeld Wie droomt er niet van een zelfbedacht huis dat af­­gestemd is op jouw leven? Een plek waar je dagelijks ‘thuis’ komt. In deze tentoonstelling zijn van tien bijzondere woningbouwprojecten de ervaringen van bewoners en architecten vastgelegd.

Zowel woningzoekenden als aanbieders experimenteren in toenemende mate met dit vraagstuk. Hoe creëren we een gevarieerde en betaalbare woningmarkt die tegemoet komt aan de hedendaagse diversiteit aan wensen en behoeften? Het aantal voorbeelden waarbij bewoners als groep in een vroeg stadium zijn betrokken bij de planvorming groeit. De verzamel­ naam voor dit soort woningbouwprojecten is Collectief Particulier Opdracht­ geverschap (CPO).

In deze tentoonstelling zijn van tien CPO projecten de ervaringen van bewo­ ners en architecten vastgelegd. De tentoonstelling toont dat het bouwen van een eigen huis niet alleen is weggelegd voor mensen met een bovenge­ middeld inkomen. De geselecteerde projecten getuigen van vrijheid, ruimte­ lijkheid, architectuur en diversiteit.

Geselecteerden projecten Ithaka’s Secret Garden, Almere | Mi Akoma Di Color, Amsterdam Klushuizen Sint Marten, Arnhem | Starterswoningen, Casteren-Bladel Het Kwarteel, Culemborg | De Zonnespreng, Driebergen | HuurWens­ Woningen, Enschede | Veld van Klanken, Hoogvliet | De Kersentuin, Utrecht | Atelierwoningen, Vijfhuizen De inrichting van de tentoonstelling is gemaakt van hout afkomstig van bergingdeuren uit Overvecht. Naar een idee van De Vechtclub / Stortplaats van Dromen.

Tentoonstelling van 14 september tot 10 november 2011 Aantal bezoekers: 131 De tentoonstelling is al eerder vertoond in Podium voor Architectuur Haarlemmermeer en Schiphol. ‘Woonportretten’ is mogelijk gemaakt door Podium voor Architectuur Haarlemmermeer.

DE KERSENTUIN | FOTO: KARIN DEKKERS, IN OPDRACHT VAN PODIUM VOOR ARCHITECTUUR HAARLEMMERMEER EN SCHIPHOL | AORTA 2011 | 15 2011 | 15

16 | AORTA 2011 | HERGEBRUIK VASTGOED

HERGEBRUIK VASTGOED De urgentie voor herbestemming is groter dan ooit.

Partijen waaronder de Rijksdienst voor het Cul­tureel Erfgoed en Stichting Bouwresearch (SBR) spreken over een schrikbarende groei van leegstand: elke dag een boerderij, elke week twee kerken en elke maand een klooster, plus de zeven miljoen vierkante meters kantoorruimte die leegstaan, de 40.000 m2 boven winkels en de tien­duizenden woningen die niet meer nodig zijn in krimpgebieden. De crisis versnelt en verhevigt dit proces.

Zoals Ronald Rietveld bepleit in zijn ontwerp Vacant NL voor de Biënnale in Venetië, biedt het intelligent en tijdelijk herbestemmen van vacant vast­ goed een enorme kans voor de (creatieve) kenniseconomie in Nederland.

De toekomst van de architectuur ligt niet in het bouwen van het nieuwe, maar in het vernieuwen van het bestaande. De complexe vraagstukken waarvoor onze samenleving momenteel staat vragen om innovatie.

Na aanleiding van het landelijke programma ‘Aanpak leegstand kantoren’ en het Nationaal programma ‘Herbestemming’ is waardecreatie vanuit bestaand vastgoed weer aan de orde van de dag. De aandacht, de urgen­ tie en de bevorderingsmaatregelen vanuit het Rijk, Provincie en Gemeen­ ten in denkkracht en financiële middelen heeft voor een groot aantal initiatieven gezorgd. Ideeën worden inmiddels volop ontwikkeld. Realisatie is echter nog een stap verder. Hiervoor is natuurlijk medewerking van diverse partijen in de keten noodzakelijk, zoals de eigenaar(belegger) maar ook potentiële gebruikers. Aorta ziet met de programmalijn ‘Hergebruik Vastgoed’ met name een rol in het beslechten van de verschillen en het samen­brengen van partijen. Hierbij richt Aorta zich op de leegstaande kantoren als een kans voor de stad.

Ook deze programmalijn bestaat weer uit een aantal programmaonder­ delen die elkaar versterken. In 2011 is Aorta gestart met het programma Hergebruik Vastgoed. Met dit programma onderzoekt Aorta de kansen voor leegstand in de Utrechtse markt. Deze programmalijn wordt in activi­ teiten voortgezet in 2012.

DE THERMOMETER | Het gehele jaar zet Aorta de Thermometer in

­projecten in de stad. De Thermometer Leegstand krijgt vorm in een weblog of de site van Aorta benaderbaar is.

Als gastcriticus is Mark Hendriks, [tekst] landschap, uitgenodigd om gedurende 2011 en 2012 te reageren op het thema. Mark Hendriks is journalist, redacteur, tekstschrijver en organisator en werkt als freelancer voor diverse tijdschriften waaronder De Blauwe Kamer en PostPlanjer. Aanvullend geven gastauteurs hun visie op leegstand.

LEEGSTAND | FOTO: LINDY SCHUIN

FOTOBIJSCHRIFT | AORTA 2011 2011 | 17 | 17

18 | AORTA 2011 | HERGEBRUIK VASTGOED

laat duizend blokken bloeien Leegstand is het gevolg van een verschil in vraag en aanbod. ­Interessant is in welke markt dat verschil optreedt. Dat bleek op 7 december bij de ­bij­een­komst Laat duizend blokken bloeien in

LEEGSTAND | FOTO: LINDY SCHUIN

AL16. In de voormalige lerarenopleiding aan de Archimedeslaan 16, nu het grootste tijdelijke studentenhuis van Utrecht, belegde architectuurcentrum Aorta een inspirerende avond over leegstaande ­kantoren.*

De kantorenleegstand is in de provincie Utrecht, net als in de rest van Nederland, aanzienlijk. Er is een structureel overaanbod dat lijkt te blijven groeien. Herbestemmen is noodzaak geworden. De aanpak is vooral ook maatwerk.

Dit betekent dat er rekening gehouden moet worden met de regionale omstandigheden, de kenmerken van de specifieke locatie en uiteindelijk van de afzonderlijke panden. De provincie ondersteunt gemeenten en eigenaren bij transformatie naar een nuttig gebruik van leegstaande kan­ toorpanden. Diverse initiatieven zijn gestart en enkele successen zijn geboekt.

De Inspiratie op locatie van woensdag 7 december 2011 ging Aorta op zoek naar de stand van zaken in Utrecht en de bijdrage van beleggers, beleidsmakers, architecten, ontwerpers, ontwikkelaars en gebruikers in de transformatieopgave van de Utrechtse kantoren. Onder leiding van Bart Cosijn (Urban Dialogue), werden diverse invalshoeken onderzocht en maken we kennis met de partijen en mogelijkheden voor leegstand in Utrecht.

Datum: 7 december 2011 | Aantal bezoekers: 71 Locatie: Archimedeslaan 16 (Het grootste studentenhuis van Utrecht, AL16) Sprekers: Igor Sanjee (Provincie Utrecht) – Leegstand: de situatie in èn de aanpak door de provincie Utrecht | Tsaijer Cheng (Boundary Unlimited) en Hein de Haan (Urban Resort ) – Quick scan of 4 urban areas / Amstel III een innovatieve aanpak | Luc de Wit (Vidès Transformatie & Ontwikkeling): Een succesvolle transformatie in Houten | Bart Theunissen & Parcifal van den Berg (LeegstandvanzakenUtrecht) – Kansen voor Leegstand en oplossen van de Utrechtse casus | Rikkert Pauw (De Vechtclub) – De Vecht­club onafhankelijk en eigenwijs | Jean Baptiste Benraad (Trans­formatieteam) – Transformeren gaat niet vanzelf.

LEEGSTAND | FOTO: LINDY SCHUIN | AORTA 2011 | 19

Waarom alweer een avond over leegstand? Leegstand is nu actueel en door het belang van de regio is het onder­ werp leegstand een locaal architectuurcentrum op het lijf geschreven. Aorta maakte er overigens meer van dan een verzameling lezingen op een leegstandslocatie. De avond had het karakter van een markt, een netwerk­ bijeenkomst. Er was veel ruimte voor kennismaking, informatie-uitwisseling en om een initiatief of vraag ­plenair aan de orde te stellen.

Verschillende markten kwamen aan de orde. Igor Sanjee van de provincie Utrecht vroeg zich af hoe lang het gaat duren voor beleggers zich realiseren dat ze toch iets met de lege panden moeten. ‘Er zijn teveel kantoren, die gebruiker gaat echt niet meer komen. Wellicht staan we aan de vooravond van een grote afwaarderingslag onder beleggers.’

Jean Baptiste Benraad van het Transformatieteam ziet die afwaardering ook komen en ging nog een stap verder.

‘De tijd van vastgoed als goede belegging die door de jaren heen in waarde toeneemt is voorbij. Benraad richt zich op de reële markt van vraag en aanbod van huisvesting, gericht op bestaande gebouwen. Met het adagium ‘haalbare transformatie begint met optimaal hergebruik’, begon hij zijn enthousiasmerende verhaal. ‘Het gebouw is een gegeven, zoek daar klanten bij’. Met de neiging van architecten om altijd maar weer een ontwer­ pende oplossing te geven, had hij daarom niet veel op. Licht provocerend stelde hij, ‘we hebben geen architect nodig maar een plattegrondontwikkelaar’.

Daarmee kreeg hij Hein de Haan effectief in de steigers. Deze wees op de maatschappelijke markt. ‘Wat ik heel erg mis in je verhaal is het woord p ­ rogramma. Architectuur is in feite het organiseren van het programma en daarin het antwoord geven op een maatschappelijke vraag.’ In zijn lezing had De Haan aan de hand van Amstel III uitgelegd wat hij daarmee bedoelde. ‘Amstel III is een stedenbouwkundig verkeersongeluk, onvoor­ stelbaar dat dit is ontworpen door mensen met een opleiding. Zo een­zijdig, CIAM op een verschrikkelijke manier. Op een of andere manier zit CIAM (de scheiding van functies, red.) tussen onze oren.

Om het verschil aan te geven. Benraad zal om reden van de reële vraag naar huisvesting gerust een heel complex uit louter studenten laten bestaan, terwijl De Haan een mix zou programmeren om de maatschappelijke vraag te beantwoorden; de vraag naar een omgeving die niet doods is, monofunctioneel, etc.

Tsaijer Cheng liet aan de hand van een analyse van de groei van Aziatische steden zien hoe juist de mix succes­ vol is, waarbij de ene ontwikkeling de andere uitlokt: ‘huizen komen in kantoren en winkels komen in huizen’.

Leegstand van Zaken nam een heel andere aanvliegroute om tot dezelfde conclusie als De Haan te komen. Zij zien de asymmetrie tussen vastgoed en bezetting, gebouw en gebruik als een scheefgroei in de aandacht voor dingen en de aandacht voor handelingen. Het belang van het programma formuleren ze als het belang van ­software naast hardware. En daarmee zijn we bij een andere reden voor de teruglopende vraag naar kantoren: Het Nieuwe Werken. * uit artikel Leegstand en de Bubbel | Eric Stekelenburg klik hier

20 | AORTA 2011 | HERNIEUWDE STAD

HERNIEUWDE STAD

Utrecht kent een aantal locaties die in aanmerking komen om in de komende jaren opnieuw ontwikkeld te worden. De Merwedekanaalzone, de Cartesiusdriehoek, bedrijventerrein Cartesiusweg, spoorzone Tweede Daalsedijk, het KPN-terrein en het Kruisvaartkwartier zijn verouderde binnenstedelijke industrie­ gebieden die de afgelopen jaren deels in onbruik zijn geraakt of in de nabije toekomst vrij komen voor ­ontwikkeling. In het Dynamisch Stedelijk Masterplan heeft de gemeente haar ambities uitgesproken om een groot deel van deze locatie te transformeren tot stedelijke woonmilieus. Tegelijkertijd wordt de wens uitgesproken meer variëteit aan te brengen in deze monofunctionele gebieden.

Factoren als geluidsoverlast, veiligheidsrisico’s (vervoer gevaarlijke stof­ fen), bodemverontreiniging, slechte luchtkwaliteit en de barrièrewerking van sporen en waterwegen, versterken de complexiteit van de opgaven.

Versnipperde eigendomsverhoudingen vereisen slagkracht van meerdere partijen. De economische crisis heeft er bovendien toe geleid dat huidige financieringsmodellen moeilijk inzetbaar zijn. Gemeenten en ontwikkelaars zoeken daarom naar alternatieve manieren van plannen, ontwerpen en ontwikkelen, waarin de financiële risico’s hanteerbaar zijn. De belangstel­ ling voor organische groeimodellen - waarbij wordt uitgegaan van de bestaande ruimtelijke, economische en sociale kwaliteiten en waarbij wordt ingezet op vraaggestuurde, kleinschalige opgaven binnen flexibele randvoorwaarden - neemt toe.

In Hernieuwde Stad richt Aorta zich op de Utrechtse binnenstedelijke transformatieopgave van bedrijventerrein Cartesiusweg. Het bedrijven­ terrein, gelegen tussen Merwedekanaal en sporen richting Amsterdam en Rotterdam is aan vernieuwing toe. Grootschalige bedrijvigheid vertrekt vanwege de ingesloten ligging in het stedelijk weefsel. Tegelijkertijd weten vooral kleinere bedrijven het gebied te waarderen. Met de Ontwikkelings­ visie Werkspoorkwartier heeft de gemeente de ambitie uitgesproken een geleidelijke ontwikkeling tot meer stadsgeorienteerd en creatief werkland­ schap te willen ondersteunen.

In het programma CartesiusLab verkent Aorta de mogelijkheden voor de transformatie van het bedrijventerrein Cartesiusweg door stakeholders, initiatiefnemers en experts in een meervoudig programma aan elkaar te verbinden. In een reeks activiteiten bediscussiëren en onderzoeken we de programmatische, ruimtelijke en financiële mogelijkheden voor de trans­ formatie van het bedrijventerrein binnen de gestelde randvoorwaarden en gaan we op zoek naar allianties die daaraan kunnen bijdragen.

In 2011 is Aorta gestart met het programma Hernieuwde Stad.

De activiteiten zijn gestart in 2012.

Samenwerkingspartners: Gemeente Utrecht, TCN, Connecting Cartesius

HERNIEUWDE STAD | AORTA 2011 | 21

met marktpartijen moeten afspraken gemaakt worden over het schrappen van harde plannen, transformatie en herstructurering – Rudy Stroink

22 | AORTA 2011 WERKSPOORKWARTIER | FOTO: LINDY SCHUIN

AORTA 2011 | 23

iets dat leeg staat is pas leegstand als het ook in de markt aangeboden wordt

24 | AORTA 2011 | IN DE WIJK

studie Woonerven Lunetten Er is steeds meer belangstelling voor de woningen die gebouwd zijn in de jaren zeventig en tachtig. De meeste wijken uit de jaren zeventig en tach­ tig worden al enige tijd getooid met de geuzennaam ‘bloemkool­wijken’, vanwege ‘het fijne vertakt patroon van uitleg met kruimelige contour’ van deze categorie wijken. Het meest karakteristieke element van deze wijken, is ‘het woonerf’, een woord dat ‘onder een bedenkelijke reuk van vergane glorie’ is komen te staan (uit: Bloemkoolwijken: analyse en perspectief, Martijn Ubbink en Thijs van der Steeg, 2011). Het laatste beeld sluit aan bij de steeds vaker gehoorde opvatting dat bloemkoolwijken de nieuwe achterstandswijken van de toekomst zijn.

In de Studie Woonerven Lunetten deden stadssocioloog Ivan Nio en archi­ tecten Willemijn Lofvers en Nynke Jutten op initiatief van Architectuurcen­ trum Aorta onderzoek naar het gebruik en beleving van de collectieve buitenruimten in woonerfwijk Lunetten in Utrecht. Het doel van het onder­ zoek was te achterhalen wat de succesfactoren en de knelpunten zijn van deze collectieve ruimten in Lunetten. Wat kan beter en wat kan men ervan leren op andere plekken in Nederland? Het resultaat van de studie is eerder een rehabilitatie van het woonerf dan een bijdrage aan een verdere afbladdering ervan.

De Studie Woonerven Lunetten focust op de overgangen tussen privé­ ruimte, openbare ruimten en collectieve ruimten en op het gebruik van de collectieve ruimten. De overgangen worden vaak als de achilleshiel gezien van deze wijken. Wie bloemkoolwijken wil verbeteren, ontkomt er niet aan hier aandacht aan te besteden. De auteurs van deze studie beto­ gen dat de collectieve ruimten van Lunetten grote (verborgen) kwaliteiten hebben en bijzonder gewaardeerd worden door de bewoners. Interessant aan de Studie Woonerven Lunetten is dat ze als voorbeeld kan dienen voor situaties elders in Nederland. De studie reikt verbeterpunten die zowel in Lunetten, als ook elders te benutten zijn. De studie staat ook stil bij de vraag in hoeverre het onderhoud van binnenterreinen in handen van bewoners gelegd kan worden; een actueel thema in een tijd waarin geprobeerd wordt concepten als zelforganisatie en zelfbeheer handen en voeten te geven.

De studie bestond uit een ruimtelijke analyse van een vijftal woonerven en binnenhoven, interviews met professionals en bewoners, twee workshops met bewoners en een afsluitend debat. Het debat en de publicatie zijn in 2012 opgeleverd.

Aanbevelingen en conclusies

Publicatie: Studie Woonerven Lunetten Auteurs: Ivan Nio, Nio Stedelijk Onderzoek | Willemijn Lofvers, Bureau Lofvers | Nynke Jutten, Jutten Architectuur De publicatie Studie Woonerven Lunetten is te downloaden op klik hier Samenwerkingspartners: Bob, Gemeente Utrecht, Mitros, Portaal en SEV. Debat Studie Woonerven Lunetten Datum: 22 januari 2011 in buurtcentrum de Musketon Aantal bezoekers: 90 Gespreksleider: Catja Edens Panel: Ivan Nio, Nio Stedelijk Onderzoek | Willemijn Lofvers, Bureau Lofvers | Martin van der Zwan, Planterra | Frank van der Zande, gemeente Utrecht | Trees van Haarst, Portaal | Ineke Hoeberichts, Mitros | Harry Bosch, wethouder gemeente Utrecht

IN DE WIJK | AORTA 2011 | 25

uit de publicatie: • De studie spreekt de generieke vooringenomen oordelen over de teloorgang van bloemkool­wijken tegen zoals die in het algemene debat over bloemkoolwijken overheerst.

• Het succes van Lunetten wordt ruimtelijk bepaald door de extra maat (‘een ruimtelijke overmaat’) van de collectieve ruimtes en de marges voor en achter het huis. Hierdoor bestaat een evenwicht tussen private en collectieve ruimtes, tussen sociale afstand en nabijheid. Het veelal verguisde ‘snippergroen’ geeft een gevoel van ruimte, schept afstand en biedt privacy.

• De kleinschalige collectieve binnenterreinen hebben een belangrijke faciliterende betekenis voor buurtcontacten.

• De grenzen tussen privé, collectief en openbaar zijn op de meeste plaatsen goed.

De over­gangen tussen de appartementencomplexen en de binnentuinen zijn problema­ tischer dan die tussen eengezinswoningen en de binnentuinen. Voor de corporaties ligt hier een opgave.

• De vernieuwing van de collectieve ruimte kan betrekking hebben op de overgangszones of op een herinrichting van de collectieve ruimte zelf. De ingrepen zijn afhankelijk van de ruimtelijke opzet die per blok verschilt.

• Het is aan te bevelen dat de gemeente een faciliterende rol aanneemt bij zelfbeheer, bewoners informeert over de consequenties van ingrepen en ze begeleidt bij de herinrichting.

• Er bestaat weinig draagvlak voor zelfbeheer. Bewoners geven aan enkel op incidentele basis te willen bijdragen aan het beheer van de collectieve ruimtes. Een alternatief beheermodel voor de binnenterreinen, waarbij de gemeente verantwoordelijk is en taken uitbesteed aan een groep bewoners zou in sommige gevallen haalbaar zijn. Door het beheersysteem per plek te differen­tiëren kan betrokkenheid van bewoners geïnten­ siveerd worden.

• Er bestaat geen draagvlak voor privatisering van de collectieve buitenruimtes, of voor het ­afsluiten ervan.

• Er is een grotere rol weggelegd voor corporaties die strekt tot en met de voortuinen, erf­afscheidingen en de collectieve ruimte.

• Van groot belang voor het imago van Lunetten zijn de hoofdgroenstructuur, de over­ gangen naar de woonvlekken, de entree naar het winkelcentrum en de entree van de wijk. Er is onderhoud en opschoning nodig om de ruimtelijke kwaliteiten te behouden en zichtbaar te maken.

26 | AORTA 2011 | IN DE WIJK

kijk in je wijk: Kanaleneiland-Zuid Met het meerjarenprogramma Kijk in je eigen Wijk schetst Aorta een profiel van de wereld achter de Utrechtse herstructureringswijken. Welke gevolgen heeft herstructurering voor de wijk en zijn bewoners?

Daarnaast geeft het programma inzicht in de architectonische en stedenbouwkundige principes die ten grondslag liggen aan de woonwijken in de stad.

vraagt wel om kleine aanpassingen om tegemoet te komen aan nieuwe woonwensen van de huidige generatie bewoners. Bovendien heeft de wijk een nieuwe, frisse uitstraling nodig.

Datum: 22 januari 2012 | Startlocatie: Triumfatorkerk Aantal deelnemers: 62 Wijkcinema Kanaleneiland-Zuid In De perken te buiten, perspectieven op de openbare ruimte van Kanaleneiland-Zuid onderzoekt filmmaker Ruud Bakker samen met Guray Carkci, Najim el Allati en Nick Westerterp hoe de openbare ruimte als

In 2011 was Aorta met Kijk in je Wijk in Kanalen­ eiland-Zuid. In samenwerking met het Jongeren Cultuurhuis werd een wijkwandeling georganiseerd en een documentaire gemaakt over de op handen zijnde herstructurering. Anders dan in Kanalen­ eiland-Noord, waar herstructurering vorm krijgt in grootschalige sloop en nieuwbouw, is er in het zuidelijk deel gekozen voor een restauratieve aan­ pak. De kwaliteit van het oorspronkelijk stedenbouw­ kundige plan is daarbij als uitgangspunt genomen.

herboren kwaliteit kan bijdragen aan de herwaardering van Kanalen­eilandZuid. De Perken te buiten is tegelijkertijd een levendig wijkportret over spontane bloemenperken en een oproep om de handen uit de mouwen te steken.

De herstructurering van Kanaleneiland heeft een grote impact op de woonomgeving. Welke weerslag zullen plannen hebben op het leven van bewoners? De perken te buiten geeft op een toegankelijke manier inzage in de toekomstplannen van de wijk. Daarnaast brengt de docu­ mentaire bestaande ruimtelijke en sociale kwaliteiten aan het oppervlakte.

Een sociaal netwerk van bewoners en maatschappelijke partijen dragen bij aan de opwaardering van de wijk.

Landschapsarchitecte Zanne Schors vertelde over de plannen om het Marco Poloplantsoen te renoveren. In het renovatieplan blijven de bijzon­

Wijkwandeling Kanaleneiland Zuid

dere modernistische kenmerken van rechte paden en vierkante velden

Tijdens een winterse wijkwandeling onder leiding van architectuurhistorica

behouden. Een hedendaagse toevoeging aan het moderne ontwerp zijn

Lara Voerman en architect-onderzoeker Johanna van Doorn konden be­­

de ecologische oevers. Het meubilair wordt vervangen en detaillering

woners en geïnteresseerden kennismaken met de stedenbouwkundige

gerepareerd. Het park wordt rolstoel- en kinderwagenvriendelijk gemaakt

idealen van de plannenmakers van toen en de woonervaring van be­­woners

en er komt een nieuwe speelplek voor jongeren. Het verloederde spetter­

van nu. Tijdens een korte lezing in de Triumfatorkerk introduceerde Voer­

badje

man de stadswijk zoals die eind jaren vijftig begin jaren zestig gebouwd

is inmiddels opgeknapt. Bewoner Xander Verhagen is door de gemeente

werd als reactie op de woningnood in de grote steden. Volgens de steden­

als beheerder aangesteld om het spetterbadje op mooie dagen te vullen

bouwkundigen van toen had een jong gezin recht op een ruime woning

met water. De betekenis van zijn taak strekt echter veel verder.

met veel groene buitenruimte en speelplekken voor kinderen.

Statistische modellen werden toegepast om het aantal vierkante meter

Bewoner Nur Ozgunes toonde de plek waar zij samen met buurtkinderen

functionele ruimte per bewoner te berekenen. Het resultaat van deze

en de gemeente een bloemenperk realiseerde op de plek waar nu het

uitgangspunten is vandaag de dag nog zichtbaar: een rationeel steden­

ARKpark gerealiseerd wordt. Een belangrijk project in de herstructurering

bouwkundig plan dat bestaat uit acht elkaar herhalende stempelblokken.

van Kanaleneiland. Het bloemperkinitiatief leverde een bijdrage aan de sociale samenhang in de buurt. De documentaire volgt ook de complex­

Een zestal bewoners van Kanaleneiland-Zuid toetsten de idealistische

beheerder van BO-EX tijdens zijn werkzaamheden. Hij ondersteunt bewo­

uitgangspunten vervolgens aan de woonpraktijk van toen en nu. Zij merk­

ners in het onderhoud van hun omgeving en is het eerste aanspreekpunt

ten op dat de sociale samenstelling van de wijk veranderd is. De steden­

als het om de collectieve ruimtes gaat.

bouwkundige en architecturale structuur van de wijk voldoet nog, maar

IN DE WIJK | AORTA 2011 | 27

OPNAMES KANALENEILAND FOTO: RUUD BAKKER (ADAPTERFILM)

De première van De perken te buiten vond plaats op het ARK festival in

de tussentijd hebben creatieve bedrijfjes en studenten hun intrek geno­

Kanaleneiland. Daarna volgde een tour door de wijk. Bij elke vertoning

men in acht portiekflats die de komende jaren gesloopt zullen worden. Het

vond een discussie plaats met bezoekers.

tot Eiland 8 omgedoopte cluster begint een levendig cluster te worden.

Première 19 juni, Ark Festival | Deelnemers: 40 Tour door de wijk 1 november, Buurthuis KEZ | Deelnemers: 25 2 november, Hart van Noord | Deelnemers: 12 15 november, Resto van Harte | Deelnemers: 30

Verschillende kunstenaars hebben hun kleurige sporen reeds achter­ gelaten in de openbare ruimte.

De architectuurwandeling startte met een korte toelichting door de Ste­ denbouwkundige van de gemeente Utrecht Marlies de Nijs. Met 25 mensen in een zeecontainer. Knus en gezellig. Daarna met Paul Achter­ berg van Atelier Quadrat langs de typische stempels en rechte straten met vele vergezichten die Kanaleneiland kenmerken. “Kanaleneiland is ruimte­ lijk opgezet met vele vergezichten waarbij vele straten uiteindelijk uitkijken

Wijkwandeling Kanaleneiland-Centrum

op het kanaal”. Opvallend waren ook de vele bijzondere groene bomen

Kanaleneiland is een wijk in transitie. De naoorlogse wijk, in de jaren vijftig

die het verschil tussen licht en donker accentueren. Femke Broeren ver­

gebouwd volgens de idealen van het modernistische bouwen, is alweer

telde kort wat over eiland 8, de creatieve broedplek in de sloopflats van

aan vernieuwing toe. In Kanaleneiland Centrum zijn de eerste resultaten

Mitros en portaal. Het hoogtepunt was toch wel de nieuwbouw van de

van de Utrechtse wijkaanpak inmiddels zichtbaar: Wooncomplex De

nieuwe wereld, onder leiding van architecten Inga Hilburg en Huib de

Nieuwe Wereld, naar een ontwerp van Mecanoo Architecten zal dit voor­

Jong van Mecanoo. Op de hoogste verdieping is het uitzicht echt magni­

jaar worden opgeleverd. Architectuurcentrum Aorta greep deze gelegen­

fique. Terugwandelend langs het kanaal waanden we ons even in Utrecht

heid aan om te kijken hoe de grootschalige herstructurering van

aan zee (bron: www.hetwordtmooi.nl) .

Kanaleneiland vorm krijgt.

In Kanaleneiland Centrum zullen in de nabije toekomst in totaal 500 verou­ derde portiekflats plaatsmaken voor 1100 eengezinswoningen en apparte­ menten. Het winkelcentrum wordt vernieuwd en er verrijst een nieuw maatschappelijk centrum. Ook de openbare ruimte wordt vernieuwd: de Amsterdam Rijnkanaalzone verandert in een boulevard met een weids uit­ zicht over het kanaal en ook de As Kanaleneiland wordt herontwikkeld. In

Datum: Zondag 19 juni Aantal bezoekers wandeling: 22 Samenwerkingspartners: Jongerencultuurhuis Kanaleneiland, echt gebeurd!, Bo-Ex, Gemeente Utrecht, KF Heinfonds, Mitros, Portaal, Vrede van Utrecht, VSB fonds.

28 | AORTA 2011 | IN DE STAD

DARE#6

Augmented Realities

Een reeks van onderzoeksactiviteiten wordt geconcentreerd in een jaarlijkse manifestatie: het Dutch Artistic Research Event (DARE).

De zesde editie van dit evenement (DARE#6) vond plaats van 29 juni tot en met 3 juli. Vijf locaties in de stad boden niet alleen een platform voor de afgestudeerden, maar ook ruimte voor onderzoek, screenings en para­llel paneldiscussies. De tentoonstelling in Aorta maakt deel uit van deze DARE manifestatie van de Utrecht Graduate School of Visual Art and Design (MaHKU).

Het uitgangspunt was: het gegeven van hier en nu. Er worden nauwelijks nieuwe producten aan de uitpuilende winkelvoorraden toegevoegd. Er wordt vooral een bestaande situatie in ogenschouw genomen. En zonder het gegeven weg te gooien of te ontkennen, wordt er een wending aan gegeven die het tot een rijker en beter functionerende omgeving maakt.

Het is de strategie van toevoegen die overheerst. Dat past naadloos binnen het breed postvattende besef dat we het met zijn allen hier in Nederland en in het westen eerst en vooral zullen moeten doen met wat er al is. Het modernistisch idee dat al het bestaande vervangen zal worden door iets veel beters wordt momenteel als onrealistisch (onbetaal­ baar) en ongewenst (vanwege duurzaamheid gebruiken wat je hebt) beschouwd.

Binnen dit kader van werken met gegeven situaties en producten zijn er wel verschillende attitudes herkenbaar. Zo is het project voor hergebruik van het voormalige kantoor van de belastingdienst gebaseerd op een sterk idee en slimme analyse, die te samen een krachtig uitgangspunt vormen voor het hergebruik van dit leegstaande gebouw. Financiering en ruimte­ claim worden in één gebaar opgelost. Of neem het ontwerp voor een ledlichtinstallatie op huiselijke schaal. Het verlangen naar gradaties van donker, schemer en licht met behulp van (kunst)licht leidde tot dit ontwerpvoorstel.

Uitbreiding van het palet, toevoeging aan bestaande mogelijkheden. Of neem de wonderlijke en zeldzame ziekte dat een patiënt gebruiksvoorwer­ pen niet als zodanig herkent. Via de ogen en geest van zo iemand krijgt het vertrouwde allerlei onbedoelde mogelijkheden. Maar valt er ook in ont­ werpende zin een bijdrage te leveren aan zo’n leven? Iets meer structuur en sociaal gemak? Of neem de treinreis, met name over lange afstanden.

Kan die eendimensionale oefening in zitten verrijkt worden met meer pro­ gramma, kan het veranderend landschap centraler komen te staan in de reisbeleving?

Sommige onderwerpen zijn haast niet te vermijden. Het ziekenhuis, niet als klinische opbergplaats van zieken, maar als een healing environment, die veel meer is opgenomen in het dagelijks leven. Of, verrassender wel­ licht, de internetveiling van eBay, die via pop-up shops in de gewone wereld fysiek in contact wordt gebracht met de gebruikersgroep.

Maatschappelijk ambitieuzer is het voorstel sexshops in Taiwan een meer open en prominente aanwezigheid te geven in het stadsbeeld en zo de wat benepen plaatselijke moraal tot iets meer openheid aan te zetten.

Geen afgedwongen sexuele revolutie dus, maar een meer geleidelijke transformatie door elementen toe te voegen of aan te passen.

Datum: 30 juni t/m zondag 3 juli | Aantal bezoekers: 101 Opening: 40 bezoekers | Presentatie: 33 bezoekers Overige dagen: 28 bezoekers

SELECTIE RIETVELDPRIJS 2011 | THE WALL | V VKH | AORTA 2011 | 29 2011 | 29

30 | AORTA 2011 | RIETVELDPRIJS

Rietveldprijs 2011 De Rietveldprijs is dé Utrechtse architectuurprijs die ééns in de twee jaar wordt uitgereikt. Gebouwen, maar ook masterplannen en stedenbouw­ kundige plannen van de laatste twee jaar, 2009 en 2010, konden meedingen naar de prijs die in November 2011 werd uitgereikt.

Het gebouw is – ondanks zijn weinig verheffende locatie – toch duurzaam, want het trekt mensen, en het zorgt voor verlevendiging van het gebied.

De enorme cortenstalen deur en de gemoedelijke postbussen bij de entree maken al bij binnenkomst duidelijk dat hier iets nieuws gebeurt. Buiten­ ruimte op alle verdiepingen biedt uitzicht op de weidse snelwegomgeving.

Een groentetuin op het dak van de parkeergarage en een biologisch restau­ rant stimuleren andere vormen van bewustzijn. Het is een spannende toe­ komstvisie op het nieuwe werken, en een staaltje van gedurfd opdracht­ geverschap.’ – Tekst: Juryrapport Rietveldprijs, 14 september 2011

De jury, bestaande uit Christine de Ruijter (AWG Architecten), Frits van Dongen (Architecten Cie.), Indira van ’t Klooster (Architectuur Lokaal) en Donald Lambert (Urbis Stadsontwerp), koos dit jaar uit de geselecteer­

Nominaties Rietveldprijs 2011 Datum: 26 juni | Aantal bezoekers: 115

den de volgende genomineerden die in aanmerking kwamen voor de vak­ prijs: The Wall / VVKH // Juryoordeel: tegengaan van de verrommeling van de snelweg

Creative Valley / Gent&Monk // Juryoordeel: voorbeeld voor het nieuwe werken

Het Zwarte Huis / Bakers Architecten // Juryoordeel: voorbeeld

Expositie Rietveldprijs 2011 De architectenbureaus van de tien geselecteerden projecten voor de Rietveldprijs 2011 exposeren hun werk bij Architectuurcentrum Aorta.

Expositie: van 24 juni tot 1 juli en van 3 tot 27 augustus Aantal bezoekers: 600

­verdichting in de binnenstad

Muziekhuis / Architecten van Mourik // Juryoordeel: kroonstuk op de

Prijsuitreiking Op zondag 27 november werd de Rietveldprijs uitgereikt.

De Publieksprijs 2011 gaat ook naar Creative Valley.

In november 2011 heeft de jury van de Rietveldprijs de Rietveldprijs 2011

Datum: 27 november | Locatie: Creative Valley Aantal bezoekers: 200

wijkvernieuwing

uitgereikt aan Creative Valley van GENT & MONK architecten. De jury is van mening dat Creative Valley van alle ingezonden projecten het meest verrassend is en als antwoord op een actuele opgave het meeste beteke­ nis heeft.

‘In tijden waarin meer dan zeven miljoen vierkante meter kantoorruimte leegstaat en bedrijventerreinen achterhaald raken, lijkt het not done om een splinternieuw kantoorgebouw te realiseren. Dat de filosofie over kan­ toor- en bedrijfslocaties de laatste jaren ingrijpend is veranderd, betekent enerzijds dat er moet worden nagedacht over wat te doen met de gebouwde voorraad. Momenteel gaat de discussie vooral hierover. Maar het betekent ook dat er moet worden nagedacht over hoe kantoorlocaties en bedrijven­ terreinen er dan wel uit moeten zien. Daarop geeft Creative Valley een over­ tuigend antwoord. Creative Valley wijkt rigoureus af van de marktconforme kantoorbouw en biedt daarmee een voorbeeldig en nieuw concept. Het ontwerp stimuleert interactie en informele contacten, samenwerken en het delen van faciliteiten, het is een feest om in te werken en te verblijven.

Winnaar Rietveldprijs – en Publieksprijs 2011: Creative Valley // Gent & Monk

RIETVELDPRIJS | AORTA 2011 | 31

De selectie Rietveldprijs 2011 bestond uit: 1

2

3

4

5

6

7

8

9

1 Woningbouw, Het Zand Theo Verburg & Nourdin Alou | Theo Verburg Architecten 2 The Wall, De Wetering Zuid Fons Verheijen | VVKH Architecten 3 Dienstgebouw A2, A2-zone Paul Wintermans & Dirk Lohmeijer | Quist Wintermans Architecten 4 Woning De Landmark, Terwijde Lody Trap | noordwestzes architecten 5 Huis Maas, Wilhelminapark Theo Kupers | N2 Architekten 6 Het Zwarte Huis, Museumkwartier Jan Bakers & Martijn Boer | Jan Bakers Architecten 7 Centrum Muziek XXI, Hoogstraat/Rode Brug Klaas van der Molen | Architecten Van Mourik 8 Woningbouw, Rivierenwijk Ed Tromp | Spring architecten 9 Villa Mulder, Rijnsweerd Ronald Willemsen | Asnova Architects

32 | AORTA 32 | AORTA 2011 | RIETVELDPRIJS

Een spannende toekomstvisie op het nieuwe werken en een staaltje van gedurfd opdrachtgeverschap. (juryrapport)

CREATIVE VALLEY, PAPENDORP | GENT & MONK | WINNAAR RIETVELDPRIJS 2011| AORTA 2011 | 33

Voor de Publieksprijs komen alle geselecteerden weer in aanmerking:

34 | AORTA 2011 | IN DE REGIO

programmeer de provincie

Stadsranden in de provincie Utrecht Aorta organiseerde het project Programmeer de provincie, over een samenhangende ruimtelijke visie op ruimtelijke kwaliteit van de stadsranden in de provincie. Een belangrijke aanleiding is de herziening van de provinciale structuurvisie. De eerste stap in dit proces is de provinciale Kadernota Ruimte met daarin de hoofdlijnen voor de Provinciale Structuurvisie 2013. Een agendapunt in de Kadernota is De ommelanden: een uitnodigende schakel tussen stad en land. Dit is een opgave die gemeentegrenzen overschrijdt, en waar stad en land elkaar raken. Een andere aan­ leiding vormen de resultaten van het onderzoek naar de stand van de stedenbouw. Hierin gaven stedenbouwers aan te weinig samen aan gebiedsoverschrijdende opgaven te werken. Het project wil ‘van onder op’, vanuit de individuele gemeenten, na te denken over een gemeenschappelijk verhaal over die bewuste ommelanden.

partijen actief in het buitengebied. Maar het gaat ook over de afstem­ ming tussen schaalniveaus en over een samenhangende waardering van de ruimtelijke kwaliteiten.

Zowel de provincie als de gemeenten zijn gebaat bij een goede samen­ werking. Een belangrijke ontdekking van het werkatelier was dat alle deelnemers vanuit de gemeenten het bijzonder vruchtbaar vonden om met collega’s uit andere gemeenten te discussiëren over deze opgave.

Dit wordt in de dagelijkse praktijk veel te weinig gedaan. De stadsrand­ zones werd door iedereen als een belangrijke opgave erkend. Stads­ randzones hebben een uniek karakter. Ook het zoeken naar een gemeenschap­pelijke taal om de kwaliteiten van deze specifieke zones te waarderen, werd als positief ervaren Als conclusie uit het werkatelier is naar voren gekomen dat de provincie een belangrijke rol kan spelen als partij die verschillende gemeenten bij elkaar brengt om de lokale en regi­ onale ruimtelijke agenda’s samen met de gemeenten te synchroniseren.

Datum: 3 maart | Aantal deelnemers: 26 Schetsatelier 2 Dit keer zijn we dieper op het vraagstuk in gegaan. Deelnemers richtten zich op de zone van Woerden via Harmelen naar Utrecht, via de noord­ rand van Utrecht naar Zeist om te eindigen bij het hoefijzer van de rand­ weg om Amersfoort heen. Deze dwarsdoorsnede is exemplarisch voor de dorpen en steden die niet in de zone liggen. Het schetsatelier richt zich niet exclusief op één doorsnede maar juist op de verschillende typen stadsranden die daarin voorkomen. De belangrijkste vraag is: is er

Er is gewerkt aan een analyse door ondermeer een kaart te maken met

een standaard typering, kans en opgave te bedenken? Dus anders

de structuurvisies van afzonderlijke gemeenten. Het eindbeeld is fragmen­

gezegd: typeer de stadsrandzones en de daarbij behorende kansen en

tarisch en laat zien dat iedere gemeente nadenkt over zijn eigen gebied.

opgaven. Er werd in groepjes gewerkt aan een deelgebied. De dag werd

Iedere visie reikt tot aan de gemeentegrenzen en toont verschillende

af­­gesloten met een presentatie van de deelnemers aan elkaar. Visiting

manieren van waarderen.

critics waren uitgenodigd om hierop te reflecteren.

Schetsatelier 1

Datum: 18 mei | Aantal deel nemers: 20 Analyse en ondersteuning werkproces: Wim Voogt en Boudewijn Alkeminders van OKRA

Met deze gegevens is een eerste werkatelier georganiseerd over een samenhangende visie op ruimtelijke kwaliteit. Tijdens dit atelier bleek dat de stadsrand meer is dan de bebouwingsgrens van een stad of dorp. Er ontstond steeds duidelijker het beeld dat de kwaliteit van stad én land­ schap in belangrijke mate afhankelijk is van de stadsrand. De aanwezige dynamiek in de stadsranden vereist echter dat alle betrokken partijen over de eigen grenzen heenkijken en de agenda’s synchroniseren. In de eerste plaats gaat het om afstemming tussen partijen die in de stad opereren en

Visiting critics: Han Lörzing, adviseur ruimtelijke kwaliteit provincie Utrecht | Eric-Jan Pleijster van LOLA architecten | Mariet Schoenmakers, directeur AM concepts | Miranda Reitsma, vml provinciaal adviseur ruimtelijke kwaliteit NoordHolland | dagvoorzitter Wouter Velthuis, MUST.

WERK AAN EEN VISIE GERICHT OP LOKALE IDENTITEIT VAN STADSRANDZONES | BEELD: OKRA | AORTA 2011 | 35

De belangrijkste conclusies tot nu toe – Werk aan integrale, gebiedsgerichte stadsrandstrategieën. De wisselende schaalniveaus en het (gemeente)grensoverschrijdende karakter van de stadsrandzone vraagt om een gemeenteover­stijgende en coherente aanpak.

– Werk aan een robuust landschappelijk raamwerk waarbinnen vrijheid is voor spontaniteit, marginaliteit en tijdelijkheid. Het heeft geen zin om een visie te vormen op het eindbeeld van de stadsrand, maar wel op de condities waarbinnen de stadsrandzone zich kan en mag ontwikkelen.

Geef ruimte aan flexibiliteit en de inzichten van morgen! Ga op zoek naar wat er kan en niet alleen naar wat je wilt.

– Werk aan een visie gericht op lokale identiteit van stadsrandzones. De stadsrandzone kan zo een bijdrage leveren aan het versterken van de stedelijke identiteit als geheel. Steden hebben meer en meer behoefte aan het versterken van identiteit om de concurrentiepositie van de Nederlandse stad te vergroten. Denk na over een herprogrammering van verschillende stadsranden geënt op lokale en regionale identiteit.

– Maak met elkaar afspraken over wie welke rol en verantwoordelijkheid heeft. Werken aan stadsrandzones is vooral ook een procesvraag. Dialoog en een werkverdeling die past bij ieders compe­ tenties is noodzakelijk. Wie is initiatiefnemer, wie is project­eigenaar, belanghebbende, belangstellende? Zorg voor gemeenschappelijke kennis- en expertiseontwikkeling.

Het doel is om te komen tot een gemeenschappelijke definitie en opgave voor de stadsrandzones in de provincie Utrecht.

Architectuurcentrum AORTA nodigde alle stedenbouwkundigen en land­ schapsarchitecten werkzaam bij gemeenten in de provincie Utrecht uit voor deelname aan het schetsatelier.

Werk aan een visie gericht op locale ­identiteit van de ­stadsrandzones

36 | AORTA 2011 | IN DE REGIO

excursie ruimtelijke kwaliteit Het beleid voor de ruimtelijke ordening is aan het veranderen. Niet alleen kiest het huidige kabinet voor het verbreden van de verantwoordelijkheden bij gemeenten en de provincie, ook binnen het vak zijn er nieuwe tendensen waarneembaar. Zo is er weinig ruimte voor grote uitleg en richt de aandacht zich meer op binnenstedelijk bouwen en herstructurering. Tegelijkertijd is er de behoefte om ves­ tigingsmotieven te versterken door het verbijzon­ deren van de stedelijke leefomgeving.

In de provincie Utrecht bestaan vele voorbeelden van projecten en ont­ wikkelingen waarbij de ruimtelijke kwaliteit bijzondere vormen aanneemt, zowel in positieve als in negatieve zin. Aorta heeft alle raadsleden, colle­ ge’s van B&W en directeuren ruimtelijke ordening, alsmede de staten­leden in de provincie Utrecht, uitgenodigd om deel te nemen aan een excursie langs een uitgelezen serie van dergelijke voorbeelden. Tijdens de excursie werden de deelnemers uit­genodigd om, aan de hand van deze exemplari­ sche voorbeelden, samen met de andere deelnemers te bespreken wat de kwaliteiten van de locaties zijn.

De excursie startte bij het Provinciehuis en gaat eerst naar Nieuwegein centrum waar het nieuwe stadshart met winkelcentrum wordt heront­ wikkeld met aandacht voor bereikbaarheid. Vervolgens naar NieuwVreeswijk, waar nieuwe woningbouw is gerealiseerd in een historische kern bij het kanaal en de sluis. Deze nieuwbouw is stedenbouwkundig historiserend en architectonisch gematigd eigentijds.

Met een bezoek aan Eemland, een weids open nationaal landschap, wordt aandacht gegeven aan agrarische ontwikkelingen (zoals nieuwe grote stallen) en ontwikkelingen aan de randen (hoogbouw Vathorst, De Balise, hoogspanningslijn).

Over de A28 wordt langs Amersfoort gereden en gekeken naar keuzen en dilemma’s bij de ombouw van de wegen rondom het Knooppunt Hoevelaken. De ontwikkeling van twee gebieden voor recreatie, natuur­ bouw en waterberging komen aan bod bij de aanleg van De Schammer en Bloeidaal (Gemeente Amersfoort en Leusden).

Dan naar Wittenoord en Beekweide (Gem. Renswoude) naar een nieuw landgoed (“buitenplaats”) met bijbehorende groenontwikkeling. Dit is een typische dorpsuitbreiding met lage dichtheid in een groen kader, waarbij de opbrengsten van de bebouwing hebben bijgedragen aan de aanleg­ kosten van het groen.

Als laatste bekeken we Veenendaal, waar een grote uitbreidingswijk over de Rondweg-Oost springt. Er is aandacht voor dwarsverbindingen met de bestaande stad en de vorming van een nieuwe stadsrand naar de Vallei toe. In Veenendaal-Brouwerspoort gaf Jos van Eldonk, van Soeters en Van Eldonk, een toelichting op de binnenstedelijke herstructurering en uit­ breiding van het stadscentrum van Veenendaal, met in verhouding tot het bestaande centrum een hoge dichtheid in sobere eigentijdse architectuur.

Start- en eindpunt: Provinciehuis | Datum: 29 september Aantal deelnemers: 22 Samenwerkingspartners: Bureau adviseur ruimtelijke kwaliteit voor de provincie Utrecht en Welstand en Monumenten Midden Nederland.

OPENBARE BIBLIOTHEEK VEENENDAAL | AORTA 2011 | 37 2011 | 37

38 | AORTA 2011 | EDUCATIE

EDUCATIE | ARCHITECTUUR IS NIET ALLEEN VOOR ARCHITECTEN, HET IS VOOR IEDEREEN. VAN JONG TOT OUD, VAN LEEK TOT PROFESSIONAL. DOOR PRIKKELENDE EN TOEGANKELIJKE PROGRAMMA’S DRAAGT AORTA BIJ AAN BEGRIP, KENNIS EN INZICHT OVER ARCHITECTUUR EN DE PROCESSEN DIE HIERMEE SAMENHANGEN.

KUNSTuitDAGing voor leerlingen van de hoogste klassen van de basisschool en het speciaal

Kinderrondleiding stadhuis

onderwijs. Kinderen werden verrast door educatieve programma’s van

In het najaar van 2011 is Aorta van start gegaan met het aanbieden van

galeries, theaters, bioscopen, concertzalen, musea en andere culturele

Kinderrondleidingen in het stadhuis voor leerlingen van groepen 6, 7 en 8

instellingen uit de stad. Ook Aorta was van de partij. De kinderen van de

van Utrechtse basisscholen.

hoogste klassen van montessorischool Oog in Al gingen zelf aan de slag

In het stadhuis van Utrecht wordt al meer dan 650 jaar democratie be­­

als restauratie-architect. Eerst vertelde architect Bastiaan van de Kraats

dreven. De burgemeester en zijn wethouders komen bij elkaar en besturen

wat er allemaal komt kijken bij het restaureren van gebouwen. Hij heeft

de stad. In al die jaren is het stadhuis letterlijk met zijn bewoners mee­

veel ervaring met restauratie en herbestemming van oude gebouwen.

gegroeid. Het is dan ook niet zomaar een gebouw, maar een bonte ver­

Zo maakte hij een ontwerp voor het restaureren en transformeren van de

zameling van oude woonhuizen en stadskastelen die door de eeuwen

Cereolfabriek, de voormalige sojafabriek in de wijk Lombok. De komende

heen stukje bij beetje aan elkaar gesmolten zijn. Een kruipdoor-sluipdoor

jaren zal het door brand aangetaste gebouw een metamorfose ondergaan

van huiskamers, gangen en statige trappenhuizen. Na talloze verbouw­

en een publieke wijkfunctie gaan vervullen. Na een korte presentatie

ingen en uitbreidingen was het stadhuis in 2000 opnieuw aan verbouwing

gingen we snel de straat op. In het pandhof van de Dom bleken genoeg

toe. De Spaanse architect Miralles heeft het eeuwenoude stadhuis een

grote en kleine gaten te vullen. Een kleurig resultaat!

merkwaardig modern tintje gegeven.

Op donderdag 7 april 2011 stonden de deuren van cultureel Utrecht open

Samenwerkingspartner: UCK Datum: 7 april | Aantal deelnemers: 50

Tijdens de kinderrondleiding STDHS maken kinderen kennis met het vak van burgemeester, wethouder, gemeenteraadslid én architect. Wat is democratie? Wat doet de burgemeester en wat zou je zelf in de gemeente­­ raad aan de orde willen stellen? Is het architect Miralles gelukt een modern

masterclass scholenbouw

en toegankelijk stadhuis te maken? We bezoeken de mooiste kamers van

Op 2 juni organiseerde Aorta een Masterclass over Nieuwbouw voor de

De kinderrondleidingen zijn ontwikkeld door 1 meter 98 in samenwerking

Goudse Scholengemeenschap. De masterclass werd gegeven aan leer­

met Aorta en in opdracht van de gemeente Utrecht. De kinderrondleiding

lingen van de derde klas van HAVO/VWO. Een schooldag lang nam een

maakt onderdeel uit van de Kinderraadsvergadering.

architectgids van Aorta ze mee in de wereld van de architectuur. De leer­

De Kinderrondleiding STDHS wordt ook in 2012 aangeboden aan

lingen werden geïntroduceerd in het vak architectuur. Wat doet een archi­

Utrechtse schoolklassen.

tect en hoe is het bouwproces ingericht? De op handen zijnde nieuwbouw van het schoolgebouw fungeerde daarbij als casus. Zo leerden ze na te denken over wat er allemaal nodig is in een (school)gebouw.

Na een introductie werden de leerlingen op pad gestuurd met een vragen­ kaart, waarmee de eigen oude school kritisch bekeken werd. Daarna volgde een bezoek aan de Meander, een nieuwbouwschool uit 2006, ontworpen door Ector Hoogstad Architecten. De Meander is een ander type school (Mavo/Vmbo), maar het is een goed voorbeeld van de invloed van de hedendaagse architectuur op het gebruik en de beleving van een gebouw. Na een rondleiding werd door de leerlingen een tweede vragen­ kaart ingevuld. In de middag volgde een workshop waarin de leerlingen in groepjes hun eigen schooldomein op een moodboard vorm gaven.

De middag werd afgesloten met een presentatie van de ontwerpen.

Het beste team werd uitgeroepen als winnaar.

Samenwerkingspartner: Goudse Scholen Gemeenschap Datum: 2 juni | Aantal deelnemers: 25

het stadhuis, van raadszaal tot trouwzaal, en misschien nemen we zelfs een kijkje in de burgemeesterskamer.

Samenwerkingspartner: Gemeente Utrecht Datum: 9 november | Aantal leerlingen: 25

MEDIA | AORTA 2011 | 39

NIEUWE MEDIA | NAAST HET NIEUWE WERKEN ZIJN OOK DE NIEUWE MEDIA IN OPKOMST. OFFLINE ACTIVITEITEN VEROVEREN EEN PLEK ONLINE. AORTA SPEELT HIER IN 2011 OP IN DOOR DE DIGITALE WERELD TE BETREKKEN BIJ DE WERELD VAN ARCHITECTUUR.

UAR urban augmented reality mobiele architectuur applicatie UAR geeft aan de hand van tekst, beeld, archiefmateriaal en film, infor­ matie over de gebouwde omgeving op uw smartphone. De applicatie laat ook (n)ooit gebouwde architectuur zien als laag over de werkelijkheid heen. Zo kunt u bijvoorbeeld met uw smartphone vanuit verschillende hoeken het voormalige verzekeringskantoor ‘De Utrecht’ zien. Maar ook de Belle van Zuylen is in 3D te bewonderen. Een andere mogelijkheid in de applicatie is het lopen van een audiotour.

Bij de lancering zijn 170 panden opgenomen. De teksten zijn zowel in het Nederlands als in het Engels. Zo kunt u met de ‘AR-view’ toekom­ stige gebouwen, zoals het Muziekpaleis, Nieuw Hoog Catharijne, het Stadskantoor en de OV terminal, vanuit verschillende hoeken in 3d bewonderen. Ook kunt u via de kaart zien over welke projecten informa­ tie is opgenomen en hierop doorklikken voor meer informatie en afbeel­ dingen. Tot slot kunt u de Stationsgebiedroute’ lopen. U wordt dan vanzelf langs de belangrijkste projecten in het Stationsgebied geleid en krijgt op 13 stops een toelichting. Tijdens de lancering gaven Ole Bouw­ man, directeur NAi, wethouder stationsgebied Victor Everhardt en Jo de Vliet, directeur Stadspromotie het startschot voor de Utrechtse UAR app. Michael van Leeuwen van Sluimer en van Leeuwen lardeerde de lancering met een originele visie op kijken naar architectuur.

Voor de Dag van de Architectuur zijn twee nieuwe audioroutes opgeno­ men: de selectie Rietveldprijs 2011, met het verhaal van de architecten over hun geselecteerd project; en de Zelfverzonnen route langs bijzon­ dere initiatieven in de stad. Er is nog veel meer geschiedenis en toe­ komst over de gebouwde omgeving in Utrecht te ontsluiten. Houd UAR Utrecht dus in de gaten!

De gratis 3D architectuurapplicatie UAR is eenvoudig te downloaden voor de smartphone. UAR kent de ‘user generated content’-optie waar­ door het voor iedereen mogelijk is om dat bijzondere gebouw, of je eigen huis, toe te voegen. Naast foto’s kan ook kennis over de gebouwen worden gedeeld.

Lancering: 28 mei Aantal bezoekers: 30 Aantal downloads 2011: 53.000 Samenwerkingspartners: Programmabureau Stadspromotie, Partners Stationsgebied, Gemeente Utrecht afdeling cultuur­ historie, NAI

SMAKKELAARSVELD | FOTO: HET BOS

40 | AORTA 2011 | MEDIA

boekpresentatie

Willem A. Maas Leven en werk van een Utrechts architect

Straten maken

Op 6 juli spreken dr. Rob Dettingemeijer en dr. Marie- Thérèse van Thoor

Op woensdag 16 november werd het boek ‘Straten maken’ gepresenteerd

over het boek Willem Maas – leven en werk van een Utrechts architect.

in architectuurcentrum Aorta in Utrecht. In ‘Straten maken’ beschrijven

Het eerste exemplaar van het boek wordt aangeboden aan Em.Prof.dr.

landschapsarchitecten Harm Veenenbos en Jeroen Bosch hoe je een goede

Nico Nelissen van de Radboud Universiteit Nijmegen.

en mooie straat ontwerpt. Het boek geeft vuistregels voor een goed straat­ profiel. Daarnaast laat het boek ruim tachtig geslaagde Nederlandse stra­

Willem Arnoldus Maas (1897-1950) was een modern, technisch en ver­

ten zien. ‘Straten maken’ is één van de eerste boeken over dit onderwerp.

nieuwend architect die leefde en werkte in Utrecht. Net als veel van zijn tijdgenoten streefde hij naar licht, lucht en ruimte in de architectuur.

Dagelijks maken miljoenen mensen gebruik van de straat, en toch bestaat

Gebouwen dienden volgens hem functioneel, praktisch en flexibel te zijn.

er nauwelijks vakliteratuur over hoe je een goede en mooie straat ontwerpt.

Zo ontwikkelde Willem Maas voor een Utrechtse openluchtschool een

In ‘Straten maken’ zijn de – volgens experts – 82 best ontworpen straten

ingenieus klap- en schuifwandensysteem, het ‘systeem Maas’, waarmee

van Nederland verzameld en geanalyseerd. Dit leidde tot tien vuistregels

een ruimte flexibel kon worden ingedeeld. In zijn ziekenhuizen en sanato­

voor het ontwerp van een goed straatprofiel.

ria paste hij varianten van dit systeem toe. Dit innovatieve ontwerp bracht hem nationale en internationale roem.

De best ontworpen straten van twaalf Nederlandse steden zijn ingedeeld in vijf categorieën: stadswegen, stadslanen, kades en singels, stadsstraten,

In de jaren van het interbellum stond Willem Maas midden in het Utrechtse

en woonstraten. In elk straattype worden de ‘wanden’, de inrichting van

culturele leven. Hij was overtuigd katholiek en maatschappelijk en sociaal

de straat en de beplanting, het verkeer en de ondergrond geanalyseerd.

geëngageerd. Maas stond aan de wieg van het vooruitstrevende katholieke

Daarnaast delen verschillende experts, van landschapsarchitecten tot een

tijdschrift De Gemeenschap waarbij ook niet-katholieken, zoals Gerrit

verkeerskundige en een bomenconsulent hun kennis over de inrichting

Rietveld, een tijdlang betrokken waren. In dit boek staan leven en werk

van een straat.

van Willem Maas centraal. Naast stilistische, typologische en technische aspecten van zijn ontwerpen, komen Maas’ gedachten over architectuur,

Sprekers: auteur Harm Veenenbos, Luuk Tepe, stadsbouwmeester Open­

maatschappij en politiek aan bod. Willem Maas’ overtuigingen en werk

bare Ruimte van de gemeente Arnhem, Albert Koolma, hoofd Landschaps­

maken duidelijk dat hij een plaats verdient in de geschiedenis van de

architectuur van het Ingenieursbureau van de gemeente Den Haag.

moderne Nederlandse architectuur.

Datum: 6 juli | Aantal bezoekers: 100 Samenwerkingspartners: Stichting Maas en Uitgeverij Matrijs

VILLA JOHANNA NIEUWEGEIN / WILLEM A. MAAS

Datum: 16 november | Aantal bezoekers: 51 Samenwerkingspartner: Uitgeverij SUN

MEDIA | AORTA 2011 | 41

FILM | IN SAMENWERKING MET FILMTHEATER ’T HOOGT EN HET UTRECHTS ARCHITECTENCAFÉ VERZORGT AORTA JAARLIJKS ENKELE FILMS WAARIN

film

ARCHITECTUUR DE HOOFDROL SPEELT. BIJ ELKE FILM VERZORGT EEN BIJZONDERE SPREKER EEN INLEIDING OP DE THEMATIEK VAN DE FILM. ACTUALI­TEITEN EN TRENDS IN DE ARCHITECTUUR KRIJGEN ZO EEN BREDER, INTERNATIONAAL KADER.

Mart van Schijndel

Urban Goddess: Jane Jacobs Reconsidered

Architectuurcentrum Aorta vertoont op 7 en 8 januari i.s.m. het Van

Een filmavond over ’s werelds meest bekende stadsactiviste Jane Jacobs.

Schijndelhuis de documentaire–rondleiding door Mart van Schijndel,

Filmvertoning Urban Goddess: Jane Jacobs Reconsidered (2008) met

gemaakt n.a.v. de Rietveldprijs in 1995.

inleiding en nabespreking door Simon Franke.

Aan het Pieterskerkhof bevindt zich, verscholen achter een moderne gevel, het woonhuis dat architect Mart van Schijndel in 1992 voor zichzelf ont­

Begin jaren 60 ageerde Jacobs tegen de grootschalige stadsvernieuwingen

wierp. Het huis, de patio’s, het interieur en diverse lampen en meubelen

van de Garden City beweging van Ebenezer Howard en Louis Mumford, en

ontwierp Van Schijndel in één handschrift als een samenhangend kunst­

tegen de CIAM-stedenbouw van de grondleggers Le Corbusier en Gropius,

werk. Inmiddels is het huis het jongste monument van de gemeente

die de naoorlogse stedenbouw tot midden jaren tachtig bepaald heeft. In

Utrecht, dankzij enkele architectonische innovaties. Meest experimenteel

haar bekendste werk The death and life of great American citíes (1961)

en exceptioneel detail zijn de glazen deuren die op siliconenkit scharnie­

beschrijft zij waarom uitbreidingsgebieden met gescheiden functies ten

ren. De plattegrond, het kleurenschema en de lichtinval zorgen voor een

dode zijn opgeschreven. Met een scherp oog voor wat er op straat gebeurt

unieke beleving van de ruimte. Of zoals Van Schijndel het zelf omschreef:

en voor de gebruikers van de stad, propageert zij diversiteit, gemengd

‘Ik boetseer de ruimte.’

gebruik, kleine bouwblokken, het behoud en gebruik van oude gebouwen,

Datum: 7 en 8 januari | Aantal bezoekers: 6 Samenwerkingspartner: Stichting Mart van Schijndel

en de noodzaak van concentratie van activiteiten. Het laatste decennium lijkt Jacobs herontdekt door de stadsontwikkelaars van nu.

De documentaire Urban Goddess: Jane Jacobs Reconsidered plaatst het gedachtegoed van Jacobs in een hedendaagse context. Stadsontwikke­ lingen in New York en Toronto tonen hoe haar werk nog steeds actueel is.

Simon Franke is oprichter van Trancity en redacteur van de essaybundel De levende stad: over de hedendaagse betekenis van Jane Jacobs (2009).

Datum: 6 juni | Locatie: Filmtheater ‘t Hoogt, Utrecht Aantal bezoekers:110 Samenwerkingspartners: ’t Hoogt en Architectencafe Utrecht

VAN SCHIJNDELHUIS | FOTO: THEO BAART

JANE JACOBS | SUN NEWSPAPER PHOTOGRAPH COLLECTION

42 | AORTA 2011 | CULTURELE EVENEMENTEN

CULTURELE EVENEMENTEN | TIJDENS DE JAARLIJKSE LANDELIJKE EN UTRECHTSE CULTURELE DAGEN BIEDT AORTA OOK IN 2011 OPNIEUW EEN INSPIREREND PROGRAMMA AAN, TOEGANKELIJK VOOR EEN BREED PUBLIEK. EEN GROTE OPKOMST AAN MENSEN BETRAD DE BIJZONDERE WERELD VAN ARCHITECTUUR TIJDENS OPEN MONUMENTENDAG, DE DAG VAN DE ARCHITECTUUR EN VERSCHILLENDE CULTURELE ZONDAGEN.

Culturele zondag Groen

Open Monumentendag

Aorta programmeerde twee activiteiten over de openbare ruimte op het

‘Nieuw gebruik - Oud gebouw’; Open Monumenten­dag vroeg aandacht

Arkfestival in Kanaleneiland.

voor herbestemming van monumenten. Het was de 25e keer dat de Open

In een cinemacontainer op het Arkfestival in Kanaleneiland ging de wijk­

Monumentendag werd georganiseerd.

documentaire De perken te buiten in première. Een documentaire die de betekenis van de openbare ruimte in de herwaardering van Kanalen­

Zoals ieder jaar was er een themagebied. Dit keer was dat de omgeving

eiland-Zuid belicht. De wijkdocumentaire is tot stand gekomen in samen­

Twijnstraat, Ledig Erf en noordelijke Vaartse Rijn. Op Rotsoord gaven

werking met het Jongeren Cultuurhuis Kanaleneiland.

gidsen van Aorta rondleidingen door het gebied.

Daarnaast vond de wijkwandeling Kanaleneiland-Centrum plaats. De wandeling bestond uit een hard hat tour door het in 2011 opgeleverde

Rotsoord is een bijzonder gebied in Utrecht. Als een eiland in de stad

wooncomplex van Mecanoo Architecten aan de voet van de Prins Claus­

heeft het door de jaren heen zijn eigen karakter ontwikkeld. De rijke indus­

brug. Paul Achterberg van Quadrat besteedde aandacht aan de bijzon­

triële geschiedenis gaat terug tot de Middeleeuwen en wordt voornamelijk

dere elementen in de openbare ruimte van Kanaleneiland.

gekenmerkt door de aanwezigheid van stenenbakkerijen. Rotsoord kent

Toekomstplannen voor het centrumdeel van de wijk werden toegelicht

nu nog veel gebouwen die de verhalen van het industriële verleden vertel­

door stedenbouwkundige Marlies de Nijs.

len, zoals de watertoren en het gebouw van firma Ondix. Het bekendste

Datum: 19 juni | Bezoekers première De perken te buiten: 40 Bezoekers wijkwandeling Kanaleneiland Centrum: 22

gebouw is de Pastoe Fabriek. Deze meubelfabriek is organisch gegroeid, met steeds nieuwe uitbreidingen. Het schelpendak van de montagehal is één van de hoogtepunten van het gebouw. Sinds 1982 is de Toonkamer gehuisvest in de Pastoe Fabriek. Hier presenteren veertig toonaange­ vende bedrijven hun collectie op het gebied van interieur en design.

Het pand van Aorta in de binnenstad was ook geopend op Open Monu­ mentendag. Aorta is gevestigd in een monument. In de kern is het middel­ eeuws, maar het pand heeft sindsdien diverse verbouwingen ondergaan.

Waaronder in de 19e eeuw onder leiding van architect I.H.S. van Lunteren sr. In de 19e eeuw heeft het pand o.a. als Hoofdpostkantoor dienst gedaan, tot de bouw van het nieuwe postkantoor aan de Neude (1924).

erken te buiten

p de openbare ruimte van Kanaleneiland Zuid

en documentaire penbare ruimte in de analeneiland Zuid. jk in transitie. Begin k als de belofte voor e ruime portiekflats, stempelstructuur en n en voldoende oelaas voor de bevolkte binneneft de wijk vooral anwege de sociale ertoe geleid dat de staat van de

ijn na jaren van te resultaten zichtt Kanaleneiland cturering vorm krijgt n nieuwbouw, is er uist gekozen voor ak. Dit betekent dat denbouwkundige s genomen voor de omgeving. Het noveerd worden en ht voor de openbare

nderzoekt filmmaker t jonge KanalenNajim el Allati en openbare ruimte als jdragen aan de

Datum: 10 september | Bezoekers: 150

herwaardering van Kanaleneiland Zuid. Wat vinden bewoners van de openbare ruimte?

Hoe maken zij de wijk leefbaar? Wat zal de op handen zijnde herstructurering veranderen? Wie neemt de verantwoordelijkheid voor het beheer van de openbare ruimte? Kan Kanaleneiland Zuid mooier, veiliger en levendiger worden? De Perken te buiten is tegelijkertijd een levendig wijkportret over spontane bloemenperken, spetteren in het spetterbad en bovenal een oproep om de handen uit de mouwen te steken.

De perken te buiten is een initiatief van Architectuurcentrum Aorta en maakt onderdeel uit van het meerjarenprogramma Kijk in je eigen wijk, waarmee Aorta een profiel schetst achter de wereld van de Utrechtse Wijkaanpak. De documentaire is tot stand gekomen in samenwerking met Jongeren Cultuurhuis Kanaleneiland.

De perken te buiten DVD, 22 minuten

REGIE Ruud Bakker CAMERA Hans Jonkhart, Nick Westerterp GELUID Guray Carkci INTERVIEWS Najim el Allati / Ruud Bakker PRODUCTIE Adapter Film i.s.m Architectuurcentrum Aorta en Jongeren Cultuurhuis Kanaleneiland, 2011

© Architectuurcentrum Aorta 2011

gekomen met financiële bijdragen van:

KIJK IN JE EIGEN

WIJK

De perken te buiten nbare Perspectieven op de ope d Zuid ruimte van Kanaleneilan

CULTURELE EVENEMENTEN | AORTA 2011 | 43

Dag van de Architectuur Inmiddels kunnen we constateren dat de tijd van topdown planning voor­

snel zullen vinden… In Pecha Kucha’s presenteerden de architecten hun

bij is en de druk op de woningmarkt getemperd. Bovendien wil de Rijks­

ideeën voor een vrije kavel. Gevolgd door een discussie onder leiding van

overheid dat de stad zich verdicht in plaats van uitbreidt. Dat vraagt om

Fred Schoorl (directeur BNA).

een heel andere aanpak. Utrecht experimenteert dan ook met nieuwsoor­ tige participatiestrajecten, met woningbouw op maat.

De Dag van de Architectuur 2011 ging met het thema Zelfverzonnen in op de eigen ideeën en de eigenwijze aanpak van architecten en bewoners.

De Dag liet verrassende voorbeelden uit de stad van nu zien en een glimp naar de stad van de toekomst.

Hieronder een kleine selectie uit het programma. klik hier

Zelfverzonnen en rietveldprijs audiotour De architectuur-applicatie UAR bevat informatie over architectuur in een aantal steden. Voor Utrecht zijn zo’n 170 gebouwen uit het heden, het ver­ leden en de toekomst beschrevenen geïllustreerd. Bent u in het bezit van een geschikte smartphone (met internet, camera en kompas) dan kunt u de applicatie op uw eigen telefoon gebruiken.

Nieuwsgierig naar het eigen woonhuis van architect Robert van den Hout: Huis Rondpoort, het woonhuis dat Mart van Schijndel voor zichzelf ont­ wierp: het Van Schijndelhuis, ideeën over een ondergronds bezoekerscen­ trum onder het Domplein. Of juist nieuwsgierig naar het verhaal achter het ontwerp van de nominaties van de Rietveldpijs 2011, waaronder The Wall en Het Zwarte Huis? Op de Dag van de Architectuur werden deze audio­ tours aangeboden langs eigen initiatieven van onder andere architecten en ontwerpers uit de stad. En waren de locaties tevens opengesteld. De Audiotours nog steeds beschikbaar.

Vrije kavel fietstocht leidsche rijn Het projectbureau Leidsche Rijn organiseerde speciaal voor deze dag een kavel fietstocht onder begeleiding van een gids. Een tocht langs diverse bijzondere zelfgebouwde woningen. Een paar bewoners vertelden hun verhaal.

Nieuwe hollandse huis Geïnspireerd door ‘The Summit’, een studiereis langs Noord Californisch Modernisme in de Bay Area van San Francisco, in 2010 door Edwin Oost­ meijer georganiseerd, ontwikkelden de deelnemende architecten, steden­ bouwers en landschapsarchitecten in combinatie met opdrachtgevers, een vrijstaand huis voor de randstad. Een huis dat we in Nederland niet zo

Datum: 25 en 26 juni | Aantal bezoekers: 515

44 | AORTA 2011 | SELECTIE RIETVELDPRIJS 2011 | HUIS MAAS | N2 ARCHITEKTEN

RONDLEIDINGEN | AORTA 2011 | 45

RONDLEIDINGEN | HOEWEL UTRECHT VOORAL BEKENDSTAAT OM HAAR HISTORISCH CENTRUM, HEEFT DEZE STAD OOK EEN SCHAT AAN MODERNE ARCHITECTUUR. VEEL VAN DE NIEUWERE BOUWKUNST BEVINDT ZICH IN DE BINNENSTAD, WAAR REKENING MOET WORDEN GEHOUDEN MET BESTAANDE GEBOUWEN EN STADSSTRUCTUREN. DE RECENTE UITBREIDINGEN AAN DE OOST- EN WESTKANT VAN UTRECHT HEBBEN ARCHITECTONISCHE HOOGSTANDJES VOORTGEBRACHT. ARCHITECTUURCENTRUM AORTA ORGANISEERT HET HELE JAAR DOOR RONDLEIDINGEN LANGS (MODERNE) ARCHITECTUUR EN LANDSCHAPSARCHITECTUUR IN UTRECHT. DEZE EXCURSIES ZIJN GECONCENTREERD RONDOM VERSCHILLENDE THEMA’S EN LOCATIES.

rondleidingen Open rondleidingen

Georganiseerde rondleidingen en aantal deelnemers per thema

Op gezette tijden organiseert Aorta open rondleidingen op verschillende

THEMA

aantal

deelnemers

Uithof

71

1293

UBU

22

352

Groepsrondleidingen worden uitsluitend op aanvraag georganiseerd.

Moderne Architectuur Binnenstad

10

135

De kosten bedragen een vast bedrag per gids, per uur, ongeacht het

UBB

7

106

aantal deelnemers. Per gids kunnen maximum twintig personen deel­

Rotsoord en Toonkamer

6

132

Stadhuis

8

205

Leidsche Rijn

6

218

Gidsen

Stadslezer I

1

10

Alle rondleidingen worden begeleid door professionele architectuurgidsen,

Stadslezer II

1

6

voornamelijk met een achtergrond op het gebied van architectuur­

Art Nouveau

3

41

Musea en Museumkwartier

2

24

Rietveld-Uithof excursie

3

63

Nederlands, maar kan bij groepsaanvragen op verzoek ook in het Engels

Maliebaan

1

15

of een andere taal worden gegeven.

Vroege vogel

1

4

Rietveld en Tijdgenoten

4

52

Vondelparc

1

40

Domtoren en Leidsche Rijn

1

30

Stationsgebied

4

40

Architectuur door de eeuwen heen

1

20

STDHS Kids

2

30

155

2816

locaties die zij bekendmaakt op de website en in de lokale pers.

Rondleidingen voor groepen

nemen. De rondleiding kan desgewenst aangepast worden aan de wensen van de klant.

geschie­denis, bouwkunde of landschapsinrichting. Tijdens de rondleidingen geven zij uitgebreide achtergrondinformatie over de historische, steden­ bouwkundige en architectonische ontwikkelingen. De toelichting is in het

Thema’s & locaties De thema rondleidingen worden veelvuldig bezocht door geïnteresseerden in binnen- en buitenland.

Rotsoord en de Toonkamer – industriële rijkdom met een creatief geluid. Rotsoord is een bijzonder gebied in Utrecht. Als een eiland in de stad heeft het door de jaren heen zijn eigen karakter ontwikkeld. De rijke industriële geschiedenis gaat terug tot de Middeleeuwen en wordt voor­ namelijk gekenmerkt door de aanwezigheid van stenenbakkerijen. De Utrechtse tegelbakker Ariaen Frans liet in de 17e eeuw een buitenplaats

Totaal

bouwen die hij Rotsoord noemde. De naam Rotsoord verwijst naar de

Universiteitsbibliotheek binnenstad – het boekenpaleis. De nieuwe

paars-rode rotsachtige steensoort dat als misbaksel tijdens het bakproces

universiteitsbibliotheek in de binnenstad toont zo’n acht kilometer aan

ontstond en waarmee de gevels van de buitenplaats Rotsoord werden

boeken. De bibliotheek is gevestigd in het voormalige werkpaleis van

versierd. Rotsoord kent nu nog veel gebouwen die de verhalen van het

Lodewijk Napoleon. Het totale complex omvat zes Rijksmonumenten.

industriële verleden vertellen, zoals de watertoren en het gebouw van

Deze voorheen niet toegankelijke panden zijn in de nieuwbouw voor ieder­

firma Ondix. Het bekendste gebouw op Rotsoord is de Pastoe Fabriek.

een ontsloten. De entree aan de Drift en de ‘grande galerie’, voorheen

Deze meubelfabriek is organisch gegroeid, met steeds nieuwe uitbreidingen.

vooral boekenopslag, zijn nu het kloppend hart van het complex en

Het schelpendak van de montagehal is één van de hoogtepunten van het

fungeren juist als een ontmoetingsruimte voor bezoekers en studenten.

gebouw. Sinds 1982 is de Toonkamer gehuisvest in de Pastoe Fabriek.

Grosfeld van der Velde architecten heeft voor de nieuwbouw bewust

Hier presenteren veertig toonaangevende bedrijven hun collectie op het

gekozen voor een eenduidige materialisatie, detaillering en kleurstelling,

gebied van interieur en design.

waardoor er eenheid ontstaat in het gebouwencomplex. Daarnaast is er

46 | AORTA 2011 | RONDLEIDINGEN

tie ten behoeve van de sfeer en monumentaliteit. Een licht en transparant

Leidsche Rijn – een fietstocht langs architectonische statements en Romeinse structuren. De weilanden van voorheen hebben plaats­

gebouw is het resultaat.

gemaakt voor de grootste Vinex-wijk van Nederland. Waar de Romeinen

bijzondere aandacht besteed aan het terugdringen van details en installa­

ooit hun castellum en badhuizen bouwden, is nu een scala aan architec­

Van Rietveld naar De Uithof. Rietveld en Utrecht zijn in één adem

tonische stijlen te vinden. In 2015 moet Leidsche Rijn plaats bieden aan

te noemen. Na zijn meesterwerk, het Rietveld Schröderhuis, dat hij reali­

30.000 woningen en 70.000 m2 kantoorruimte. Daarnaast zullen hier aller­

seerde in 1924, ontwikkelde Rietveld ideeën over woningbouw en massa­

lei voorzieningen verschijnen, zoals winkels, scholen, ouderencentra en

productie. Maar opdrachten voor privé-huizen van de vooruitstrevende

parken. Leidsche Rijn wordt een volwaardig nieuw deel van Utrecht.

elite kreeg hij door het hele land. Toch is hij met zijn hart altijd in Utrecht

De laatste jaren zijn er ook kritische geluiden te horen over Vinex-wijken,

gebleven, waar hij pas eind jaren ’50 succes kreeg met sociale woning­

maar in Leidsche Rijn wordt er nog steeds vol overgave gebouwd en

bouw. Tegenwoordig is het woningbouwvraagstuk nog steeds actueel.

ver­rijst het ene markante gebouw na het andere, zoals het WOS8 gebouw,

Op de Uithof is de laatste jaren flink gebouwd aan studentenhuisvesting;

de KPN telefooncentrale, de TGV huizen, het winkelcentrum van awg

voor die tijd is wonen op de Uithof lange tijd tegengehouden. In 1999 is

architecten, Het Gebouw van Stanley Brouwn, de paperdome van Shigeru

het eerste studentencomplex opgeleverd en momenteel staan er drie

Ban en de school van Wiel Arets.

pracht­exemplaren. Naast een gebied voor nieuwe studentenhuisvesting Wiel Arets en het Educatorium van Rem Koolhaas. In de excursie staat

Moderne Architectuur in de binnenstad – oud en nieuw spotten in Utrecht. Utrecht is vooral bekend vanwege de historische binnenstad,

Rietveld centraal, met een uitstap naar architectonische hoogstandjes

maar intussen is er ook een schat aan moderne architectuur te vinden. De

op de Uithof.

moderne parels schitteren tussen de oude stenen en gaan elk op hun eigen

is de Uithof ook een plaats met iconen als de Universiteitsbibliotheek van

De Uithof – inclusief universiteitsbibliotheek van Wiel Arets en het educatorium van OMA. De Uithof is meer dan een universiteitscampus.

manier een relatie aan met de Middeleeuwse buren. Deze route gaat onder andere langs het kleine huisje op de Drift en de winkel aan de Dom­ straat van Sluijmer en Van Leeuwen, het stadhuis van Miralles, het woon­

Het is de architectonische parel van Utrecht. In het gebied dat in de jaren

huis van Mart van Schijndel, de schouwburg van Dudok, de woningbouw

zestig nog een uitgestrekt weiland was, zijn sindsdien universiteitsgebou­

aan de Mariaplaats van awg architecten.

wen en later ook studentenhuisvestingscomplexen verrezen. Het master­ plan van OMA redigeert een geconcentreerde strook met bijzondere

Stationsgebied. Na jaren van praten en plannen maken, is nu dan toch

bebouwing, de kasbah-zone, omringd door een open landschap.

echt de schop in de grond gegaan. De grootschaligheid en de complexi­

In 2004 is de universiteitsbibliotheek van Wiel Arets voltooid; een donkere

teit van de plannen, maakt een gefaseerde ontwikkeling onontbeerlijk.

monoliet waarin de boekendepots als wolken in de lucht hangen.

De eerste paal van het Muziekpaleis aan de Vredenburg zit inmiddels in

Het educatorium van OMA is een brandpunt voor studenten, waar de

de grond en de Catharijnesingel is ook al gereed gemaakt om weer als

betonnen vloer zich transformeert tot wand en dak. Andere toonaan­

waterroute onderdeel te zijn van Utrecht. Ook op het station zijn nu de

gevende gebouwen die je op de Uithof kunt vinden, zijn het Minnaertge­

eerste bouwactiviteiten van start gegaan om het station te transformeren

bouw, De Bisschoppen, de Basketbar, het Hijmans van der Berghgebouw,

in een OV-terminal. Andere projecten die in de toekomst zullen verschij­

Casa Confetti en het NMR gebouw.

nen zijn onder meer het casino, de bibliotheek ++, de Rabobrug en een

Het stadhuis van Miralles – Spaans temperament en Utrechtse nuchterheid. Het stadhuis is al meer dan 650 jaar de plek waar de ge­­

mega­bioscoop. De rondleiding geeft inzicht in wat we de komende jaren kunnen verwachten.

Langzaamaan is het stadhuis gegroeid tot een samensmelting van een

Jugendstil/Art nouveau – sierlijke krullen en gevels als kunst­ werken. De gracieuze vormen van de Art Nouveau ofwel Jugendstil zijn

tiental middeleeuwse panden en stadskastelen. De Spaanse archi­tect

op veel plaatsen in Europa te vinden: van de ingangen van de Parijse

Enric Miralles (1955 – 2000) heeft in 2000 het Utrechtse stadhuis voor

metro en de Eifeltoren tot de Grand Cafés in Praag en het woonhuis van

de laatste maal onder handen genomen. Met een bonte verzameling

de architect Victor Horta in Brussel. Ook in Utrecht heeft deze stroming

materia­len verbindt hij de verschillende stijlen, periodes en panden die in

zijn sporen nagelaten, zoals te zien is bij apotheek De Liefde in de Voor­

het stadhuis verenigd zijn. Het interieur vertelt met verve het bijzondere

straat en Hotel Noord Brabant aan Vredeburg. Art Nouveau architecten

levensverhaal van het stadhuis.

beschouwden de gevel als een kunstwerk. De gevel werd een affiche, die

meenteraad, de burgemeester en wethouders van Utrecht bij elkaar komen.

RONDLEIDINGEN | AORTA 2011 | 47

een representatie vormde van wat zich binnen afspeelde. De oude winkel

Kinderrondleiding STDHS. In het stadhuis van Utrecht wordt al meer

in de Zadelstraat onderstreept dit principe met aapjes in de hoefijzer­

dan 650 jaar democratie bedreven. In al die jaren is het stadhuis letterlijk

bogen en flamingo’s in de bonte tegeltableaus.

met zijn bewoners meegegroeid. Het is dan ook niet zomaar een gebouw, maar een bonte verzameling van oude woonhuizen en stads­

Rietveld en tijdgenoten. Zowel het Rietveld-Schröderhuis als enkele

kastelen die door de eeuwen heen stukje bij beetje aan elkaar gesmolten

andere gebouwen van Rietveld komen tijdens deze wandeling aan de

zijn. Een kruipdoor-sluipdoor van huiskamers, gangen en statige trap­

orde, zoals de gerenoveerde woningen aan de Erasmuslaan en de Chauf­

penhuizen. Na talloze verbouwingen en uitbreidingen was het stadhuis in

feurswoning. Ook projecten van tijdgenoten om en nabij het Wilhelmina­

2000 opnieuw aan verbouwing toe. De Spaanse architect Miralles heeft

park komen aan de orde, zoals de eigen woning van S. van Ravensteijn.

het eeuwenoude stadhuis een merkwaardig modern tintje gegeven. ­Tijdens de kinderrondleiding STDHS maken kinderen kennis met het vak

Musea en het museumkwartier. Het Museumkwartier is een van de

van burgemeester, wethouder, gemeenteraadslid én architect. Wat is

best bewaarde geheimen van de Utrechtse binnenstad. De vroegere Wijk A

democratie? Wat doet de burgemeester en wat zou je zelf in de gemeen­

herbergt een schat aan verborgen hofjes, grachten, middeleeuwse huizen,

teraad aan de orde willen stellen? Is het architect Miralles gelukt een

galeries en musea. Ook op architectonisch gebied valt hier een indruk­

modern en toegankelijk stadhuis te maken? We bezoeken de mooiste

wekkende wereld te ontdekken, zoals het Universiteitsmuseum van Koen

kamers van het stadhuis, van raadszaal tot trouwzaal, en misschien

van Velsen, die met de grote glazen puien die een verrassende toevoeging

nemen we zelfs een kijkje in de burgemeesterskamer.

zijn in het straatbeeld. Ook de uitbreidingen van het museum Catharijne­ convent (Hubert Jan Henket) en het Centraal Museum (Beel & Agtergael) komen aan bod. Daarnaast passeren andere architectonische projecten de revue, die de gevoeligheid blootleggen van modern bouwen in een

Totaal aantal deelnemers per land van herkomst

Achtergrond deelnemers per aanvraag

historische context. vak 19%

Het Zocherplantsoen. Het Zocherplantsoen is een 19e-eeuws land­ schapspark dat naar ontwerp van J.D. Zocher werd aangelegd op de plaats van de Middeleeuwse omwalling en het Griftpark. Tijdens de rond­

onderwijs 28%

leiding wordt gekeken naar de verschillende opvattingen in de land­ schapsarchitectuur, van de 19e eeuw tot nu.

Nieuwegein Centrum, De reanimatie van een stadshart.

Het stadscentrum van Nieuwegein, dat dateert uit de jaren 80 van de vorige eeuw wordt grondig gerenoveerd en uitgebreid. Deze rondleiding voert langs het Stadskwartier, het Stadshuis, het theatercomplex en enkele bijzonder vormgegeven parkeergarages. Het Stadskwartier is een afwisselend geheel van winkels en woningen. Pi de Bruijn (Architekten Cie.) realiseerde er een grote winkelboulevard, afgewisseld door smallere straatjes en intieme pleintjes met een eigen sfeer. Het Stadshuis heeft een spectaculaire meanderende gevel die bestaat uit een dubbele glazen huid.

De tweede huid is met zeefdruk voorzien van een raster van witte en grijze lijnen en blokjes die een driedimensionaal effect geven. Het theatercom­ plex herbergt een theater, winkels, twee ateliers voor beeldende kunst en een kunstencentrum. De glazen gevel is bedrukt met een print die refe­ reert aan theatergordijnen. ’s Avonds wordt het gebouw bijzonder verlicht met energiezuinige led-verlichting.

land aantal Nederland 2.320 Buitenland 496 België 193 Duitsland 172 Overig 64 Denemarken 37 Zweden 30

Totaal 2.816

Totaal aantal deeln LAND AANTAL België 193 Zweden 30 publiek Duitsland 172 53% Denemarken 37 Overig 64 Nederland 2320 Buitenland Totaal:

2816

Achtergrond dee Vak Publiek Onderwijs Totaal:

48 | AORTA 2011 | SELECTIE RIETVELDPRIJS 2011 | WONING THE LANDMARK | NOORDWESTZES ARCHITECTEN

OVER AORTA | AORTA 2011 | 49

over aorta Mediatheek Aorta is ook een architectuurinformatiepunt voor een breed publiek. Aan de medewerkers van de publieksbalie kunnen vragen worden gesteld.

In het knipselarchief zijn artikelen te vinden uit landelijke dag-, weeken vakbladen, die de gebouwde omgeving van Utrecht als onderwerp hebben. Op de leestafel liggen de laatste nummers van vakbladen, recent uitgegeven boeken en informatie over het lopende programma van Aorta.

De mediatheek omvat boeken en tijdschriften over architectuur en steden­ bouw (regio Utrecht), informatie over Utrechtse architectenbureaus en bureaus van buiten die in Utrecht bouwen en video’s en dvd’s over verschillende onderwerpen met betrekking tot Utrecht en architectuur.

open: woensdag tot en met vrijdag van 12:00 – 17:00 Website www.aorta.nu De website geeft informatie over de organisatie, lopende programma’s, lezingen, debatten, gerelateerde activiteiten en rondleidingen. De home­ page biedt een overzichtelijke agenda van de lopende activiteiten. In het archief kan gezocht worden naar programma’s van voorgaande jaren.

50 | AORTA 2011 | PUBLICATIES

Het Wilde Dromen (cd-rom)

oevers nog steeds zichtbaar. Verleden, heden

Het wilde dromen is een documentaire over drie

en toekomst zijn in het Vaartse Rijngebied nauw

50.000 extra woningen in de stad Utrecht (cd-rom en website)

stellen die een vrije kavel kopen in Blauwkapel

met elkaar verbonden. Tegenwoordig worden

Resultaten van de workshop in 2002 waarin

en Leidsche Rijn. Twee koppels kijken vanuit

de oevers van de Vaartse Rijn voor heel ver­

onderzocht werd hoe en in welke vorm 50.000

hun droomhuis terug op het proces. Het derde

schillende functies gebruikt. Belangrijk is dat

woningen extra binnen de stad Utrecht kunnen

stel wordt gevolgd tijdens het ontwerpproces.

de cultuur­historische betekenis van de Vaartse

worden gerealiseerd. Ook de reacties van de

Centraal staan de persoonlijke dromen vanuit

Rijn als industrieel waterlint niet verloren gaat.

criticasters en het publiek zijn op de cd-rom

de kavelnemers. De drie stellen vertellen open­

De uitkomsten van het onderzoek zijn in de

opgenomen. CD-rom niet meer leverbaar, nog

hartig oer de keuzes voor het zelfbouwen, de

publicatie beschreven. Dit project moet leiden

wel via website

zoektocht naar de architect en de loop van het

tot revitalisatie van de Vaartse Rijn. Er liggen nu

bouwproces. Hun aanpak loopt sterk uiteen, net

twee interessante ontwikkelingsplannen voor de

Aorta 10 jaar, Editie 2006

zoals de huizen die zij laten bouwen. Ook de

Vaartse Rijn, die beide goede elementen in zich

Jaarboek Aorta 2006

architecten en de stedenbouwkundigen komen

hebben. Het is nu aan de gemeenten Utrecht en

Gratis

aan het woord. Zij vertellen over de locatie en

Nieuwegein om mogelijkheden te scheppen.

de interactie met de kavelnemers.

We hopen dat daarmee de Vaartse Rijn wordt

Jaarboek Aorta 2007

De documentaire geeft een goed beeld van wat

behouden voor ontwikkeling.

Wat maakt Utrecht Utrecht | Gratis

het betekent om zelf een huis te bouwen – van

Gratis

de praktische soelaas en handige eigenschap­

Industrieel erfgoed in Utrecht

Jaarboek Aorta 2008

pen tot de emoties die er bij komen kijken. Er

Uitgave Industrieel Erfgoed, 2005. 14 locaties

Stad op de schop | Gratis

wordt geen volledig beeld gegeven van alle

van hergebruik van het industrieel erfgoed in

processen rond het bouwen op een vrije kavel.

Utrecht. Met gegevens over de geschiedenis

Wel is het een poëtisch en beeldend verslag van

van onder andere van Hooghiemstra, Villa

de dromen van de particuliere opdrachtgever –

Jongerius en het Cereol terrein. Aan de hand

afgezet tegen de weerbarstige realiteit van de

van de kaart en de adresgegevens kunnen

vrije kavel-markt.

geïnteresseerden de verschillende bouwwerken

Regie: Ruud Bakker; Camera: Hans Jonkhart;

zelf gaan bekijken.

Interviews en research: Martine Bakker; Produc­ tie: adapter film i.s.m. Architectuurcentrum

Bouwen voor het Geloof

Aorta © 2007 Prijs: € 8,00

Het boekje Bouwen voor het Geloof verscheen als catalogus bij de gelijknamige tentoonstelling

Vaartse Rijn

over de architect Alfred Tepe (1840 – 1920) en

In opdracht van Architectuurcentrum Aorta en

zijn leerlingen in 2005. In het laatste kwart van

Landschap Erfgoed Utrecht (vroeger Erfgoed­

de negentiende eeuw bepaalde Tepe het aan­

huis Utrecht) werkten twee ontwerpteams aan

zicht van veel dorpen en steden in het bisdom

een ontwikkelingsplan voor de Vaartse Rijn.

Utrecht met ontwerpen voor een overweldigend

De Vaartse Rijn is een vergeten waterlijn, die

groot aantal neogotische kerken. In Utrecht zelf

loopt van het Ledig Erf in Utrecht tot de rivier

zijn onder meer de St. Martinuskerk en de

de Lek in Vreeswijk. Ooit was het een economi­

Willibrorduskerk (1876 – 1877) van zijn hand.

sche hoofdader. Maar later werd die functie

Tegenwoordig is Tepe een vrij onbekende figuur,

overgenomen door het Merwedekanaal en het

terwijl hij gedurende zijn leven werd gelijkge­

Amsterdam-Rijnkanaal. Nog later kwamen er

steld met zijn tijd- en stijlgenoot Pierre Cuypers.

wegen die veel beter tegemoet kwamen aan

In het boekje zijn zeventien gebouwen van

industriële ontwikkelingen. Toch zijn veel res­

Tepe in Utrecht beschreven en gemarkeerd op

tanten van de industriële bedrijvigheid op de

de kaart van Utrecht.

PUBLICATIES | AORTA 2011 | 51

De perken te buiten

AORTA 2010 | 1

TVTLU[\T

RHUZLU PU KL JYPZPZ

Perspectieven op de openbare ruimte van Kanaleneiland Zuid

De perken te buiten is een documentaire over de kracht van de openbare ruimte in de naoorlogse stadswijk Kanaleneiland Zuid.

Kanaleneiland is een wijk in transitie. Begin jaren zestig gold de wijk als de belofte voor het jonge stadsgezin. De ruime portiekflats, opgezet in een strakke stempelstructuur en omringd door veel groen en voldoende speelplaatsen, boden soelaas voor de woningnood in de dichtbevolkte binnenstad.De laatste jaren heeft de wijk vooral bekendheid gekregen vanwege de sociale problematiek. Het heeft ertoe geleid dat de wijk hoog op de agenda staat van de Utrechtse wijkaanpak.

In Kanaleneiland Zuid zijn na jaren van plannen maken de eerste resultaten zichtbaar. In tegenstelling tot Kanaleneiland Noord, waar de herstructurering vorm krijgt in grootschalige sloop en nieuwbouw, is er in Kanaleneiland Zuid juist gekozen voor een restauratieve aanpak. Dit betekent dat het oorspronkelijke stedenbouwkundige plan als uitgangspunt is genomen voor de verbetering van de leefomgeving. Het woningaanbod zal gerenoveerd worden en er is bijzondere aandacht voor de openbare ruimte.

herwaardering van Kanaleneiland Zuid. Wat vinden bewoners van de openbare ruimte?

Hoe maken zij de wijk leefbaar? Wat zal de op handen zijnde herstructurering veranderen? Wie neemt de verantwoordelijkheid voor het beheer van de openbare ruimte? Kan Kanaleneiland Zuid mooier, veiliger en levendiger worden? De Perken te buiten is tegelijkertijd een levendig wijkportret over spontane bloemenperken, spetteren in het spetterbad en bovenal een oproep om de handen uit de mouwen te steken.

De perken te buiten is een initiatief van Architectuurcentrum Aorta en maakt onderdeel uit van het meerjarenprogramma Kijk in je eigen wijk, waarmee Aorta een profiel schetst achter de wereld van de Utrechtse Wijkaanpak. De documentaire is tot stand gekomen in samenwerking met Jongeren Cultuurhuis Kanaleneiland.

De perken te buiten DVD, 22 minuten

REGIE Ruud Bakker CAMERA Hans Jonkhart, Nick Westerterp GELUID Guray Carkci INTERVIEWS Najim el Allati / Ruud Bakker

In De perken te buiten onderzoekt filmmaker Ruud Bakker samen met jonge Kanaleneilanders Guray Carkci, Najim el Allati en Nick Westerterp hoe de openbare ruimte als herboren kwaliteit kan bijdragen aan de

PRODUCTIE Adapter Film i.s.m

Architectuurcentrum Aorta en Jongeren Cultuurhuis Kanaleneiland, 2011 © Architectuurcentrum Aorta 2011

De documentaire is tot stand gekomen met financiële bijdragen van:

jaarboek # 10 architectuurcentrum aorta

KIJK IN JE EIGEN

WIJK

De perken te buiten bare Perspectieven op de open and Zuid ruimte van Kanaleneil

Auteurs: Ivan Nio, Nio Stedelijk Onderzoek; Nynke Jutten, Jutten Architectuur; Willemijn Lofvers, Bureau Lofvers In samenwerking met Döske van der Wilk en Anneke Treffers

Jaarboek Aorta 2009

De perken te buiten (DVD)

van deze wijken onverminderd populair zijn en

De menselijke maat | Gratis

In De perken te buiten onderzoekt filmmaker

nog grote kwaliteiten bezitten. Het geheim van

Ruud Bakker samen met jonge bewoners Guray

de kracht van Lunetten, schrijven de auteurs,

Jaarboek Aorta 2010

Carkci, Najim el Allati en Nick Westerterp hoe de

ligt deels in de ligging (in de luwte van de popu­

Kansen in de crisis | Gratis

openbare ruimte als herboren kwaliteit kan bij­

laire woonstad Utrecht), deels in de talrijke

dragen aan de herwaardering van Kanaleneiland

voorzieningen, maar juist ook in de aanwezig­

Zuid. Wat vinden bewoners van de openbare

heid van betrokken ‘sterke’ bewoners. Wie

ruimte? Hoe maken zij de wijk leefbaar? Wat zal

geïnteresseerd is in het gebruik van de publieke

de op handen zijnde herstructurering verande­

en collectieve ruimten van woonerfwijken en

De Staatslieden Ontwaken – tussentijdse berichten van een Utrechtse herstructureringswijk (cd-rom)

ren? Wie neemt de verantwoordelijkheid voor

nadenkt over verbeterplannen vindt in de Studie

het beheer van de openbare ruimte? Kan Kana­

Woonerven Lunetten tal van observaties en

leneiland Zuid mooier, veiliger en levendiger

suggesties om deze ruimten met lichte ingrepen

De Staatslieden Ontwaken is een documentaire

worden? De Perken te buiten is tegelijkertijd een

te verbeteren.

over de Staatsliedenbuurt in Utrecht. In deze

levendig wijkportret over ecologische oevers en

Gratis downloaden

kleine buurt, vlakbij het centrum van Utrecht,

spontane bloemenperken en een oproep om de

vindt grootschalige herstructurering plaats. Tien

handen uit de mouwen te steken. Over de

jaar geleden is al een rijtje flats gesloopt, maar

kracht van de openbare ruimte in de naoorlogse

sindsdien is er niet zoveel te merken geweest

stadswijk Kanaleneiland Zuid.

van de herstructurering. Er kwamen ondertus­

Regie: Ruud Bakker Interviews: Ruud Bakker,

sen wel steeds meer berichten over sociale

Najim el Allati Camera: Hans Jonkhart, Nick

problemen. Pas onlangs zijn de eerste voor­

Westerterp Geluid: Guray Carkci Productie:

bereidingen zichtbaar geworden: een aantal

adapter film i.s.m. Architectuurcentrum Aorta en

mensen is verhuisd en grote bergen zand ver­

Jongeren Cultuurhuis Kanaleneiland © 2011

raden de aanstaande bouw. Andere delen van

Taal: Nederlandstalig Datum: 2011 De DVD ligt

de wijk worden in de toekomst gesloopt, ge­­

ter inzage bij het bezoekerscentrum van Archi­

volgd door nieuwbouw. Maar wat gebeurt er

tectuurcentrum Aorta

Jaarboek Aorta 2011 Utrecht 2.0: het nieuwe werken / gratis

eigenlijk in de tussentijd, in de periode tussen planvorming en uitvoering? Hoe denken bewo­

Studie Woonerven Lunetten

ners over hun wijk, de herstructurering en de

De publieke en collectieve ruimten van woonerf­

toekomst? En klopt het predicaat probleemwijk

wijken kunnen bijzondere kwaliteiten bezitten.

dat deze buurt krijgt opgeplakt, eigenlijk wel?

Dit blijkt uit de Studie Woonerven Lunetten die

Regie: Ruud Bakker; Camera: Hans Jonkhart;

de SEV samen met het Utrechtse architectuur­

Interviews: Thaddeus Müller; Productie: adapter

centrum Aorta heeft laten maken. De studie

film i.s.m. Architectuurcentrum Aorta © 2009

gaat over de opzet én het gebruik van de col­

Prijs: € 7,00

lectieve buitenruimten van deze Utrechtse woonerfwijk. Het onderzoek lag in handen van Ivan Nio, Nynke Jutten en Willemijn Lofvers. De Studie Woonerven Lunetten sluit aan bij de groeiende belangstelling voor ‘woonerfwijken’.

De bloeiperiode van deze woonerfwijken’ ligt tussen 1975 en 1985. Onmiskenbaar zijn veel van deze wijken onderhevig aan vormen van neergang. De reden daarvoor is dat ze de sterke middengroepen niet meer kunnen vasthouden.

Toch maken recente studies duidelijk dat veel

52 | AORTA 52 | AORTA 2011 | OVER AORTA

Toelichting op de resultatenrekening Het negatieve resultaat van Aorta is minder dan het jaar ervoor. Tegelijkertijd is er zorg over de tekorten. Aorta ziet nieuwe kansen voor de komende jaren.

Daar gaan we hard aan werken en blijven uw steun vragen.

baten

Subsidie gemeente Utrecht Financiële bijdrage van Gemeente Utrecht, SO. Subsidie basisprogramma Financiële bijdrage van Stimuleringsfonds voor Architectuur Overige sponsor- en subsidiegeld programma Financiële bijdragen van sponsoren en subsidieverstrekkers voor het basisprogramma en aanvullend programma.

Sponsorbijdragen Financiële bijdragen van sponsors voor het totale jaarprogramma Rondleidingen Opbrengsten uit de organisatie van rondleidingen Financiële baten De rentebaten minus -lasten betreffen de op de verslagperiode betrekking hebbende renteopbrengsten.

Overige baten Omzet van verkopen aan balie, verhuur ruimte, horeca en entreeheffing

lasten

Programmakosten Totale kosten van activiteiten zoals tentoonstellingen, lezingen en andere activiteiten.

Personeelskosten Kosten van het vaste personeel en het inhuren van personeel.

Huisvestingskosten Kosten van huur, onderhoud, gas, water, elektra en belastingen Kantoorkosten Kosten kopiëren, kantoorbenodigdheden, netwerkbeheer, telefoon, porti en drukwerk.

Algemene kosten Accountantskosten, bestuurskosten, verzekeringen en administratiekosten.

Verkoop kosten

OVER AORTA | AORTA 2011 | 53

jaarcijfers balans per 31 december 2011 31 12 2011

31 12 2010

16.141

20.217

Activa Materiele vaste activa Vorderingen Liquide middelen

68.530

108.888

180.684

197.415

265.355

326.520

88.414

99.807

176.941

226.713

265.355

326.520

Passiva Stichtingsvermogen Kortlopende schulden

baten en lasten over 2011

2011

Baten Subsidie gemeente Utrecht Subsidie basisprogramma SFA

2010

67.731

67.731

74.572

70.000

179.057

165.651

Sponsor- en vriendenbijdrage

38.025

40.525

Rondleidingen

17.822

22.124

3.506

3.808

Overige sponsor- en subsidiegeld programma

Financiële baten Overige baten

19.381

10.572

Som der baten Lasten

400.094

380.411

Directe programmakosten

154.839

167.361

Personeelskosten

184.711

164.889

5.690

6.650

Afschrijvingen materiële vaste activa Huisvestingskosten

35.635

36.377

Verkoopkosten

977

1.705

Kantoorkosten

9.908

8.095

19.198

16.891

Som der lasten

Algemene kosten

410.958

401.968

Totaal resultaat

- 10.864

- 21.557

54  |  AORTA 2011 | OVER AORTA

deelnemers 2011 Aantal bezoekers mediatheek en exposities

1.894 2.694 2.938 2.583

Aantal bezoekers debatten

415 128* 302 453

Aantal bezoekers lezingen en film

469 287 431 384

Aantal deelnemers rondleidingen *

2.816 2.404* 2.527 3.693

Aantal bezoekers website

57.438 30.904 27.668 32.137

Aantal deelnemers educatieprogramma

159 81* 622 264

Aantal bezoekers ander programma, zoals workshops, onderzoek, evenementen etc.

964 1.835 1374 257

Aantal gebruikers UAR Nederland

53.000

(inclusief alle open dagen+ openingen)

2011

2010

2009

2008

* Afname door recessie & verschuiving ander type programma

De rondwandeling is onderdeel van het programma ‘Kijk in je wijk’, waarmee Aorta het bewustzijn wil bevorderen over de effecten van herstructurering op bewoners en beleidsmaker. De Ingenieur, Januari 2011 In een repeterend ritme werden bouwblokken gestempeld in het polderlandschap. Toen vonden we dat misschien monotoon, maar toentertijd werd dat niet als negatief ervaren. Blauwe Kamer, februari 2011 Architectuurcentrum Aorta liet een onderzoek instellen naar Lunetten als bloemkoolwijk, omdat dit soort wijken de naam heeft de herstructureringswijken van de toekomst te zijn. Ons Utrecht, Februari 2011 Zaterdag lanceert het Nederlands Architectuur instituut, het Utrechtse Aorta, Stadspromotie Utrecht en de partners van het Stationsgebied een 3D softwareprogramma. Hierin zijn onder andere het gesloopte verzekeringspand van De Utrecht en de Belle van Zuylen opgenomen. AD Utrechts Nieuwsblad, Mei 2011 Chatten met een architect, binnen kijken in een bijzonder huis. Dat kan vandaag in Utrecht tijdens de Dag van de Architectuur. Centraal staat dit jaar de eigenwijze aanpak van architecten en bewoners. AD Utrechts Nieuwsblad, Juni 211 Uit de lijst Bouwprojecten die in 2009 en 2010 opgeleverd zijn, werden er tien geselecteerd waaruit uiteindelijk de Rietveldprijs nominaties kwamen. Architectuurcentrum Aorta heeft een speciale app ontwikkeld die je langs die tien gebouwen voert. Ons Utrecht, Juli 2011 Basisschoolleerlingen uit groep 6,7 en 8 krijgen een rondleiding door het stadhuis aan­ geboden van Architectuurcentrum Aorta en de gemeente. AD Utrechts Nieuwsblad, November 2011 Leegstand is nu actueel en door het belang van de regio is het onderwerp leegstand een lokaal architectuurcentrum op het lijf geschreven. Aorta maakte er overigens meer van dan een verzameling lezingen op een leegstandslocatie. De avond had het karakter van een markt, een netwerkbijeenkomst. Archined, Januari 2012

56 | AORTA 2011 | OVER AORTA

consolideren door verbinden In 2011 is de ‘Koers 2011 – 2013’ vastgesteld.

In een veranderende samenleving past ook voor Aorta een strategie die aansluit bij nieuwe opgaven en krachtenvelden. Met de nieuwe strategie “consolideren door verbinden” zetten wij sterker in op het langduriger verbinden van kennis en partijen rondom actuele vraagstukken en ontwikkelingen.

In de afgelopen vier jaar heeft Aorta in de volle breedte projecten ontwikkeld over uiteenlopende onderwerpen met de actualiteit als leidraad. Er is veel kennis opgebouwd en we kunnen rekenen op een groot netwerk.

Aorta wil consolideren door meer samenhang te zoeken binnen haar activiteiten en met haar stede­ lijke, regionale en landelijke samenwerkingspartners, eerder ontwikkelde methodieken intensiever benutten en het verbinden en spreiden van kennis door het vergroten van het werkgebied.

Het programma is gericht op ontwerpvraagstukken, de kwaliteit van opdrachtgeverschap en de plek van de burger in planprocessen. Verbreding van het vakgebied architectuur naar de andere vakdisciplines hoort bij de insteek van Aorta om de opgave integraal te onderzoeken.

Het programmatisch uitwerken van thematieken over een langere tijd en in allerlei vormen geeft ver­ dieping en brengt (samenwerkings)partijen op verschillende momenten bij elkaar. Door resultaten van onderzoeksprogramma’s te communiceren naar het publiek, draagt Aorta’s programma bij aan het bekend maken van onderscheidende kwaliteiten van gebieden. Met de digitalisering van infor­ matie is de manier waarop Aorta communiceert verbreed.

Aorta heeft de volgende speerpunten voor de periode 2011 – 2013 geformuleerd: > gebiedsgericht aansluiten bij grotere stedelijke ontwikkelingen > programma’s inzetten voor de stad en regio > een basistentoonstelling over stadsontwikkeling voor geïnteresseerden > strategische allianties voor educatieve activiteiten > het breder vermarkten van eerder ontwikkelde producten > het intensiever benutten van publieksprogramma’s door aan te sluiten bij stadsevenementen met een lange horizon. > meer inzetten van digitale informatievoorziening > besparing op de kosten Het programma van Aorta fungeert als een katalysator, brengt inhoudelijke vraagstukken verder en verbindt partijen. Zo wil Aorta een krachtiger pleidooi voeren voor de voortdurende zoektocht naar de juiste vraag.

SELECTIE RIETVELDPRIJS 2011 | HUIS MAAS | N2 ARCHITECTEN | AORTA 2011 | 57 2011 | 57

58 | AORTA 58 | AORTA 2011 | OVER AORTA

iedereen wordt dagelijks geconfronteerd met de manier waarop onze woon- en leef­ omgeving is ingericht. Aorta streeft er naar, vanuit een onafhankelijke positie, een zo breed mogelijk publiek bij het gesprek over de gebouwde omgeving te betrekken.

Voor een beter begrip en een grotere waardering van de eigen leefomgeving.

OVER AORTA | AORTA 2011 | 59

met onze missie

ontmoetingsplek

Een bijdrage te leveren aan de brede discussie over de kwaliteit van onze

Aorta is een inspirerende ontmoetingsplek voor architecten, publiek,

gebouwde en landelijke omgeving – en dus onze leefomgeving – beter te

opdrachtgevers, overheid, ontwikkelaars en bouwers. Het centrum weet

maken. Architectuurcentrum Aorta is een plek voor het maatschappelijk

wat er speelt, neemt initiatieven en ontwikkelt projecten. De organisatie is

debat, kennisvergaring en informatie over nieuwe ontwikkelingen en visies

professioneel, initiërend, levert maatwerk en reageert adequaat op actuele

in de architectuur. Een ontmoetingspunt voor de vakgemeenschap én een

ontwikkelingen, zoals de ontwikkeling van De Uithof, landinrichtingsgebie­

kenniscentrum voor het brede publiek, om zo de eigen omgeving beter te

den rondom de stad, of de grootschalige ontwikkeling in het stationsge­

begrijpen.

bied. Kortom: alles wat op grote en kleine schaal bijdraagt aan een betere

visie

leefomgeving. Aorta communiceert doorlopend over de stad en haar ont­ wikkeling.

dan ontwerpen méér dan een stapeling van stenen: het raakt aan maat­

samenwerking

schappelijke, economische, technologische, sociale en politieke ontwik­

Aorta staat niet alleen. Het centrum wil haar missie en doelen realiseren in

kelingen. Architectuur geeft een positieve meerwaarde aan de

goede samenwerking met andere culturele instellingen, maatschappelijke

leef­omgeving. Wezenlijk is hoe mensen architectuur ervaren en beleven.

organisaties, gemeenten, de provincie, het bedrijfsleven en het publiek.

Het komt tot in het huis van elke burger en roept dus veel reacties op.

Aorta werkt intensief samen met de andere architectuurinitiatieven in

Aorta hanteert een ruime opvatting van architectuur: stedenbouw, ruimte­

Utrecht.

Aorta ziet architectuur als een culturele waarde. Het is per definitie méér

lijke ordening, landschap, tuin en interieur en inrichting van de openbare ruimte. Architectuur is een instrument waarmee de gebouwde en groene omgeving wordt vormgegeven en bepaalt de identiteit van de openbare ruimte.

aanpak Aorta doet dit door denkbeelden herkenbaar te maken, uit te wisselen en door de belangstelling van het brede publiek voor architectuur te bevorde­ ren. Met informerende programma’s leert de leek de taal van de architec­ tuur, met inspirerende opiniërende programma’s bevordert Aorta het debat voor de vakgemeenschap.

60 | AORTA 2011 | OVER AORTA

medewerkers team

Het team van Aorta bestaat uit de volgende medewerkers: Eveline Paalvast directeur | bestuurder (0,8 fte) Lindy Schuin projectleider (0,8 fte) Rianne Pruis projectleider (0,8 fte)

programmaraad

De programmaraad is het inhoudelijk klankbord van Aorta. De programmaraad advi­seert het Aorta team over de diverse programma­onderdelen. In 2011 bestond de raad uit:

Roos Velzel administratief medewerker (0,6 fte) – tot mei 2011

Hans-Lars Boetes kennismanager gebiedsontwikkeling bij Dienst Lande­

Dini van de Leur administratief medewerker (0,6 fte)

lijk Gebied Michael van Leeuwen architect Sluijmer en Van Leeuwen

nevenfuncties en taken

Marjolein Bracht senior stedenbouwkundige Gemeente Utrecht Wouter Veldhuis stedenbouwkundige/architect & partner bij MUST Erik Lamfers senior planeconoom, adviseur gebiedsontwikkeling bij PAS

Eveline Paalvast is bestuurslid van Stichting Rotsoord. Lindy Schuin was

Ronald van der Heide landschapsarchitect bnt Copijn Tuin- en Land­

redactielid van het architectuurbulletin Post Planjer.

schapsarchitecten

vrijwilligers

raad van toezicht

Het werk van Aorta zou niet mogelijk zijn zonder de energie en inzet van vrijwilligers. In 2011 hielpen Ebba Braun en Paul Peek bij het beheer van de documentatie. Aorta wordt bijgestaan door enthousiaste nieuwe vrij­ willigers: Pek Lan Foong, Margot Beereboom, Agnes Kettler, Michiel Moll, Judith Kuiperi

gidsen

In 2011 zijn wederom veel gidsen voor Aorta actief geweest:

De Raad van Toezicht adviseert en ondersteunt de directeur van Aorta bij het programma, de begroting, de jaarrekening en het jaarverslag.

De Raad van Toezicht bestond in 2011 uit: Anne Bodzinga voorzitter, voormalig CEO BPF Bouwinvest, vanaf maart 2009 Karel de Wit penningmeester, directeur eigenaar IN Consultancy & Coa­ ching BV, aangetreden in 2004 Emmylou Aben markt en marketing, Senior adviseur Andersson Elffers Felix tot medio 2012 / > Senior Adviseur Stichting Trudo

Marlies Adriaansen, Saskia Afman, Ingeborg Behari, Go Bruens, Jan Maarten Dalmeijer, Paula Hertogh, Martin de Jong, Andy Kilian, Renette

Paul Kokkeler personeel en organisatie, Kokkeler advies en interim­

Niekerk, Arco Ooms, Cora Rooker, Sabine Todd, Petra Vossestein, Maria

management, aangetreden in 2005

Lamslag, Peter Tekelenburg, Joris Roovers, Harold Aspers, Geerte van der

Margreet Duinker architect Duinker Van der Torre, aangetreden in 2008

Steen, Wineke Hiddema

Lex Pouw zelfstandig adviseur, aangetreden in 2008

OVER AORTA | AORTA 2011 | 61

sponsoren en subsidieverstrekkers Architectuurcentrum Aorta kon in 2011 rekenen op de financiële steun van de volgende bedrijven en instellingen: Beschikbaarheidsubsidiënten:

Hoofdsponsor:

Projectsponsoren:

SO Gemeente Utrecht

Cório Nederland

Forum

Stimuleringsfonds voor Architectuur

Mitros

Beschikbaarheidssponsoren:

Portaal

Projectsubsidiënten:

Plegt-Vos Vastgoedontwikkeling BV

BO-EX

Provincie Utrecht

Volker Wessels Vastgoed BV

SEV

KF Heinfonds

AM

Vrede van Utrecht

VSB

Amvest Woningen

NAi

ASR Vastgoedontwikkeling

Opdrachtgevers:

Vrede van Utrecht

Ballast Nedam

GEM Kanaleneiland

Hogeschool voor de Kunsten

Synchroon

(Mitros, Portaal, Proper-Stok Ontwikkelaars

SUN

Bouwfonds ontwikkeling BV

en de gemeente Utrecht)

Reggeborgh Vastgoed Beleggingen

Stichting Dag van de Architectuur

Van Wijnen Holding BV

Stichting Maas SUN uitgever Gemeente Utrecht, PMB Gemeente Utrecht, Stadspromotie BNA

colofon

© Architectuurcentrum Aorta, juli 2012.

Niets in deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar worden gemaakt op welke wijze dan ook zonder ­voorafgaande schriftelijke toestemming van de rechthebbenden.

Redactie: Agnes Kettler, Eveline Paalvast, Rianne Pruis, Lindy Schuin | Ontwerp en layout: Met dank aan iedereen die heeft bijgedragen aan de totstandkoming van het jaarboek 2011.

Niet alle rechthebbenden van de gebruikte illustraties konden worden achterhaald.

het Bos, Utrecht

62 | AORTA 2011