Thermometer Jaarboek 2013

ARCHITECTUURDISCUSSIE IN DE PROVINCIE UTRECHT // 2013

2 // Aorta #13

COVER: VICTAS CENTRUM VOOR VERSLAVINGSZORG // RUBÉN DARIO KLEIMEER

NIEUWE GENERATIE // NIEUWE STAD

Binnen het jaarthema 2013 Nieuwe generatie / nieuwe

De vraag is nu: hoe kan Utrecht (blijven) groeien op een

stad: herwaardering van het publieke belang richtte

duur­zame, ecologisch verantwoorde wijze, en met behoud

Aorta zich op de transformatie die de stad ondergaat door

van leefbaarheid en sociale standaarden? In het Jaar­

het veranderen van de samenleving. Tegenover leegloop

programma 2013 belichte Aorta drie uitgangspunten voor

en krimp op het platteland staat gelijktijdige bevolkings­

de stad van morgen:

groei in grote steden. Voor het eerst in de geschiedenis woont meer dan de helft van de wereld­bevolking in

1. UTRECHT VRIJ-STAD, de gevolgen voor het gebruik en

steden en de mondiale trek naar de stad gaat onvermin­

indeling van onze stad door nieuwe behoeftes en nieuwe

derd door. Dit geldt ook voor een stad als Utrecht.

manieren van werken in een veranderende samenleving; hoeveel vrijheid is mogelijk? En waar zijn regels nodig?

Aorta #13 // 3

ILLUSTRATIES // RONALD VAN DER HEIDE

2. UTRECHT GASTVRIJE-STAD, de grote uitdaging voor de stad om leefbaarheid te faciliteren bij een groter wordende druk in het publieke domein. Hoe wordt de stad door de nieuwe generaties gebruikt? Utrecht als ontmoetingsplek van Nederland.

3. UTRECHT PARK-STAD, met ontwikkelingen, visies en modellen voor een duurzame en groenere stad voor de nieuwe generatie.

4 // Aorta #13

THEY ARE HERE TO STAY Het Broodfonds, de Windcentrale en NewB , zijn allemaal voorbeelden van nieuwe coöperatieve organisaties. Deze nieuwe manieren van samenwerken en -leven hebben gemeen dat ze steunen op thema’s als duurzaamheid, lokaliteit en authenticiteit als basis voor het handelen. Tegelijkertijd is er een groot plannings­ vraagstuk op het gebied van veranderende gebruikerswensen en transformatie van (leegstaand) vastgoed. Bewoners willen meer invloed in het bouwproces, en er ontstaan burgerinitiatieven die invloed afdwingen in de inrichting van de leefomgeving. De politieke veranderingen worden steeds zichtbaarder: corporaties gaan terug naar hun kerntaak. Steeds meer dringt de vraag zich op hoe we de zorg moeten organiseren en veiligheid en duurzaamheid implementeren.

Al deze maatschappelijke veranderingen leiden tot een andere ruimtelijke opgave, een behoefte aan een andere ontwerphouding, alternatieve strategieën en proces­ sen, nieuwe rolverdelingen en opdrachtgeverschap.

Zowel aan de ontwerpende als de opdrachtgevende kant van het vak wordt hiermee al volop geëxperimenteerd. Zo vormen gebiedsfondsen een nieuwe samenwerkingsvormen om ruimtelijke opgaven toch aan te kunnen pakken.

Hoopgevend zijn de principes van de circulaire economie voor de industrie.

Dit is een economisch systeem dat gericht is op maximaal hergebruik van producten en grondstoffen waarbij waardevernietiging wordt geminimaliseerd; van verbruik naar gebruik. Een gesloten systeem dat niet tot afval leidt.

De consument is geen eigenaar van het product maar betaalt voor het gebruik.

Ook in de ruimtelijke opgave levert het aan elkaar knopen en samenvoegen van processen en systemen op uiteenlopende terreinen winst op – zowel economisch als maatschappelijk. Het Nederlandse ontwerpbureau Superuse Studios heeft hiervoor een goed instrument ontwikkeld: een database waarin praktijkvoorbeel­ den van ‘cyclifiers’ worden verzameld en ontsloten. Cyclifiers zijn activerende functies, interieurs, gebouwen of stedelijke ruimten die het mogelijk maken om slimme shortcuts te maken binnen (een netwerk aan) stromen. En dat biedt meerwaarde.

Dit principe van het sluiten van kringlopen ontstaat, door het verbinden van disciplines en sectoren. En in het verbinden van organisaties, initiatieven en de burgers, ligt een tweede principe. Zou dit ook leiden tot een betere afstemming op het regionale schaalniveau? Het her- en erkennen dat samen optrekken met buurgemeentes misschien wel tot een sterkere principe regio leidt? En samen­ werken tot betere oplossingen voor grensoverstijgende problemen leidt?

Als onafhankelijk platform kan Aorta juist inspelen op de behoefte van uiteen­ lopende partijen om meer samen te gaan werken. Vanuit een inhoudelijk vraag­ stuk dragen de activiteiten van Aorta bij aan het zoeken én vinden van de juiste argumenten om ketens te doorbreken!

Aorta #13 // 5

CONTAINERTUINEN // JAN COOLEN

Aorta zal zich met haar activiteiten richten op de nieuwe uitdagingen en onderzoeken wat de herinrichting van de zorg, de toenemende technologische ontwikkelingen, duurzaamheid, toegang tot dataverkeer en veiligheid betekenen voor het dagelijkse leven van burgers.

Als dit de bouwstenen zijn voor een andere ruimtelijke opgave de komende jaren en het economisch tij weer lijkt te keren, dan liggen er wellicht voldoende kansen voor ontwerpers, producenten, bouwers én de burger!

Eveline Paalvast, directeur Maart 2014 1. een collectieve arbeidsongeschiktheidsverzekering voor zelfstandig ondernemers, 2. coöperatieve energie-opwekkers zoals waarbij eenieder een stukje windmolen kan kopen 3. een nieuwe coöperatieve bank in België. NewB is in juni 2013 ontstaan als reactie op de financiële crisis en verschraling van de bankensector. Een groot succes, want in enkele maanden tijd schaarden zich 43.000 mensen en meer dan 30 organisaties achter dit initiatief 4. www.cyclifier.org

Een transformatie van de stad door een veranderende samenleving

6 // Aorta #13

INHOUD INLEIDING 004

VRIJ-STAD // HET DEBAT IN DE STAD Stand van zaken 2013

008

‘Nieuwe bouwers op de markt’ // Anne Seghers

010

‘Leren van Krakers?’ // Anne Seghers

012

‘Rotterdam Vakmanstad als voorbeeldmachine’ // Aetzel Griffioen

014

‘Doe -het -zelf, nieuwe coalities en het initiatief A12 zone Utrecht’ // Henri van der Vegt

016

‘Durf je het nog aan ?’ // Jeroen Niemans

020

‘Mirliton: culturele vrijplaats in Utrechts stationsgeboied’ // Ronald Bezemer

024

‘Het einde van de stadsontwikkeling als koehandel en monopoly’ // Frans Soeterbroek

026

‘Stadsgewoel en dat vrije gevoel’ // Friso Wiersum

028

Anarcity // een stad zonder regels

030

Nieuwe generaties & Nieuwe Steden Dwarsdoorsnede NL

032

4 uur vrij-stad Utrecht // Dag van de Architectuur

034

GASTVRIJE-STAD // HET DEBAT IN DE STAD Stand van zaken 2013

040

‘Beat onder het Snelweg rumour’ // Suzanne Brink

042

‘Publieke ruimte: te gast zijn of gastheer spelen?’ // Hanneke Schreuders

044

‘De gastvrije stad voor voetgangers en fietsers!’ // Hugo van der Steenhoven

046

‘Expertmeeting Urban Trajectories’ // Anne Luijten

048

Urban Trajectories // Route ateliers

054

Urban Trajectories // Expositie

056

Urban Trajectories // Expertmeeting

057

PARK-STAD // HET DEBAT IN DE STAD Stand van zaken 2013

060

‘Een zachte groene bouwsteen’ // Marijke Orthel

062

‘Stadslandbouw en Lage Weide’ // Frank Stroeken

064

‘Utrecht groene stad, Gezonde stad’ // Anne Marie Gout

068

‘Gezondheidsadvies: Twee maal daags een park!’ // Friso Wiersum

068

‘Groen is gezond’ // Jolanda Maas

070

De groene stad als gezonde leefstijl // Vitamine G: Groen en Gezondheid

072

De groene stad als gezonde leefstijl // City Heat : Klimaat en Groen

074

Jouw Perspectief!? // Educatieproject en Expositie

076

NIEUWE RUIMTE VOOR DE STAD // HET ACTUELE DEBAT IN DE STAD Stand van zaken 2013

080

‘Veemarkt: Speeddaten en Matchmaking’ // Anne Seghers

082

‘Veemarkt: Je eigen huis als energiecentrale’ // Anka van Voorthuijsen

084

‘Van Sijpesteijnkade: Utrecht wil graag Utrecht blijven’ // Martine Bakker

086

‘Muntpark: Muntpark in de maak’ // Henri van der Vegt en Marijke Orthel

088

‘Merwedekwartier: Skaten in een medicijnopslag’ // Mark Hendriks

090

Aorta #13 // 7

SCHOLEN VAN MORGEN // HET DEBAT IN DE STAD Stand van zaken 2013

094

‘Snel en duurzaam vormgeven aan de school van morgen’ // E. Cornelis

096

‘Leve de Versnelling’ // N. Stolk

098

Educative waarde // Herman Hertzberger

100

Snel en Duurzaam vormgeven aan de school van morgen // Versnellingsbijeenkomst

102

STATIONSGEBIED // HET DEBAT IN DE STAD Stand van zaken 2013

106

‘Tweede stadsgesprek Aorta over het stationsgebied’ // Anne Luiten

108

Stadsgesprek Stationsgebied

112

RIETVELDPRIJS// HET DEBAT IN DE REGIO Stand van zaken 2013

114

‘Fijnzinnig, no-nonsense en toch warm’ // Juryverslag Rietveldprijs

116

‘Blik op de stad van de toekomst’ // Pieter Hooijmeijer (bestuur Rietveldprijs)

120

Rietveldprijs 2013

125

PROGRAMMEER DE PROVINCIE// HET DEBAT IN DE REGIO Stand van zaken 2013

128

‘Investeer in de openbare ruimte van de stad’ // Ingeborg Thoral

130

Programmeer de provincie // website

132

CULTURELE EVENEMENTEN Dag van de Architectuur // 24 uur Architectuur

136

Film // Tussen zon en Magma

137

Modern Architecture Game

137

Erfgoed Beleven // De Wijde Doelen

137

EDUCATIE Creating Cities

138

Kinderrondleidingen STDHS

138

Straatbeelden (Creatief Vermogen regeling)

139

CITYZINE Urban Flow // DNA van een stad

140

Beeld van een Stad // boekpresentatie

140

Rondleidingen algemeen

142

OVER AORTA Website

146

Publicaties 148 Jaarcijfers

150

Bereik

152

Visie

154

Koers 2014-2016

155

Medewerkers

156

Sponsoren en subsidieverstrekkers

157

Colofon

159

8 // Aorta #13

VRIJ-STAD // HET DEBAT IN DE STAD

Aorta #13 // 9

STATIONSGEBIED // JOHN RODOEL

STAND VAN ZAKEN 2013 Een veranderend gebruik van de stad: intensivering, do-it-yourself, 24/7. Hoe ziet die stad van morgen er voor Utrecht uit? En wat is er nodig om dit vorm te geven? Moeten we de touwtjes niet meer laten vieren? Hoe vrij kunnen we daar in zijn? Een visie op bottom-up, ruimte voor veranderende initiatieven en gebruik, kortom een dynamische stad.

ACHTERGROND In het jaar 2050 zal ongeveer driekwart van de wereldbevolking in de stad wonen. De stad is een enorme groeimarkt. Deze groei verandert de wijze waarop wij in deze stad wonen, werken en recreëren. We werken waar we willen werken, loggen in wanneer en waar we wensen en shoppen steeds meer online. Deze veranderende samenleving en de nieuwe manier van werken en leven, heeft gevolgen voor het gebruik en indeling van onze stad. Een stad die meer dynamisch dan statisch is ingericht, open staat voor nieuwe mogelijkheden en ruimte biedt aan de behoefte van de huidige en toekomstige generatie bewoners en gebruikers.

Voor Utrecht, de stad waar in verhouding tot de rest van Nederland relatief veel studenten en creatieven wonen, een urgente opgave. Wat gebeurt er als Utrecht meer een vrijplaats is voor (particuliere) initiatieven. Hoe wordt de stad dan gebruikt. Waar zien we potentie?

DE DISCUSSIE ‘Do it Yourself’ is de slogan van deze tijd. Internet en infrastructuur hebben ons toegang gegeven tot bronnen die voorheen ondenkbaar waren. We worden mondiger en vooral kritischer. En vooral sceptischer naar centrale planning en het inzetten van de budgetten voor de stad. Maar wat gebeurt er als er geen regels zijn, als stadsplanning wordt losgelaten of als andere aanbieders (zoals IKEA of kleine ondernemers) nadenken hoe de stad er in de toekomst uit komt te zien omtegemoet te komen aan de veranderende vraag. Hoe ziet deze stad er dan uit?

WAAR STAAN WE NU? De wereld is veranderd, we maken ons op voor een nieuwe tijd waarin stedelijke ontwikkeling niet meer vanzelf gaat. We roepen massaal dat we het ‘anders’ gaan doen. Maar hoe doen we dat dan? En als we iets proberen worden we geconfronteerd met de drempels van alledag. En daarmee blijkt dat de werkelijkheid altijd weer weerbarstig is. Er is nog een gat tussen wens en werkelijkheid. Op diverse plekken in de stad vinden pioniers de nieuwe verhoudingen tussen overheid en burgers uit. Ook de gemeente pioniert mee, denk aan nieuwe aanpak voor het Veemarktterrein (particulier opdrachtgeverschap), het dynamisch stedelijke masterplan (burgerparticipatie in benoemen van urgenties en ideeen voor de stad) en Cartesiusweg (tussentijdse vrij-plaats voor initiatieven met beperkte regelgeving).

Utrecht juicht deze intiatieven toe. Samen vinden we een nieuwe vorm voor de toekomst.

10 // Aorta #13

VRIJ-STAD // BLOG # 1

NIEUWE BOUWERS OP DE MARKT Anne Seghers // Studio Papaver Ineens zijn daar de verontrustende berichten in de

aan de werkgever en het moest een gevoel van saam­

media, over commerciële bedrijven die hun branche

horigheid kweken onder de arbeiders.

verbreden en zich actief bezig gaan houden met stedelijke ontwikkeling. Zo werkt het product- en techno­

De fabriekswijken van vroeger zijn nu nog steeds gebieden

logiebedrijf Siemens aan Masdar City. Deze stad in

in de stad die goed functioneren en waar mensen graag

Abu Dhabi is een experiment vol technologische snufjes

willen wonen. Het feit dat ze gebouwd zijn door een

dat bijdraagt aan de ontwikkeling van volledig duur-

commercieel bedrijf – met een ‘core business’ in een

zame steden. Cisco, een telecom- en netwerkbedrijf,

andere tak van sport dan bouwen – heeft in deze voor­

timmert in Zuid Korea aan Songdo City en meubelgigant

beelden geen invloed gehad op de stedelijke kwaliteit

IKEA ontwikkelt de wijk Strand East op een voormalig

op de lange termijn. Deze private vorm van stadsont­

industrieel terrein in Oost London. De ruimtelijke

wikkeling lijkt uit beeld te zijn geraakt toen de kapitale

ordenaars springen van hun stoel. Is de bemoeienis van

markt floreerde en er commerciële partijen kwamen die

deze nieuwe spelers op de markt wel gewenst?

van ‘huizen bouwen’ hun ‘core business’ maakten.

Zijn deze projecten bij voorbaat ‘gated communities’ waar ideale mensen wonen, in een samenleving die los-

Stedelijke ontwikkeling in een ander perspectief

gekoppeld is van de realiteit in de stad? Of is de invloed

Daarmee komt de vraag of de commerciële partijen van

van deze commerciële partijen te zien als een volgende

nu zich moeten mengen in stedelijke ontwikkeling in

stap in de ontwikkeling van de ruimtelijke ordening?

een ander perspectief te staan. Het verleden leert ons

En hoe zit het eigenlijk met de ruimtelijke kwaliteit van

immers dat het niet per se uitmaakt wíe iets bouwt,

dit soort projecten, wie bewaakt het publieke belang?

maar dat het veel relevanter is wát er gebouwd wordt.

Dus veel belangrijker is de vraag wat deze commerciële

Stedenbouwkundigen en planologen reageren in eerste

projecten de stad en de inwoners opleveren en wat ze

instantie erg terughoudend op de trend dat commerciële

bijdragen aan het publieke belang? En hier ontstaan

bedrijven hun vleugels uitslaan richting stedelijke ont­

verschillen tussen de projecten in een binnenstedelijke

wikkeling. Dat is een natuurlijke reactie, als vreemde

context in West Europa en die in de woestijn. Want wan­

partijen zonder zichtbare relevantie zich ineens middenin

neer partijen in een West Europese markt gaan bouwen,

jouw vakgebied bevinden. Maar het is de vraag of deze

hebben ze te maken met een overheid die het ‘publieke

terughoudendheid terecht is. Want het feit dat private

belang’ bewaakt. Ze opereren binnen een scala aan

bedrijven zich wagen aan stadsontwikkeling, is niet nieuw.

regels, inspraakprocedures, stedelijke doelen en ambi­ ties en – niet te vergeten – binnen een stedelijke context

In de Nederlandse geschiedenis hebben commerciële

die al leeft, die al bewoners heeft. Dat is een hele andere

bedrijven zich veelvuldig gemengd met ruimtelijke

situatie dan in China of Abu Dhabi, waar het vertrekpunt

ontwikkeling. In de 19e en 20e eeuw bouwden tal van

een kale, onbewoonde vlakte is, zonder enige aan­

fabrikanten wijken voor hun werknemers. Werkspoor,

knopingspunten.

een Utrechtse fabriek voor spoorwegmateriaal, ontwik­ kelde de wijk Elinkwijk en een deel van de Witte Wijk

Het feit dat een ‘nieuwe bouwer’ ervoor kiest om in een

in Utrecht is in het beheer van staalfabrikant Demka

markt te bouwen waar het publieke belang bewaakt

tot stand gekomen. In Eindhoven bouwde gloeilampen­

wordt, kan daardoor gezien worden als een bevestiging

fabrikant Philips het Philipsdorp. Deze grote wijk in de

van de intenties om werkelijk een bijdrage te leveren aan

stad was opgezet als een complete gemeenschap; hier

een mooie en betere stad. Want als ze echt enkel voor de

had de moderne fabrieksarbeider een goede woning,

winst, de vrijheid en het experiment zouden gaan, waren

een moestuin en werk op loopafstand. Tevens waren

ze wel in de woestijn gaan bouwen. Dus met dit inzicht

alle voorzieningen gehuisvest in dit dorp, zoals een

is het interessant om te dagdromen over een toekomst,

broodfabriek, een badhuis, sportvelden en een

waarin Utrecht een Douwe Egberts-wijk of een Bol.com-

muziekvereniging. Het dorp stond in het teken van trouw

buurt krijgt.

Aorta #13 // 11

Achtergrondinformatie: Cisco bouwt SongDo City in Zuid Korea: http://www.songdo.com/ en http://tegenlicht.vpro.nl/nieuws/inti/New-Songdo.html De wijk Strand East die IKEA bouwt in London: http://strandeast.com/ en http://tegenlicht.vpro.nl/ nieuws/inti/Strand-East.html en Boklok, de standaard cataloguswoningen van IKEA: http://www.boklok.com/ Siemens bouwt de duurzame stad Masdar City in de Verenigde Arabische Emiraten: http://www.masdar.ae/ en/#home/index.aspx en https://nl.wikipedia.org/wiki/ Medinat_Masdar Bekijk hier de aflevering Making Cities van Tegenlicht, over de trend van commerciĂŤle bedrijven als nieuwe partners in de stedelijke ontwikkeling: http://tegenlicht. vpro.nl/afleveringen/2011-2012/Smart-City-UnLtd-.html

Als stedenbouwkundige ontwerpt, onderzoekt en schrijft Anne over de stedelijke dynamiek. Zij is tevens de medeoprichter van Studio Papaver, bureau voor stedelijk onderzoek, ontwerp en theorie.

Voor meer informatie: http://www.studiopapaver.com/

Dat private bedrijven zich wagen aan stadsontwikkeling, is niet nieuw.

12 // Aorta #13

VRIJ-STAD // BLOG #2

LEREN VAN KRAKERS Anne Seghers // Studio Papaver

De stedelijke ontwikkeling wankelt op de grondvesten

kraakverleden, maar ook poppodium Tivoli, cultureel

die haar de laatste decennia hebben gedragen. Niets

centrum en expositieruimte Moira en de Nachtopvang

lijkt meer te werken zoals voorheen; de crisis bracht

In Zelfbeheer.

een ‘end of an era’. De veranderingen zijn goed te zien in de kaders, de condities, die de ruimtelijke ontwik­

Mentaliteit

keling vormgeven. Zo zijn er grote wijzigingen in de

‘Dé kraker’ valt niet te definiëren; het is een mengel­

financiële kaders: de budgetten van professionele

moes van muzikanten, punkers, studenten, kunstenaars

opdrachtgevers zijn opgedroogd en het vermogen

en buurtwerkers. Toch valt er wel een overkoepelende

om gemakkelijk geld te verdienen aan grondpolitiek is

mentaliteit te destilleren; een mentaliteit die de heden­

– voorgoed? – verleden tijd.

daagse initiatiefnemers haast één-op-één kunnen adop­ teren. Krakers zijn ondernemend en worden gedreven

Maar ook de beleidskaders zijn verschoven, van een pro-

door gebruikersbehoeften die ze signaleren in de stad.

actieve overheid naar een teruggetrokken, faciliterende

Denk aan woningnood, een vacuüm aan culturele podia

overheid. In deze tijden gedijen de kleinschalige bottom-

of een gebrek aan goedkope hotelkamers in de stad.

up initiatieven van stedelijke ‘doe-het-zelvers’ goed. Het

In de regel gaat een krakersproject over méér dan

is dan ook niet verwonderlijk dat deze ‘nieuwe’ vorm

eigenbelang, het is een antwoord op een urgentie die

van stadsontwikkeling nu zo populair is. Toch lijken veel

groter is dan een individuele wens. Hierdoor stijgen

van deze kleinere initiatieven elk het wiel opnieuw uit te

succesvolle krakersinitiatieven boven zichzelf uit en

vinden als het gaat om hoe ze van idee tot uitvoering

leveren ze betekenis voor de stad.

komen. Dit is opmerkelijk, aangezien in de jaren 80 gelijksoortige stedelijke condities te zien waren. Toen

Strategie

floreerde de krakersscene, zeker in Utrecht. Wat kun­

Krakers zijn zich uitermate bewust van het krachtenveld

nen de hedendaagse ‘bottom-uppers’ leren van de

waarin ze opereren. Dat is een grote les voor de huidige

krakers van toen? Ik ging hiervoor in gesprek met Joost

tijd. Zo zorgen ze dat ze de ‘ins and outs’ van de (lokale)

Bos, kraker en initiatiefnemer van hostel Strowis in de

politiek en de ambtenarij kenen. Hiermee verzamelen

Boothstraat. Hij vertelde me over de werkwijze en de

krakers geschikte argumenten voor gesprekken met

motieven van krakers evenals over de geleerde lessen

eigenaren, gemeente en andere stakeholders. Ook

die al terugkijkend te ontdekken vallen. Dit gesprek levert

zorgden krakers per project voor een passende samen­

een aantal belangrijke inzichten en interessante hand­

stelling aan mensen met verschillende achtergronden.

reikingen voor de kleinschalige initiatiefnemer van nu.

Zo had de een verstand van bouwen, de ander wist alles van wetten, regelgeving en beleid en weer een ander

Goed verhaal

kon goed gesprekken voeren met buurtbewoners en

Een goed bottom-up initiatief dient te steunen op een

betrokkenen. Deze krachten werden bewust ingezet,

overtuigend verhaal. Het idee moet voor méér mensen

als maatwerk per project. Ten slotte – maar zeker zeer

dan enkel de initiatiefnemers logisch, nodig en charmant

belangrijk – beschikken krakers over veel geduld. Het is

zijn. Krakersinitiatieven zonder een goed verhaal gingen

immers een bekend risico dat enthousiasme en energie

roemloos ten onder. Terwijl de initiatieven met een sterk

van mensen weglekt op het moment dat een initiatief

pleidooi konden pionieren en doorgroeien. Zo zijn de

onverhoopt vertraging oploopt door procedures en

vele atelierruimtes in Utrecht een erfenis van het

protocollen.

Aorta #13 // 13

Een goed bottom-up initiatief dient te steunen op een overtuigend verhaal.

Organisatie

vol met bureaucratische ontmoedigingen. Deze houding

De krakersscene was – zeker in Utrecht – goed georga­

voorkomt dat de gemeente verantwoordelijk is voor initia­

niseerd. Wekelijks was er een krakersspreekuur. Dit was

tieven die niet succesvol zijn, die niet van de grond komen,

een informatiepunt voor bewoners die wilden kraken.

of doodbloeden. Maar tegelijk betekent dit dat er ook weinig

De krakers hielpen hen met uitleg, tips en handvatten,

ruimte is voor goede, succesvolle initiatieven om door te

maar de mensen moesten deze handvatten vervolgens

stoten en zich verder te ontwikkelen. Dus, ook een oproep

zélf tot uitvoering brengen. Dat deden de krakers niet

aan gemeentes: ga met de borst vooruit, vol durf en lef,

voor hen. Het krakersspreekuur liep goed en ook wijk­

deze tijd vol bottom-up initiatief en doe-het-zelf-mentaliteit

agenten en opbouwwerkers gingen mensen doorsturen.

tegemoet!

Op deze manier ging het ‘informele’ circuit goed samen­ werken met het ‘formele’. Tevens ging de krakersscene in

Als stedenbouwkundige ontwerpt, onderzoekt en schrijft

Utrecht zo echt als een netwerk functioneren. De krakers

Anne over de stedelijke dynamiek. Zij is tevens de mede­

waren als geen ander op de hoogte van het reilen en

oprichter van Studio Papaver, bureau voor stedelijk

zeilen in de stad; ze hadden overzicht en konden hier­

onderzoek, ontwerp en theorie.

door ook handige koppelingen maken met hun kennis,

Voor meer informatie: www.studiopapaver.com

mankracht en soms zelfs met geldstromen.

Financiering Een initiatief komt niet van de grond zonder financiering.

Daarvan waren krakers zich uitermate bewust. Per pro­ ject gingen ze op zoek naar mensen die wilden bijdragen met geld, leningen, materialen, kennis en tijd. Het was crowdfunding avant la lettre. En voor het dekken van sluitposten in de begroting, werd een lening bij een bank afgesloten – waarvoor incidenteel een partij als de gemeente garant stond. Deze vorm van financieren is niet mogelijk zonder het eerder genoemde ‘goede verhaal’ als basis. Want een breed draagvlak is de hoog­ ste prioriteit voor deze financieringsvorm.

Kaders Hoewel de houding en strategie van initiatiefnemers uitermate belangrijk zijn voor het succes van een initiatief, geldt dit zeker ook voor de mentaliteit van de gemeente. Het verleden leert dat goede initiatieven pas echt kunnen doorstoten als de gemeente zijn nek durft uit te steken en zich coulant opstelt met het verlenen van vergunningen en garantstellingen. Momenteel vertonen gemeentes echter vaak risicomijdend gedrag,

14 // Aorta #13

VRIJ–STAD // BLOG #3

ROTTERDAM VAKMANSTAD ALS VOORBEELDMACHINE Aetzel Griffioen // hoofdcoördinator voor Rotterdam Vakmanstad

Rotterdam Vakmanstad / Skillcity ontwikkelt al doende

wijken betekent, bijvoorbeeld. En soms werken ze zelfs

een breed onderwijsprogramma in drie sociaalecono­

in tandem. Dan leidt gentrificatie de armoedebestrijding

misch zwakkere wijken op Zuid. Ingebed in een stad die

en verandert de ‘war on poverty’ in een oorlog tegen

worstelt met haar bestaande imago als arbeidersstad

armen – lokaal altijd tijdelijk, maar een permanente

en haar gewenste imago als cultuurstad, zit niet al het

cyclus voor de hele stad. En in het oog van de nieuws­

beleid mee. Vakmanstad werkt daarom als voorbeeld­

media. Deze trend laat zich simpel samenvatten. “Meer

machine die verkent, implementeert en evalueert, maar

Albert Heijns en meer ‘bakfietsen’” is een uitspraak die

resultaten niet eigenstandig structureel kan implemen­

zowel in Rotterdam als nationaal menig ambtenaar en

teren. Een gedachte over samenwerking en feedback in

corporatiemedewerker bezigt en die zelfs zijn weg vindt

het grootstedelijke werkveld.

in het beleid.

Met een programma van dagelijkse lunch, judo, tuinles,

Zo wil de ironie dat op het moment dat het verwachte

kooklessen en filosofie voor de basisschool; huiswerk­

resultaat van het basisschoolprogramma van Vakman­

klassen; en een buurthuis gericht op vakskills in zorg

stad bewezen is, de gemeente besluit scholen te ver­

en techniek werkt Vakmanstad aan een ecologische

bieden om ouderconsulenten of een kok aan te nemen –

pedagogiek voor kinderen van 4 tot 19 jaar. Het reeds

beide belangrijke figuren voor het succesvol omdraaien

geteste programma op de basisschool OBS Bloemhof is

van een negatieve spiraal. Geen direct probleem voor de

effectief. De docenten zetten zich ervoor in, de ouders

school, want het team staat na zes jaar sterk en boven­

eveneens, waardoor de sociale vaardigheden van de

dien krijgt Vakmanstad haar geld van een privaat fonds.

kinderen blijken toe te nemen en de cognitieve vaardig­

Maar de implicatie dat kortzichtig beleid – alleen geld

heden op hun beurt ook.[1] Maar het werk van de OBS

naar onderwijzend personeel – het onmogelijk maakt

Bloemhof en Vakmanstad is niet alleen afhankelijk van

om een werkende strategie structureel in te bedden, is

interne krachten. Het vindt plaats in een gebied dat on­

wel problematisch. Zeker omdat het geen kwestie is van

der streng toezicht staat van het Rijk, met een Nationaal

kwade wil. Er is niemand direct verantwoordelijk voor,

Programma genaamd ‘Zuid Werkt’. Daarmee bestaat

anders dan de gemeente als geheel, die haar beleid

het werk niet alleen uit lesgeven, verbinden en vooruit­

heeft opgedeeld in niet-communicerende diensten.

zien. Het betekent ook schipperen tussen externe krach­ ten, waaronder tegenstrijdige beleidsregels: met name

Er is dus ook niet makkelijk iemand op aan te vallen.

de gentrificatiestrategieën en de armoedebestrijding.

Vakmanstads zelfbenoeming als voorbeeldmachine met een operationele focus, een tactische samenhang

Beide komen van het college van B&W. Op het eerste

en strategische visie heeft zes jaar geleden de deuren

gezicht lijken ze goed verenigbaar. Zo is er een eman­

opengezet voor het experiment dat op de snijvlakken

cipatoire behoefte om meer oud-studenten aan de

van het beleid zijn werk kon doen. Nu het eerste deel

stad te binden: skills blijven in de stad en de bevolking

daarvan geslaagd is, is het aan de stad om het voor­

behaalt op natuurlijke wijze, per generatie, een hoger

beeld structureel te implementeren. Maar dat is nog

opleidingsniveau. Ze worden echter uitgewerkt door

meer wens dan realiteit.[2] Is een bewezen voorbeeld

twee gemeentelijke diensten. In de praktijk kunnen

creëren dan het hoogst haalbare voor een experiment

gentrificatie en sociaal beleid elkaar dan ook bijten. Als

als dat van Vakmanstad? Met een lange adem, een

aantrekkelijke woningen oprichten het slopen van arme

trouw fonds en goede relaties hoeft dat niet zo te zijn.

Aorta #13 // 15

Met een lange adem, een trouw fonds en goede relaties

Dan kan er ook een feedbackloop gecreëerd worden

1] Zie o.a.: Henk Oosterling, Doendenken (Jap Sam Books

die inzichten over de noodzaak van integraal werken op

2013); de rapporten over Rotterdam Vakmanstad door het

termijn kan implementeren binnen de gemeente.

Verwey-Jonker Instituut; en www.vakmanstad.nl.

En zo komen we terug op de emancipatoire noodzaak studenten te binden aan de stad in plaats van de vervan­

[2] Overigens is het beleid in een ander geval wel degelijk

ging van ongewenst door gewenst.

snel veranderd. In 2012 heeft de gemeente Rotterdam mede op basis van aanbevelingen en resultaten van Rot­

Een voorbeeldmachine bestaat bij gratie van een

terdam Vakmanstad besloten de gemeentelijke subsidie

operationele focus, tactische samenhang en strate­

voor de Vakantiescholen onder het programma Beter

gische visie. Oftewel: een goede uitvoering, sterke

Presteren van Zuid Werkt meer dan te verdubbelen, zodat

partnerschappen, een integraal toekomstbeeld, met

kinderen die niet op vakantie gaan al in de zomer ‘back to

wetenschappelijke monitoring en verfijning van de

school’ kunnen. Hierin heeft waarschijnlijk meegespeeld

programma’s aan de hand van die monitoring. Maar

dat ook voor de gemeente de Vakantiescholen een expe­

het belangrijkste is terugkoppeling van de behaalde

riment waren.

resultaten in het brede werkveld. Vakmanstad heeft een stagestructuur opgetuigd waardoor leerlingen die een

Aetzel Griffioen is filosofieleraar en hoofdcoördinator

programma hebben meegemaakt, later begeleid terug

voor Rotterdam Vakmanstad. Als freelancer onderzoekt

kunnen komen als stagiair. De jongere kinderen krijgen

en doceert hij politieke ecologie en het gemeenschap­

daarmee een dieper besef van hun eigen toekomst­

pelijke domein, de meent, als derde optie naast privaat

mogelijkheden, en de studentstagiair leert op het VMBO,

en publiek.

MBO, HBO en de universiteit wat werken aan emanci­

Voor meer informatie: http://www.vakmanstad.nl/

patie betekent. De koppeling van de programma’s aan onderwijs en stages op alle niveaus van het middelbaar en hoger onderwijs – circulatie en terugkoppeling van de ontstane praktijkkennis en vaardigheden – geeft op de middellange termijn de meeste kans op structurele implementatie. Studenten worden immers ook ambtenaren, docenten, hulpverleners en managers.

Met besef van de stad welteverstaan, als programma’s zoals die van Vakmanstad niet alleen voorbeeld zijn van methodiek, maar ook van praktijk. Dat is de opdracht.

Dat zowel gemeente als organisaties zich committeren aan het opleiden en continu blijven trainen van integra­ listen die kunnen kijken naar alle effecten van beleid, ook wanneer die buiten de directe invloedssfeer van hun werk vallen.

16 // Aorta #13

CO-CREATIE // BLOG # 4

DOE–HET–ZELF, NIEUWE COALITIES EN HET INITIATIEF A12 ZONE UTRECHT Henri van der Vegt // Urban Pilots

Anne Seghers geeft in haar post ‘Nieuwe Bouwers op

De Stuurgroep A12 Centraal, met daarin alle betrokken

de Markt’ voorbeelden van buitenlandse, grootschalige

regionale overheden, maakte een ´Verstedelijkingsper­

particuliere initiatieven: Siemens/ Masdar City/ Abu

spectief A12 Centraal´ en stelde een ´Intentieverklaring

Dhabi, Cisco/ Songdo City/ Zuid-Korea en IKEA/ Strand

2012-2020 A12 Centraal´ op. Daarin wordt de periode

East/ Oost London. En geeft aan dat dit verschijnsel

tot 2020 gezien als een actieve en anticiperende beheer­

zeker niet nieuw is. Ook niet in Nederland. Neem

fase zonder grootschalige ontwikkelingen. De Initia­

bijvoorbeeld initiatieven van Philips, Stork, en ook van

tiefgroep A12-zone, een samenwerkingsverband van

Werkspoor en Demka in Utrecht.

private partijen, wil de gekozen strategie voor ´actief rentmeesterschap´ verder uitwerken. Ze heeft voor­

In het kader van de Dag van de Architectuur Utrecht

gesteld om dit samen met publieke partijen te doen om

2013, zoekend naar een mooi voorbeeld van een groot­

zo tot een innovatieve en ondernemersgerichte aanpak

schalig particulier initiatief – VRIJSTAD! – in Utrecht

te komen. Stuurgroep A12 Centraal en Initiatiefgroep

dacht ik meteen aan het initiatief ´Recht in het Hart´

A12-zone hebben afgesproken om in 2013 te gaan

van de Initiatiefgroep A12 zone van de Kamer van

samenwerken aan verdere visievorming en concretisering.

Koophandel Utrecht en partners Ballast Nedam, BAM, Dura Vermeer, Rabobank, Strukton, TNO, VolkerInfra,

Inmiddels is zo een grote groep partijen, bestuurders

Movares en de Natuur & Milieufederatie Utrecht.

en experts via stuurgroep en initiatiefgroep aan een

Ik denk ook juist aan dit voorbeeld door mijn ervaring

duurzame ontwikkelling van het gebied verbonden.

met deze snelwegzone als mede-oprichter van de stich­

Last but not least is ook minister Melanie Schultz van

ting A12NU die in 2008/ 2009 uitgebreid onderzoek deed

Haegen van Infrastructuur en Milieu positief over deze

naar de zone, een expositie en een debat daarover

ontwikkeling: “Dit is een mooi voorbeeld van regionale

organiseerde en voor drie pilotplekken in de zone work­

gebieds­ontwikkeling waarbij lokale overheid, bedrijfs­

shops organiseerde.

leven en natuur elkaar hebben gevonden. Dit type samenwerkingsverbanden heeft het Rijk voor ogen met

Initiatief A12 zone

het nieuwe ruimtelijk beleid en de nieuwe werkwijze van

Het Initiatief A12 zone is een privaat initiatief voor duur­

het MIRT” (Meerjarenprogramma Infrastructuur, Ruimte

zame ontwikkeling van de A12 zone in de regio Utrecht.

en Transport). (bron: brochure ‘Recht in het hart’).

Deze zone langs de A12 tussen de knooppunten Ouden­ rijn en Lunetten is een dynamisch stedelijk gebied met

Ideeën, initiatieven, plannen oftewel VRIJSTAD!

een grote potentie. Zo loopt de rijksweg A12 hier dwars

De betrokken partijen in de A12 zone zijn hard bezig met

door een dichtbevolkt stedelijk gebied in het hart van

de verdieping. Ze zoeken naar breed gedeelde principes

Nederland en is het een van de drukst bereden weg­

en naar de grote lijnen. Tegelijkertijd zoeken ze naar

vlakken van ons land. De zone langs de A12 ligt zowel

concretisering, naar passende initiatieven en ontwik­

centraal in de regio Utrecht als in Nederland, biedt nog

kelingen. Betrokkenen wennen aan een meer privaat-

ruimte en heeft toch ook al een mix van diverse functies.

geinitieerde stedelijke en gebiedsontwikkeling. Dat is

Maar deze potentie van de A12 zone is niet eenvoudig

helemaal goed, want bij gebiedsontwikkeling/ place­

te kapitaliseren. Het gebied kent immers ook een grote

making gaat het er om die twee zaken te verenigen:

complexiteit door versnippering, de ligging aan de A12

lange termijn/korte termijn, abstract/concreet, grote

en de verschillende deelgebieden met uiteenlopende

schaal/kleine schaal, uitzoomen/inzoomen, algemeen/

eigenschappen die de zone rijk is.

specifiek, topdown/bottom-up. Het is ‘schakelen tussen

Aorta #13 // 17

de schalen’ in het besef dat de echte ontwikkeling uit­

realisatie daarvan, maar hebben – mits goed opgezet –

eindelijk concreet is. De gebiedsontwikkelaar moet met

ook aantal bijkomende voordelen:

het hoofd in de wolken zitten, maar ook met beide benen op de grond!

– Ze leveren veel ideeën op, ideeën die ook de langere termijn en de omliggende zone aanraken.

Beide kanten van de zaak beginnen vorm en inhoud te

– Ateliers en workshops die gepaard gaan met de initia­

krijgen in de A12 zone. Maar er is nu ook veel behoefte ­

tieven leiden tot netwerken en informatie-uitwisseling.

– ook volgens Erwin Ketelaar van Kamer van Koop­

Ook kennis en ervaring uit andere gebieden wordt con­

handel – aan initiatieven en ondernemers in het gebied

creet toegepast en naar het gebied gehaald. Zo ontdek je

zelf. Er zijn zeker diverse intiatieven reeds aanwezig in

goede referenties.

het gebied. Zowel hele grote als wat kleinere. Zo is er de

- Initiatieven ontwikkelen kennis en inzicht over het ge­

IKEA en de woonboulevard, het veilingterrein Laagraven

bied, het proces en over actoren, maar ook over bredere

van Volker Wessels, Van der Valk/ Onis Vastgoed, de

condities dan ook gaan opzoeken. Ze moeten lobbyen

nieuwe roeiloodsplannen van Viking, Orca en Triton en

of zelfs soebatten met hun plannen en dromen en

de herontwikkeling van het gebouw de Dromedaris door

beslissers en investeerders overtuigen. Ondernemers

Green en Multi Vastgoed.

moeten ook zelf meer de vrijheid nemen om te doen wat ze willen en daarbij bereid zijn hun plannen in relatie tot

Hoewel er nu al een reeks interessante initiatieven in

het omliggende gebied en de langere termijn te zien.

het gebied zit, kan dit nog verder worden versterkt.

De overheid kan hier een belangrijke rol spelen, zoals ook

Doe het zelf!

de filosofie van het ´actief rentmeesterschap´ beschrijft.

Samen met Stefan Bendiks en Aglaee Degros van

Dit is zoals gezegd al voor een flink deel vormgegeven via

bureau Artgineering ben ik een van die initiatiefnemers

de Stuurgroep en de Initiatiefgroep, maar dat kan nog

in de A12 zone en mede-oprichter van de stichting

wat scherper. De overheid en private partners kunnen

A12NU. Deze stichting bracht de zone in 2008/ 2009 in

samen nog meer op zoek gaan naar geschikte initia­

kaart in een cahier, organiseerde daarover een expositie

tieven die passen bij de gestelde uitgangspunten en de

en debat in Aorta en zette workshops op over drie

visie voor het gebied. Dit soort initiatieven moeten het

concrete plekken en kansen in het gebied: Lunetten

aantrekkelijk maken om in het gebied te investeren.

(concept De Groene Heuvel), Westraven (concept

Waar zit energie en hoe kan dat bijdragen aan de ambi­

PerronXL) en Papendorp (concept Kantine Schapenstal).

ties? Daarbij zou er ook meer ruimte moeten zijn voor

Deze workshops gingen uit van bestaande kwaliteiten en

het experiment, voor het uitproberen en dan al doende

kansen en wilden bestaande wensen en initiatieven

leren wat werkt en niet werkt: onderzoekend ontwerpen

helpen realiseren. Ze zijn georganiseerd om tot levens­

en ontwikkelen. Deze gedachte hoeft geen belemmering

vatbare plannen te komen, maar ook om te laten zien

te vormen voor de grotere gebiedsontwikkeling, want

hoe de benaderingswijze van A12NU (uitgaan de

experimentele pilots zijn niet zo groot dat ze in later

bestaande kwaliteiten en initiatieven in een gebied en

stadium gewenste ontwikkelingen onmogelijk maken.

plannen en ontwerpen van strategische interventies) in dit gebied en dit soort gebieden zou kunnen werken.

Deze trial-and-error initiatieven zijn in eerste instantie meestal gericht op het maken van locatieplannen en

(Meer info: www.a12nu.nl.)

18 // Aorta #13

Als A12NU hebben we het initiatief genomen en voor­ gesteld om een dergelijk atelier nu ook te gaan organi­ seren voor de onderdoorgang van de Galecopperbrug.

Omdat dit een plek is waar een goed resultaat gevolgen heeft voor een breder gebied (stedelijke acupunctuur) en omdat er een actuele urgentie ligt: er wordt gewerkt aan de Galecopperbrug, doorgaande wegen worden verlegd en er komt een fietsroute. Nu is het moment om die grote projecten te relateren aan de directe omgeving en ook aan de omgeving wat te doen. Tevens speelt hier nog het streven van de gemeente om de Parkboulevard Amsterdam-Rijnkanaal (PARK) ook naar de punt van Westraven en het kantoor van RWS te verlengen. Ook is dit nu al (zie foto hierboven) een bijzondere graffitiplek.

Laten we deze plek onderzoekend gaan ontwerpen, in relatie ook tot het hele fietsnetwerk in de A12 zone!

Algemene info over het ‘Initiatief A12 zone’: www.rechtinhethart.nl, Erwin Ketelaar, 030- 239 66 18.

Algemene info over Stichting A12NU: www.a12nu.nl, Henri van der Vegt, 0648279213

Henri van der Vegt is geograaf, planner, onderzoeker en initiatiefnemer met bureau Urban Pilots | Placemaking en mede-oprichter van de vereniging Nieuw Utrecht, stichting A12NU en stichting Stadslandbouw Utrecht. Voor meer informatie: http://www.urbanpilots.com

Aorta #13 // 19

A12-ZONE PERRONXL // ARTGINEEREING

20 // Aorta #13

CO-CREATIE // BLOG # 5

DURF JE HET NOG AAN? Jeroen Niemans // Platform 31

Een enthousiaste wethouder, denkers die met prachtige

Optimisme

metaforen op de proppen komen, maar ook initiatief­

De Amsterdamse dichter Juan Carlos Goilo sloot het

nemers die worstelen met de ruwe werkelijkheid van

debat af met een gedicht dat zo treffend was dat ik het

een gebrek aan flexibiliteit. Wens en werkelijkheid

graag gebruik als leidraad door het debat.

liggen soms ver uit elkaar. Onder de noemer Anarcity – Stedelijke planning tussen wens en werkelijkheid

Welkom bij Anarcity

organiseerde Aorta op 21 juni een debat over de grote

Hier voelt iedereen wel!

zoektocht van ruimtelijk Nederland anno 2013: de ver­

Kom naar binnen!

houding tussen top-down en bottom-up. De verhouding

Je kan zolang blijven als je wil

tussen de terugtrekkende overheid en de burgers die

Het is een wereld tussen wens en werkelijkheid

het heft in eigen hand nemen. Een zoektocht die pas

Between wishes and reality

echt ingewikkeld wordt als het over concrete zaken gaat.

Y para el invitado, entre deseos y realidad Er zijn enkele regels

Onder leiding van Anco Schut gingen instituties, grote

Je moet mee willen doen

bouwers en kleine initiatieven met elkaar in gesprek

Je moet voor jezelf zorgen

over verwachtingen, wensen en eisen die de overheid,

En je mag nooit uitspreken wat iets moet zijn

partijen en burgers richting elkaar hebben. Dat leverde

Maar wat het zou kunnen zijn

helaas geen knetterend debat op. Want de neuzen

Wij beginnen nooit bij het stadhuis

stonden eigenlijk allemaal dezelfde kant op: de wereld

Vaker bij een creatieveling thuis

is veranderd, we maken ons op voor een nieuwe tijd

Alleen zo kunnen treinrails verdwijnen

waarin stedelijke ontwikkeling niet meer vanzelf gaat.

En nieuwe ruimtes verschijnen

We roepen massaal dat we het ‘anders’ gaan doen.

Dit is een plek waar losers winners worden

Je hoort het iedereen zeggen. Maar anders is niet vanzelfsprekend. En het debat zorgde jammer genoeg

Goilo vat hiermee het optimisme mooi samen dat hangt

niet tot verdere inkleuring van hoe we het dan anders

rondom het initiatief van onderop. Wethouder Isabella

gaan doen. Desondanks was het geen verloren middag,

toonde zich een groot voorstander van meer ruimte voor

doordat de theorie, vaak verpakt in mooie metaforen,

initiatief van ondernemende bewoners. Maar hij temper­

geconfronteerd werd met de drempels van alledag. En

de ook meteen het enthousiasme, want hij realiseerde

daarmee bleek maar weer eens dat de werkelijkheid

zich ook terdege dat er een dunne grens is tussen deze

altijd weerbarstig is.

ruimte voor bottom-up initiatief en de grote hang naar

De grote zoektocht van ruimtelijk Nederland anno 2013: de verhouding tussen top-down en bottom-up

Aorta #13 // 21

rechtszekerheid. En daarnaast is er de angst voor

maand, het eerste half jaar en de eerste vijf jaar na de

klagende burgers, die misschien wel te vaak zorgt voor

val van de regering. Het filmpje is nadrukkelijk een

risicomijdend gedrag bij ambtenaren en politiek.

scenariostudie; het laat niet zien hoe het móet, maar hoe het kán. Het scenario start met chaos en strijd.

Je hebt je buren nodig

De stad loopt snel leeg en op zo’n honderd kilometer

‘We leven in een geweldige tijd: klein is het nieuwe

afstand verrijst een satellietstad. Maar de achterblijvers

groot’ Met een reclamefilmpje met deze boodschap

organiseren zichzelf in de loop van de tijd– met elkaar

maakte de Triodos bank een tijdje geleden flink furore

en met de aanwezige middelen – zo goed, dat het hier

op de sociale media. Het sprak een grote groep mensen

na verloop van tijd beter toeven is dan in de nieuwe ne­

aan die geloven in de kracht van zelforganisatie. Het

derzetting op het platteland. Parijs herrijst. De uitkomst

sluit naadloos aan bij de tijdgeest in een tijd waarin het

van de studie is niet erg verrassend. Een bepaalde mate

geloof in top-down-planning afbrokkelt en het aantal

van organisatie en beleid blijkt onmisbaar, of het nu van

bottom-up-initiatieven groeit. Twee grote projecten in

een regering komt of van een groep anarchisten, een

Almere, Oosterwold Land-Goed voor Initiatieven en het

coöperatie of een vakbond. Je hebt je buren nodig, aldus

Homeruskwartier, haken hier op in door in te zetten

The Why Factor

op een andere manier van ontwikkelen, waarbij wordt gekozen voor een vrij anarchistische aanpak: niet al­

Nee, nee, nee

leen woningen worden nagenoeg zonder regels op vrije

Dit is geen utopie

kavels gerealiseerd, ook de winkel- en bedrijfspanden

Wij gaan niet van no-man’s land, naar romance land

komen middels zelfbouw tot stand. En in Oosterwold is

Geen vaste ontsnapformules

het zelfs zo dat de aanleg van de wegen, het beheer van

Want ontsnappen is vermijden,

het groen, de voedselproductie, de energievoorziening

En vermijden is vluchten

en de stichting van scholen aan de zelfbouwers over­

En vluchten doen spreeuwen niet

gelaten wordt.

Ja, wij luisteren heel goed naar de natuur

Geïntrigeerd door deze Almeerse projecten, onderzoekt

Dit is een stad waar eco en ego’s samenkomen

The Why Factory, een internationale denktank verbonden

Niet kort door de bocht

aan de TU Delft, de grenzen van de vrijheid. Een groep

Geen stereotypisch achterdocht

studenten onder leiding van Felix Madrazo en Winy Maas

Willen wij iets opzetten

(MVRDV) deed onderzoek naar het thema anarchistische

Een idee, een project, een kleine interventie

stedenbouw.

Of een grote ontwikkeling, wij doen het zo

Naar aanleiding van het onderzoek van The Why Factory

Volgens ons manifesto

naar het wegvallen van stedenbouwkundige planning was Felix Madrazo uitgenodigd om het debat te voorzien

Metaforen

van een theoretisch kader. Dit resulteerde onder andere

In reactie op het verhaal van Madrazo ontspon zich een

in een filmpje over Parijs dat een scenario toont van wat

veelkleurig gesprek over stedelijke ontwikkeling met in

er kan gebeuren als ergens in de nabije toekomst de

meer of mindere mate anarchistische trekjes. Steven

regering valt. Aan de hand van vergelijkbare

de Waal en Erik Uitenbogaard kwamen met bijna

gebeurtenissen uit het verleden schetst dit filmpje het

filosofische betogen over wie op welk vlak de lead kan

verloop van de eerste dag, de eerste week, de eerste

en moet nemen. Over waar een overheid zich daadwer­

22 // Aorta #13

kelijk kan terugtrekken, en in hoeverre burgers zich in

overlast zit blijkbaar heel erg diep bij de overheid. En er

de beleidscontouren van een overheid moeten voegen.

is nog veel wantrouwen. Ondanks de uitspraken van de

Over loslaten en bijsturen. Hun bijdrages zaten vol

wethouder dat hij graag dingen mogelijk maakt, blijkt

prachtige metaforen over jazz en zwermen spreeuwen:

het in de praktijk lastig om de weg te vinden tussen alle

twee voorbeelden waarin samenwerking losjes tot stand

regels en vergunningen door. Maar laten we daarover

komt, ogenschijnlijk zonder regels. Jammer genoeg

ook niet te somber zijn, want het gesprek gaf ook reden

leidde het praten in metaforen wel regelmatig af van

tot een positieve insteek: het gaat ook wel eens heel

waar de discussie nu echt om ging.

soepel. Dan blijkt dat al die regels ook positief benaderd kunnen worden, en zo geïnterpreteerd worden dat ze

Wij organiseren bottom-up festivals met en door

juist dingen mogelijk maken. Want uiteindelijk kun je

bewoners

de regels zelf natuurlijk nooit de schuld geven, het gaat

Niet zomaar festivals, maar JAZZ Festivals

erom hoe je er mee omgaat.

Niet iedereen mag jazz spelen En grote Jazz artiesten zoals Louis Armstrong komen

Wethouder Isballa geeft aan dat hij het verouderd en on­

niet langs.

acceptabel vindt om de vraag ‘waarom iets niet kan’ te

Daar hebben wij geen geld voor

beantwoorden met ‘omdat we dat zo gewend zijn’. Dat is

Hooguit spelen die op een goedkope stereo radio, een

een flinke stap in de goede richting. Daarmee gaan we in

ghettoblaster

cultuuromslag: Fokke en Sukke maken altijd een strakke

Die net binnen het budget past

projectplanning. ‘En de cultuuromslag?’ vraagt Sukke.’Die

Maar Jazz bestuurders hebben wij wel.

is donderdag de 17e om half vier’ antwoord Fokke.

Die worden ter plekke benoemd De kaders voor benoeming worden door de buurt waar

Zover zijn we nog lang niet, wens en werkelijkheid staan

de festivals plaatsvinden.

soms nog met de ruggen naar elkaar toe. Maar op diverse

Oftewel, de plek waar de ontwikkelingen, interventies

plekken in de stad vinden pioniers de nieuwe verhoudingen

en veranderingen plaatsvinden.

tussen overheid en burgers uit. Soms met een vleugje

De plek waar alles direct kan beginnen bepaalt

anarchisme, maar vooral met een flinke portie idealisme.

Geen handhaving dus, maar hands on!

En de drang om samen de wereld een stukje mooier te maken. Laten we het toejuichen en niet dood lullen.

Cultuuromslag De scherpte in de discussie kwam wel af en toe los in

Durf je het nog aan?

de verhalen van ‘initiatiefnemers’ die waren uitgenodigd

Durf je wat los te laten?

om hun ervaringen te delen. Deze initiatiefnemers waren

Durf je verbindingen te leggen

bepaald geen anarchisten, maar eigenlijk best brave

Heb je een voorstel

burgers die zich verbaasden over de manier waarop er

Wanneer is jouw Jazz Festival?

in de stad invulling wordt gegeven aan de ruimte. Stuk voor stuk misten zij iets in hun leefomgeving.

Met grote dank aan Juan Carlos Goilo voor z’n

Allen mistten een ontmoetingsplek die aansloot bij hun

geweldige gedicht.

belevingswereld. Maar in plaats van een actiegroep op te richten besloten ze allemaal het heft in eigen hand te nemen en zelf aan de slag te gaan om hun dromen waar

Jeroen Niemans is projectleider professionaliseren bij Platform 31.

te maken. Het maakt niet zoveel uit of dat een moestuin

Daarnaast is hij blogger voor Ruimtevolk en is mede-initiatiefnemer van

voor de buurt is, een levendige plek langs het kanaal of

‘Avondje Utrecht’, informele discussiebijeenkomsten met Utrechters die

een plek om af en toe een feestje te geven. Want hier

de stad een beetje leuker en mooier willen maken.

kwam de spanning tussen de actieve burger en de luis­

Volg Jeroen op Twitter via @jhlniemans.

terende overheid duidelijk naar voren. De angst voor

Voor meer informatie: http://www.avondje-utrecht.nl/

Aorta #13 // 23

ONDERDOORGANG GALECOPPERBRUG // HENRI XXXXX VAN DER // XXXXXX VEGT

XXXX

24 // Aorta #13

CO-CREATIE // BLOG # 6

MIRLITON: CULTURELE VRIJPLAATS IN UTRECHTS STATIONSGEBIED Ronald Besemer // hoofd Communicatie bij Corio.

Eerst een nieuwsfeitje. In de Utrechtse gemeenteraad

worden. Een huzarenstukje was het volledige en

wordt gedacht dat de heropening van het Mirliton

duurzame herstel van de oude bar die hopeloos

theater aan de raad zelf is toe te schrijven doordat hij

verwaarloosd leek.

druk uitoefende op Corio, eigenaar van Hoog Catharijne en Mirliton. In werkelijkheid is de heropening van

Maar wat moet je met zo’n theatertje waarin ruimte is

Mirliton in oktober 2012 te danken aan een van Utrechts

voor slechts een beperkt aantal toeschouwers en dat

bekendste muzikanten: Janine Jansen.

bovendien praktisch onvindbaar is? Mirliton geniet weliswaar een cultstatus, maar weinig Utrechters weten

Onderdeel van Janine Jansens Internationale Kamer­

het te vinden. Het best bereikbare theater van Nederland,

muziek Festival Utrecht (IKFU) is de serie Verborgen

omgeven door parkeergarages en het grootste station

Juwelen. In 2011, toen Mirliton vervallen oogde en er

van Nederland, is feitelijk onvindbaar. Bovendien

weinig meer functioneerde, heeft Jansen met haar team

verwacht je zo’n sfeervolle culturele vrijplaats in de

twee klassieke concerten georganiseerd in de ‘verborgen

oude binnenstad, en niet in een shopping mall.

juweel’ Mirliton. De aanwezigen, onder wie directieleden van Corio Nederland, genoten van de muziek en de

Gelukkig is Utrecht sterk in omdenken (de firma Ja-

unieke sfeer van het theater. De volgende dag gaf mijn

maar zetelt niet voor niets aan de Oudegracht) en dat is

directie opdracht om een plan te maken om Mirliton te

precies wat we hebben gedaan met de tussenruimte die

revitaliseren.

Mirliton is. Met vijftien Utrechters die actief zijn in het culturele leven hebben we een middag nagedacht over

Mirliton is een theater in Hoog Catharijne en even oud

hoe we Mirliton terug kunnen geven aan Utrecht.

als het winkelcentrum zelf. Op de kop af veertig jaar

En dat is precies wat er nu gebeurt: Mirliton is terug

dus. Herman Berkien trad erop en nam er langspeel­

in de stad en de ene Utrechter vertelt het door aan de

platen op van zijn shows. Tineke Schouten begon hier

andere. Zonder advertising, dat past bij HC maar niet

haar carrière met liedjes en als aangeefster van

bij Mirliton. Het theatertje is een culturele vrijplaats

Berkien. Ramses Shaffy, Rita Reijs en Liesbeth List

geworden, een non-commerciële ruimte tussen de

speelden hier, maar echt veel meer is er niet bekend

shopping mall en de bouwput van het stationsgebied

over wat zich hier afspeelde. Er is één foto uit de seven­

enerzijds en de oude binnenstad anderzijds. In 2016

ties bewaard gebleven en daaruit blijkt dat men graag

gaat de gang van het winkelcentrum waaraan Mirliton

aan de bar hing. Geef ze geen ongelijk, de bar is pas

ligt ook op de schop, dus tot die tijd kunnen we nog

echt een juweel.

volop van het theater genieten. Vertel het gerust door.

De revitalisering van dit eigenaardige plekje in Neerlands

Voor meer informatie:

drukste winkelcentrum stond qua (her)bouw in het

https://www.facebook.com/mirlitontheater

teken van ‘terug naar 1973’. De oude stoeltjes werden kundig hersteld door de werkplaats van Bartimeüs, het podium werd teruggebracht in oude staat en het gefotografeerde hout uit de jaren tachtig en negentig maakte plaats voor tapijt, bruin zeil en kleuren die er deels al waren en deels opnieuw verworven moesten

Aorta #13 // 25

MIRLITONBAR // CORIO//NEDERLAND OMSCHRIJVING FOTOGRAAF

Een sfeervolle culturele vrijplaats in een shopping mall

26 // Aorta #13

CO-CREATIE // BLOG # 7

HET EINDE VAN STADSONTWIKKELING ALS KOEHANDEL EN MONOPOLY Frans Soeterbroek // stadsbewoner en ruimtemaker

Ik ben de afgelopen jaren gegrepen door de nieuwe

stromen in (een deel van) de gedempte Catherijne­

benadering in de stedenbouw die onder namen als

singel, de Rabobrug zou zijn gebouwd en er zou een

organische gebiedsontwikkeling, spontane stad en slow

wat compacter nieuw muziekcentrum staan. Want hoe

urbanism opgeld doet. Stadsontwikkeling met een

organischer de aanpak hoe minder kans op eindeloze

menselijke maat, de tijd zijn werk te laten doen en de

vertragingen, grote financiële tegenvallers en strijd over

bewoners in staat stellen zelf hun stad te maken, daar

ingewikkelde contracten.

zou het ook in Utrecht om moeten gaan.

Open gebiedsatelier De groeiende populariteit van die benadering is onder

De gemeente zou zijn rol meer opgevat hebben als

meer te danken aan de economische crisis en de legi­

regisseur van een leefbare stad en zich niet hebben

timiteitscrisis van stedenbouw die te lang gedomineerd

overgegeven aan een groot monopolyspel met Corio, NS

is geweest door een cultuur van grootschalige project­

Vastgoed, Pro Rail en Jaarbeurs. Ze zou een gebieds­

ontwikkeling met bijbehorende verdienmodellen.

atelier hebben ingericht waar de stadsbewoners, de winkeliers en de reizigers zelf met de ‘grote spelers’ in

‘We zien de nieuwe organische benadering vooral

contact kwamen en in staat werden gesteld de plannen

terug bij de aanpak van leegstand en braakliggende

mee vorm te geven. Dit zou zeker heel wat minder

terreinen. Maar het zou wat mij betreft heel wat verder

beton, glas en asfalt hebben opgeleverd. En er zou voor

mogen gaan, namelijk bij elke aanpak van de stad’

een aanpak zijn gekozen waardoor we niet decennialang onze weg door een bouwput moeten zoeken.

We zien de nieuwe organische benadering vooral terug bij de aanpak van leegstand en braakliggende terreinen.

De tijd zijn werk laten doen

Maar het zou wat mij betreft heel wat verder mogen

En vooral zou er ruimte zijn genomen om de tijd zijn

gaan, namelijk bij elke aanpak van de stad, inclusief

werk te laten doen. Ik kan me zomaar voorstellen dat de

de grote projecten. Wanneer ik bijvoorbeeld weer eens

gemeente het winkelcentrum maar even met rust had

wordt geconfronteerd met de wonderlijke deals die de

gelaten. De zich aftekenende leegstand van winkels en

gemeente Utrecht met ontwikkelaar Corio heeft ge­

kantoren had dan gebruikt kunnen worden om een deel

maakt over het stationsgebied vraag ik me af hoe het

van Hoog Catherijne af te breken om zo het station weer

daar zou zijn gelopen als deze organische benadering

met de stad te verbinden en meer openbare ruimte terug

twintig jaar eerder opgeld had gedaan. Laten we eens

te krijgen. Nu is alles volgepland en rondgerekend met

fantaseren.

nieuwe winkels en kantoren en wordt in grote lijnen aan dat kostbare plan vastgehouden. In die aanpak is de tijd

Organisch ontwikkelen

de vijand (‘de plannen gaan schuiven’) in plaats van een

Er zou allereerst geen alomvattend, kostbaar en complex

vriend (‘we zijn maximaal flexibel’).

plan zijn gemaakt maar stap voor stap zijn gewerkt aan een betere vervoersterminal en het teruggeven van het

Afrekenen met koehandel

gebied aan de stad. Dan was er al in de negentiger jaren

Ik geef toe dat het makkelijk praten is met de blik van

via kleine en grotere ingrepen iets gedaan aan het

nu. Maar waar ik met dit voorbeeld heen wil is dat het

lugubere karakter van het gebied en aan de kwaliteit

nooit te laat is om van je fouten te leren. Onder druk van

van de openbare ruimte. Er zou inmiddels al weer water

de crisis zullen er nog forse tegenvallers opduiken en

Aorta #13 // 27

Je bent in mijn ogen niet geloofwaardig als bestuur wanneer je voor een deel van de stad de nieuwe organische benadering omarmt maar elders op de oude voet verder gaat

zullen gemaakte afspraken moeten worden herzien.

Je bent in mijn ogen niet geloofwaardig als bestuur

Dat geeft de kans het eens anders te doen, maar het

wanneer je voor een deel van de stad de nieuwe organi­

enige dat me nu opvalt is dat de gemeente steeds verder

sche benadering omarmt maar elders op de oude voet

verstrikt lijkt te raken in de koehandel met Corio.

verder gaat. Onder die ideeën over organische stads­

Want koehandel mag je het wel noemen als je in de

ontwikkeling en spontane stad gaat immers iets groters

onderhandelingen regelt dat Corio het monopolie op de

schuil. Mensen vertrouwen de stad niet meer tot aan de

ontwikkeling van het winkelcentrum van Leidsche Rijn

monopolyspelers, inclusief een gemeentebestuur dat

krijgt, als je toestaat dat er over het water van de nieuwe

daar vrolijk aan mee doet. En die onderstroom kan ver­

Catherijnesingel een winkelovergang van 120 meter

rassend snel en onverwacht naar boven komen. Dat is

breed mag worden gebouwd en als je het treinreizigers

de afgelopen jaren bij het Stationsproject van Stuttgart

onmogelijk maakt om de nieuwe Rabobrug (die over het

gebleken. Met de blokkade om trappen vanaf de perrons

station heen wordt gebouwd tussen Rabobank en

naar de Rabobrug te bouwen is een symbolische grens

Moreelsepark) te gebruiken omdat ze op last van Corio

gepasseerd en dat gaat zeker nog een staartje gaat

door het winkelcentrum moeten worden geleid.

krijgen. Het moet nu echt afgelopen zijn met stadsont­ wikkeling als koehandel en monopolyspel.

Ik kan mijn ogen nauwelijks geloven als ik deze voor­ beelden langs zie komen. Onbegrijpelijk dat het

Frans Soeterbroek werkt aan ruimtelijke en bestuurlijke vraag­

gemeentebestuur zich zo liefdeloos naar de bewoners

stukken. Hij werkt sinds 2004 met zijn bureau de Ruimtemaker

opstelt en zo dienstbaar naar een ontwikkelaar.

(www.deruimtemaker.nl) als procesmanager, onderzoeker, on­

De opeenvolgende colleges (inclusief die met Leefbaar

afhankelijk voorzitter en strategisch adviseur bij onder meer ge­

Utrecht) zijn niet in staat geweest zich te onttrekken aan

biedsontwikkeling, wijkaanpak, vervoer, controverses over ruimte­

de rol van monopolyspeler en de pijn daarvan wordt nu

gebruik en duurzaamheidstrategieën.

zo ver mogelijk weggestopt.

frans@deruimtemaker.nl

28 // Aorta #13

CO-CREATIE // BLOG # 8

STADSGEWOEL EN DAT VRIJE GEVOEL… Friso Wiersum // Journalist en programma-maker

Jaren geleden verscheen er een artikel van Chris

in gebruiknames van de publieke ruimte en feestjes

Keulemans in de Groene Amsterdammer over de

zonder vergunning zag. Alsof initiatiefnemers bij zich­

verbouwingsperikelen in Rotterdam. In zijn inleiding

zelf dachten: Als de stad nu toch verbouwt wordt, dan

schreef hij dat de stad aan het rommelen, grommen,

kunnen wij ook zelf wel wat bouwen. Of dat nu een een­

en sidderen was. Ik weet niet meer wat de conclusie van

daagse rommelmarkt is, een festivalletje in drie straten,

zijn artikel was, maar wel dat de strekking zo’n beetje

de zoveelste pop up store, of een low cost broedplaats.

luidde dat een stad die in verbouwing is, misschien wel

Maar het meeste merkte ik het aan de wildgroei aan

harder leeft – als een stad al kan leven.

feestjes zonder vergunning in en om de stad.

‘een stad die in verbouwing is,

‘Nu de binnenstad overloop ligt, lijkt het wel of ook de

misschien wel harder leeft’

Utrechters wat minder binnen de lijntjes lopen.’

Maar wie zich de discussies over de musealisering van

Nu de stad – in afwachting van de nieuwe reguleringen

de binnensteden van de afgelopen jaren nog herinnert,

van na de verbouwing – dus wat ongerijmder is, wat

moet bekennen dat Utrecht van dat gevaar flink afstand

meer rafelrandjes kent, en ook verder weg lijkt dan ooit,

heeft genomen. De binnenstad ligt op drie verschillende

immers wie van ons heeft nog de pretentie dat zijn of

plekken aan het verbouwings-infuus: zowel bij Vreden­

haar stem in het referendum rondom het stationsgebied

brug, bij de Mariaplaats en bij het Ledig Erf springen de

werd gehoord, zien de Utrechters haar meer als speel­

bouwprojecten in het oog. Fietsen parkeren is lastiger

terrein. Waar het Stationsgebied de plek waar is de

dan ooit. De auto’s worden nog steeds geweerd – daar­

grote jongens spelen, spelen vele anderen in de schaduw

over verschillen de meningen – maar slingeren zich

ervan. Afgelopen herfst vond er in een af te breken kan­

toch stapvoets over de nog te graven Catharijnesingel.

toorgebouw aan het Stationsplein een feestje plaats wat

Daarboven en er overal omheen, zichtbaar vanuit de

tot de vroege ochtend doorging. Wat zwarte papieren

bijna de hele stad, zijn het Stationsgebied in verbouwing

tegen de ramen. Klaar was Kees. Geluidsoverlast heb je

en het Muziekpaleis in aanbouw: Utrecht rommelt en

toch non stop in het Stationsgebied.

siddert!

Ook zijn er tal van mooie feestjes in de directe omgeving De cliché opmerking over reuring aan de top, die zorgt

van de stad. Een sms geeft je een locatie door. Fietsend

voor reuring aan de onderkant, doet bijna nooit opgeld,

met de GPS –app in je hand zie je nergens lichtjes. Wel

maar ik heb het gevoel dat dit in Utrecht nu wel waar is.

brengt een windvlaag af en toe een flard muziek mee.

Nu de binnenstad overloop ligt, lijkt het wel of ook de

Je komt dus dichterbij. En ineens, nadat je vanaf een

Utrechters wat minder binnen de lijntjes lopen. Het kan

fietspad 200 meter een ongebruikt pad opliep, sta je

aan de crisis en de gewenste participatie samen­leving,

midden op een dansvloer. Wat kerstlichtjes in de bomen,

of in de woorden van de doeners de Do-It-Yourself

een dj-set die op een generator draait, en wat biertjes in

samen­leving, liggen, feit is dat mijn agenda het afge­

de verkoop vanuit een bakfiets. Feestjes zonder regels.

lopen jaar meer tijdelijke initiatieven, pop up stores,

Feestjes in de tussenruimte.

Aorta #13 // 29

STATIONSGEBIED // JOHN RODOEL

Nu de binnenstad overloop ligt, lijkt het wel of ook de utrechters wat minder binnen de lijntjes lopen

Ik weet niet of er samenhang tussen beide fenomenen zit, maar mijn gevoel zegt ja. Hoe meer de stad gromt en siddert, hoe meer de inwoners van de stad ook zelf rommelen en regelen. Laat die verbouwing dus nog maar even duren – een echte stad is toch nooit klaar.

Daarom ook zie je allerlei groepen opstaan, vaak op social media, die zich met de invulling van de immer in verbouwing zijnde stad wensen te bemoeien. Of ze nu Imake Utrecht heten op facebook, of Utrechts Verbond en een daadwerkelijk manifest uitbrachten, of Playground Cartesius wat zich nadrukkelijk met een door de stad aangewezen ontwikkelgebied bezighoudt, een stad die zelf niet af is, nodigt burgers uit zich met haar te engageren. Zo zorgt het stationsgebied – en de mogelijke afkeer ervan – ook voor een opleving van de andere kanten van de stad. Omarmen dus, die stad die gromt, siddert en rommelt!

Friso Wiersum is historicus, journalist en programma-maker.

30 // Aorta #13

VRIJ-STAD

ANARCITY LOCATIE: INFORMATIECENTRUM STATIONSGEBIED TIJDENS DE DAG VAN DE ARCHITECTUUR DATUM: ZATERDAG 22 JUNI 2013 // VORM: LEZING EN DEBAT // AANTAL DEELNEMERS: 35 SAMENWERKINGSPARTNERS: GEMEENTE UTRECHT, BERLAGE INSTITUUT SPREKERS: FELIX MADRAZO (THE WHY FACTORY GILBERT ISABELLA (WETHOUDER GEMEENTE UTRECHT) JUAN CARLOS GOILO (DICHTER)

Onder de noemer Anarcity – Stedelijke planning tussen

partijen en burgers richting elkaar hebben. Wie kan op

wens en werkelijkheid organiseerde Aorta op 22 juni een

welk vlak de lead nemen, waar kan een overheid zich

debat over de grote zoektocht van ruimtelijk Nederland

daadwerkelijk terugtrekken, waar moeten burgers zich

anno 2013: de verhouding tussen top-down en bottom-

juist wel in beleidscontouren van een overheid voegen?

up. De verhouding tussen de terugtrekkende overheid

Aan bod kwamen vraagstukken van centrale planning,

en de burgers die het heft in eigen hand nemen. Een

eigenaarschap, tijdelijkheid en zelfredzaamheid.

zoektocht die pas echt ingewikkeld wordt als het over concrete zaken gaat.

De discussie werd gevoed door een inleiding van wet­ houder Gilbert Isabella gevolgd door een lezing van

Ook Utrecht kent een toenemende kloof tussen beleid­

Felix Madrazo van The Why Factory. Hierin aandacht

smakers en burgers. Enerzijds slaat de grootschalige

voor een onderzoek van the Why Factory en architect

plannenmakerij de plank mis: de top down benadering

Winy Maas, die samen met post doc studenten van het

van de Nederlandse stedenbouw resulteert in plan­

Berlage Instituut in 2012 onderzoek deed naar de

nenmakerij waar de bevolking zich niet mee verbonden

Anarchistische stad: een stad zonder regels. Dit onder­

voelt en resulteert maar al te vaak in bouwen voor het

zoek richtte zich op de spanning die er zit tussen de

bouwen. Anderzijds proberen burgers het heft in eigen

actieve burger en de luisterende overheid.

hand te nemen: er worden weer wijkcomités opgericht,

De Amsterdamse dichter Juan Carlos Goilo sloot het

braakliggende terreinen worden door buurten omgeto­

debat af met een gedicht.

verd tot stedelijke moestuinen, en burgers met toegang tot de politiek wensen mee te denken over grootschalige ingrepen in de stad. De terugtrekkend overheid heeft de actieve burger hard nodig, maar de actieve burger voelt zich vaak nog niet begrepen door de overheid.

Want: als iedereen zich enkel richt op zijn of haar eigen kring krijgen we dan geen wildgroei aan conflicten, veroorzaakt dit dan geen stortvloed van elkaar tegen­ sprekende ontwikkelingen? Zullen de zonnepanelen van zelfvoorzienende burgers de tuintjes van anderen niet in de schaduw stellen? Ook een zelfregulerende maatschappij heeft klaarblijkelijk behoefte aan enige afstemming. In welke mate raken top down en bottom up benaderingen elkaar? En hoe zit het met het publieke belang? Want publieke belangen zijn in steden­ bouw vaak niet de som der opgetelde private belangen Onder leiding van Anco Schut gingen instituties, grote bouwers en kleine initiatieven met elkaar in gesprek over verwachtingen, wensen en eisen die de overheid,

Een verslag van dit debat is te vinden op pagina 20

Aorta #13 // 31

OUDEGRACHT // ANNE SEGHERS

Ook utrecht kent een toenemende kloof tussen beleidsmakers en burgers

32 // Aorta #13

VRIJ-STAD

NIEUWE GENERATIES & NIEUWE STEDEN LOCATIES: ARCHITECTUURCENTRUM AORTA, ARCHITECTUURCENTRUM TWENTE, PODIUM VOOR ARCHITECTUUR HAARLEMMERMEER EN SCHIPHOL, UNIVERSITEIT UTRECHT // DATUM: 6 FEBRUARI 2013 – 27 MAART 2014 // DEELNEMERS: 135 // VORM: ONDERZOEKSTRAJECT EN PUBLICATIE // SAMENWERKINGSPARTNERS: FORUM, INSTITUUT VOOR MULTICULTURELE VRAAGSTUKKEN – PODIUM VOOR ARCHITECTUUR HAARLEMMERMEER EN SCHIPHOL (HOOFDDORP) – ARCHITECTUURCENTRUM AORTA (UTRECHT) – ARCHITECTUURCENTRUM TWENTE (ENSCHEDE)

FORUM Instituut voor Multiculturele Vraagstukken,

Universiteit Utrecht), Karin de Vries (Sociaal Geograaf,

Podium voor Architectuur Haarlemmermeer en Schip­

Aiber), Pieter Hooimeijer (professor Sociale Geografie

hol, Architectuurcentrum Aorta en Architectuurcentrum

en Demografie, Universiteit Utrecht) en Anco Schut

Twente hebben in 2013 interdisciplinair onderzoek

(adviseur Ruimtelijke Ontwikkelingen).

gedaan naar de toekomst van de leefomgeving in drie Nederlandse regio’s. In samenwerking met studenten

De publicatie is op 27 maart 2014 gepresenteerd aan

en docenten van vijf Nederlandse universiteiten en

auteurs en partners.

hogescholen werden specifieke vraagstukken voor de drie regio’s geformuleerd. De vraagstukken zijn door

CONCLUSIE

de studenten uitgewerkt en onderzocht. Het onderzoek

De belangrijkste conclusie kan in één zin worden

werd begeleid door een viertal landelijke bijeenkomsten

samengevat: “thuisondernemers leven lokaal, maar

in Haarlemmermeer, Utrecht en Twente en een aantal

opereren regionaal of zelfs (inter) nationaal”. De bin­

bijeenkomsten per regio. De onderzoeken hebben gere­

ding die zij hebben met de wijk of de stad komt meer

sulteerd in de publicatie Nieuwe Generaties & Nieuwe

voort uit hun woonvoorkeuren dan hun bedrijfs­

Steden – Dwarsdoorsnede NL.

locatievoorkeuren. Vele ondernemers beginnen hun bedrijf op de plek waar hun studie of hun partner hen

Architectuurcentrum Aorta was als regiocoördinator

heeft gebracht. Levensloopfactoren als gaan samen

verantwoordelijk voor de ontwikkeling en aansturing van

wonen (met een niet-ondernemer) en kinderen

het onderzoekstraject in Utrecht. Het onderzoek werd

krijgen, zijn daarom van grote betekenis. Ook onder­

uitgevoerd door masterstudent Sociale Geografie aan

nemers krijgen kinderen en sommige besluiten een

de Universiteit Utrecht Johan Berghuis en focust op

eigen bedrijf te beginnen nadat men kinderen heeft

de ruimtelijke behoeften van ZZPers in de diensten- en

gekregen om privé en werk beter op elkaar af te

kennissectoren en de creatieve industrie in Hoograven

kunnen stemmen. Dichtbevolkte, heterogene wijken

en Leidsche Rijn. Het aantal ZZPers is de afgelopen

bieden daarvoor veel meer mogelijkheden dan geïso­

jaren sterk toegenomen. Als we deze groei extrapoleren

leerde plekken op het platteland. Het zijn niet alleen

naar de toekomst, dan zal hun aantal steeds groter

kunstenaars “who are marching to a different drum­

worden. ZZPers zijn vertegenwoordigers van de nieuwe

mer”, en het gedrag is ook verre van irrationeel.

economie waarin andere werkconstellaties gelden:

Ook gebieden die niet onmiddellijk een grote symbo­

minder onderscheid in het zakelijke en privénetwerk

lische waarde hebben als ‘the place to be’, kunnen

en meer verwevenheid van wonen, werken en vrije tijd,

door hun aantrekkelijke woon- en leefomgeving een

minder ‘nine to five’ en meer ‘24/7’, minder loondienst

prima plek bieden voor kenniswerkers die hun werk

en meer zelfstandig ondernemerschap.Wie zijn deze

in eigen handen hebben genomen.

ondernemers, welke ruimtelijke behoeften hebben zij op het gebied van wonen en werken, en wat zijn de conse­

ZZP-ers en de stad: Productiemilieu of Woonmilieu?

quenties voor het ruimtelijk beleid? In de publicatie zijn

Pieter Hooimeijer

deze vragen uitgewerkt, met bijdragen van Johan Berg­ huis (masterstudent Sociale Geografie en Planologie

Aorta #13 // 33

ZZP-ER // RINSE TJEERDSMA

ZZPers zijn vertegenwoordigers van de nieuwe economie waarin andere werkconstellaties gelden: minder onderscheid in het zakelijke en privénetwerk en meer verwevenheid van wonen, werken en vrije tijd, minder ‘nine to five’ en meer ‘24/7’, minder loondienst en meer zelfstandig ondernemerschap

34 // Aorta #13

VRIJ-STAD

DAG VAN DE ARCHITECTUUR LOCATIES: STATIONSGEBIED, HOOG CATHARIJNE, MERWEDEKANAALZONE, EXPOSITIE­ RUIMTE CASCO, ARCHITECTUURCENTRUM AORTA, ROTSOORD, CARTESIUSGEBIED. DATUM: VRIJDAG 21, ZATERDAG 22 EN ZONDAG 23 JUNI 2013 // VORM: EVENEMENT, RONDLEIDING, LEZING, PRESENTATIE, EXPOSITIE, FIETSTOCHT, FILM, OPEN HUIS, TIJDSCHRIFT EN BLOG // AANTAL DEELNEMERS: 1.726 // SAMENWERKINGSPARTNERS: STICHTING RIETVELDPRIJS, LOOS.FM; EXPODIUM, POST PLANJER, PROJECTORGANI­ SATIE STATIONSGEBIED, STICHTING KUNST IN HET STATIONSGEBIED, CASCO, ARCHI­ TECTENBUREAU SLUIJMER EN VAN LEEUWEN, MEER MERWEDE, VREDE VAN UTRECHT, VECHTCLUBXL, JAN BAKERS ARCHITECTEN, BOND VAN NEDERLANDSE ARCHITECEN // SPONSOREN: GEMEENTE UTRECHT; STIMULERINGSFONDS VOOR DE CREATIEVE INDUSTRIE; K.F. HEINFONDS; VSB FONDS; ELISE MATHILDEFONDS, PROJECTORGANISA­ TIE STATIONSGEBIED, BOUWFONDS

De BNA formuleerde in juli 2012 het landelijke thema

kunstmanifestatie Call of the Mall plaats. In Hoog

voor de Dag van de Architectuur 2013:

Catharijne en op station Utrecht Centraal waren in de

’24 UUR ARCHITECTUUR’. 24 uur gaat over alternatieve

gangen, op daken, pleinen en ‘verborgen plekken’

vormen van stedelijkheid en nieuwe manieren van

nieuwe werken te zien van ruim 25 kunstenaars uit

stedenbouw met meer ruimte voor kleinschalig initia­

binnen- en buitenland, onder wie Christian Jankowski,

tief, spontaniteit en tijdelijkheid. 24 uur zoekt het span­

Robbie Cornelissen, Gabriel Lester, Melle Smets, Sylvie

ningsveld tussen individualiteit en collectiviteit, tussen

Fleury en Henrik Vibskov.

stadsplanning en do it yourself. Met het thema 24 uur Vrijstaat Utrecht richt Aorta zich vooral op het gebruik

Aorta organiseerde een drietal rondleidingen onder de

van de stad door een nieuwe generatie: een stad die

noemer Expeditie. In Expeditie HC Historie werd terug­

dynamisch en multi-inzetbaar is en nooit slaapt. Het

geblikt op het verleden van Hoog Catharijne. In de

hele weekend konden er exposities, open huizen, rond­

Expeditie HC Nu en Straks werd ingezoomd op de toe­

leidingen, expedities, films en lezingen bezocht worden

komst van stationsgebied en het winkelcentrum.

op verschillende locaties in Utrecht. Een greep uit het

Expeditie HC Special is een samenwerkingsverband

programma:

tussen Call of the Mall en Aorta waarin de bezoeker meegenomen wordt in ‘het ondergrondse’ van Hoog

LOCATIE STATIONSGEBIED:

Catharijne.

2030 Lijkt nog ver weg. Toch begint de grootscheepse transformatie van het Stationsgebied steeds meer vorm

LOCATIE MERWEDEKANAALZONE

te krijgen. De architecten die werken aan het Stations­

De Merwedekanaalzone Zuid was ooit een tuinders­

gebied presenteren in twee estafettes (OOST en WEST)

gebied, waarna het ingenomen werd door de maak­

hun ontwerpen. Met presentaties van RAPP Architecten

industrie. In de jaren ’70 beleefde het zijn hoogtijdagen

(Bibliotheek++), OeverZaaijer Architecten (Nieuw Hoog

als distributiegebied. POSTNL en Mobach zetelen nog

Catharijne), het ingenieursbureau van de Gemeente

in het gebied, maar de meeste maak- en distributie­

Utrecht (openbare ruimte), Kraaijvanger (Stadskantoor)

bedrijven hebben het gebied verlaten. Zij hebben plaats­

OKRA (Stationsplein West) en CEPEZED (Rabobrug).

gemaakt voor creatieve bedrijvigheid: houtbewerkers,

Na afloop van de presentaties konder bezoekers deel­

meubelmakers, grafisch designers, websitebouwers

nemen aan een rondleiding.

en sociaal ondernemers hebben inmiddels een plekje verworven in dit rafelige stukje Utrecht. Een goed voor­

LOCATIE HOOG CATHARIJE:

beeld hiervan is VechtclubXL. In 2011 heeft ontwerp- en

Op één van de drukste knooppunten van Nederland

bouwbedrijf Stortplaats van Dromen deze uitgestorven

vond in de zomer van 2013 de internationale

pillenfabriek (tijdelijk) herontwikkeld tot een levendige

Aorta #13 // 35

Alternatieve vormen van stedelijkheid en nieuwe manieren van stedenbouw met meer ruimte voor kleinschalig initiatief, spontaniteit en tijdelijkheid

plek waar dagelijks meer dan honderd cultureel onder­

voortgekomen, zijn in beeld gebracht op een speciale

nemers, toegepaste kunstenaars, muzikanten, creatieve

website. In het voorjaar van 2013 vormden de resultaten

bedrijven en ZZP-ers uit de creatieve sector zich verza­

uit het onderzoek Urban Trajectories aanleiding voor

melen. Tijdens de dag van de Architectuur nam

twee route ateliers. Twee interdisciplinaire teams van

Stortplaats van Dromen bezoekers mee door het pand

deskundigen (stedenbouwkundigen, ontwerpers, plano­

en vertellen ze over hun visie, de opzet, de ontwikkelingen

logen, mobiliteitsdeskundigen, gedragspsychologen en

en toekomstplannen. Daarnaast vonden er nog rond­

kunstenaars) werkten onder leiding van het Rotterdam­

leidingen plaats in de Merwedekanaalzone. Een crea­

se bureau Artgineering aan strategieën en schetsvoor­

tieve broedplaats voor bottom-up initiatieven.

stellen die de beleving van stedelijke fietsroutes kunnen versterken. De strategieën en schetsvoorstellen zijn

LOCATIE WATERTOREN OP ROTSOORD

door Artgineering verder uitgewerkt. Filmmaker Martijn

De watertoren op Rotsoord krijgt binnenkort een nieuwe

Bastiaans heeft de fietsroutes, het werkproces en de

bestemming. Architectuurbureau Sluijmer en van Leeu­

schetsvoorstellen in videoclips in beeld gebracht. In een

wen maakte het ontwerp voor de toren, met daarin

onderwijsprogramma werkten zes studenten bouwkun­

flexibele werkplekken, vergaderruimtes en op de

de van hogeschool Artez aan concepten voor de tijdelijke

bovenste verdieping een restaurant met een panoramisch

inpassing en programmering van de fietsroute tussen

uitzicht over de stad. In de watertoren presenteerden

de gele brug en Leidsche Rijn. De beleving van Leidsche

Sluijmer en van Leeuwen hoe de toren er na de verbou­

Rijners die gebruik maken van deze tijdelijke route was

wing uit komt te zien. Daarnaast was er een expositie

daarbij het uitgangspunt. De strategieën en schetsvoor­

te bezoeken over spontane interventies in de stedelijke

stellen uit de ateliers, het onderwijsprogramma en de

ruimte, ingericht door kunstenaarscollectief Loos.fm.

videoclips zijn te zien bij Architectuurcentrum Aorta.

Op zondag gaf het collectief een lezing over hun werk.

Het collectief bouwde een kerk van grote betonnen lego­

Urban Trajectories is voor Casco aanleiding geweest

blokken (Abondantus Gigantus), een zeewaardige boot

voor het kunstprogramma ‘Entanglement’. In samenwer­

van karton en een paviljoen met balen van PETflessen.

king met kunstenaars, studenten, een kunst­historicus

Loos.fm vertelde over haar ervaringen met innovatief

en een ontwerper maakte Casco mogelijke alternatieve

materiaalgebruik en de wijze waarop haar paviljoens

lijnen tussen Leidsche Rijn en het centrum van Utrecht

gebruikt worden.

zichtbaar. Bij Casco zijn alle projecten als een serie alternatieve plattegronden geëxposeerd in een ontwerp

URBAN TRAJECTORIES

van Olya Troitskaya.

Urban Trajectories is een tweejarig interdisciplinair onderzoekstraject van Architectuurcentrum Aorta,

Op vrijdag 21 juni, op de Dag van de Architectuur openen

Casco, Vrede van Utrecht in samenwerking met de

Casco en Architectuurcentrum Aorta de parallel lopende

Universiteit Utrecht naar de beleving van stedelijke fiets­

exposities Urban Trajectories / Entanglement. In Aorta

routes. In 2012 heeft stadsgeograaf Jan van Duppen op

geven stadsgeograaf Jan van Duppen en architect Stefan

antropologische wijze onderzoek gedaan naar de woon-

Bendiks (Artgineering) een lezing. Van Duppen vertelt

werk fietservaring van Leidsche Rijners. De routes,

over de innovatieve onderzoeksmethode de go-along,

de persoonlijke verhalen en de ontwerpvoorstellen voor

waarmee hij de fietservaring van Leidsche Rijners on­

de stedelijke fietsroutes die uit het onderzoek zijn

derzocht. Bendiks toont aan hoe een multidisciplinaire

36 // Aorta #13

Aorta #13 // 37

WEBCAMFOTO STATIONSGEBIED // AORTA

benadering van mobiliteitsvraagstukken bijdraagt aan

FILM EN OPEN HUIZEN

de ruimtelijke kwaliteit van fietsinfra. Bij Casco is de

Tijdens de Dag van de Architectuur opende diverse

expositie Entanglement te bezichtigen. Daarna volt een

architectonische hoogstandjes hun deuren, waaronder

fietstocht naar Leidsche Rijn. Onderweg geven Van

Het Zwarte Huis en de genomineerde gebouwen van de

Duppen en Bendiks een toelichting op het onderzoek en

Rietveldprijs 2013. Een aantal geselecteerde projecten

ontwerpstrategieën en worden ‘Het Gebouw’ van Stanley

waren op de Dag van de Architectuur geopend voor

Brouwn en de stedelijke tuin ‘De Halte’ van kunstenaar

publiek. Bezoekers werden ontvangen en rondgeleid

Asia Komarova in Leidsche Rijn bezocht, waar u een

door de architect.

hapje en een drankje krijgt aangeboden.

In filmtheater t Hoogt werd in het kader van het thema LOCATIE CARTESIUSGEBIED

(her)gebruik van nieuwe materialen en bouwmethodes)

Expodium werkt met Autobahn, Kapitaal, Zuilen Museum

de film Garbage Warrior vertoond.

en IJzersterk samen aan een vol dagprogramma in de Werkspoor Kathedraal in het Cartesiusgebied. Het

Hierin maken we kennis met Architect Michael Reynolds

programma bestaat o.a. uit een historische inkijk in het

die maakt gebruik van bierblikjes en autobanden om

gebied, een boekpresentatie, lezingen van Friso Wier­

thermische massa en energie-onafhankelijke huis­

sum, Martijn de Waal en Christian Greer, een printing

vesting te maken. Al 30 jaar lang wijdt hij zijn tijd aan

workshop en een pop-up boekwinkel. Bij dit Cartesius

het bouwen van Earthship Biotecture: zelfvoorzienend,

Laboratory kan het publiek meedenken over de

off-the-grid gemeenschappen waar design en functio­

toekomst van het gebied en bijdragen aan het maken,

naliteit samenkomen in een ecologische harmonie. Zijn

drukken en verspreiden van een Cartesius Manifest!

experimenten zijn regelmatig in strijd met de verouder­ de en generieke wetgeving en Reynolds is genoodzaakt

ANARCITY – LEZING EN DISCUSSIE Onder leiding van Anco Schut gingen instituties, grote bouwers en kleine initiatieven met elkaar in gesprek over verwachtingen, wensen en eisen die de overheid, partijen en burgers richting elkaar hebben. En verslag van deze discussie vindt u op pagina 20 in de blog van Jeroen Niemans.

te lobbyen voor het recht op duurzame woningbouw.

38 // Aorta #13

Aorta #13 // 39

Een gemeente die investeert in een goed ontworpen en onderhouden openbare ruimte, investeert ook in de sociale cohesie in een wijk, in de gezondheid van zijn burgers en in economische vitaliteit

40 // Aorta #13

GASTVRIJE STAD // HET DEBAT IN DE STAD

Aorta #13 // 41

STATIONSGEBIED // JOHN RODOEL

STAND VAN ZAKEN 2013 Er is momenteel veel aandacht voor de kwaliteit van de openbare ruimte. Wie is er verant­ woordelijk om deze plaatsen schoon, veilig en leefbaar te houden? De overheid lijkt niet meer in staat te zijn de openbare ruimte volledig te beheren. Gemeenten zoeken naar mogelijk­ heden om de inzet van de gebruikers te versterken. Welke strategie kiest Utrecht voor open­ bare ruimtes die onder druk staan? En wordt daarin de stem van de gebruiker gehoord?

ACHTERGROND De Utrechtse wethouder Mirjam de Rijk wil van de binnenstad van Utrecht weer het klop­ pend hart van Nederland maken. Eén van de speerpunten om dit te bereiken is aandacht voor de kwaliteit van de openbare ruimte in de stad: straten, parken, plantsoenen, pleinen.

We moeten meer genieten en flaneren in Utrecht; de ontmoetingsplek van Nederland! Maar dan moet er nog wel veel gebeuren. De huidige inrichting van de stad voldoet niet meer aan het huidige en toekomstige gebruik van de stad. Er is nu te veel gestapeld met zowel fietsers, auto’s als openbaar vervoer, aldus De Rijk. Dat moet anders. De gemeente wil dan ook de komende vijf jaar 27 miljoen euro investeren in de openbare ruimte van het centrum en 10 miljoen euro van het Economisch Investeringsfonds voor 13 projecten in de stad. Een gemeente die investeert in een goed ontworpen en onderhouden openbare ruimte, investeert ook in de sociale cohesie in een wijk, in de gezondheid van zijn burgers en in economische vitaliteit. Economische vitaliteit is een waarborg voor een leefbare en vitale stad.

In de integrale visie ‘Aantrekkelijk en bereikbaar’ en het ‘Openbare ruimteplan centrum’ wordt een impuls gegeven aan de herinrichting. Er is meer aandacht voor de fietser en wandelaar in de stad, de herinrichting naar een leefbaar en aantrekkelijke binnenstad, een autoluwe binnenstad en ontmoetingsplekken. Kortom een grote opgave voor Utrecht Gastvrije-stad.

DE DISCUSSIE Het ‘Openbare Ruimteplan Centrum’ van de gemeente Utrecht is toe aan een herziening.

De druk op de openbare ruimte is groot, niet alleen door het aantal verschillende gebruikers, de toename van gebruikers met de komst van Leidsche Rijn maar ook door het parkeren en de gewenste doorstroming van verschillende modaliteiten. Daarnaast is de inrichting sleets en niet meer passend bij het huidige gebruik. Tegelijkertijd ontstaan er op andere plekken in de stad initiatieven om de openbare ruimte met bewoners opnieuw in te richten en te behe­ ren. Welke identiteit kiest Utrecht voor zijn stadshart? En welke ruimtelijke strategie past daarbij? Hoe wordt de openbare ruimte in de binnenstad daadwerkelijk gebruikt? Voor wie is deze bedoeld? Is placemaking als bottum-up methode in-zetbaar in de binnenstad?

Biedt public space acupuncture een oplossing voor de herinrichting van de Neude en het Janskerkhof? Moet de fietser uit de binnenstad gefaciliteerd of geweerd worden?

WAAR STAAN WE NU? De openbare ruimte in Utrecht is een rommeltje met enorm achterstallig onderhoud. Cijfer voor beheer is nu maar een 6. Utrecht heeft (te) veel openbare ruimte ook in de nieuwe wijken wordt teveel openbare ruimte aangelegd. Iedereen is er over eens om het beheersbaar te maken moeten we toe naar meer collectieve openbare ruimte waar mensen gezamenlijk verantwoordelijk voor zijn. Daarvoor moeten we keuzes durven maken, ook qua geld, priva­ tiseren. Soms ook dingen niet durven doen. De Gemeente moet hierin verantwoordelijkheid nemen voor de openbare ruimte, van ontwerp t/m beheer. Daar moet hoog nodig wat aan gebeuren en staat ook hoog op de politieke agenda.

42 // Aorta #13

GASTVRIJE STAD // BLOG #1

BEAT ONDER HET SNELWEGRUMOER: FIETSEN ALS BELEVENIS Suzanne Brink // Fietsersbond

Fietspaden moeten natuurlijk veilig en comfortabel zijn,

Ze willen vooral benadrukken dat na elke poort weer een

maar wat fietsers onderweg zien en ruiken is óók

heel ander gebied wacht. Team 2 komt onder meer met

belangrijk. Vanuit dat inzicht boog een gemêleerde

een Broodboot. Die ligt ‘s ochtends bijvoorbeeld achter

groep creatieven, verkeerskundigen, fietsersbond­

het Centraal Station om hapjes en drankje te verkopen

adviseurs en beleidsmakers zich in Utrecht over een

en vaart in de middag naar de bedrijven zodat werk­

snelfietsroute in wording langs het Merwedekanaal.

nemers er kunnen borrelen. Een ander idee: bedrijven ervan overtuigen dat ze geen hekken op moeten trekken

Het is donker en het lawaai van de auto’s is oorverdovend.

aan de kant van het fietspad, omdat dankzij het fietspad

De deelnemers aan de workshop urban trajectories

hun pand een ‘zichtlocatie’ is. Het postsorteercentrum

staan onder het viaduct waar de A12 overheen raast.

kan de postsorteerders zichtbaar maken vanaf het fiets­

Hoe maak je dit stuk fietspad langs het kanaal aantrek­

pad in plaats van ze achter een blinde muur te

kelijker? Lichter maken, beschilderen en het geluid

verbergen. En waarom staat de visboer met zijn achter­

dempen? ‘Je kunt ook denken dat het geluid hoort bij

kant naar het fietspad? Waarom heeft hij geen raampje

deze plek’, zegt een stedebouwkundige. ‘Misschien moet

naar het fietspad?

je het geluid juist versterken.’ Of er een beat onderzetten,

Onder andere deze ideeën worden 21 juni, op de Dag van

zodat het minder hinderlijk is, suggereert een kunste­

de Architectuur, tentoongesteld in Architectuurcentrum

naar. Een aanwezige landschapsarchitect kijkt vooral

Aorta in Utrecht.

naar het viaduct als poort. ‘De onderdoorgang is mis­ schien niet mooi, maar het contrast met het zicht daarna

De Fietsersbond wil ook aan de slag met de ervaringen

op de stad, maakt dat uitzicht weer indrukwekkender.’

van fietsers. In welke plaatsen en wanneer is nog niet bekend, maar de bedoeling is om de ervaringen van

Hobbelig achterafstraatje

‘gewone’ fietsers in bijvoorbeeld Amersfoort te gebruiken

Beleving van fietsers wordt steeds belangrijker. In

in soortgelijke workshops als die van Architectuur­

Utrecht is pas onderzoek gedaan naar beleving van

centrum Aorta. Dus met lokale stedebouwkundigen,

woonwerk-fietsers die in de Vinexwijk Leidsche Rijn

landschapsarchitecten, kunstenaars en verantwoordelijke

wonen. Stadsgeograaf Jan van Duppen reed met de

gemeenteambtenaren.

fietsers mee en noteerde waarom ze waar naar links of rechts gingen en wat ze leuk vonden aan de route.

Meer lezen over Fietsen als belevenis? Eind maart komt

De meesten van hen bleken liever over een hobbelig

de Vogelvrije Fietser uit met een uitgebreider artikel over

achterafstraatje met bomen te fietsen dan over de paral­

de materie.

lelle snelle comfortabele route die voor hen gemaakt is.

http://www.fietsersbond.nl/de-fietsersbond/wat-we-doen

Met dat onderzoek als achtergrond organiseerde Architectuurcentrum Aorta twee keer een workshop bij de Fietsersbond om stedebouwkundigen, kunstenaars, gemeenteambtenaren, conceptontwikkelaars en architec­ ten te inspireren bestaande routes anders te bekijken.

Broodboot Na de fietstocht over de snelfietsroute in wording tussen Nieuwegein en Utrecht bedenken twee teams oplossingen en verbeteringen. Team 1 heeft het idee uitgewerkt om de vele onderdoorgangen op de route als poorten naar nieuwe gebieden met nieuwe karakteristieken te zien.

Aorta #13 // 43

DE HOGEWEIDEBRUG // JOHN RODOEL

Fietspaden moeten natuurlijk veilig en comfortabel zijn, maar wat fietsers onderweg zien en ruiken is 贸贸k belangrijk

44 // Aorta #13

GASTVRIJE STAD // BLOG #2

PUBLIEKE RUIMTE: TE GAST ZIJN OF GASTHEER SPELEN? Hanneke Schreuders // Platform 31

De publieke ruimte is –als vanzelfsprekend– het visite­

Voor gemeenten is het een kunst om in tijden met minder

kaartje voor de stad. Als bezoeker, toerist, bewoner

middelen voor de openbare ruimte toch te zorgen dat

merk je meteen wanneer je je ergens op je gemak voelt.

de publieke ruimte in de stad een gastvrije uitstraling

Het is dan meestal schoon, netjes, overzichtelijk, leuk

heeft; dat mensen zich te gast voelen en het initiatief

en interessant ingericht, er zijn mensen op straat en je

van gastheer kunnen nemen. Want enkel te gast zijn en

ervaart geen unheimische plekjes. Veel gemeenten

je te gast voelen is te weinig om de kwaliteit van de

beseffen dit heel goed en Utrecht volgens mij ook,

publieke ruimte op peil te houden tijdens bezuinigings­

echter soms gefragmenteerd.

rondes. Heb als gemeente oog voor nieuwe gastheren die zich inzetten voor een betere openbare ruimte.

In veel steden is de aandacht voor de centrumgebieden groot, terwijl de gewone publieke ruimte in de buurten

‘Zelfbeheer van de openbare ruimte is geen

steeds beperkter aandacht krijgt. Zo bezuinigen veel ge­

vanzelfsprekend verschijnsel’

meenten op hun beheerskosten van de openbare ruimte en hopen ze dat andere gastheren opstaan om de kwali­

Te makkelijk wordt gedacht: ‘Beheer, met een beetje

teit van de gewone publieke ruimte op peil te houden.

minder kan het ook wel. Of kunnen bewoners daar niet bij helpen.’ Dit zelfbeheer van de openbare ruimte is

‘Beheer zou eigenlijk in de toekomst veel meer

geen vanzelfsprekend verschijnsel, ook al schijnen we

prioriteit moeten krijgen om de kwaliteit van de stad

volgens minister Plasterk te leven in een ‘doe-democra­

te borgen.’

tie’. Dit leerde Platform31 aan de hand van 16 bijzondere plekken in heel het land die tijdens het driejarig

Bezuinigen op beheer is, ook in de gewone wijken,

experiment Publieke Ruimte nauwkeurig zijn gevolgd

kapitaalvernietiging. Laat als gemeente en bewoner niet

en geanalyseerd. Dit is onder andere te lezen in de

toe dat het ooit zo mooi ontworpen buurtpark verslonst.

publicatie ‘Nieuwe Perspectieven voor Publieke Ruimte’

Juist de kwaliteit van de gewone openbare ruimte draagt

van Platform31.

bij aan de aantrekkelijkheid en het imago van de wijk.

Daar groeien kinderen op, daar joggen mensen een rond­

Voorwaarde voor het slagen van goed gastheerschap

je door de buurt en lopen mensen een blokje om met de

– burgerinitiatieven – in de openbare ruimte in de stad

hond. Echter, de urgentie voor de gewone publieke ruimte

is dat de gastheer enthousiastelingen om zich heen

wordt niet altijd gezien bij de gemeente of bestuurders.

ver­zamelt, dat de gemeente hun initiatief herkend en

Beheer zou eigenlijk in de toekomst veel meer prioriteit

erkend, maar bovenal dat de organisatie van dergelijke

moeten krijgen om de kwaliteit van de stad te borgen.

initiateven in goede handen is, zodat het niet bij plannen­

Het werk van de vaak dominante dienst stadsontwikke­

makerij blijft. Een goede gastheer is van waarde.

ling verandert. De focus verschuift naar beheer, er zijn

Hij zorgt dat mensen zich thuis voelen -wat de sociale

minder ontwikkelopgaven, de projecten worden kleiner

cohesie verbetert- en zorgt dat het aantrekkelijk eruit

en hebben veel meer nieuwe gastheren in de openbare

ziet en dat er leuke dingen te doen zijn. Drie belangrijke

ruimte zoals bewoners en (sociaal) ondernemers.

factoren voor een goed functionerende openbare ruimte.

Aorta #13 // 45

Beheer zou eigenlijk in de toekomst veel meer prioriteit moeten krijgen om de kwaliteit van de stad te borgen

In Utrecht lukt dit op tal van plekken in stad. In het klein

Deze voorbeelden van kleine en grote initiatieven van

zie je dat op veel plekken waar ouders van kinderen het

nieuwe gastheren zijn interessant en belangrijk.

buurtplantsoen annexeren als achtertuin. Dit noem je

Gemeenten moeten hun voelsprieten goed gebruiken

parochialisering. Een homogene groep mensen voelt

om in buurten en wijken de mensen te ontmoeten,

zich eigenaar van een stukje publieke ruimte en handelt

inspireren en helpen om nieuwe ideeën voor hun buurt

daarnaar. In Lunetten ken ik een voorbeeld waar een

te verwezenlijken. Breng de nieuwe gastheren ook in

volleybalnet is opgehangen voor de kinderen op het

positie om zich te organiseren en te financieren.

gemeenteplantsoen waarmee hun achtertuin als het

Mogelijk met nieuwe instrumenten om bewoners en

ware is vergroot. Of, wat ik vorig jaar zag toen ik tijdens

andere partijen samen te laten investeren in een gebied.

het schrijven van de publicatie ‘Nieuwe Perspectieven

In het Platform31/Stipo programma ‘Wijk Investeren’ in

voor Publieke Ruimte’ vanuit mijn flat in Hoograven naar

opdracht van het ministerie van BZK wordt zelfs gedacht

buiten keek, dat bewoners het groenstrookje naast de

aan een instrument waarbij een grote meerderheid van

tuin volplantten met bloemen en die vervolgens geregeld

bewoners –de gastheren die iets willen– een kleine

zelf schoffelden.

minderheid van bewoners kan dwingen om mee te in­ vesteren aan bijvoorbeeld de verbetering van een park.

Ook studenten en scholieren nemen initiatief en gedra­

Zie ook http://www.platform31.nl/nieuws/experiment-

gen zich als gastheer. Studenten van de klimvereniging

wijk-investeren-van-start

USAC en scholieren van de Kranenburgschool hebben onder begeleiding van Stichting Move een nieuwe speel­

Gemeente; laat geen kapitaalvernietiging toe van de

tuin ontworpen en gerealiseerd. De Kranenburgschool

openbare ruimte, maar zorg voor beheer. En heb oog

draagt ook bij aan het onderhouden van de speeltuin.

voor die nieuwe gastheren en breng hen in positie.

Dit leidt tot creativiteit in het gebruik van de openbare

De omwonenden van het Oosterspoorbaan gebied in

ruimte en sociale betrokkenheid in de buurt.

Utrecht Oost zien zichzelf ook als gastheer en kwamen met ambitieuze plannen voor de gemeente en Prorail

Hanneke Schreuders werkt bij Platform31, het landelijke kennisinstituut voor stad en

om deze gesloten spoorbaan te transformeren tot fiets

regio. Ze werkt er rond verschillende thema’s zoals de publieke ruimte, zelforganisatie

en wandelgebied. Deze gastheren zijn ondersteund

van bewoners en de interactie daarbij tussen overheid en burger, en particuliere

door professionals van onder andere Happy Land

woning­verbetering. Hanneke studeerde sociologie en stadsgeografie in Utrecht. Ze zette

Collective en Natuur en Mileufederatie Utrecht. Het idee

vanuit haar studentenvereniging samen met een woningcorporatie een project op met

is dat niet de gemeente, maar dat Prorail samen met de

kinderen om de wijk leuker te maken. Dit project vormde de aanleiding voor de oprichting

bewoners gastheer blijven. Het klinkt als veelbelovend

van Stichting Move waarvan zij enige jaren directeur was en dat nu in vijf steden actief is.

gastheerschap. Hoe ligt die plek er volgend jaar bij?

En welke spin-off van andere initiatieven heeft dan plaats gevonden? ’Kleine en grote initiatieven van nieuwe gastheren zijn interessant en belangrijk’

46 // Aorta #13

GASTVRIJE STAD // BLOG #3

DE GASTVRIJE STAD VOOR VOETGANGERS EN FIETSERS! Hugo van der Steenhoven // Directeur Fietsersbond

Steden zijn hot! ‘We willen weer in de stad wonen’. Niet

weten te combineren met mooie pleinen en ontmoetings­

alleen de ouderen vanwege de voorzieningen en het

plekken. De auto is een handig vervoermiddel, vooral

culturele aanbod, maar ook de jongeren met kinderen.

voor buiten de stad. In de stad veroorzaakt die ruimte­

Ze gaan niet weg als de kinderen de schoolleeftijd

gebrek en luchtvervuiling en bovendien ben je met de

hebben bereikt, maar willen juist in de stad blijven

fiets ook nog een keer overal sneller. Verbreed de

wonen, zo viel op te maken uit een interview met twee

trottoirs, verdubbel de fietspaden, stel de verkeerslichten

jonge gezinnen uit Utrecht in het NRC van afgelopen

in op voetgangers en fietsers, maak een auto-luwe

juli. Gebrek aan ruimte in huis bleek geen reden om

binnenstad zoals Den Haag onlangs deed, maar Utrecht

uit te wijken naar de Vinex, omdat ze graag alle

Delft en Leiden al eerder. Maak parkeerplaatsen aan de

belangrijke dingen op fietsafstand wilde hebben,

randen van wijken, bovengronds en ondergronds, zodat

cultuur, winkels, school en soms ook werk.

kinderen weer kunnen spelen op straat en ouderen veilig kunnen lopen en fietsen. Laat fietsers overal toe

Toevallig of niet, ook het fietsgebruik in populaire steden

zoals Den Bosch dat ook doet in het winkelgebied, zodat

als Utrecht, Amsterdam, Zwolle, Groningen en de

ook de ondernemers kunnen profiteren van de vele

Hollandse steden reist de pan uit, met name de

fietsers die de binnenstad aan doen (fietsers besteden

combinatie Fiets-trein is fors toegenomen: bijna 45 %

net zoveel of meer!).

van alle ritten naar het station gaat op de fiets. Fietsfiles in sommige steden zijn geen ‘toekomstmuziek’ meer

”Steden die fietsen en lopen de ruimte geven hebben

maar realiteit. Wat is er zo aantrekkelijk aan steden dat

de toekomst”

het inwoneraantal weer groeit? Natuurlijk een combi­ natie van factoren. De ‘kenniswerkers’ van nu houden

Op 7 september stond er een mooi stuk in de Volkskrant

van een omvangrijk en alternatief cultuuraanbod, groot

over de aanleg van een 7km lang park in Madrid (mede

gebruik van nieuwe social media, goede en mooie open­

bedacht door West 8). De snelweg die er eerst liep is

bare ruimte waar je elkaar kan ontmoeten en je moet op

volledig ondergronds gebracht. Een enorme oppepper

de fiets overal kunnen komen. Het is niet voor niets dat

voor de hele stad, langs de hele route kan gefietst

steden als Parijs, London en New York druk bezig zijn

worden en geflaneerd. De stad is weer van de mensen.

om de fiets te promoten en voor veel geld fietsvoorzienin­ gen aan te leggen. Jongeren blijken minder gehecht aan

De fietsersbond wil graag samen met anderen partijen

het bezit van een auto, maar willen hem wel gebruiken

en de lokale overheid in de steden werken aan leefbare

als het nodig is, waardoor de deelauto oprukt en jonge­

duurzame steden, waar ruimte is voor schoon vervoer,

ren in de stad voor korte verplaatsingen de fiets pakken.

ruimte voor ontmoeten, recreëren en waar voetgangers en fietsers veilig en snel overal kunnen komen.

”Fietsfiles in sommige steden zijn geen ‘toekomst­ muziek’ meer maar realiteit”

Hugo van der Steenhoven is directeur van de Fietsersbond en daar o.a verantwoordelijk voor productvernieuwing. Daarnaast is hij lid van de raad van toezicht van het SWOV

Helaas is in veel steden de ruimte beperkt, het meest

(stichting wetenschappelijk onderzoek verkeersveiligheid). Hij stond aan de wieg van

nog in de steden met een oude historisch kern zoals

nieuwe projecten als Fiets filevrij en rij2op5.

Utrecht, Delft en Groningen. Daar moeten keuzes gemaakt worden, omdat het beleid om én de auto, én het OV en de fiets in te passen niet meer gaat. Mijn mening is dat steden die fietsen en lopen (en OV) de ruimte geven de toekomst hebben, zeker als ze dat

Aorta #13 // 47

STATIONSGEBIED // JOHN RODOEL

In de steden werken aan leefbare duurzame steden, waar ruimte is voor schoon vervoer, ruimte voor ontmoeten, recreĂŤren en waar voetgangers en fietsers veilig en snel overal kunnen komen

48 // Aorta #13

GASTVRIJE STAD // BLOG #3

EXPERTMEETING URBAN TRAJECTORIES Naar een integrale aanpak van het fietsroute-ontwerp Anne Luijten // Studio Ro

Met een levendige expertmeeting in de tentoonstellings­

Uit de presentaties en het debat kwam een aantal

ruimte van Aorta op 19 november jl werd het meerjarige

duidelijke punten naar voren waar alle betrokken par­

onderzoekstraject Urban Trajectories afgesloten. Doel­

tijen mee aan de slag moeten. Zo is er de (potentiële)

stelling van het project is om de beleving van fietsers

tegenstelling tussen flow en place, oftewel tussen het

een meer centrale rol te geven in het (her)ontwerp van

doorstromende verkeer versus het verblijfsklimaat. Het

fietsroutes. Initiatiefnemers Architectuurcentrum Aorta,

aantrekkelijk maken van de omgeving van de route is een

de stichting Vrede van Utrecht, de Universiteit van Utrecht

belangrijke factor bij de beleving. Dat kan door middel van

en bureau Casco werkten hierin samen met de gemeente

placemaking en het toevoegen van programma, al dan

Utrecht en het Bestuur Regio Utrecht. Onmiskenbaar is

niet tijdelijk of mobiel. Bottom up-initiatieven zijn hierbij

dat fietsen kwaliteit brengt in de stad omdat ze bijdraagt

belangrijk, maar het gesprek moet in brede zin worden

aan een vitale, duurzame stedelijke dynamiek, zoals ge­

gevoerd, met alle stakeholders. Aan de gemeente de

spreksleider Wouter Veldhuis (MUST Stedenbouw) stelde.

taak om hierbij de kaders aan te geven en het proces

Dat geldt in het bijzonder voor een stad als Utrecht, waar

te faciliteren op een zodanige manier, dat iedereen zich

de automobiliteit flink omlaag moet worden gebracht wil

kan vinden in de uitkomsten. Extra lastig is in dit geval

zij in de toekomst aantrekkelijk en leefbaar blijven.

dat we te maken hebben met een veelheid van gebruikers

‘Fietsen brengt de toekomst voor deze stad.’

(fietsers), die echter moeilijk te adresseren zijn en ieder slechts een klein belang hebben. Hoe betrek je deze

De bevindingen van Urban Trajectories over het belang

groep in de planvorming?

van een kwalitatief fietsrouteontwerp waarbij belevings­ waarden centraal staan en dat middels een integraal

De start van Urban Trajectories vormt een onderzoek

ontwerp- en planningsproces is ingestoken, sluiten

van stadsgeograaf Jan van Duppen, die op basis van

naadloos aan bij het gemeentelijke ambitiedocument

go-along interviews een groot aantal belevingsdata

Utrecht: Aantrekkelijk en Bereikbaar. Dit stuk vormt de

bijeen heeft gebracht over de fietsroute tussen Leidsche

leidraad voor de toekomstige vormgeving van de stede­

Rijn en de binnenstad. Ruimtelijke en (programmatische)

lijke infrastructuur, en heeft als hoofddoelstelling het

omgevingsfactoren bleken belangrijke motiveringen

terugdringen van het autoverkeer en het stimuleren van

voor de keuze en beleving van de route. Op basis van de

fietsverkeer en OV.

onderzoeksresultaten zijn vervolgens twee multidisci­

Verkeerskundige aspecten moeten daarbij gelijk opgaan

plinaire route-ateliers gevormd onder leiding van Stefan

met ruimtelijke en programmatische aspecten. Het

Bendiks (Artgineering), waarin bij het ontwerpproces

belang van betere, meer aantrekkelijke fietsroutes staat

de fietsersbeleving centraal stond. Casco ontwikkelde

hoog op de agenda van het college, maar hoe kun je de

een kunstprogramma waarin de beïnvloeding van de

doelstellingen en verworven inzichten op een concrete

beleving van fietsers het uitgangspunt vormde. Doel­

manier vertalen in beleid en ontwerp? Hoe implemen­

stelling van de afsluitende expertmeeting is het onder­

teer je het belang van beleving en een geïntegreerde

zoeken hoe de opgedane kennis over belevingswaarden

aanpak in de alledaagse praktijk, waar het belang van

in het Urban Trajectories-project concreet kan worden

fietsen maar al te vaak nog bevochten moet worden op

vertaald in beleid en ontwerp. Centraal staat de casus

de busbanen en de auto’s.Hoe kun je kortom de praktijk

Rubenslaan / Venuslaan, nu nog een drukke doorgangs­

van het stadmaken daadwerkelijk beïnvloeden?

route met veel auto’s en bussen, en een weinig aantrek­ kelijke openbare ruimte. Met de komst van de tram in

Aorta #13 // 49

2018 wordt ruimte geschapen voor een nieuwe profilering

blijven zijn fietsroutes cruciaal. Er kunnen niet meer auto’s

én mogelijkheden voor toevoegen van programma langs

en bussen bij, maar ook de grote aantallen fietsen zijn een

de route. De gemeente zet in op een transformatie in een

probleem, met het stallen en de bekende fietsfiles.

fietsboulevard.

Bovendien zijn er de beruchte, puur verkeerskundig ingerichte plekken die zo erbarmelijk zijn dat niemand

PRESENTATIES VAN DE EXPERTS

er wil zijn. Om fietsroutes en specifieke plekken aan­

Stefan Bendiks – Artgineering

trekkelijk te maken is de kunst om de mobiliteit samen

Ruimte voor voorzieningen en olifantenoksels

te brengen met de openbare ruimte. Ook voert de ge­

Met de deelnemers aan de route-ateliers fietste Bendiks

meente een spreidingsbeleid waarbij ook naast CS aan­

de route tussen Utrecht en Nieuwegein, met als inzet

trekkelijke knooppunten worden gecreëerd waardoor de

een analyse van wat er onderweg op verschillende plek­

binnenstad en het CS worden ontzien. Onderdeel hiervan

ken in ruimtelijke zin ‘gebeurt’. De opgave is vervolgens

zijn langeafstands-‘doorfiets-routes’. De fietser moet

om de individuele beleving van gebruikers om te zetten

worden verleid met keuzemogelijkheden, waarbij wordt

in een ontwerpstrategie. Hoe kan het ontwerpproces

gedacht vanuit de behoefte en beleving van de gebruiker.

zodanig worden vormgegeven dat het belevingsonder­ zoek daadwerkelijk kan worden ingezet? Daarnaast is

Een van de nieuwe knooppunten wordt vanaf 2015 het

het belangrijk om de opgave in brede zin te analyseren:

NS-station Vaartsche Rijn, die een kortere route naar de

ook de omgeving en de programmering moeten daarin

Uithof oplevert dan CS. Vanaf 2018 komt de tram vanaf

worden betrokken. Opvallend aan de onderzochte route

Vaartsche Rijn op de route Rubenslaan / Venuslaan en

is bijvoorbeeld de afwezigheid van voorzieningen langs

zijn de busfiles verleden tijd. Dat biedt kansen om de

het kanaal. Zou een mobiele koffietent hier uitkomst

route te transformeren naar een fietsboulevard. Deze

kunnen bieden? Voor de tunnels zijn in het atelier nieuwe

moet een sterk alternatief vormen voor de binnenstadsas

verlichtingsconcepten bedacht, die moeten bijdragen

richting Uithof, overigens zonder dat de auto en het OV

aan een groter socialeveiligheidsgevoel. Ook is in de

helemaal verdwijnen. Door de omgeving aantrekkelijker

ateliers aandacht besteed aan ruimte voor zogenoemde

te maken hoopt de gemeente dat de route ook daad­

olifantenoksels, afgeleid van olifantenpaden, voor de

werkelijk meer gebruikt gaat worden door fietsers. De

‘ontembare’ fietser die op kruispunten de kortste route

vraag is dan hoe activeer je de omgeving? De opgave voor

pakt. Met het formaliseren van olifantenoksels worden

nu is om te zoeken naar mogelijkheden en financiering,

obstakels zoals kruispunten aantrekkelijker. Het route-

vanaf 2018 kan dan daadwerkelijk de schop in de grond.

atelier wil vooral beleidsmakers verleiden om integraler naar fietsroutes te kijken. Is er bijvoorbeeld mogelijk­

Bas Spierings – stadsgeograaf Universiteit van Utrecht

heid voor voorzieningen zoals kinderopvang langs de

Go-along methode legt beleving bloot

route, of een AH ‘to flow’? [zie ook video van het route

Spiering doet onderzoek naar beweging in steden en

atelier Utrecht-Nieuwegein]

is mede-auteur van het artikel Retracing Trajectories, dat in het kader van Urban Trajectories is uitgevoerd en

Mark Degenkamp – adviseur Mobiliteit Gemeente

gepubliceerd. Belangrijk bij het route-onderzoek is de

Utrecht en projectleider ambitiedocument

beleving van de openbare ruimten die een route aan­

Mobiliteit en openbare ruimte verzoenen

eenrijgen. Dit soort onderzoek vanuit het ‘micro-per­

Als Utrecht inderdaad aantrekkelijk én bereikbaar wil

spectief’ is relatief nieuw, meestal gaat mobiliteitson­

50 // Aorta #13

derzoek over het macro-perspectief dat ontstaat door

van de ingenieurs meestal nog steeds dominant op de

verkeerstellingen en enquetes. Daarin ontbreekt het

inrichting van de openbare ruimte, stelt Van Peijpe. Die

aspect van de beleving. Uitgaan van de gebruikersblik

disciplines moeten meer met elkaar worden verbonden,

vraagt om een geheel nieuwe onderzoeksmethode, de

om recht te doen aan zowel de flow als de space. ‘If you

go-along methode, waarbij met de gebruikers van een

plan for people and places, you get people and places.’

route wordt meegefietst en de gebruiker direct, ter plekke, wordt bevraagd naar wat hij ervaart. Over hoe

In het onderzoek staat een achttal begrippen centraal,

fietsers deelgebieden en de stad ervaren is nog weinig

namelijk beweging, verweving (van modaliteiten),

kennis beschikbaar. Belangrijk daarbij zijn beweging en

kriskras, zonering, clustering (van activiteiten), frontyard

de beleving daarvan, het scheiden en verbinden van deel­

(verbinding activiteiten en straat), symboliek (identiteit

gebieden en de ‘sense-scapes’, waarbij de ervaring vanuit

van de straat) en het net, oftewel de positie in de struc­

de zintuigen centraal staat.

turen van de stad. Door middel van zogenoemde spider­ graphs, een grafiek waarin al deze punten zijn verwerkt,

Dynamiek, interactie en relaties zijn kernbegrippen. Zo

zijn stadsstraten geanalyseerd en gewaardeerd. De beste

kunnen onderzoekers strategieën van fietsers analyseren

voorbeelden van balans tussen verblijfsruimte en ver­

in het gebruik en de keuze van fietsroutes, zoals het clai­

keersruimte in Europa zijn onder meer Kensington High

men van de ruimte en het kiezen van de kortste en meest

Street in Londen en de Haarlemmerstraat in Amsterdam.

efficiënte route. Ook aspecten als levendigheid langs de

Deze worden gekenmerkt door een shared spaces-con­

route, rust of drukte, bekendheid (routine) en sociale

cept, waarin alle modaliteiten ‘het met elkaar uit moeten

veiligheid spelen daarbij een belangrijke rol.

zoeken’. Dit tegenover de benadering waarin alle soorten

Belangrijk voor beleidsmakers is een volledige analyse

weggebruikers een eigen plek krijgen in de profilering

van een route, dus inclusief alle door de fietsers ervaren

van een straat. Het vinden van de juiste balans blijft ech­

deelgebieden. Lastig puntje voor het beleid is dat beleving

ter in alle gevallen maatwerk.

– uiteraard – heel persoonlijk is. Dé fietser bestaat niet, maar het verwerken van een veelheid aan persoonlijke

Erik Tetteroo – procesmanager bij APPM

ervaringen in beleid is erg complex. De aanbeveling is

Maak de route zo interessant mogelijk

om in ieder geval met een ‘brede club’ van mensen aan

In de stad moet je er met elkaar uit zien te komen,

tafel te gaan bij het plannen en ontwerpen van fietsroutes,

maar juist bij projecten zoals de (her)inrichting van een

inclusief de gebruiker zelf. ‘De kennis ligt op het fietspad.’

fietsroute is het lastig om de mensen erbij te betrekken.

Het gaat hier immers om een grote groep mensen, die

Dirk van Peijpe – stedenbouwkundige De Urbanisten

ieder een relatief klein belang hebben bij het project.

Ontwerpen aan flow en space

Dit in tegenstelling tot bewoners, die een groot belang

De Urbanisten ontwikkelden in het onderzoeks­

hebben en een afgebakende en te adresseren groep

programma Functional Ambiance (i.s.m. de Hogeschool

vormen. Het betrekken van gebruikers is belangrijk in

van Rotterdam) een integrale ontwerpstrategie van

het proces om draagvlak te verwerven en om ontwerp­

stadsstraten, gebaseerd op onder meer een analyse

oplossingen te testen. Maar ook het delen van kennis en

van tien best-practice cases in Europa. Bij deze goede

benutten van lokale informatie zijn belangrijke doelstel­

voorbeelden is een balans gerealiseerd tussen flow en

lingen. Uiteindelijk moet het betrekken van gebruikers

space, oftewel tussen stromen en verblijven. Ook hier

leiden tot een integrale aanpak: het ontwerpen van een

stonden observaties van gedragingen van fietsers cen­

fietsroute gaat immers over alles wat er in een gebied

traal in het onderzoek. De stadsstraat is de levensader

speelt. Gebruikers zijn in verschillende mate van binding

van de stad. Ze is zowel een route als een bestemming.

te betrekken bij een proces, van meedenken tot daad­

In dat spanningsveld van bewegen en verblijven moet de

werkelijk samen werken aan. Door de verschillende

ontwerper zijn weg vinden. De mens moet daarbij altijd

cirkels in te vullen weet je welke personen en partijen je

gelden als maat der dingen. Helaas is de harde wereld

in welke mate van betrokkenheid aan tafel moet vragen.

Aorta #13 // 51

Fietsen brengt de toekomst voor deze stad

In participatieprocessen is de manier van communiceren

de route Amstelstation – CS weinig aantrekkelijk is voor fietsers en er

cruciaal. Participatie is niet alleen zenden. Mensen

dus ook nauwelijks fietsers zijn. Kleine, menselijke aspecten, zoals het

moeten actief worden betrokken. Met fietsers is het

kunnen schuilen, beschutting en het onderweg koffie kunnen drinken

lastig om concreet in contact te komen. Meefietsen is

zijn belangrijke bepalende aspecten voor de keuze voor een route. De

een goede methode, overigens niet alleen voor onder­

fietser calculeert, stelt De Jager. Hoe komt hij van A naar B en wat

zoekers, maar ook voor bestuurders. Sta bovendien open

kan hij langs zijn route onderweg ‘meepakken’? Goede stallingen,

voor de problemen van mensen, zoals veiligheidsgevoe­

snelheid, comfort, toegankelijkheid, weinig obstakels, aansluiting op

lens, die meestal zwaarder worden ervaren dan op basis

het OV: het zijn allemaal punten die de fietser meeweegt in zijn keuze.

van de feitelijke cijfers zou worden verwacht. ‘Spreek de juiste taal en neem mensen serieus in hun gevoelens.’

De planner en ontwerper moet een goede aansluiting zien te maken

Ook is het verstandig om in participatie­trajecten andere

tussen de fietsroute en wonen, werken en uitgaan. Sociale veiligheid

partijen die belang hebben in de openbare ruimte, zoals

blijft daarbij onverminderd belangrijk. Tunnels blijven ook met goede

ondernemers, te betrekken. De route moet vooral zo

verlichting

interessant mogelijk worden gemaakt, zodat mensen

onvoorspelbare plekken en ook door stille gebieden waar niets is

onderweg gaan stoppen voor boodschappen en derge­

fiets je ‘s avonds liever niet. De omgeving moet dus worden betrok­

lijke. Door sociale media kun je mensen ook op andere

ken in het ontwerp. ‘Iedereen heeft een mental map in zijn hoofd van

plekken en tijdstippen bij de ruimte betrokken maken.

mogelijke routes. Als fietser zoek je naar de menselijke maat, naar

Tetteroo roept bovendien op om iets nieuws te doen met

geborgenheid, herkenbaarheid. Neem de gedachtegang van de fiet­

bestaande partijen die los staan van beleid en ontwerp,

ser mee in het ontwerp en de programmering van de omgeving.’ Ook

zoals de universiteit en FC Utrecht in het geval van de

levendigheid speelt daarbij een

Rubenslaan en Venuslaan. Door een activiteit in een

belangrijke rol. Als een route saai is kies je toch liever voor een druk­

gebied te brengen worden mensen weer trots op het

kere route waar wat te zien valt. Het betrekken van private partijen

gebied, wat hun betrokkenheid vergroot. ‘Verzin een

bij de inrichting van de openbare ruimte is een langdurig en intensief

symbool voor de route. Zorg dat de route gaat leven en

proces, waarbij een complicerende factor is dat partijen niet gelijk­

herkenbaar wordt.’

waardig zijn. Uiteindelijk is de gemeente de sanctionerende partij.

‘Alle partijen moeten wat inleveren. Als gemeente moet je niet voort­

Nel de Jager – winkelstraatmanager

durend sanctioneren als je er niet uitkomt. Het vraagt voortdurend

Menselijke maat als uitgangspunt

praten en met elkaar in gesprek zijn.’

Lastig aan ontwerpen is dat altijd vanuit het hier en nu wordt gekeken: waar is nu behoefte aan. Toekomstige

Camilla Meijer – omgevingspsycholoog, Omgeving en Beleving

ontwikkelingen, die vaak niet van tevoren kunnen worden

Mensen betrekken door placemaking

voorzien, zijn dan later vaak moeilijk in te passen. Zoals

Vanuit de omgevingspsychologie zijn er geen vaste recepten voor­

bij de herinrichting van de Haarlemmerstraat, waar

handen voor het inrichten van fietsroutes. Onderwerp van studie is

De Jager bij was betrokken. Destijds, in 1992, kon niet

de interactie tussen mens en gebouwde omgeving. Tussen beleving

worden voorzien dat het aantal fietsers als gevolg van

van de omgeving en gedrag bestaat geen één op één-relatie. Door

nieuwe ontwikkelingen zoals het Westerdok en Wester­

ervaring wordt onze beleving gekleurd waardoor iedereen een route

park, explosief zou toenemen. De Jager hekelt de

anders zal beleven. Wat voor de een aantrekkelijk groen is, is voor

herinrichting van de Amsterdamse Wibautstraat. De

een ander een sociaal onveilige plek. Ook Meijer pleit voor een inte­

menselijke maat lijkt er verloren te zijn gegaan, waardoor

grale aanpak, maar dan met álle betrokkenen, zoals

52 // Aorta #13

automobilisten, bewoners en ondernemers, in plaats

zijn werk woont (minder dan 15 kilometer), dat op de

van alleen met fietsers. Voordat er ontworpen gaat

fiets zou moeten doen. Dat zou een verdubbeling van het

worden is een belanghebbenden-analyse onontbeerlijk

fietsverkeer betekenen waarvoor forse ingrepen in de

als je tot een breed gedragen proces en ontwerp wilt

infrastructuur noodzakelijk zijn. Herbert Tiemens van

komen. Door middel van placemaking en fietsroutema­

het BRU: ‘De bestaande structuur en routes passen niet

nagement kunnen mensen worden betrokken.

bij deze verdubbeling. Ingrijpen in de structuur is een

Een succesvolle openbare ruimte is een aantrekkelijke,

groot project, dat je niet bottom up kunt insteken.’ Daar

goed toegankelijke plek, waar mensen graag zijn omdat

is niet iedereen in de zaal het mee eens.

ze er dingen kunnen doen. Rondom de route moeten

‘Het gaat om én én. Bottom up-initiatieven zijn net zo

trots en gezamenlijkheid ontstaan. Dat kan door veel

goed nodig en die zijn er ook al.’ Ellen Lommen,

met elkaar in gesprek te gaan en vooral ook mensen

programmamanager fietsroutes waarschuwt dat er juist

dingen zelf op te laten pakken. ‘Bij een integrale bena­

veel weerstand heerst onder bewoners in plaats van

dering gaat het over een gezamenlijke betrokkenheid en

goede ideeën. ‘Er wordt erg verkeerskundig gekeken.

het creëren van bestemmingen in de openbare ruimte.’

Dat levert vooral weerstand op. Niemand wil aan een

Bij placemaking is het vasthouden van energie die in

hoofdfietsroute wonen.’

het proces vrijkomt belangrijk. Laat mensen initiatieven oppakken. Een mooi voorbeeld van zo’n initiatief is Ring­

Ruimte veroveren

Ring, een app die mensen beloont voor de gefietste ki­

Voor de bewoners van de aanliggende wijken zijn er

lometers in de vorm van kortingen bij lokale winkeliers,

echter ook juist kansen. De voorgenomen ontwikkeling

waarin ook een competitie-element is verwerkt. Hier­

van de route zou kunnen aansluiten bij initiatieven en

door kun je gedrag, zoals meer fietsen, op een speelse

inherente behoeften vanuit de buurt. Anco Schut is een

manier stimuleren. Placemaking gaat voor Meijer in de

van die bewoners. ‘Hier ontstaat een andere stedelijke

eerste plaats om het van onderop dingen laten ontstaan

ruimte. Voor de bewoners is het belangrijk om te weten

en voortdurend blijven enthousiasmeren.

wat voor plek wordt dit? En wat kan ik er als bewoner nu al doen? De bewoner is niet geïnteresseerd in de

Discussie

25-kilometer per uur snelheid van de fietser, hij leeft in

Het belang van een integrale benadering wordt door alle

de 0 tot 5-kilometer per uur snelheid van de voetganger

experts onderschreven. Maar, vreest Wouter Veldhuis,

en verblijver. Er is hier genoeg ruimte om aan de slag te

doemt hiermee niet een schrikbeeld op waarin we de

gaan, om de ruimte te veroveren.’

hele wereld moeten betrekken, met alle langdurige gevolgen van dien? Nel de Jager staat er pragmatisch

Eigenaarschap is een kernbegrip voor Nel de Jager. ‘We

in. ‘Begin maar gewoon ergens, start ergens mee en kijk

willen dat mensen betrokken zijn, maar als het om de

wat er zich ontwikkelt.’ Mooier is het natuurlijk als er

openbare ruimte gaat is er maar één eigenaar, en dat is

een fietsersinitiatief zou komen, vanuit de mensen zelf

de gemeente. Die bepaalt dus uiteindelijk.’ Voor betrok­

die de urgentie voelen voor verandering, zegt Erik Tet­

kenheid moet er vérder worden gekeken naar belangen,

teroo. Wat is het probleem en wie vindt dat belangrijk?

zoals de waardestijging van je huis met een betere inrichting van de openbare ruimte. ‘Iedereen heeft wel

In de Stadsvisie 2030 van het BRU is de ambitie neer­

belangen, maar vaak worden die niet herkend. Iedereen

gelegd dat iedereen in de regio die op fietsafstand van

heeft een klein deelbelang, hoe kun je binnen het

Aorta #13 // 53

DE HOGEWEIDEBRUG // JOHN RODOEL

eigenaarschap van de gemeente worden herkent en

om een slim participatieproces op te zetten. Omdat het

erkent. Hoe kan je daar onderdeel van gaan uitmaken?’

hier gaat om een veelheid aan mensen, met een klein belang, is dat geheel nieuw terrein.’ Daarom moet de

Energie van het gebied

gemeente niet zozeer de flow als opgave zien, maar de

De wezenlijke vraag die dan ook gesteld moet worden al­

flow realiseren tegelijkertijd met de placemaking, aldus

dus Dirk van Peijpe is de vraag naar ‘wat voor stuk stad’

Dirk van Peijpe.

er straks gemaakt gaat worden. Daarbij moet je uitgaan van de energie die er leeft in het gebied, aldus

Voor Nel de Jager ligt de oplossing in aanpasbare en

Marianne Lensink, hoofd stedenbouw bij de gemeente

onderhandelbare plannen die kunnen doorontwikkelen

Utrecht. ‘De stad die je wilt zijn moet je koppelen aan de

in de tijd. ‘Het blijft een dynamisch proces, niet alleen

bereikbaarheidsproblemen. De opgave voor deze route

in de planfase.’ Door te experimenteren kom je vanzelf

is om de stakeholders hierbij te betrekken. Hoe doe je

de gebruiker tegen, aldus De Jager. ‘De gemeente is

dat? Er spelen veel belangen en ieder eigent zich een

verantwoordelijk voor schoon, heel en veilig, in de tus­

stukje toe, maar uiteindelijk moet er toch een knoop

senruimtes kun je dingen proberen. Experimenteer

worden doorgehakt. Dat is de rol van de gemeente.’

maar gewoon.’ Beginnen kun je met aanjagers langs de fietsroute, stelt Wouter Veldhuis. Fietsenstallingen

Als je processen integraal wilt insteken moet echter ook

met voorzieningen zijn daarbij een goed begin. Moeilijk

in de gemeente de opgave breed geformuleerd worden.

bij het stimuleren van ontwikkeling langs de route is

De opgave om een fietsroute te realiseren is te smal om

dat fietsroutes in tegenstelling tot andere infra geen

alle betrokken stakeholders een plekje in het proces te

aan­zuigende werking hebben, zegt Stefan Bendiks. Het

geven. ‘Als iets afwijkt van de geformuleerde doelen,

vastgoed is dan te duur, wellicht is dat te ondervangen

is dat lastig binnen de gemeentelijke organisatie.’ Erik

door middel van pop-ups en mobiele kramen.

Tetteroo roept de gemeente op om vooral de gelaagd­ heid van het proces te koesteren. ‘Zie het als een groot

Ondanks dat er pas vanaf 2018 daadwerkelijk aan het

proces, waarin veel dingen gebeuren. Na verloop van

gebied gewerkt kan worden, moeten mensen nu al wor­

tijd kristalliseert zich dat uit. Laat het groeien, daarmee

den verleid om in actie te komen, stelt Mark Degenkamp

creëer je met elkaar meerwaarde.’

resumerend. ’Welk perspectief kunnen we bieden op de toekomst, zonder het gelijk helemaal dicht te tim­

Doorontwikkelen

meren?’ Wellicht, vraagt Wouter Veldhuis, kan Aorta

Het mogelijk maken van placemaking door middel van

daarbij het platform zijn waar het gesprek met de stad

toevoegen van programma, kan strijdig zijn met de flow,

georganiseerd wordt. ‘Daarmee kunnen we nú al aan de

het kanaliseren van de fietsersstromen, die in de eerste

slag gaan.’

plaats de opgave voor de gemeente vormt. Bij belan­ genconflicten is het de gemeente die met een oplos­

Alle resultaten van het onderzoekstraject Urban Trajectories zijn terug te

sing moet komen, stelt ook Stefan Bendiks. ‘Dat is dé

zien op de website www.urbantrajectories.nl

publieke rol van de gemeente. De vraag is hoe je bottom up-initiatieven kunt integreren en tot een oplossing kunt

Anne Luijten // Studio-RO, hoofdredacteur Gebiedsontwikkeling.nu van

komen waarin iedereen zich kan vinden. Maar de ge­

TU Delft. Voor meer informatie: www.studio-ro.nl

meente moet het doel bepalen en het voortouw nemen

54 // Aorta #13

GASTVRIJE STAD

URBAN TRAJECTORIES LOCATIE: ARCHITECTUURCENTRUM AORTA// OP LOCATIE // DATUM: 23 MEI 2012 - 21 JUNI 2013 // SAMENWERKINGSPARTNERS: VREDE VAN UTRECHT, CASCO, UNIVERSITEIT UTRECHT

Urban Trajectories is een tweejarig interdisciplinair

In 2012 heeft stadsgeograaf Jan van Duppen onder­

onderzoekstraject van Architectuurcentrum Aorta,

zocht hoe bewoners van de Utrechtse Vinex-locatie

Vrede van Utrecht 2013, Casco – Office for Art, Design

Leidsche Rijn de dagelijkse fietsroute tussen Leidsche

and Theory en de Universiteit Utrecht naar de beleving

Rijn en de binnenstad beleven. Gedurende een aantal

van stedelijke fietsroutes. In 2013 vonden naar aan­

weken fietste hij mee met bewoners die voor woon-

leiding van het onderzoek dat stadsgeograaf Jan van

werk­verkeer gebruik maken van de fiets. Tijdens de

Duppen heeft verricht een aantal activiteiten plaats:

fietstocht stelde hij vragen die betrekking hebben op

Route Ateliers als aanvulling op het onderzoek, een

het gedrag en de beleving van route. De geïnterviewden

expositie waarin de resultaten van de Ateliers zijn uit­

droegen gedurende het interview een camera, waarmee

gewerkt en een expertmeeting als startpunt voor de

hun blik op de route werd vastgelegd. Deze manier van

agenda voor 2014.

interviewen – in de sociaalgeografische wetenschap goalong genoemd – is een intensieve vorm van onderzoek waarmee het gedrag en beleving van de route nauw­ keurig in kaart kan worden gebracht. De verzameling van beelden en verhalen zijn geanalyseerd en verwerkt in een interactieve routekaart.

Ik vond het zeer verfrissend om met andere dan voor mij gebruikelijke disciplines naar de materie te kijken. Wat het hele proces mij gebracht heeft is dat er meer buiten de CROW-normen gedacht wordt.

Aorta #13 // 55

ROUTE URBAN TRAJECTORIES // JOHN RODOEL

URBAN TRAJECTORIES// ROUTE ATELIERS LOCATIE: FIETSERSBOND // DATUM: 23 MEI 2013 // DEELNEMERS: 21 SAMENWERKINGSPARTNERS: ARTGINEERING

De resultaten van de studie zijn in het voorjaar van 2013 in twee route ateliers voorgelegd aan inter­ disciplinaire teams van deskundigen. Onder leiding van Stefan Bendiks van Artgineering zijn door architecten, stedenbouwkundigen, landschaps­ architecten, gedragspsychologen, kunstenaars en mobiliteitsdeskundigen scenario’s ontwikkelt voor twee stedelijke fietsroutes die in de toekomst een belangrijke functie zullen gaan vervullen in het stedelijk fietsnetwerk: de route Utrecht – Nieuwe­ gein (langs het Merwedekanaal) en de route Binnenstad – Leidsche Rijn (via de toekomstige fietsbrug over het Amsterdam Rijnkanaal ter hoogte van Oog In Al). De beleving van de route door fietsers stond in de route ateliers centraal.

56 // Aorta #13

GASTVRIJE STAD

URBAN TRAJECTORIES// EXPOSITIE LOCATIE: ARCHITECTUURCENTRUM AORTA // DATUM: 21 JUNI T/M 20 NOVEMBER 2013 BEZOEKERS OPENING: 41 // BEZOEKERS EXPOSITIE: 135 SAMENWERKINGSPARTNERS: ARTGINEERING

De scenario’s die in de route ateliers voor beide routes zijn ontwikkeld zijn door Artgineering verder uitgewerkt en routepanelen. Deze panelen zijn in de zomerperiode tentoongesteld bij Aorta.

Op vrijdag 21 juni openden Casco en Architectuurcentrum Aorta de parallel lopende exposities Urban Trajectories / Entanglement. De expositie bij Aorta werd ingeleid door stadsgeograaf Jan van Duppen en architect Stefan Bendiks (Artgineering) met een dubbellezing.

Van Duppen vertelde over de innovatieve onderzoeks­ methode ‘de go-along’ waarmee hij de fietservaring van Leidsche Rijners onderzocht. Bendiks toonde aan hoe een multidisciplinaire benadering van mobiliteits­ vraagstukken bijdraagt aan de ruimtelijke kwaliteit van fietsinfra. Aansluitend vond een fietsroute plaats naar Leidsche Rijn. Onderweg gaven Van Duppen en Bendiks een toelichting op het onderzoek en ontwerpstrategieën en bezoeken de deelnemers ‘Het Gebouw’ van Stanley Brouwn en de stedelijke tuin ‘De Halte’ van kunstenaar Asia Komarova in Leidsche Rijn.

Het project Urban Trajectories is belangrijk gebleken voor de gemeente omdat er binnen de verkeersdiscipline altijd vanuit zeer functionele eisen naar fietsroutes gekeken wordt. Vanuit stedenbouw kijken we wel meer naar beleving maar zelden op een meer wetenschappelijke wijze’.

Aorta #13 // 57

URBAN TRAJECTORIES// EXPERTMEETING LOCATIE: ARCHITECTUURCENTRUM AORTA // OP LOCATIE // DATUM: 19 NOVEMBER 2013 // DEELNEMERS: 21 // SAMENWERKINGSPARTNERS: UNIVERSITEIT UTRECHT

De fiets speelt een belangrijke rol in stedelijke beleids-

nieuwe mogelijkheden om de as kwalitatief de versterken

en ontwerpopgaven. Op meer plaatsen wordt autover­

als fietsroute en verblijfsruimte. Naast de ruimtelijke

keer ontmoedigd en krijgt de fietser meer ruimte. Fiets­

opgave is de programmatische activering van de om­

snelwegen moeten bijdragen aan een aantrekkelijker

geving essentieel. Hoe kunnen we bestaand programma

fietsnetwerk dat de automobilist moet verleiden vaker

langs deze route (wonen, zorg, sport, kantoren) inzetten

de fiets te gebruiken. In het ontwerp van deze snelle

en nieuw programma toevoegen om de kwaliteit van de

fietsroutes vormen tot nog toe met name snelheid en

route te versterken? Kan het routeontwerp bijdragen

comfort de leidraad. Steeds vaker wordt erkend dat niet

aan het programmatisch versterken van het gebied?

alleen technische factoren bepalend zijn voor de waar­

En op welke wijze kunnen we de beleving van gebruikers

dering van fietsroutes, maar dat ook de belevingswaarde

betrekken in het ontwerpproces?

een belangrijke rol speelt. De ruimtelijke integratie van de fietsroute en de programmering van de directe

Aanwezige experts waren o.a. Stefan Bendiks (Artginee­

omgeving dragen daarom bij aan een kwalitatieve fiets­

ring), Bas Spierings (Universiteit Utrecht), Florian Boer

route. In de expertmeeting onderzoeken we hoe het

en Dirk van Peijpe (Urbanisten), Camilla Meijer (Om­

proces van ontwerpen aan fietsinfrastructuur benaderd

geving en Beleving), Nel de Jager (Jager Winkelstraat­

kan worden vanuit dit perspectief.

management), Erik Tetteroo (APPM).

Fietsrouteontwerp waarbij de belevingswaarde van de

ONDERWIJSPROGRAMMA ACADEMIE VOOR

gebruikers centraal staat, vraagt om een meer integrale

BOUWKUNST ARNHEM / HOGESCHOOL ARTEZ

benadering van het ontwerpvraagstuk. Hoe betrek je

Studenten van de Academie van Bouwkunst Arnhem /

onderzoek naar en kennis over de beleving van fietsers

Hogeschool Artez hebben in een onderwijs atelier naar

in het ontwerpproces van fietsinfrastructuur? Hoe ver­

aanleiding van de onderzoeksresultaten van Urban

talen we beleving naar een ontwerp? Hoe activeren we

Trajectories ontwerpen en strategieën ontwikkelt voor

programmering rond fietsinfrastructuur? Hoe kunnen

het gebied waar het toekomstige Leidsche Rijn Centrum

spelers (bewoners, ondernemers en organisaties) in

is gepland.

de omgeving van een fietsroute worden betrokken?

Hoe moet het ontwerpproces worden vormgegeven?

Waar ligt de regie in deze integrale opgave? Kortom, hoe bereiken we een meer integrale aanpak van het (fiets)mobiliteitsvraagstuk?

Om deze vragen te beantwoorden werd op 19 november 2013 ,tijdens de expertmeeting, ingezoomed op de her­ ontwikkeling van de As Rubenslaan en Venuslaan in Utrecht. De as is momenteel primair een doorstroomas voor OV en autoverkeer met weinig aantrekkelijke open­ bare ruimten. Met de realisatie van de HOV-lijn naar de Uithof en het ontmoedigen van autoverkeer ontstaan er

58 // Aorta #13

Een groene omgeving heeft een gunstig effect op gezondheidstoestand van mensen

Aorta #13 // 59

60 // Aorta #13

PARK-STAD // HET DEBAT IN DE STAD

Aorta #13 // 61

A12-ZONE GROENHEUVEL // ARTGINEERING

STAND VAN ZAKEN 2013 Steden zijn de snelst groeiende ecosystemen ter wereld. Daarbij is groen nodig voor een gezonde, aantrekkelijke leefomgeving. We worden ons ook steeds meer bewust van de kracht van groen. Over de vele ‘functies’ van groen komen wel steeds meer onderzoeks­ gegevens uit binnen- en buitenland beschikbaar die de verwachting rechtvaardigen dat ‘groenere’ steden veel voordelen zullen opleveren voor de gezondheid van de bewoners, voor de biodiversiteit, voor de klimaatbestendigheid en voor de stedelijke economie. Ook Utrecht is zich hier bewust van.

ACHTERGROND Gezondheid en klimaatbestendigheid zijn de nieuwe thema’s die groen in steden op de agenda zetten. Afgemeten tegen een door het rijk vastgestelde norm (2006) van 75m2 groen per woning is er in ruim de helft van de grote steden nu te weinig groen. Hoe zit dat eigenlijk in Utrecht? In het gemeentelijke Groenstructuurplan van 1989 werd geconstateerd dat er voor de gehele stad gemiddeld wel voldoende groen was, maar dat er in de binnenstad en de omringende oudere wijken een tekort was aan blok-, buurt- en wijkgroen. Groen in de stad, hoe doe je dat? Voor de toekomst van de stad is een goede balans tussen rood en groen essentieel.

DE DISCUSSIE In Utrecht wordt met name kleinschalig ingezet op maatschappelijke en educatieve groen­ projecten. In Utrecht Park-Stad agendeert en onderzoekt Aorta nu ook de mogelijkheden om (ecologische) systemen grootschalig in te zetten voor een duurzame stad. In hoeverre draagt groen bij aan het stadsklimaat in Utrecht? Hoe kwalificeren en waarderen we groen Utrecht? Wat is er aan groen en hoe functioneert dat? Hoe draagt het bij aan het verbeteren van gezondheid? Vormen de extreme klimaat-scenario’s een kapstok voor andere doelen?

Welke kansen zien we voor Utrecht in de toekomst?

WAAR STAAN WE NU? Er zijn diverse wetenschappelijke onderzoeken die aantonen dat groen een economische en preventieve waarde heeft. De aanleg van meer groen in stedelijke gebieden kan een besparing opleveren van € 65 miljoen op het budget voor de volksgezondheid en een besparing van € 328 miljoen door minder ziekmeldingen. Jolanda Maas, sociologe, toont in haar onderzoek Vitamine G aan, dat mensen met meer groen in hun woonomgeving zich gezonder voelen en minder vaak bij de huisarts komen. Wiebke Klemm verricht vanuit Wageningen Universiteit onderzoek naar de effecten van groen op het thermisch comfort in de stad in het kader van City Climate Program. De resultaten van haar onderzoek tonen aan, dat stedelijk groen op alle schaalniveaus in Utrecht een belangrijke rol speelt bij het ‘veraangenamen’ van het stads­ klimaat op warme zomerdagen. Een groene inrichting van de veelal verstedelijkte openbare ruimte verbetert het stadsklimaat. En dat draagt bij aan het leefklimaat en de leefomgeving van mensen in de stad. Hoe nu verder? In 2014 werkt Aorta een aantal scenario’s verder uit in het programma Green Deals. Een opmaat naar een groen en bestendig klimaat in Utrecht!

62 // Aorta #13

PARK STAD // BLOG 1

EEN ZACHTE GROENE BOUWSTEEN Marijke Orthel // Urban Pilots

Achter je woning je eigen groenten verbouwen, dat lijkt

gezicht. Vijfenveertig bewoners richten de tuin naar

de flatbewoners van de Nijeveldsingel en de Oudegein-

eigen smaak in, met zaai- en plantgoed van Kees, maar

laan wel wat. Al jaren weten zij dat hun woonblok in de

ook van elders uit Utrecht, uit Turkije en Marokko.

naoorlogse wijk Hoograven op termijn renovatie wacht

De opbrengst gaat in tassen mee naar huis. En wordt

of plaatsmaakt voor nieuwbouw. Toch zijn zij meteen van

onderling gedeeld.

de partij wanneer zij onder professionele begeleiding een buurtmoestuin op hun binnenterrein kunnen beginnen.

Buurtleven

De buurt fleurt op – heel natuurlijk en toch gestuurd.

De tuin geeft het buurtleven buiten een nieuwe dimensie.

Een oude Turkse vrouw legt een tapijtje naast de tuin en

Wanneer Kees van der Laan, ecologisch hovenier, met

kijkt toe hoe haar man staat te tuinieren. Een groepje

zijn bakfiets vol gereedschap, zaadjes en plantjes de

Turkse vrouwen zit graag op de grasbank te kletsen, te

Oudegeinlaan inrijdt samen met Marijke Orthel van

handwerken of zachtjes te zingen. De eerste picknicks

Stichting Stadslandbouw Utrecht, hollen de kinderen op

hebben al plaatsgevonden. Er is veel geoogst. Af en toe

ons af en roepen ‘Kees, Kees, gaan we weer tuinieren?’

verdwijnt er wat of moeten de tuinvrouwen spelende

De begroeting op de tuin is altijd hartverwarmend. Elke

kinderen uit hun tuin wegsturen. Maar dat staat in geen

keer dat we na een tuinmiddag wegfietsen, zegt Kees:

verhouding tot de waarschuwingen die vooraf klinken:

“Als ik ooit tijd heb, dan ga ik hier een boek over schrij­

“Die tuin wordt gemold,” zo wordt er voorspeld. Zo erg

ven.” En wanneer we heel veel meemaken is het: “Het

was het helemaal niet. Toch hebben de tuin en de tuiniers

wordt een boek in vier delen.” Er gebeurt altijd wat in de

zich letterlijk een plek veroverd in de openbare ruimte

buurtmoestuin en het is werkelijk nooit te voorspellen

tussen de spelende kinderen en de hangjongeren. In het

wat.

begin ontaardde het tuinieren weleens in een knokpartij.

De tuin was hiervoor niet de aangewezen plek, zo leerden

Grondgebied

de jongens van ons. Sociale controle is er ook vanuit

Eind maart 2012 is het aanlegweekend. Wanneer de

huis. Er is direct zicht op de tuin. Dankzij de achteruit­

eerste spades de grond in gaan, is de beschikbare ruimte

gangen van de flats, ligt de tuin op de route voor een

meteen verdeeld. Dertien vrouwen van Marokkaanse en

praatje met de tuiniers.

Turkse afkomst krijgen elk een stukje grond in bruikleen dat zij mogen gebruiken zolang zij hun woningen nog

Moestuinieren in de ‘tussentijd’

niet hoeven te verlaten. Ook de kinderen willen graag

De tuin is tijdelijk in verband met de bouwplannen

een eigen tuintje. Een aantal deelt kindertuintjes en

voor het woonblok. Juist in de tussentijd is het buurt­

andere kinderen helpen hun moeder of komt af en toe

initiatief van extra waarde, zo is de veronderstelling

meedoen. Zodra de tuin kleur krijgt en de zwarte aarde

vooraf. Portaal ondersteunt het project dan ook van

eindelijk verdwijnt onder het loof van uitjes, slakroppen

harte met geld uit het leefbaarheidsbudget. Net als

en tuinbonen, neemt de belangstelling verder toe. De

Gemeente Utrecht, die via het Wijkgroenplan en het

oorspronkelijke tuintjes worden verder her­verkaveld.

programma Briljante ideeën investeert in de kwaliteit

Elke snipper grond is in gebruik als tuin. Het niemands­

van de leef­omgeving met inzet van de buurt. Wegens

land dat jarenlang door een anonieme aan­nemer via de

het succes van de tuin geeft Portaal aan ook in de

corporatie werd bijgehouden, is in een paar maanden

nieuwbouwplannen ruimte te willen maken voor een

tijd veranderd in een bedrijvige plek met een eigen

gemeenschappelijke tuin. Door de recessie liggen deze

Aorta #13 // 63

Moestuinieren in de tussentijd

plannen echter in de ijskast. Intussen gaat het tuin­

een bult. Die wordt ingezaaid met planten en bloemen

leven volop door.

en vormt zo een mooie omheining van de tuintjes. De andere grote bank groeit uit tot populaire ontmoetings­

Regels

plek. Zo zijn er telkens omstandigheden, zoals opkomst,

Bij aanvang van het tweede tuinseizoen is het concept

weertype, seizoen, schoolactiviteiten die bepalen wat er

‘buurttuin’ inmiddels vanzelfsprekend. Het grasveld is in

wel en niet kan in de tuin. En zo vergroeien de bewoners

deze hoek van het binnenterrein definitief verleden tijd.

met de plek. De invulling krijgt gaandeweg stapje voor

De tuintjes zijn nog helemaal in trek bij de bewoners.

stapje gestalte. Telkens reiken wij als begeleiders on­

Van de kinderen zijn een paar actieve kinderen over­

gemerkt iets aan waardoor de bewoners weer verder

gebleven die zelfstandig een tuintje willen en kunnen

kunnen bouwen. De tuin maakt weer nieuwe ideeën los:

draaien. Op de 400 vierkante meter beschikbare grond

bijvoorbeeld voetbaldoeltjes maken met de jongens of

is het woekeren met de ruimte. Tuiniers halen van alles

samen koken met de opbrengst uit de tuin. Het is al­

uit de kast om hun tuintje uit te breiden. Soms gaat dit

lemaal al eerder gebeurd in Nederland, maar het is

gepaard met irritatie en ruzie. Gingen de tuiniers vorig

waardevol om zelf mee te maken. De buurttuin is een

jaar nog glazig kijken als we over regels begonnen, nu

zachte groene bouwsteen met een niet te onderschatten

vragen ze erom. Gezamenlijk bespreken wij wat wel en

bouwkracht, waarmee bewoners de stad zelf haar

niet kan in de buurtmoestuin. Kees en ik fungeren als

stedelijke leven geven. Juist in een omgeving waar

intermediairs en lossen kwesties rustig op. Op basis van

mensen al moeite genoeg hebben om het rond te krijgen,

de heldere tuinindeling kan er een gebruiksovereen­

is zelf bouwen aan de stad betekenisvol.

komst worden afgesloten tussen de tuiniers en Portaal.

Deze kan per tuinseizoen worden verlengd.

Terwijl de bakstenen voor de renovatie of nieuwbouw nog besteld moeten worden, en terwijl de beheerder al

Bouwen met een zachte groene bouwsteen

vier jaar gebeld wordt of het nog zin heeft om nieuwe

Kees en ik hebben bij aanvang van het project de ambitie

vloerbedekking te kopen met het oog op de bouwplan­

om ons in een jaar overbodig te maken. Wij hebben een

nen, groeien de bonen en zonnebloemen tot hoog in de

duidelijk doel voor ogen en zijn het samen eens over

hemel. En bezinnen de begeleiders zich op een goede

onze organische aanpak van regelmatig aanwezig zijn

overdracht.

en inspelen op de omstandigheden. Dit hebben wij op­ getekend in een jaarplan. Telkens ondervinden wij wat

Marijke Orthel is mede-oprichter van Stichting Stadslandbouw Utrecht.

het is om dingen te nemen zoals zij komen. Wanneer

Deze stichting maakt ruimte voor stadslandbouw in Utrecht via pilots en

tientallen bewoners ongeduldig staan te wachten om

kennisuitwisseling. Daarnaast is ze mede-oprichter van Urban Pilots, een

te beginnen tijdens het eerste aanlegweekend, beslis­

bureau dat gespecialiseerd is in gebiedsontwikkeling via placemaking.

sen we ter plekke om het ingenieuze tuinontwerp te

Voor meer informatie: http://stadslandbouwutrecht.wordpress.com

laten varen en te kiezen voor een praktische indeling in vakken van 4×5 meter. Organisch ontwerpen krijgt ook in de invulling van de tuin zijn beslag. Kees leert de tui­ niers dat je met afgestoken grasplaggen kunt bouwen; dat gaat iedereen uitproberen. Uiteindelijk verandert een grote grasbank door het spelen van de kinderen in

64 // Aorta #13

PARK STAD // BLOG 2

STADSLANDBOUW EN LAGE WEIDE Frank Stroeken // Terra -i

Hoe ziet een scenario eruit voor grootschalige stads­

Dan het kritische oog. Er is veel aandacht voor boeren­

landbouw in Lage Weide? Deze vraag kreeg ik van Aorta,

markten, landwinkels en streekproducten waarmee

op een warme zomerdag.

voedsel uit de eigen regio wordt gepresenteerd. Ook dit zien we als een vorm van stadslandbouw. De mogelijk­

Je hebt van die vragen die onmiddellijk beelden oproe­

heid om zelf je voedsel op te halen bij de boer geeft een

pen, al is het maar in je hoofd. ‘Oude loodsen, verpakt in

goed gevoel. Het gaat om zicht op het voedsel en om de

een levende bekleding van druiven en aardbeien. Grote

waardering voor de plek van herkomst. Ondernemers

hallen met slasoorten in gelaagde opstellingen, verlicht

springen hierop in met arrangementen die het streek­

met led-lampen en aangedreven door windenergie.

voedsel thuis bezorgen met weinig transportkosten en

Wilde tuinen op voormalige parkeerplaatsen. Daarbui­

met een goed verhaal (streekbox, beebox). Op een iets

ten een kudde stadsschapen over de lange bermen’. Zo’n

grotere schaal zien we dat de stad en haar voedselland­

zelfde vraag kan tegelijk een beetje jeuk veroorzaken.

schap zo opnieuw worden verbonden. Dit levert niet

Je krabt wat, zonder dat het opvalt en je denkt: Lage

alleen voedsel maar het biedt ook mogelijkheden om de

Weide, interessant! Stadslandbouw, natuurlijk! Groot­

kwaliteit van het landschap rond de stad te verbeteren

schaligheid, boeiend! Maar waarom grootschalige

volgens de idealen van stedelijke consumenten.

stadslandbouw in Lage Weide?

Kan dit kritische oog ook in de stad zelf bediend wor­ Stadslandbouw vindt zijn oorsprong in de beleving van

den? Wij denken dat dit alleen als showcase mogelijk

groene vingers en in het kritische oog dat wil zien waar

is, waarbij productie, consumptie en beleving samen

zijn voedsel vandaan komt. Eerst de vingers. Veel men­

plaatsvinden. Grootschalige voedselteelt is in de stad

sen ervaren een gemis doordat ze geen contact meer

niet kansrijk. Het wordt wel onderzocht, bijvoorbeeld in

hebben met voedselteelt. Zelf telen en voelen, zoals

leegstaande gebouwen. Het idee is dan om met efficiënte

sommigen al jaren doen in volkstuinen en schooltuin­

technologie, uit bijvoorbeeld glastuinbouw, voedsel te

tjes, heeft een grotere groep mensen bereikt. Voor de

produceren voor de omliggende stad. De charme van

een is het romantiek, voor de ander is het natuurbele­

zichtbaar voedsel raakt dan al snel uit beeld. Bovendien,

ving, lichaamsbeweging, een ontmoetingsplek of zelfs

gebouwen die voor andere doeleinden zijn gemaakt

een culinaire ervaring. Heel soms is er een financiële

leveren onherroepelijk beperkingen op. Hierbij moet

reden. Dit motief is, dankzij het ruime en goedkope

geconcurreerd worden met landbouwers die op het veel

marktaanbod van voedsel, beperkt. De crisis zorgt er

goedkopere platteland of in een moderne kas werken.

wel voor dat er hier en daar grond ligt die tijdelijk

Het Utrechtse platteland heeft landbouwgrond die

bestemming-loos is en ontgonnen kan worden.

honderd keer goedkoper is dan bouwgrond in de

Succesvol zijn terreinen die dicht bij woongebieden lig­

stad. En zelfs die boeren moeten overleven in een wed­

gen en waar een groep mensen samen een tuin maakt,

loop naar het beste product voor de laagste prijs.

begrenst, omheint, inricht en beheert. Dit gebeurt op tal van plekken in Utrecht van Leidsche Rijn tot Hoograven

Hoe past Lage Weide hierin? Lage Weide is een

en Overvecht. Daarnaast ontstaan er voedseltuinen op

industrie­gebied met veel ruimte voor vracht en wagens.

balkons, platte daken, stoepen en in achtertuinen.

Het is sinds kort grandioos ontsloten aan de A2, het ligt

Aorta #13 // 65

STADSLANDBOUW // NUTRECHT

Zicht op het voedsel en om de waardering voor de plek van herkomst

vlak bij de A12, aan een haven en aan spoorlijnen. Het functioneert als draaischijf voor alle spullen die de stad nodig heeft. Zoals voedsel dat vanuit de hele wereld wordt aangevoerd. Waarom zou je een werkend werk­ landschap veranderen?

Er staan gebouwen leeg. Vraag en aanbod matchen niet overal. Toch zal Lage Weide de komende decennia niet verpauperen. Het zal wel transformeren. De ontwikke­ ling van Leidsche Rijn centrum zal uitstralen naar Lage Weide in de oksel van A2 en spoorlijn. Er ontstaat een nieuwe verhouding tussen transportbedrijven en hoog­ waardige kantoren bij de nieuwe afslag aan de A2. Er komen routes die het gebied verbinden met de stad.

Er zullen mogelijkheden ontstaan om Lage Weide duur­ zamer en gezonder te maken, met meer kwaliteit in het groen. Misschien ook wel met stadslandbouw. Maar dat is dan een antwoord op een andere vraag.

De vraagstelling voor dit artikel sluit aan bij een casus over stadslandbouw en Lage Weide die op de dag van de architectuur in 2012 werd georganiseerd. ZieAtelier Eetbare Stad.

Frank Stroeken is landschapsarchitect en bureaupartner van Terra Incognita. Frank schreef het boek Vlaaien op de Neude over de historie van het voedsellandschap van de stad Utrecht.

Voor meer informatie: http://www.terra-i.nl

66 // Aorta #13

PARK STAD // BLOG 3

UTRECHT GROENE STAD, GEZONDE STAD Anne Marie Gout // GG&GD

Hoe groen is Utrecht eigenlijk? Wat hebben een groene

ontwikkeling in de stad. In de praktijk betekent dit dat de

stad en een gezonde stad met elkaar te maken? En

GG&GD bij alle ruimtelijke en bereikbaarheidsprojecten

welke rol speelt de GG&GD hierin? Ik werk bij de GG&GD

gevraagd wordt een gezondheidsadvies te geven en dat

in Utrecht. Ik ben een groot liefhebber van groen. Mis­

gezondheidsaspecten naast andere aspecten worden

schien wel omdat ik opgegroeid ben op de Veluwe, waar

meegewogen in besluiten over projecten. Utrecht is

ik als kind veel in het bos speelde. Ik heb het geluk dat ik

daarmee koploper in Nederland: in geen enkele andere

in mijn werk een steentje bij kan dragen aan een groener

gemeente is gezondheid zo structureel onderdeel van

Utrecht. Een steentje vanuit gezondheidsperspectief.

de ruimtelijke ordening. Tegelijkertijd zijn we lerend: we werken aan het goed inpassen van de advisering in

Eerst iets over de relatie tussen groen en gezondheid.

het planproces, we verbeteren de adviezen en proberen

Groen is heel belangrijk voor de gezondheid. Dat is niet

collega’s intrinsiek te motiveren om te werken aan een

zomaar een gevoel of een bewering, maar dat wordt door

gezondere stad. Dat doet de GG&GD in samenspraak

steeds weer nieuwe wetenschappelijke onderzoeken

met RO- collega’s. Gezondheidsadviezen gaan over de

daadwerkelijk aangetoond. Onderzoek onder de toepas­

bekende thema’s als luchtkwaliteit en geluidsoverlast,

selijke noemer Vitamine G toont aan dat mensen die in

maar ook steeds vaker over aspecten die de gezond­

een weinig groene omgeving wonen een 1,5 maal

heid van de Utrechters kunnen bevorderen, zoals groen

grotere kans hebben om zich minder gezond te voelen.

en het stimuleren van dagelijkse beweging. Gezond­

Dat geldt vaak voor bewoners van achterstandswijken.

heid kan bevorderd worden door de manier waarop de

De relatie tussen groen en gezondheid werkt op ver­

openbare ruimte is ingericht. Door de gezonde keuze

schillende manieren: via stressreductie, door ontmoeting

de gemakkelijkste en aantrekkelijkste keuze te maken,

en sociale contacten, en door bewegen. Dat laatste geldt

wordt een gezonde, actieve leefstijl bevorderd. Over de

vooral voor kinderen. Uit onderzoek van KPMG blijkt dat

gezondheidseffecten van een groene omgeving heb ik

de maatschappelijk baten van investeren in groen 1,5 tot

het al gehad. De GG&GD wordt zo een medestander in

2 keer hoger dan de kosten, en dat investeren in groen

het zoeken naar een goede stedelijke ontwikkeling: in de

zich terugbetaalt in lagere ziektekosten voor depressie

ruimtelijke ordening is het gezondheidsargument een

en overgewicht. Door groen in ziekenhuizen herstellen

extra argument voor vergroening van de stad met groen

patiënten sneller. Zelfs afbeeldingen van groen bevor­

van hoge (gebruiks-)kwaliteit.

deren de gezondheid. Er lopen op dit moment diverse onderzoeken om te kijken naar de kwaliteit en het

Zeker niet het minst belangrijk, zijn positionering en mar­

daadwerkelijk gebruik van het groen en de relatie met

keting. En daar begint het allemaal mee: eerst moet je op

gezondheid.

het netvlies van toekomstige gebruikers zien te komen.

Gezondheidsadvies

Niet alles hoeft in één keer, dat is misschien wel de

Over de waarde van groen voor de gezondheid hoeven

belangrijkste omslag in het denken. Door de eerste

we dus niet meer te discussiëren. Maar wat kun je daar

huurders van studio’s voor kunstenaars in gebouw B

nu mee als gemeente? In Utrecht vindt het bestuur een

(drie aan elkaar grenzende loodsen met sheddaken, die

gezonde stad heel belangrijk. Zo belangrijk dat in 2012

zorgen voor goede lichtinval) goedkope ruimtes aan te

is besloten dat gezondheidsaspecten structureel mee­

bieden is cashflow gecreëerd. Daardoor werd het

genomen moeten worden bij de ruimtelijke

mogelijk de creatieve bedrijfjes in gebouw C grotere en

Aorta #13 // 67

Vitamine g toont aan dat mensen die in een weinig groene omgeving wonen een 1,5 maal grotere kans hebben om zich minder gezond te voelen

iets beter verbouwde ruimtes aan te bieden, tegen prijzen

ven en netwerken en het faciliteren van initiatieven voor

die net een beetje hoger lagen. De plint (onderste ver­

zover nodig en mogelijk. Dit is de Utrechtse voedsels­

dieping) van dit gebouw is opengemaakt en voorzien van

trategie. Die faciliterende rol is nieuw voor de gemeente,

kleine kantoorruimtes. Niet verkeerd voor de sociale vei­

die zijn we aan het leren.

ligheid, zo vindt Comello. Binnen het drie verdiepingen tellende gebouw is daarnaast ook doorstroom mogelijk:

Als GG&GD hebben we bewust gekozen voor inzet op

groeien de broedplaatsgebruikers (veelal kunstenaars)

dit thema, omdat we denken dat voedsel verbouwen in

op de eerste verdieping uit hun jas, dan kunnen ze naar

de stad een middel is om gezondheidswinst te boeken.

een andere verdieping verhuizen.

Vanuit dit idee stimuleren we het ontstaan van buurt­ moestuinen in de stad, en zoeken we naar verbinding

Eetbaar Utrecht

met activiteiten over gezonde, betaalbare voeding en

Een bijzondere rol is weggelegd voor eetbaar groen in

gezond gewicht. Samen met de Wageningen Universiteit

de stad. In Utrecht wordt steeds meer voedsel in de stad

onderzoeken we de effecten van samen tuinieren in

verbouwd. Soms op heel kleine schaal op het balkon

buurtmoestuinen op de gezondheid en op de zogeheten

of in de geveltuin, maar ook gezamenlijk in een buurt­

determinanten die de gezondheid beïnvloeden, zoals

moestuin in een plantsoen of op een braakliggend ter­

sociale contacten, bewegen in de buitenlucht en gezonde

rein, en steeds vaker zoeken ook professionals locaties

voeding. Stadslandbouw is bij uitstek een thema om sa­

om op bedrijfsmatige wijze voedsel te verbouwen in de

menwerking op te zoeken, zowel in de stad als binnen de

stad. Er is steeds meer aandacht voor waar ons voedsel

gemeentelijke organisatie. De gemeente doet mee in het

vandaan komt. Niet alleen vanuit educatief oogpunt voor

netwerk Eetbaar Utrecht. Vanuit het groenprogramma

kinderen, maar ook vanwege steeds nieuwe voedsel­

wordt geëxperimenteerd met stadslandbouw, onder

schandalen, de idiote afstanden die ons voedsel inmid­

andere met een subsidieregeling voor nieuwe initiatie­

dels aflegt over de aardbol (zelfs in de zomer liggen er

ven, een kaart met mogelijke locaties, en het faciliteren

nog sperzieboontjes uit Egypte in de supermarkt!) en de

van het netwerk Eetbaar Utrecht. Natuur- en Milieucom­

niet-duurzame manier van produceren. Stadslandbouw

municatie ondersteunt nieuwe initiatieven, en biedt al

is booming in Utrecht! Zelf je eigen voedsel verbouwen

jaren allerlei educatieve activiteiten voor kinderen. En

brengt je dichter naar de oorsprong van voedsel. In

de gemeente is samen met Eetbaar Utrecht bezig om de

Utrecht bestaat sinds een aantal jaren een netwerk van

Dag van de Stadslandbouw, hét landelijke congres over

enthousiastelingen en professionals die bezig zijn met

dit thema, naar Utrecht te halen in 2014.

stadslandbouw: Eetbaar Utrecht. De regionale producten

De stad vergroent en landbouw in de stad komt weer

van Lekker Utregs genieten landelijke bekendheid. De

terug na decennialange afwezigheid. Voor mij is Utrecht

gemeente ziet het belang van deze ontwikkelingen voor

een mooie, groene en gezonde stad!

de stad: vergroening, ontmoeting en sociale cohesie, bewegen in de buitenlucht, educatie over de herkomst

Meer informatie over stadslandbouw in Utrecht op:

van voedsel en revitalisering van gebieden. Er zit heel

www.utrecht.nl/stadslandbouw // www.eetbaarutrecht.nl // Eetbaar Utrecht – Facebook

veel energie in de stad op dit onderwerp. Hier past geen

Terra Incognita – Vlaaien op Neude

regierol voor de gemeente bij, maar de gemeente heeft

Anne Marie Gout is sociaal geograaf en houdt zich als procesmanager gezondheids­

wel een rol te vervullen, zoals zichtbaar maken wat er

bevordering bij de GG&GD Utrecht bezig met advisering over gezonde leefomgeving en

allemaal gebeurt in de stad, het verbinden van initiatie­

is projectleider van de Utrechtse voedselstrategie.

68 // Aorta #13

PARK STAD // BLOG 4

GEZONDHEIDSADVIES: TWEE MAAL DAAGS EEN EEN PARK! Friso Wiersum // Journalist & historicus

Ergens in de afgelopen zomermaanden voerde ik een

Immateriële waarde

skype gesprek met Paul Roncken, landschapsarchitect

Die parken voor de schoonheid vervullen echter wel veel

en volle hoop reiziger. Onderwerp van onze prettige

meer functies, betoogt Roncken. “Als we Dirk Sijmons

conversatie was het stadspark. Daar was in die warme

volgen, die stelt: “De stad als natuur, als metabolisme,

maanden namelijk van alles over te doen. Het zou er te

omvat niet alleen het gebouwde deel maar ook de wijdere

druk zijn, er zouden, onder meer door massaal gebruik

omgeving, het landschap dat de materiële voorwaarde is

van sociale media, steeds vaker te volle zonneweides

voor onze stedelijke samenleving” dan moeten we mis­

zijn, parken zouden onze nieuwe sociale habitat zijn

schien ook de immateriële waarden van parken centraal

gewor… “Stop maar”, zei Paul, “daar geloof ik allemaal

stellen. Zij vertegenwoordigen een ander leefritme dan

niets van.”

het onze, ze brengen verkoeling in tijden van city heat en ze zijn publieke plekken, in de zin van nog niet gepriva­

De kracht van parken

tiseerde plekken. Ook dat sluit aan in een lange traditie

Waar Paul wel in gelooft is de kracht van parken. Maar

van parken; de belastingbetaler betaalt.”

niet in de oppervlakkige nieuwsbeschouwingen die parken eenmaal per jaar even hypen. “Het zijn gunstige

“Dat leefritme vind ik misschien wel het meest interes­

tijden voor het park. De trend van gedeeld eigenaarschap

sante aspect; parken hebben volgens mij een ziekte

deed de ontwikkeling van parken waar omwonenden wat

preventieve werking. Zowel op motorisch als psycho­

aan hebben goed. Een mooi voorbeeld is het Singelpark

somatisch vlak, want parken helpen je te vertragen.

in Leiden. Daar kwamen betrokken burgers met het

Helpen je de overvloed aan prikkels die stad met zich

idee voor een park, wat vervolgens door de politiek werd

meebrengt achter je te laten, en je te concentreren op je

omarmd. Pas erna, toen wensen dus in kaart waren

omgeving. Pas dan merk je de geluiden van vogels, het

gebracht, werd er een ontwerpwedstrijd uitgeschreven.”

gemurmel van mensen, de wind en het watergekletter op – pas dan besef je, hee, ook ik kan een versnelling

“Dat is heel anders dan in vroeger tijden. Rond 1900

lager door het leven gaan. Inderdaad, dit is een cliché,

bijvoorbeeld waren de ontwerpers ervan overtuigd

maar daarom niet minder waar. Het gaat om een zoge­

dat een park moest bestaan uit een stuk aangelegde

naamde embodied experience die onze functionalistische

wildernis, een paar stukken voor agrarisch gebruik en

rationaliteit ontstijgt. Pas dan voel je vrije energie

‘nuttige’ velden. Tegenwoordig vinden we die eerste twee

stromen. Die momenten zijn vaak momenten die ons

functies niet meer zo interessant – hoezeer media ook

juist weer helpen om tot goede ideeën te komen.”

op de trom van ‘urban farming’ slaan – en willen we eigenlijk een luierpark hebben. Eigenlijk sluit dat weer aan bij de ideeën die er voor 1900 over parken bestonden; decorum.”

Aorta #13 // 69

Paradoxaal genoeg zijn de best aangelegde parken van nederland dan weer de bermen van de snelwegen

Goede parken “Goede parken sluiten aan bij het ritme van die ver­ wondering; lopen nog liever dan fietsen. Goede parken liggen op een radiaal, en verbinden stukken stad in hun lengte richting. Het Vondelpark is een geslaagd voor­ beeld, Park Transwijk niet; dat ligt net naast een radiaal.

Een ander Utrechts voorbeeld, Park Oog in Al, is al geslaagder. Al is dat dan weer niet heel groot, zoals wel meer Nederlandse parken een middelmatige grootte hebben, alsof ze precies zijn aangelegd om je even uit het ritme van de pulserende stad te trekken, maar je daar niet te lang buiten te laten verkeren.”

“Paradoxaal genoeg zijn de best aangelegde parken van Nederland dan weer de bermen van de snelwegen. Die ademen vitaliteit, die goed uitgedachte bomenrijen, de glooiende landschappen die zo mooi passen bij de snel­ heden tussen 80 en 120 kilometer per uur. Die passen bij een tijd van functionaliteit, illustreren dat zelfs.”

Friso Wiersum is journalist, historicus en programmamaker

70 // Aorta #13

PARK STAD // BLOG 5

GROEN IS GEZOND Jolanda Maas // onderzoeker VU

Ik hou me nu al ongeveer 9 jaar bezig met het onder-

woonomgevingen met meer groen. Dit zijn niet de enig­

zoeken van de relatie tussen groen en gezondheid.

ste studies die een positieve relatie laten zien. Uit een

Daarbij richt ik me vooral op het belang van groen in

review die onder ander mijn collega Magdalena van den

de woonomgeving. In 2005 ben ik voor het eerst in dit

Berg en ik hebben uitgevoerd konden we concluderen

thema gaan verdiepen samen met een club van onder-

dat er sterk bewijs is voor een positieve relatie tussen

zoekers van het NIVEL en Alterra. De achterliggende

de hoeveelheid groen in de woonomgeving en ervaren

reden voor het opzetten van dit onderzoek was dat we

gezondheid en mortaliteit door alle oorzaken. Mondjes­

zien dat steeds meer mensen in een stedelijke om­

maat komt er ook wat meer kennis over hoe het groen

geving komen te wonen. Op dit moment woont 50% van

er uit moet zien voor optimale gezondheidseffecten.

de wereldbevolking in de stad, de verwachting is dat dit

Een recente studie die we hebben uitgevoerd met gege­

percentage zal stijgen naar 70% in 2050. Tegelijkertijd

vens van de gezondheidsmonitor van Utrecht laat zien

zien we dat in steeds meer stedelijke omgevingen het

dat in een grote stad als Utrecht de hoeveelheid groen

groen uit de dagelijkse woonomgeving verdwijnt.

niet gerelateerd is aan de gezondheid. De kwaliteit van groen is echter wel positief gerelateerd aan gezond­

Een recent onderzoek uitgezet door het voorlichtings-

heid. Mensen die de kwaliteit van het groen als hoger

en promotieplatform IVerde heeft uitgewezen dat 75%

beoordelen, hebben een betere gezondheid. Ook andere

van de gemeenten in het komende jaar gaat bezuinigen

onderzoeken laten zien dat in de woonomgevingen waar

op de aanleg en het onderhoud van groen (http://www.

de kwaliteit van het groen beter is, de mensen zich

iverde.org/campagnes/). Door de daling van investerin­

gezonder voelen. Onder de kwaliteit van groen verstaan

gen in het onderhoud zal de kwaliteit van het groen in

we dan groen dat onder andere mooi ingericht, veilig,

gemeentes dalen. Maar is het wel slim van gemeenten

goed onderhouden, toegankelijk, natuurlijk en kleurrijk

om te gaan korten in het groen. Volgens mij niet… Ik zal

is ingericht. Kortom, groen in de woonomgeving draagt

u uitleggen waarom niet.

bij aan de gezondheid en daarom is korten op de aanleg en het onderhoud van groen niet verstandig. Dit zou

’75% van de gemeenten in het komende jaar gaat

mogelijk negatieve gevolgen kunnen hebben voor de

bezuinigen op de aanleg en het onderhoud van groen’

gezondheid.

Zoals ik eerder al schreef zien we steeds overtuigender

’waar de kwaliteit van het groen beter is, de mensen

bewijs dat er een positieve relatie is tussen de hoeveel­

zich gezonder voelen’

heid groen die mensen in hun woonomgeving hebben en de gezondheid van mensen. Uit mijn eigen onderzoek

En niet alleen voor de gezondheid ook voor de leefbaar­

blijkt allereerst dat mensen met meer groen in hun

heid van de buurt. Recent heb ik een pilot onderzoek

woonomgeving zich gezonder voelen. De kans dat men­

afgerond naar het concept Zorgeloos Groen. Zorgeloos

sen zich ongezond voelen is 1,5 keer zo groot als ze in

Groen, een groenconcept, opgezet door Heijmans, Buro

een omgeving wonen met weinig groen dan als ze in een

Mien Ruys, Boot&Co en Lageschaar, biedt een kleurrijk

omgeving wonen met veel groen. Ook bleek dat onge­

alternatief voor het saaie openbaar groen (zie afbeel­

veer een kwart minder mensen bij de huisarts komen als

dingen). Uit ons pilot onderzoek bleek dat bewoners van

met gezondheidsklachten als diabetes, angststoornis­

buurten waar Zorgeloos Groen is toegepast verschil­

sen, depressie en migraine in

lende aspecten van de leefbaarheid van de buurt hoger

Aorta #13 // 71

75% Van de gemeenten in het komende jaar gaat bezuinigen op de aanleg en het onderhoud van groen

inschatte dan bewoners van buurten waar geen Zorge­ loos Groen was toegepast. En zeg nou zelf, welk groen zou u liever in uw buurt hebben?

Kortom, een groene woonomgeving kan bijdragen aan de gezondheid en leefbaarheid van een wijk.

Maar hoe komt het dan dat groen in de woonomgeving bijdraagt aan de gezondheid? Daar vertel ik je meer over in mijn volgende blog……

Deze blog is onderdeel van de serie activiteiten die architectuurcentrum AORTA organiseert over de relatie tussen groen, gezondheid en klimaat centraal staat. Het onderzoeksprogramma heeft als doel tot een samen­ hangende visie en ruimtelijk vertaling te komen van de waarde van groen voor het stedelijk gebied. Hiervoor analyseren we de relatie tussen stad, groen en gezond­ heid. Begin volgend jaar zetten we ontwerpend onder­ zoek in om naar ruimtelijke ontwerpprincipes voor het verduurzamen en vergroenen van de stad, gekoppeld aan maatschappelijke kosten en baten (nieuwe verdien­ modellen) te zoeken. Het ontwerpend onderzoek wordt ingevuld aan de hand van concrete cases in Utrecht en uitgewerkt op het niveau van de buurt, straat en plein.

Het programma wordt mogelijk gemaakt door het fonds Creatieve Industrie en de Inbo Foundation.

Jolanda Maas Senior Researcher VU Amsterdam Sociale geneeskunde | VU Amsterdam | groene schoolpleinen | natuur & gezond­ heid | bevorderen van beweging.

72 // Aorta #13

PARKSTAD

DE GROENE STAD ALS GEZONDE LEEFSTIJL LOCATIE: ARCHITECTUURCENTRUM AORTA, OP LOCATIE // DATUM: 11 NOVEMBER 2013 // BEZOEKERS: 24 // VORM: LEZINGEN // SPREKERS: JOLANDA MAAS EN MENNO MOERMAN

Met het programma De Groene Stad als gezonde leefstijl

Steeds meer onderzoeken tonen aan dat de maatschap­

wil Aorta de stedenbouwkundige, architectonische,

pelijke baten van groen de kosten ruimschoots overstijgen,

gezondheidskundige en landschapsarchitectonische

vooral wanneer groen wordt ingezet als preventieve

dimensies van de inrichting van de openbare ruimte, en

gezondheidszorg en bijdraagt aan klimaatbestendige

die van het groen in het bijzonder, onderzoeken. Het doel

steden. Aorta heeft geconstateerd dat de dwarsver­

is om ruimtelijke ontwerpprincipes voor het verduur­

banden tussen deze onderzoeken en de daadwerkelijke

zamen van de stad, waarin leefcomfort en gezonde leef-

vormgeving en inrichting van het stedelijk gebied onvol­

stijl belangrijke parameters zijn, te onderzoeken.

doende aanwezig is.

Het programma bestaat uit vier activiteiten. Aorta start

Jolanda Maas, sociologe, doet al bijna 10 jaar onderzoek

in 2013 met twee lezingen, met ruimte voor vragen,

naar het belang van groen in de woonomgeving voor

over de relatie tussen groen, gezondheid en de open-

de gezondheid van mensen en de leefbaarheid van de

bare ruimte. Wat vertelt de wetenschap ons en hoe

woonomgeving. Uit haar onderzoek genaamd ‘Vitamine

kijken stedenbouwers naar de opgave? In 2014 wordt

G’ bleek dat mensen met meer groen in hun woon­

dit gevolgd door een expositie, onderzoeks- en educa-

omgeving zich gezonder voelen en minder vaak bij de

tieproject onder de noemer Jouw Perspectief!?

huisarts komen met klachten als diabetes, depressie en coronaire hartziekten. Groen kan bijdragen aan herstel

VITAMINE G - HET BELANG VAN GROEN VOOR DE GE-

van stress en bewegen én stimuleert sociale contacten.

ZONDHEID VAN MENSEN

In grotere steden lijkt het met name ook verstandig

In de hedendaagse maatschappij wordt de waarde van

om te investeren in de kwaliteit van het groen. Uit een

het groen herontdekt. Steden blijken gevoelige systemen

recent onderzoek uitgevoerd met de gegevens van de

te zijn voor extreme weersomstandigheden als hitte en

Volksgezondheidsmonitor van de gemeenten Utrecht

wateroverlast. Warmte blijft in de stad hangen: vooral

blijkt namelijk dat de kwaliteit van het groen positief

‘s nachts koelen steden minder snel af dan hun om­

samenhangt met de gezondheid van de bewoners.

geving. Dit fenomeen, waarbij de stad gezien wordt als hitte eiland vormt al enige jaren onderwerp van onder­

Maas participeert in een Europees onderzoek naar

zoek. Daarnaast is de huidige inrichting van de stad te

de relaties tussen natuur en gezondheid

weinig stimulerend voor de gezondheid van haar bewo­

(zie www.phenotype.eu). Ook werkt ze aan verschillende

ners. Welvaartsziektes als stress, obesitas en aandoe­

onderzoeken naar de effecten van groene schoolpleinen

ningen aan de luchtwegen ontstaan mede door presta­

op de ontwikkeling van kinderen.

tiedruk en weinig bewegen.

Dr. Jolanda Maas is senior onderzoeker bij de afdeling Er liggen kansen op straat, bij iedereen om de hoek.

Sociale Geneeskunde van het VU Medisch Centrum te

Want de openbare ruimte kan helend werken: groen

Amsterdam.

werkt ontstressend, nodigt uit tot sport, spel en bewe­ gen, en groen kan een wezenlijke bijdrage leveren aan de luchtkwaliteit in de stad. Hoe kunnen we dat beter benutten?

Aorta #13 // 73

Ruimtelijke ontwerpprincipes voor het verduurzamen van de stad

STEDENBOUW, GEZONDHEID EN BEWEGEN Dagelijks een half uur bewegen heeft een groot effect op de gezondheid. Bewegen gebeurt vaak in de directe omgeving van de woning. Dit roept de vraag op: kan het ontwerp van een wijk of buurt bewoners uitdagen tot meer bewegen? En wat voor mogelijkheden heeft de ontwerper van een wijk om bewoners tot bewegen te stimuleren? Deze vragen staan centraal in de verschil­ lende onderzoeken op het snijvlak van gezondheid en ontwerp waar stedenbouwkundig ontwerper Menno Moerman de afgelopen jaren aan meewerkte. De basis ligt bij de breed opgezette studie ‘De Gezonde Wijk’, uitgevoerd in 2007 onder aanvoering van het VUmc. De studie kreeg vervolg in de het onderzoek ‘Park of Perk’ en werd concreet gemaakt in diverse stedenbouw­ kundige plannen. In deze lezing belicht Menno Moerman de resultaten van de onderzoeken, een illustreert hij de aanbevelingen aan de hand van een aantal concrete praktijkvoorbeelden.

Ir. Menno Moerman is stedenbouwkundige bij Inbo.

74 // Aorta #13

PARKSTAD

CITY HEAT - KLIMAAT EN GROEN LOCATIE: ARCHITECTUURCENTRUM AORTA, OP LOCATIE // DATUM: 28 NOVEMBER 2013 // BEZOEKERS: 18 // VORM: LEZINGEN // SPREKER: WIEBKE KLEMM

Stadsbewoners vinden groen in de stad mooi en zij

In de lezing zal Wiebke haar onderzoek naar de beleving

gedragen zich gezonder in groene leefomgevingen,

van warmte in Utrechtse straten en parken toelichten

dat is langer bekend. Nieuw is, dat stedelijk groen

en vervolgens laten zien hoe ontwerpers deze nieuwe

essentieel bijdraagt aan verkoeling van steden en aan

functie van groen eenvoudig, naast functies zoals

een aangenamere temperatuurbeleving van stadsbewo­

attractiviteit of luchtkwaliteit, kunnen toepassen.

ners in warme zomerperioden. Ook vermindert het ge­

Hierbij komen een aantal algemene ontwerpprincipes

zondheidsklachten die ontstaan door hete zomers zoals

en concrete ontwerpen van studenten aan bod.

slaapproblemen, een verminderende concentratie en daardoor een afname van de werkproductiviteit.

Dit is de tweede lezing in een serie activiteiten van Aorta

De relevantie van de verkoelende werking van groen

waarin de relatie tussen groen, gezondheid en klimaat

wordt alleen maar groter vanwege de voorspelde

centraal staat. Het onderzoeksprogramma heeft als

klimaat­verandering. In deze lezing ligt de focus op de

doel tot een samenhangende visie en ruimtelijk verta­

buitenruimte.

ling te komen van de waarde van groen voor het stedelijk gebied. Hiervoor analyseren we de relatie tussen stad,

Recent onderzoek van landschapsarchitect Wiebke

groen en gezondheid. Begin volgend jaar zetten we

Klemm van de Universiteit Wageningen geeft een

ontwerpend onderzoek in om naar ruimtelijke ontwerp­

nieuwe kijk op de betekenis en het ontwerp van stedelijk

principes voor het verduurzamen en vergroenen van de

groen. Dit onderzoek maakt deel uit van het onder­

stad, gekoppeld aan maatschappelijke kosten en baten

zoeksprogramma Kennis voor Klimaat waarin onder­

(nieuwe verdienmodellen) te zoeken. Het ontwerpend

zoekers samen met overheden en het bedrijfsleven

onderzoek wordt ingevuld aan de hand van concrete

kennis, instrumenten en diensten ontwikkelen die nodig

cases in Utrecht en uitgewerkt op het niveau van de

zijn om Nederland klimaatbestendig te maken. Het

buurt, straat en plein. Het programma wordt mogelijk

onderzoek richt zich op specifieke locaties in Nederland

gemaakt door het fonds Creatieve Industrie en de Inbo

die kwetsbaar zijn voor klimaatverandering.

Foundation.

Tussen 2012 en 2013 onderzocht Klemm in Utrecht

Het programma krijgt in 2014 een vervolg met ontwerp­

de impact van stedelijk groen, zoals straatbomen en

workshops, waarin de relatie tussen groen, klimaat en

parken, op de beleving van warmte in de stad. Hoe

gezondheid wordt toegepast op een stadsdeel bestaan­

verschillend nemen mensen temperatuur waar in een

de uit een deel van Hoograven en Rivierenwijk.

straat met of zonder bomen? En waar zijn de meest

Er is bewust gekozen voor een stenige omgeving in een

thermisch comfortabele plekken op warme zomerdagen

bestaande wijk. Dat maakt de opgave niet alleen uit­

in Utrecht? De resultaten van haar onderzoek tonen

dagender maar ook relevant omdat er veel winst in de

aan, dat stedelijk groen op alle schaalniveaus in Utrecht

bestaande voorraad is te boeken. Voor de activiteiten

een belangrijke rol speelt bij het ‘veraangenamen’ van

werkt Aorta intensief samen met de GG&GD, Inbo,

het stadsklimaat op warme zomerdagen. Een groene

stedenbouw, openbare ruimte en tal van andere experts.

inrichting van de veelal verstedelijkte openbare ruimte verbetert het stadsklimaat. En dat draagt bij aan het leefklimaat en de leefomgeving van mensen in de stad.

Aorta #13 // 75

SCHOOLTUINTJES IN DE JAREN 50 // BEELD ERFGOED GEMEENTE UTRECHT

Ruimtelijke ontwerpprincipes voor het verduurzamen van de stad

76 // Aorta #13

PROGRAMMA 3

JOUW PERSPECTIEF!?

EEN STUKJE UTRECHT LOCATIE: ARCHITECTUURCENTRUM AORTA, OP LOCATIE // DATUM: NOVEMBER 2013- JUNI 2014 / DEELNEMERS: CIRCA 100 LEERLINGEN ONDER- EN BOVENBOUW // VORM: EXPOSITIE EN TECHNASIUM(EDUCATIE) // SAMENWERKINGSPARTNER: GERRIT RIETVELD COLLEGE UTRECHT

In samenwerking met FARO Architectuur Research

EDUCATIEPROJECT JOUW PERSPECTIEF!?

presenteert Aorta het project Jouw Perspectief!?. Dit

EEN STUKJE UTRECHT

project is opgestart in 2013 en loopt door tot in 2014.

HAVO/VWO leerlingen krijgen de opdracht om als ontwerper hun blik te richten op de toekomst. Hun

Het idee achter Jouw Perspectief!? is een beeld te geven

opdracht: ontwerp een minimaatschappij voor Polder

van abstracte getallen op het gebied van duurzame

Rijnenburg waarin ze hun perspectief op een klimaat

stedelijke ontwikkeling. Want wat betekent het bijvoor­

neutraal Utrecht geven. Deze ontwerpopgave wordt

beeld wanneer in de krant staat dat er 7 miljoen vier­

uitgezet binnen het principe Technasium en uitgevoerd

kante meter kantoorruimte leegstaat? Of dat er ruim

in samenwerking met het Gerrit Rietveld college

100.000 hectare verkeersterrein in Nederland is? Of dat

Utrecht 2e klassen en bovenbouw.

er per jaar 3.500 Petajoules energie gebruikt wordt?

Hoeveel is dat? En wat zijn de getallen voor Utrecht?

Het technasium is een onderwijsstroom voor havo en

Utrecht maakt zich op voor een klimaat neutrale stad

vwo. In de formule van het technasium staat het nieuwe

in 2050. Met het programma Utrechtse Energie! onder­

examenvak Onderzoek en Ontwerpen centraal. Onder­

steunt de gemeente Utrecht bewoners, bedrijven en

zoek en Ontwerpen (O&O) wordt gegeven vanaf klas 1

maatschappelijke organisaties met het besparen van

tot aan het eindexamen. Daarnaast volgen leerlingen

energie en opwekken van duurzame energie. In het

theorievakken. Het technasium biedt variatie in leer­

programma staan maatregelen rond vijf thema’s:

stijlen. Theoretisch leren én eigen initiatief ontplooien

wonen, bedrijven, duurzaam vervoer, energieopwekking,

zijn beide van belang. Een leerling op het technasium

eigen organisatie.

maakt kennis met de moderne wereld van bèta en

Om een goede bijdrage te kunnen leveren aan het ont­

techniek. Samenwerking met bètatechnische beroeps­

werp voor een klimaat neutraal Nederland, en Utrecht,

beoefenaren, bedrijven en vervolgopleidingen is ook een

in 2050 is kennis nodig van de stand van zaken van dit

belangrijk aspect van het technasium. Echte opdracht­

moment. Wat is nu ons evenredig energie- en ruimte

gevers, een kijkje nemen in een fabriek, bouwplaats,

aandeel? Om ons bewust te maken van de huidige

ziekenhuis of natuurgebied hoort bij het leren op een

beschikbare ruimte, wonen, werken, vervoer, recreatie

technasium.

en energieverbruik ontwikkelde FARO Architectuur & Research in 2012 de onderzoekstentoonstelling ‘Jouw

De opdracht voor de leerlingen luidt:

Perspectief!?’. De tentoonstelling is gebaseerd op een

Deze eeuw wordt de eeuw van energie, voedsel en

–lopend onderzoek naar de ruimte die onze welvaart

grondstoffen. Alles vraagt om ruimte maar hoeveel?

inneemt. Deze ruimte is teruggebracht naar een per­

Hoe krijgen we daar inzicht in en wat kunnen we doen

soonlijke ruimte achter de abstracte getallen: je eigen

met de uitkomsten? Hoeveel vierkante meter hebben we

perspectief. Wat kunnen wij nu bijdragen? Hoe ga jij

per persoon in Utrecht? Hoeveel energie verbruik je per

Nederland, en een stukje Utrecht, duurzaam maken?

persoon? Hoeveel voedsel heb je nodig? Wat produceert

En hoe ga je dat dan doen? Met deze vragen worden

Utrecht zelf aan voedsel?

zowel professionals als leken, waaronder kinderen,

Vanuit dit onderzoek ontwerpen teams binnen het

uitgenodigd na te denken over hun eigen bijdrage.

Technasium een minimaatschappij voor maximaal 4–10

Een tentoonstelling die ook te begrijpen is door de

personen. Dit resulteert in een presentatie van het

huidige generatie van morgen (2050).

onderzoek per team, een ontwerp bestaande uit een A0 poster en een maquette.

Aorta #13 // 77

TECHNASIUM POLDER RIJNENBURG // LINDY SCHUIN

Minimaatschappij voor polder rijnenburg waarin ze hun perspectief op een klimaat neutraal utrecht geven

78 // Aorta #13

En als je alles optelt wat nodig is voor jouw welvaart hoeveel energie gebruik jij dan eigenlijk?

Aorta #13 // 79

80 // Aorta #13

NIEUWE RUIMTE // HET ACTUELE DEBAT IN DE STAD Wat gebeurdt er zoal in en om de stad?

Plekken met potentie!

Aorta #13 // 81

MUNTPARK // DAAN PAANS

STAND VAN ZAKEN 2013 De grote operatie Stationsgebied is nog steeds in volle gang. In 2013 konden de nieuwe bewoners hun intrek nemen in De Vredenburg. In 2014 worden het Muziekpaleis en het Stadskantoor opgeleverd, en werd op de valreep van het nieuwe jaar de Bibliotheek ++ uit het plan geschrapt! Een groot gemis of een hele goede besparende beslissing‌.de meningen in de stad zijn verdeeld. Toch is deze grootschalige ingreep niet de enige plek in de stad waar het broeit.

ACHTERGROND Met de Thermometer volgt Aorta de actuele discussie. Enkele blogs geven een indruk van de activiteiten buiten de centrumring.

DE DISCUSSIE In 2013 heeft Aorta vier gebieden gevolgd: Veemarkt, De Van Sijpensteinkade, Muntpark en het Merwedekwartier. Gebieden met een eigen dynamiek en eigen achtergrond. De Vee­ markt volledig in beheer van de gemeente Utrecht, waarbij geexperimenteerd wordt met particulier opdrachtgeverschap. Actieve stadsbewoners die zich hebben verzet tegen de sloop van de Van Sijpesteinkade, het laatste stukje Utrecht van voor de komst van hoog Catharijne, het bottom-up initiaitef Muntpark en het veelbesproken collectief in Merwede.

WAAR STAAN WE NU? De plannen voor het Veemarktterrein zijn inmiddels gewijzigd omdat de markt nog niet klaar blijkt te zijn voor zelfbouw. De strijd om het behoud van de Van Sijpensteinkade is verloren.

In 2014 start de sloop voor de komst van Stationsplein Oost. De lobby voor het Muntpark is nog in volle gang. En in het Merwedekwartier is van alles aan de gang, van tijdelijke werkplekken tot pop-up initiatieven. Het gebied krijgt kleur. In 2014 blijft Aorta deze ontwikkelingen volgen.

82 // Aorta #13

ACTUALITEIT // BLOG #1

SPEEDDATEN EN MATCHMAKING Anne Seghers // Studio Papaver

Met streefcijfers, stimuleringsbeleid, faciliterende

willen stimuleren. Een bekend voorbeeld is Wikaza, een

spelregels en subsidies probeert de overheid meer

website die voor heel Nederland het aanbod aan zelf­

zelfbouwprojecten van de grond te krijgen. Maar voor-

bouwkavels, (groepen) particulieren en professionals

alsnog komt het gewenste aantal zelfbouwwoningen

in beeld brengt. Naast een overzicht van het aanbod,

niet in de buurt van het aantal dat werkelijk via (col-

voorziet de site ook in allerhande achtergrondinformatie

lectief) particulier opdrachtgeverschap gebouwd wordt.

voor de zelfbouwer en maakt de site ook uitwisseling

Alle goede, stimulerende bedoelingen ten spijt, in de

tussen zelfbouwers mogelijk. Een ander voorbeeld is

praktijk blijken de aanbieders van zelfbouwkavels,

de website Architectuurguide, een platform voor archi­

architecten en bouwprocesbegeleiders niet gemak-

tectuur en particulier opdrachtgeverschap. Hier presen­

kelijk in contact te komen met potentiële zelfbouwers.

teren architecten en bouwers zichzelf aan een potenti­

Zo zijn er berichten dat bewonersgroepen graag aan

eel zelfbouwpubliek. Tevens kunnen bezoekers bladeren

(collectief) particulier opdrachtgeverschap willen doen,

door verschillende zelfbouwlocaties in Nederland.

maar dat ze niet weten waar ze moeten beginnen.

Tegelijkertijd hebben sommige gemeenten zelfbouw-

Architectuurcentrum Aorta bewandelde een andere weg

kavels in de verkoop, maar weten ze niet waar ze geïn-

in het matchmakingsproces en besteedde nadrukkelijk

teresseerde bewoners vandaan moeten halen. Kortom,

aandacht aan de positie van de architect binnen de zelf­

een match tussen beide is noodzakelijk voor het slagen

bouwwereld. Samen met de gemeente Utrecht en op

van (collectief) particulier opdrachtgeverschap.

initiatief van de vereniging CPO Veemarkt schreef Aorta een ideeënprijsvraag uit voor het Veemarkt­kwartier. Deze

Met de crisis als duwtje in de rug, komen de initiatieven

ideeënprijsvraag had als doel om potentiële zelfbouwers

om een match te maken tussen zelfbouwers en be­

te laten zien welke mogelijkheden er liggen in de samen­

schikbare kavels massaal tevoorschijn. En ook allerlei

werking met een architect. De winnende schetsontwer­

adviesbureaus zien het gat in deze matchings-markt.

pen zijn veelbelovend en bezitten een hoge architectoni­

Zo zijn er zelfbouwmarkten met informatiekraampjes

sche kwaliteit, maar toch is er geen vervolgtraject met

voor particuliere bouwers. In het ene kraampje staat de

particuliere opdrachtgevers uit voortgekomen. Hoewel

kaveleigenaar en in het andere de bouwadviseur.

de architecten weldegelijk van tevoren met potentiële

Afsluitend kunnen alle aanwezigen met elkaar speed-

Veemarktbouwers aan tafel hebben gezeten en er een in­

daten, maar allemaal dingen ze naar de hand van de

tentie was om dit ontwerp richting uitvoering te trekken,

zelfbouwer. Een ander voorbeeld vormen de zelfbouw­

blijkt de praktijk weerbarstig. Voor de geïnteresseerde

cafés in Amsterdam. Dit is een serie bijeenkomsten

particulieren bleek de financiering van hun (collectieve)

waar iedere keer een ander aspect van het zelfbouw­

zelfbouwproject een struikelblok en afspraken tussen de

proces centraal staat. Het zelfbouwcafé is uitgegroeid

architect en geïnteresseerden bleken te informeel om

tot een platform voor de Amsterdamse zelfbouwer;

daadwerkelijk een basis te zijn voor vervolgstappen – er

het is een plek waar de vraag- een aanbodkant van

gaat immers veel tijd en energie in zitten in het trekken

particulier opdrachtgeverschap regelmatig met elkaar

en draaien van een zelfbouwproces. Daarnaast is het een

in gesprek gaan. En ook is er een breed scala aan web­

terechte vraag of het aan de architecten is, die in dit geval

sites en fora die als online marktplaatsen de uitwisse­

al zonder honorarium een schetsontwerp hebben opgele­

ling tussen beide kanten van het zelfbouwperspectief

verd, om een dergelijk proces – wederom onbetaald – te

willen bevorderen en daarmee de zelfbouwmentaliteit

moeten blijven aanzwengelen?

Aorta #13 // 83

Het is dus duidelijk te zien dat er een breed scala aan matchmaking-projecten te vinden is die alle als doel hebben om het gat tussen kavel-aanbieders en poten­ tiële zelfbouwers te dichten. Maar het is opvallend is dat veel van deze ‘matchmakers’ worden geïnitieerd en gedragen door partijen die zich aan de aanbodkant van de bouw bevinden, zoals architecten, bouwbegeleidings­ bureaus en gemeenten met zelfbouwkavels. Zijn de potentiële zelfbouwers niet in staat zich te organiseren?

Is dat de reden waarom er nauwelijks voorbeelden zijn van matchmakingsinitiatieven die door particulieren gestart zijn? Of is de conclusie dat de vraag naar zelfbouwmogelijkheden toch niet zo groot is als in de beleidsnotities bepleit wordt?

Als stedenbouwkundige ontwerpt, onderzoekt en schrijft Anne Seghers over de stedelijke dynamiek. Zij is tevens de medeoprichter van Studio Papaver, bureau voor stede­ lijk onderzoek, ontwerp en theorie.

Voor meer informatie: http://www.studiopapaver.com/

In de praktijk blijken de aanbieders van zelfbouwkavels, architecten en bouwprocesbegeleiders niet gemakkelijk in contact te komen met potentiële zelfbouwers

84 // Aorta #13

ACTUALITEIT // BLOG #2

JE EIGEN HUIS ALS ENERGIECENTRALE Anka van Voorthuijsen // Journalist

“Je eigen huis laten ontwerpen is momenteel niet

Rome leiden. En de gemiddelde leek heeft geen idee wat

erg populair”

er allemaal moet en mogelijk is. De energie-experts op

Een GPR-score van 7,5. Een EPC van minder dan 0,3 en

hun beurt, hebben weinig direct contact met bewoners.

dat alles om een goede DPL te halen: wie als leek mee

Voor wie zelf wil gaat bouwen is het natuurlijk handig

wil praten over duurzaam bouwen kan een spiekbriefje

om van de hoed en de rand te weten, zodat je weet wat

met afkortingen goed gebruiken. Dat bleek tijdens een

er te kiezen valt.

bijeenkomst in Aorta, waar energie-experts hun kennis deelden met geinteresseerde aspirant-zelfbouwers.

Arno Harting (gemeente Utrecht) kwam met een toe­

De deskundigen waren er in de meerderheid, het aantal

lichting op de ambitie om in Veemarkt duurzaam, dat wil

belangstellenden was bedroevend laag. Dat is treurig,

zeggen ‘mens- en milieuvriendelijk’ te bouwen.

maar ook logisch. Zelf je eigen huis laten ontwerpen en

Dat wordt ondermeer gemeten aan de hand van de GPR.

bouwen, of dat als collectief doen, is momenteel niet

Die laatste afkorting staat voor gemeentelijke praktijk­

erg populair. De gemeente Utrecht, die op het voor­

richtlijn, maar die term gebruikt niemand. De GPR loopt

malige Veemartkterrein plaats heeft voor 550 woningen

van een schaal 1-10 en wordt vastgesteld aan de hand

en daar gráág veel zelfbouwers ziet komen, merkt dat

van een checklist met vijf punten: energie, gezondheid,

goed. Het aantal verkochte kavels is op de vingers van

milieu, gebruikskwaliteit en toekomstwaarde.

één hand te tellen. De buurtsupermarkt, basisschool en

Een lijst waarmee je alle kanten op kunt, want met be­

buitenschoolse opvang in de nieuwe wijk zijn inmiddels

wonersparticipatie scoor je hier hoog, maar bijvoorbeeld

geschrapt. Streven is nog steeds (volgens de site) om de

ook met bouwen in hout of met het rolstoel­toegankelijk

nieuwe wijk in de eerste helft van 2016 helemaal ‘af’ te

maken van een woning. Om er nog maar eens

hebben. Dat wordt ongetwijfeld een paar jaar later.

een afko tegenaan te gooien: uiteindelijk leidt dat tot een mooie DPL voor de hele wijk, Duurzaamheids Pres­

Onder de titel ‘Je huis als energiecentrale’, was de ont­

tatie Locatie. Harting legde uit hoe het werkt: omdat je

moeting met energie-experts geregeld door architect

in Veemarkt dichtbij de snelweg zit, volgt er automatisch

Jan Wijnand Groenendaal. Hij is de initiatiefnemer

een relatief lage score op het thema gezondheid. Om

achter MarktMeesters, dat een appartementencomplex

toch die GPR van 7,5 te halen moet je dat compenseren

in collectief particulier opdrachtgeverschap in Veemarkt

met een hogere score op de andere thema’s, bijvoorbeeld

wil bouwen. Ook dit project heeft last van de crisis en

op participatie, rolstoeltoegankelijkheid of materiaal­

wellicht ook van enige koudwatervrees. De benodigde

keuze. De EPC (Energie Prestatie Coëfficiënt), die ook

elf deelnemers om van start te gaan, hebben zich nog

onderdeel is van de GPR moet in Veemarkt onder de 0,3

niet gemeld.

komen. De EPC zegt alleen iets over de energiezuinig­ heid van de woning (het gebouwde deel) en niet hoe de

Eisen aan duurzaamheidsgehalte

bewoners met water of energie-verslindende gadgets

Aangezien de gemeente Utrecht duidelijke eisen stelt

omgaan. Harting: ‘Als zelfbouwer maak jij de keuzes, dit

aan het duurzaamheidsgehalte van de wijk, is het handig

is maatwerk. Jij bepaalt als bewoner op welke punten je

als toekomstige bewoners ook weten hoe ze al die

hoog wilt scoren. Grijp die kans.’

normen en waarden op energiegebied straks kunnen gaan halen. Er is veel expertise op energie- en duur­

Duurzaam bouwen gaat vaak over apparaten. Martin

zaamheidsgebied, maar er zijn ook veel wegen die naar

Kleintunte van het Idet (Informatiecentrum Duurzame

Aorta #13 // 85

Zelf je eigen huis laten ontwerpen en bouwen, of dat als collectief doen, is momenteel niet erg populair Energie Technieken) kwam met plaatjes van lompe

noemen’. Een woning isoleren is goed, maar niet als

grijze kasten, maar die kunnen er dus wel bij helpen om

dat met ongezond en absoluut niet duurzaam (want op

een woning energieneutraal te maken en dat is in 2020

aardolie gebaseerd) purschuim gebeurt. Led verlichting

verplicht. De ‘schil’ moet goed zijn en daarna kun je zelf

is duurzaam, maar een jacuzzi in de tuin is vrijwel zeker

stroom opwekken, zelfvoorzienend worden of de uitstoot

een energieslurper. Om te beoordelen hoe duurzaam

van afvalstoffen voorkomen. Geen kunst aan met be­

een oplossing is, moet je gebied, gebouw en gebruiker

hulp van een houtkachel, lagetemperatuurverwarming,

samen bekijken, in de visie van Active House. Raymond

warmtewinning uit ventilatielucht, zonnepanelen, wind­

van Hattum (Velux) toonde een voorbeeld van Nederlandse

molens of die grijze kasten, een warmtepomp met

active houses. In Montfoort zijn weinig populaire en

buffervat dus. En al die techniek kan zowel individueel

tochtige jaren zeventig huizen enorm opgeknapt door ze

als collectief worden ingezet.

te renoveren maar ook door er een lichte nieuwe zolder­ verdieping met grote ramen (Velux, dus) op te plaatsen.

Peter Heideman (architect, KasCo) hoopt dat er straks

Mensen moeten machines altijd kunnen overrulen, vin­

veel prefab-kasconstructie in Veemarkt te zien zullen

den ze bij Active House. ‘En die machines moeten wel

zijn. Door zo’n oversized wind- en waterdichte schil over

gebruiksvriendelijk zijn. Wie snapt zo’n warmtepomp nou

een woning te zetten en er constructief aan te koppelen

precies?’ In het buitenland zijn al meer active houses

reduceer je het energieverbuik, vergroot je de woon­

gebouwd, er zijn eigenlijk geen beperkingen op het

oppervlakte met een flinke bufferruimte, je verbetert het

gebied van architectuur.

wooncomfort en er ontstaat grote vrijheid in het ontwerp van de woning onder de kas. ‘Van zwaar en massief

Vera Yanovshtchinsky (architect, auteur van Architectuur

naar licht en gelaagd wonen’. In de bufferruimte kan ge­

als Klimaatmachine) vindt dat een prettig woonklimaat

durende het grootste gedeelte van het jaar heel erg veel,

zoveel mogelijk zonder machines gerealiseerd moet

van buiten eten tot poedelen in een zwembadje.

worden en dat kan ook, stelt ze in haar boek (uitgeverij

De glazen huls kan anticiperen (zonwerende folie, ramen

SUN). Je moet de natuur en het gebouw zelf voor je

openzetten) op het buitenklimaat, ingewikkelde machines

laten ‘werken’. Bijvoorbeeld door ruimtes slim te oriën­

zijn overbodig. ‘Verblijf in de kas 9 maanden per jaar

teren op de zon: de huiskamer op het zuiden, de slaap­

zonder jas’, promootte Heideman. En: ‘lekker simpel’.

kamer op het oosten (wakker worden met de opgaande zon, ’s avonds koel), de keuken ook op het oosten want

De deskundigen aan het woord

daar wordt sowieso veel warmte geproduceerd. Maak

Namens Active House waren drie deskundigen aan­

weer luiken voor de ramen, ideaal om de zon buiten te

wezig. Een Active House is volgens Harm Valk ( Nieman

sluiten overdag, of de warmte binnen te houden

Consultancy) ‘een huis dat meer geeft dan neemt’. Het

’s nachts. Ook: een zonneschoorsteen. Een fraai bouw­

gaat erom dat de bewoners zich prettig voelen. Dat

werk en ideaal voor natuurlijke ventilatie. ‘Ik zet liever

hangt niet alleen van energieverbruik af, maar bijvoor­

een raam open dan de airco aan. Ook als alle energie

beeld ook van (dag)lichtinval en ventilatie. Door het

schoon en gratis zou zijn. Ik wil het liefst comfortabel

invullen van een soort spinneweb is te bepalen in hoe­

zónder stekker.’

verre en op welke onderdelen (comfort, energieverbruik, omgeving) een woning ‘active’ is. ‘Je weegt elementen

Weinig belangstelling

tegen elkaar af, net zoals bij GPR.’ Ook een fan van

Dat er weinig publieke belangstelling was voor de avond

Active House: Atto Harsta (Aldus Bouwinstallatie). Want

komt omdat er op dit moment gewoon nauwelijks wordt

het gaat er bij deze aanpak om dat je als bewoner zelf

gebouwd, vermoedden de aanwezigen. ‘Als je niet bezig

kiest welke punten je belangrijk vindt bij duurzaamheid.

bent met het bouwen en ontwerpen van een huis, als

Dus draait het niet alleen om energieverbruik, maar in

er nog niet eens een schetsontwerp is, ben je ook niet

een eerder stadium bijvoorbeeld al om de keuze van

ontvankelijk voor informatie over de duurzaamheid van

het bouwmateriaal en later juist om het gedrag van de

dat huis.’

gebruiker. ‘Als elk adres over anderhalve auto

Anka van Voorthuijsen is journalist en eindredacteur. Ze schrijft vooral

beschikt kun je een wijk eigenlijk al niet meer duurzaam

voor dagbladen en tijdschriften.

86 // Aorta #13

ACTUALITEIT // BLOG #3

OPEN BRIEF VAN MARTINE BAKKER AAN DE RIJKSBOUWMEESTER: UTRECHT WIL GRAAG UTRECHT BLIJVEN Martine Bakker // Post Planjer

Geachte Rijksbouwmeester, Beste Frits van Dongen,

impressions van Visie A lieten zien, kan alleen in de schaduw van het enorme muziekpaleis en een nieuwe

Zoals u weet sleutelt Utrecht momenteel aan Hoog

toren, die pal naast de singel komt te staan. Dit wordt

Catharijne en het stationsgebied. In feite is Plan Hoog

de nieuwe entree van Hoog Catharijne. Je zou denken,

Catharijne vanaf het eerste moment in 1962 voortdurend

‘Als er iets bijkomt, kan er ook wel wat weg’, maar het

bijgesteld. Heel even lag hier de goed bereikbare, over­

bestaande Hoog Catharijne blijft grotendeels intact,

dekte mini-stad met lunchrooms, een bioscoop, theater,

compleet met grintbeton en bruine kunststof.

tandarts, sporthal, muziekcentrum, die men voor ogen had, maar al voordat het complex helemaal voltooid

Wat níet blijft staan is de oorspronkelijke bebouwing aan

was, kwam de klad erin. Spiltrappen werden afgebroken

de Van Sijpesteijnkade, aan de westkant van het stati­

en handige passages bovenlangs gesloten, zodat het

onsgebied, waar indertijd al veel werd gesloopt voor de

winkelen de boventoon gingen voeren. Het theater sloot

bouw van Hoog Catharijne. De kade ligt op een route die

en de openbare zitplekken verdwenen, net als de fontein.

druk wordt gebruikt door fietsers en voetgangers die van

En dat terwijl de stad met de komst van het winkelhart

Lombok, Oog in Al en Leidsche Rijn naar de binnenstad

al zoveel was kwijtgeraakt. De Catharijnesingel was

of het station gaan en vice versa. NS heeft hier woningen

gedempt en de aansluiting op de Leidse Vaart verdween.

en kantoren gepland in nieuwbouw. Van het bestaande

De bomen langs die vaart werden gekapt en de huizen

blokje blijft een monument, verplicht, bewaard. De

gesloopt. Net als het Jugendstilgebouw van verzekeraar

rest wordt gesloopt. Terwijl het behouden van de hele

De Utrecht. Het stationsplein verdween en op den duur

markante rij aan het water een uiterst aangename plint

verdwenen zelfs enkele straten onder Hoog Catharijne.

zou opleveren – sterker nog – nu al vormt. Bovendien

Deze behielden hun naam, maar functioneerden feitelijk

bestendigt de kadebebouwing een van de weinige histo­

als distributiezone en werden dichtgezet met hekken

rische patronen die het stationsgebied nog rest.

toen er teveel junks en zwervers rondhingen.

In september 2012 zijn er in korte tijd genoeg hand­ Op vijfenhalf meter hoogte had Utrecht er een overdekte

tekeningen verzameld om het sloopbesluit nogmaals

voetgangersverbinding bij gekregen, op het maaiveld

voor te leggen aan de gemeenteraad. In opdracht van

verloor het alle logica en sjeu. Wilde je als voetganger

de raad deed Posad Spatial Strategies uit Den Haag als

niet dóór het complex lopen, dan moest je er helemaal

reactie daarop onderzoek naar mogelijke varianten

ómheen. Een ongezellige wandeling langs plinten van

binnen het bestaande programma. Posad ziet het

grintbeton en bruine kunststofplaten. In 2002 culmineer­

behoud van de bestaande bebouwing als een uitgelezen

den de onvrede van de bevolking en de publiek-private

kans. Het is een beetje passen en meten, omdat er een

sores rond de stationsgebiedplannen uit de jaren negen­

verhoogde trambaan over het Leidsche Veer moet

tig in een referendum. Utrecht kon kiezen tussen Visie

komen en de stoep achter de kade omhoog loopt naar

A: ‘Ruim en Groen’, of Visie 1: ‘Compact en Stedelijk’. In

een plein op zo’n acht meter hoogte. Posad stelt onder

beide visies zou het water terugkeren in de singel.

meer voor om een van de bestaande panden te gebruiken als een poort naar dit plein. Zo vormt de bebouwing aan

Inmiddels, ruim tien jaar later, blijkt er geen geld te zijn

de kade letterlijk de overgang naar de schaal, stijl en

om de singel helemaal door te trekken. En ontspannen

het verhoogde maaiveld van de nieuwbouw.

genieten van een groene singeloever, zoals de artist

Aorta #13 // 87

De vitaliteit van de stad absoluut niet gebaat is bij de geplande hoogbouw Martine Bakker is auteur bij Post Planjer. De Stichting Post Planjer brengt sinds 1 juli 1993 ieder kwartaal het Utrechtse bulletin voor architectuur en stedenbouw Post Planjer uit. Met dit bulletin informeert de stichting een breed publiek gratis over de gebouwde omgeving.

Post Planjer brengt actuele ontwikkelingen binnen de Utrechtse stedenbouw en architectuur, onder de aandacht en plaatst ze in een breder (nationaal) kader. www.postplanjer.nl/utrecht

De gemeenteraad heeft haar uiterste best gedaan om

op diversiteit. Onder meer door nieuwe investerings­

de NS te vermurwen. Pepijn Zwanenberg (GroenLinks)

vormen en coalities te stimuleren en faciliteren.’

initieerde moties en hield gloedvolle betogen. André van

Dat klonk allemaal wat theoretisch, terwijl het uiteinde­

Schie (VVD) stelde kwajongensachtig voor om snel van

lijk om concrete plekken gaat. Zoals de Van Sijpesteijn­

het hele rijtje een gemeentelijk monument te maken en

kade, in mijn ogen. Hier ligt een uitgelezen kans om uw

zo publiekrechtelijk iets af te dwingen. Ook Bert Beer­

werkagenda in de praktijk te brengen. Ik kan u verzekeren

lage (PvdA) en Bram Fokke (D66) waren bevlogen en

dat de vitaliteit van de stad absoluut niet gebaat is bij

scherp. De twee moties die zich uitspraken voor behoud

de geplande hoogbouw. U liet vallen dat voor de Knoop­

kregen raadsbrede steun (alleen het CDA stemde tegen).

kazerne even verderop een nieuwe bestemming wordt

Uiteindelijk biedt de NS de gemeente het blok te koop

gezocht. Kunnen de appartementen die de NS aan de

aan, maar de kosten, tussen de tien en vijftien miljoen

Van Sijpesteijnkade wil daar niet worden gerealiseerd?

euro, kan geen enkele partij verantwoorden.

Dan is er voor twéé plekken al uitstekend hergebruik.

Bovendien gaf NS zelf aan dat het lastig zal worden om

Het Projectbureau Stationsgebied heeft met het rapport

de Van Sijpesteijnappartementen, zo dicht bij het spoor,

van Posad in de hand gedaan wat het kon (of misschien

voldoende geluiddicht te maken.

alleen wat het wilde). Kenmerkende elementen van de bestaande façades zijn verwerkt in de gevels van de

Het zoeken naar de menselijke maat lijkt een constante

geplande hoogbouw. Het doet denken aan de beelden

in de Hoog Catharijne- en stationsgebiedplannen. Refe­

van De Utrecht, die na de protesten tegen de sloop van

rendumvisie A ‘Ruim en Groen’, waar de stad de voor­

dat gebouw zijn geconserveerd in de nissen van het

keur aan gaf, ging over niets anders. Helaas is het nog

muziekcentrum. Het handhaven van bestaande, mar­

nergens gelukt. Het is te donker, of te kil, of te druk, of

kante, historische gebouwen en patronen zou toch veel

te hoog, of gewoon te groot. Ook het woord ‘sfeer’ viel

logischer zijn? Dat schept de mogelijkheid voor een echt

geregeld, maar sfeervol is het vooralsnog niet in Hoog

eigenzinnige stationsomgeving, die recht doet aan de

Catharijne en rond het station. De nieuwe stationshal

identiteit van Utrecht. En de mogelijkheid om te laten

belooft op dit gebied weinig goeds.

zien dat het gebied wordt verbouwd voor de mensen en niet voor het kapitaal.

De Van Sijpesteijnkade is veruit de leukste plek van het stationsgebied. De kade biedt uitzicht op het populaire

In de Rietveldlezing, die u op 27 januari hield in de

Lombok en je ziet er altijd wel iemand langsfietsen die je

Utrechtse Universiteitsbibliotheek, gaf u aan waar het

kent. Concentreer er al die functies waar de randstadno­

nieuwe College van Rijksbouwmeesters zich de komende

made om vraagt, zoals goede koffie, wifi, fietsenstalling

vier jaar op zal richten. U noemde leegstand een van de

en een beetje authenticiteit. Pas bij het inrichten de me­

urgentste actuele opgaven. En u wilde de stromen van

thode van place-making toe, maak daarbij gebruik van de

intellect en arbeid, die samenkomen op grote knoop­

jonge creatieve ondernemers waar Utrecht er zoveel van

punten, beter organiseren. U stipte het belang aan van

heeft. Want Utrecht blijft tenslotte ook maar Utrecht, of,

kleinschaligheid, identiteit, creativiteit en tijdelijkheid.

wat zeg ik, wil graag Utrecht blijven. Juist in het stations­

Kortom, van een vitale stad. ‘Negentig procent van

gebied.

Nederland is er al’, zo betoogde u. ‘We moeten het be­ staande kwalitatief verbeteren en ons daarbij focussen

Martine Bakker

88 // Aorta #13

ACTUALITEIT // BLOG #4

MUNTPARK IN DE MAAK Henri van der Vegt en Marijke Orthel // Urban Pilots

Aan de voet van de Rijksmunt verandert een stilgeval-

Verweesd

len industriegebied rond het Merwedekanaal staps-

Er ligt echter een grote onderhoudsopgave in het

gewijs in een waterpark, het Muntpark. Het is een ge-

Muntgebied. Het industrieel erfgoed roest weg, is

liefde plek, die allang in gebruik is als park. Bewoners

onder­geklad met graffiti en wordt alleen functioneel

maken de stad hier tot een levendige plek. En toch ont-

onderhouden, waardoor het monumentale karakter

breekt er iets: aandacht voor het gebied en regie.

gaandeweg afbrokkelt. De dubbele ophaalbrug is dicht

De Stichting Historische Vaarwegen Utrecht wil hierin

geasfalteerd, over de brug met schotbalkkering is bij

verandering brengen. Niet alleen de functie van het

wijze van reparatie een andere brug heen gelegd,

gebied evolueert, ook het maakproces van de stad…

delen monumentaal hekwerk met fraaie detaillering

In het Muntgebied zie je Utrechters van hun leukste

zijn vervangen door fabrieksmatig geproduceerd nieuw

kant. Hoe actief en betrokken kun je zijn? Met het Wij­

hekwerk. Wie kan zich bekommeren om dit bijzondere

kenfeest van Vrede van Utrecht verandert Het Wilde

ensemble van industrieel erfgoed, water en groen?

Westen de verbindingsdam eind juni in een uitbundig cultuurpodium. De toekomstige huurders van Cereol

Betrokkenheid

presenteren zich hier. Een bewoner organiseert regel­

De bewoners van het Muntgebied weten als geen ander

matig een zwerfvuilopruimactie, compleet met bootje,

hoe zeer de publieke ruimte en het erfgoed toe zijn aan

gereedschap en zelfs toepasselijke T-shirts en vestjes.

een opknapbeurt. In een buurtboek dat kunstenaar Marij

Het Muntplein is een populair plein aan het water naast

Nielen in opdracht van vereniging Nieuw Utrecht maakte,

de Rijksmunt. Dit is de opstapplek voor boottochtjes,

hebben bewoners precies opgeschreven wat er speelt in

voor schaatsen en een populaire zonnebaadplek.

het Muntgebied en wat er nodig is. Zij geven aan bereid te

Bewoners namen het initiatief voor het plein, onderhou­

zijn mee te helpen bij onderhoud. Ook via een gemeente­

den het en organiseren activiteiten. In de winter staat bij

lijke schouw is vorig jaar een lijstje van aandachtspunten

vrieskou de buurt al klaar om een baantje te vegen en

opgesteld. De bewoners pakken rollen op die zij aankun­

is het Muntgebied de mooiste schaatsplek van Utrecht.

nen. Beweging is er dus wel. Maar de opgave is te groot

Nieuwste actie – werkelijk te leuk voor woorden: zeil­

en complex voor de buurt om zelf op te pakken.

lessen voor kinderen. Laat ondernemend Utrecht-West maar schuiven. Deze plek leeft!

Cocreatie en regie Eigenaar Rijkswaterstaat is geen monumentenorgani­

De mooiste plek van Utrecht

satie en het kanaal heeft als vaarweg geen prioriteit.

Over de kades en pieren lopen allang geen schippers

Het Merwedekanaal is immers al lang niet meer in

meer om hun boten aan te meren en te laden. In de

gebruik als vaarweg. De gemeente omarmt de visie

dichtstedelijke omgeving van Lombok, het Stations­

Muntpark, maar is geen eigenaar. Wel is zij op zoek

gebied en Oog in Al is hier een plek van rust waar je op

naar nieuwe coalities voor beheer en ontwikkeling van

adem kunt komen van de waan van de dag. Het water­

de stad. Stichting Historische Vaarwegen Utrecht wordt

staatkundig complex van historische bruggen, sluizen

momenteel opgericht om het Muntpark de aandacht te

en dienstwoningen vormen een uniek ensemble van

geven die nodig is. Voor een integrale aanpak, voor be­

ruim twintig Rijksmonumenten in een schilderachtig

houd en ontplooiing van het gebied als waterpark is een

decor van weids water en groen. Het Muntpark is unieke

passende organisatie nodig. Speciale aandacht is

publieke ruimte in het hart van Utrecht.

er in de eerste plaats nu voor cultureel erfgoed – de

Aorta #13 // 89

MUNTBRUG // HENRI VAN DER VEGT

Het muntpark is unieke publieke ruimte in het hart van utrecht

kostbaarste post in de publieke ruimte – en voor samen­ hang in de benadering van het Muntpark. Het gebied heeft regie nodig. De stichting zet zich in om kwetsbare onderdelen goed te behouden. Bestaande kwaliteiten vormen het uitgangspunt voor nieuwe ontwikkelingen in het gebied. Het Muntgebied gaat zich stapsgewijs, per plek in nieuwe coalities fysiek als park ontplooien. Vanuit een visie op een gebied is er ruimte om initiatieven in al hun eigenheid en verscheidenheid toch in enige samen­ hang te laten ontstaan. Zo kunnen er meer spelers vorm­ geven aan de stad en krijgt stedelijke diversiteit anders gestalte dan vanuit diverse afzonderlijke specialismen van overheden.

Muntpark meemaken Stichting Historische Vaarwegen Utrecht begint vast hernieuwde aandacht voor het gebied te creëren. Wij organiseren het zomerprogramma ‘Muntpark in de maak’ met zeven expedities door het Muntgebied. Vanaf 18 augustus tot en met 29 september trekt elke zondag een expeditieteam van 10 tot maximaal 15 personen onder begeleiding van nieuwe makers van de stad door het Muntgebied om het publiek te laten kennismaken met een uniek transformatiegebied. Wij leren het gebied lezen: trends in de maatschappij, het krachtenspel van eigenaren en gebruikers, veranderingen in ligging, economische bedrijvigheid, het is allemaal af te lezen aan het gebied. Kennis, kansen en ideeën die vanuit de expeditieteams naar voren komen, worden geëxposeerd in de Parkloods van het Muntpark, het startpunt van de expedities aan de Keulsekade 34. In een middag maak je niet alleen kennis met het maakproces van de mooiste plek in Utrecht. Je doet er zelf aan mee!

Zie ook de Facebookpagina van Muntpark Henri van der Vegt en Marijke Orthel zijn oprichters van Urban Pilots, bureau voor Placemaking en mede-initiatiefnemers van Stichting Historische Vaarwegen Utrecht Voor meer informatie: http://www.urbanpilots.com

90 // Aorta #13

ACTUALITEIT // BLOG #5

SKATEN IN EEN MEDICIJNOPSLAG Mark Hendriks // Tekstlandschap

Het vaktijdschrift Blauwe Kamer onderzocht het afge­

Interessant in dit licht is het Dynamisch Stedelijk

lopen jaar hoe vastgelopen gebiedsontwikkelingen uit

Masterplan (DSM) uit 2009. In dit plan zijn locaties

het slop kunnen worden gehaald. Het blad bezocht drie

aangewezen waar de komende twintig jaar zes- tot

grote bouwprojecten van voor de crisis – zoals de Waal­

tienduizend woningen gebouwd kunnen worden, zoals

sprong in Nijmegen en Blauwestad in Groningen – en

het Cartesiuskwartier, maar ook het Jaarbeursterrein.

verkende hoe de oorspronkelijke ambities alsnog waar­

Het plan erkent het belang van andere partijen: in tijden

gemaakt kunnen worden.

van een terugtredende overheid en bezuinigingen kan de gemeente zulke vastgoedontwikkelingen niet meer

Het is schokkend hoe groot de financiële risico’s zijn die

alleen ter hand nemen. De insteek van het DSM klinkt

met dit soort projecten gepaard gaan. Peter van Rooy,

verstandig en hoopvol, maar de aangewezen locaties

directeur van adviesbureau Accanto, noemt ze ‘ruimte­

zijn omgeven met talloze onzekerheden. Zo is het inte­

lijke plofkippen’, doelend op de enorme gemeentelijke

ressant om het Jaarbeursterrein als verdichtingslocatie

afschrijvingen op grondwaarden. Het bureau Fakton

te zien, maar dan moet het congrescentrum wel ver­

berekende dat tussen 2008 en 2011 al zo’n 5,7 miljard

dwijnen – een optie die binnen de gemeente op weinig

euro is afgeboekt – een bedrag dat uiteindelijk verhaald

steun kan rekenen.

moet worden op de burger en dus eigenlijk opgeteld

Een locatie uit het DSM met potentie is het Merwede­

moet worden bij de 6 miljard aan bezuinigingen van het

kwartier. Het ligt dicht bij de oude stad en de A12 en

kabinet. In de Zuid-Hollandse gemeente Lansingerland

langs het Merwedekanaal. Er zijn ideeën om de hoog­

betekent dit 2600 euro per inwoner, in Rotterdam 600, in

bouw van het studentencomplex City Campus Max door

Nieuwegein 1400 euro.

te zetten. Maar vooralsnog gebeurt er niets – het gebied is vooral bekend vanwege (lege) kantoren, prostitutie en

Utrecht komt er nog goed vanaf. Het afboeken van

hekken.

grondwaarden is in de Domstad amper aan de orde,

Sinds enkele jaren zijn uiteenlopende partijen en per­

temeer omdat de gemeente de afgelopen decennia wei­

sonen in de weer om het gebied tussen de Europalaan

nig grond aankocht voor grootschalige ontwikkelingen.

en het kanaal op de kaart te zetten. Sinds de zomer is

Utrechtse projecten van enige omvang, zoals Leidsche

bijvoorbeeld de website www.meermerwede.nl in de

Rijn Centrum en nieuwbouwwijk Rijnenburg, zijn gepland

lucht. Hiermee stimuleren initiatiefnemers Emilie

op land in bezit van marktpartijen.

Vlieger en Floris Grondman activiteiten en evenementen

Het is overigens nog maar de vraag of beide gebieds­

om de betekenis van het Merwedekwartier te vergroten.

ontwikkelingen ‘uit het slop’ moeten worden gehaald.

Een ander voorbeeld is de broedplaats Vechtclub XL in

Rijnenburg kan het beste geschrapt worden omdat het

het voormalige OPG-complex naast de busremise.

de hoogstedelijke ambities van de oude stad ondermijnt.

Het bedrijfsverzamelgebouw met werkruimtes voor

Leidsche Rijn Centrum is een soort Parijs in de buiten­

creatieve ondernemers, is een initiatief van ontwerp- en

wijk – het is niet van deze tijd om zoveel vierkante meters

bouwbedrijf Stortplaats van Dromen. Ook interessant

aan kantoren en winkels in te plannen.

is het eerder dit jaar geopende skatepark in een voor­

Dit neemt niet weg dat de hoofdvraag uit de artikelen­

malige medicijnopslag, waardoor jongeren het gebied

serie in Blauwe Kamer – hoe zorg je dat gebieden toch

ook na school en ‘s avonds bezoeken.

tot ontwikkeling komen? – ook in Utrecht actueel is,

De voorbeelden laten zien dat voor de ontwikkeling van

zeker op een kleinere schaal en in de bestaande stad.

een op het eerste gezicht onaantrekkelijk gebied de

Aorta #13 // 91

usual suspects – gemeente, ontwikkelaars – niet langer aan zet zijn. In het DSM staat dat de gemeente de ontwikkeling van het Merwedekwartier het liefst zelf ter hand neemt. Dat is inmiddels een achterhaalde gedachte – in plaats kan de gemeente beter ruimte geven aan spelers die bereid zijn tot het initiëren van projecten en het doen van investeringen.

Onder de naam Tekstlandschap werkt ir. Mark Hendriks als journalist, redacteur en auteur op het gebied van ruimtelijke ordening, stedenbouw en landschapsarchitectuur.

Voor meer informatie: http://www.tekstlandschap.nl/

Een locatie uit het dsm met potentie is het Merwedekwartier. Het ligt dicht bij de oude stad en de A12 en langs het Merwedekanaal

92 // Aorta #13

Aorta #13 // 93

Duurzame kansen en mogelijkheden voor onderwijshuisvesting

94 // Aorta #13

SCHOLEN VAN MORGEN // HET DEBAT IN DE STAD

Aorta #13 // 95

OBS DE KLIMROOS IN LEIDSCHE RIJN // FRANK HANSWIJK

STAND VAN ZAKEN 2013 In Utrecht worden twee masterplannen voor het verbeteren van de onderwijs-huisvesting uitgevoerd. Eén voor het voortgezet onderwijs (VO) en één voor het primair en (voortgezet) speciaal onderwijs (PO en (V)SO). Beide plannen hebben als doel het maken van een inhaal­ slag op achterstallig onderhoud, waarmee eind 2015 voor de komende generaties over adequate en toekomstbestendige onderwijshuisvesting kan worden beschikt.

ACHTERGROND De laatste fase van het huidige Masterplan komt in zicht. Het Masterplan VO is op 1 project na (Gerrit Rietveld College) afgerond. Het Masterplan PO&(V)SO is nog in volle gang na een vertraging door een financieel strak keurslijf, complexiteit van projecten, lange procedurele en inhoudelijke besluitvormingstrajecten. De versnellingsaanpak uit 2010 bleek succesvol.

Door gebruik te maken van aanbestedingsvoordelen, door optimaal inrichten van gemeen­ telijke (noodzakelijke(plan)) proces en optimalisatie samenwerking tussen gemeente en schoolbesturen is resultaat bereikt. Anno 2012 is het Masterplan PO&(V)SO weer goed op stoom door deze versnelling. 50% van de projecten zijn inmiddels afgerond en de laatste projecten moeten eind 2015 worden opgeleverd.

DE DISCUSSIE Afronding van de Versnelling wil niet zeggen dat er niks meer hoeft te gebeuren. Sterker nog: de schoolbesturen en de gemeente staan voor de uitdaging om het Masterplan in 2014 zo ver mogelijk af te ronden in ieder geval de laatste projecten eind 2015 op te leveren. Dat blijft vragen om een intensieve samenwerking, sturing en maatwerkoplossingen voor sommige projecten. Wat zijn de successen uit de eerste fase van de Versnelling? Wat kan weer ingezet worden en welke vraagstukken vragen om een andere oplossingen? Hoe verhoudt het vraag­ stuk van duurzaamheid en kwaliteit zicht ten opzichte van de jacht naar de eindsprint?

WAAR STAAN WE NU? Met het programma over scholenbouw werden schoolbesturen binnen het Masterplan met experts van buitenaf uitgedaagd om te evalueren, kennis te delen en vooruit te blikken.

Wat zijn de mogelijkheden voor de toekomst?

Recyclen (levensverlengende transformatie): is een opkomende trend waar ook voor onder­ wijshuisvesting kansen en mogelijkheden liggen.

Modulair bouwen: snelle bouwsystemen kunnen met goed opdrachtgeverschap elke kwaliteit bieden die wenselijk is en het voordeel bieden van een korte bouwtijd en relatief lagere kosten.

Innovatief aanbesteden: andere vormen van aanbesteden kunnen meer innovatieruimte aan marktpartijen geven, waardoor sneller een betere kwaliteit kan worden gerealiseerd.

De drie instrumenten dragen (nog steeds) kansen en mogelijkheden in zich. Voor de af­ ronding van het Masterplan spelen ze dan ook nog een rol. Doel van de Versnelling blijft: oplevering van alle scholen in het masterplan voor eind 2015 onder het motto: snelheid met behoud van kwaliteit.

96 // Aorta #13

SCHOLEN VAN MORGEN // BLOG #1

SNEL EN DUURZAAM VORMGEVEN AAN DE SCHOOL VAN MORGEN Ernstjan Cornelis // Directie Atelier PRO

Snel en duurzaam vormgeven aan de school van morgen.

halverwege de spelregels veranderen, je moet rolvast

Vandaag zat ik bij een bijeenkomst in Aorta, het archi­

blijven. Een belangrijk instrument is het toetsingsplan

tectuurcentrum van Utrecht. Allereerst was ik verbaasd

waarin de opdrachtgever zich uitspreekt over de toetsen

dat ze nog niet weg bezuinigd zijn. Ik kan me een strip

die de opdrachtgever wil uitvoeren. Daarnaast moet

van Giles uit de jaren ’70 herinneren waarin de stakingen

iemand bewaken of de partijen nog wel innovatief zijn en

in Engeland verbeeld werden. De jockey’s moeten zelf

niet stiekem weer traditioneel gaan werken. Volgens mij

lopen, want de paarden zijn aan het staken. De jockey

zijn dat inderdaad belangrijke argumenten.

struikelt over een horde terwijl hij wordt gefilmd door de BBC en vraagt verbaasd aan de cameraman ‘aren’t you

‘Alles wat niet binnen 12 woorden

on strike yet’?

gezegd kan worden, is niet waar.’

Onder de bezielende leiding van Richard Engelfriet be­

Aan onze tafel trokken we de conclusie dat als je snel­

gon de middag met een Grieks debat en dat maakte de

heid wilt maken dan kan innovatief aanbesteden daarbij

tongen los. Complimenten voor Richard, hij weet werke­

helpen. Met wat mij betreft de volgende tips;

lijk iedereen in beweging te brengen. De verwachtingen

Beschrijf je prestatie zo dat je ervan overtuigd bent dat

voor de resultaten van aanbestedingen werden door

je kwaliteit geborgd is en wees op niet onderhandelbare

BBN toegelicht. Daar bleek direct waar de focus ligt,

elementen volstrekt duidelijk. Desnoods beschrijf je

althans bij BBN, het gaat alleen over prijs en niet over

de sluitplaten als je dat belangrijk vindt op basis van je

kwaliteit. Je zou verwachten dat deze tijd de kans geeft

ervaring. Beschrijf wat je zelf wilt toetsen. Beschrijf het

om meer waar voor je geld te krijgen. Pas na vragen uit

simpel en als het kan met letterlijke voorbeelden. Denk

de zaal werd er ook gesproken over meer kwaliteit voor

aan Gerard Reve die stelde; alles wat niet binnen 12

dezelfde prijs.

woorden gezegd kan worden, is niet waar. Fixeer daarna je prijs in exploitatie en bouwkosten en selecteer de

Dan naar de vraag: ‘Kan je snel en duurzaam zijn door

partij die daar kwalitatief het beste antwoord op geeft

innovatief aan te besteden?’ Daarvan had ABC bouw­

of jouw problemen het beste doorgrond heeft. Vergeet

management 2 voorbeelden. De eerste was volledig

daarbij niet dat ervaren opdrachtgevers meer kennis

Design en Build op basis van een programma van eisen.

en ervaring hebben dan bouwers. Probeer die kennis

Na 13 maanden, het totaal van ontwerp plus uitvoering

te activeren. Dan kun je snelheid maken en gaat er een

inbegrepen, staat het er voor 40 jaar gebouwd. Dit werd

wereld voor je open en krijgen we ook nog eens meer

vergeleken met een VO plus voor een school die in

plezier in ons vak.

23 maanden is gerealiseerd met de architect van het VO ook in de rol van kwaliteitstoetser. In beide gevallen wel

Dan nog een laatste tip, als je een moeilijke bouw­

in de polder gebouwd, dus niet echt een binnenstads­

vergadering verwacht, vraag dan Richard Engelfrielt

locatie met boze buren. Beiden voor redelijke scherpe

hem te leiden, ik ben er van overtuigd dat hij elk vast­

prijzen gerealiseerd. Helaas kwam het duurzame aspect

gelopen team nieuw leven in kan blazen.

niet aan de orde. http://www.atelierpro.nl/nl/blog/92/slimhus-bij-aorta

Volgens ABC is het een belangrijke succesfactor dat

Ernstjan Cornelis is directeur bij atelier PRO architekten in Den Haag.

men zich realiseert welk traject gekozen is. Je kunt niet

Voor meer informatie: http://www.Atelierpro.nl

Aorta #13 // 97

LEIDSCHE RIJN // ATELIER PRO ARCHITEKTEN

Als je snelheid wilt maken dan kan innovatief aanbesteden daarbij helpen

98 // Aorta #13

SCHOLEN VAN MORGEN // BLOG #2

LEVE DE VERSNELLING Nicole Stolk // Programmamanager Masterplannen Onderwijs

De Versnelling

hadden de partners binnen het Masterplan nog niet geza­

Het afronden van het Masterplan Primair Onderwijs en

menlijk stil gestaan. Deze bijeenkomst, met (ervaringen

(Voortgezet) Speciaal Onderwijs, voor eind 2015, is de

van) externe experts, creëerde daarvoor het podium.

inzet van onze Versnellingsaanpak. Dan is een majeure inhaalslag gemaakt in het wegwerken van achterstallig

Lang leve de Versnelling

onderhoud en disfunctionaliteit in schoolgebouwen in

Onder de bezielende leiding van moderator Richard

Utrecht. De versnellingsaanpak (eerste fase) heeft zich

Engelfriet, kreeg de bijeenkomst een verrassend

bewezen afgelopen jaren en zetten we nu opnieuw in.

karakter. Geen langdradige praatjes en presentaties, de

De ambitie van de tweede fase, 2015 afronden van het

aftrap werd gevuld met korte interviews over het doel

Masterplan PO&(V)SO, legt de lat hoog. Het plan van

van de bijeenkomst en de ontwikkelingen in de aanbe­

aanpak geeft aan welke instrumenten we inzetten om

stedingsmarkt. Geen voorstelrondjes maar een Grieks

dit te verwezenlijken. Hebben we daarmee alles wat de

debat over de stelling ‘Lang leve de Versnelling’ zorgde

eerste fase succesvol maakte meegenomen? Wat heeft

ervoor dat de tongen los kwamen en beweging ontstond

toen gewerkt en hoe kunnen we dat nog verder optima-

in het bonte en dynamische gezelschap. Wethouder

liseren?

Kreijkamp vatte het debat samen en gaf een korte voor­ uitblik op de afronding van het Masterplan: Het gaat

Met deze vraagstukken in het achterhoofd zijn betrok­

om snelheid, kwaliteit en zorgvuldigheid! Zorgvuldig

ken schoolbesturen uitgenodigd om met elkaar op te

voorbereiden, de tijd nemen voor een duidelijke definië­

denken wat de tweede fase (nog meer) nodig heeft om

ring, alle partijen betrekken en dan moet snelheid met

de doelstelling te halen.

behoud van kwaliteit mogelijk zijn.

Daarom is woensdag 6 maart de Versnellingsbijeen­ komst ‘Snel en duurzaam vormgeven aan de scholen

Tijdens de workshops (recyclen, modulair bouwen en

van morgen’ georganiseerd. Een bijeenkomst waarin

innovatief aanbesteden) werd open gesproken, gedis­

schoolbesturen binnen het Masterplan met experts van

cussieerd en stil gestaan bij de vraag wat de onderwer­

buitenaf uitgedaagd werden om te evalueren, kennis

pen nog kunnen betekenen voor de afronding van het

te delen en vooruit te blikken. Aorta bood de ruimte en

Masterplan.

organisatie voor deze bijeenkomst. Aorta deelt met de gemeente dat ervaringen van het verleden als een inspi­

Kwaliteit voorop

ratiebron kunnen dienen voor de toekomst.

Een inspirerende en vruchtbare bijeenkomst, waarin op ieder thema een aantal conclusies zijn getrokken.

Thema’s Tijdens de bijeenkomst stonden drie thema’s centraal:

Recyclen (levensverlengende transformatie): is een

Recyclen/renovatie, modulair bouwen en innovatief

opkomende trend waar ook voor onderwijshuisvesting

aanbesteden. Deze hebben in de eerste fase van de Ver­

kansen en mogelijkheden liggen. Wanneer, de (financi­

snelling een rol gespeeld als pilot en twee thema’s als

ële) voorwaarden en criteria zal nog handen en voeten

instrument voor het maken van tempo binnen projecten.

gegeven moeten worden. Binnen het Masterplan zijn twee projecten waarvoor, in plaats van (vervangende)

Bij het vaststellen van de meerwaarde, verbeterpunten

nieuwbouw, nu ingezet wordt op hergebruik van het be­

en eventuele inzet voor de 2e fase van de Versnelling,

staande gebouw. De wereld houdt niet op na afronding

Aorta #13 // 99

van het Masterplan. Schoolgebouwen uit het verleden kunnen ook dan een mooi fundament vormen voor de scholen van de toekomst.

Modulair bouwen: snelle bouwsystemen kunnen met goed opdrachtgeverschap elke kwaliteit bieden die wenselijk is en het voordeel bieden van een korte bouw­ tijd en relatief lagere kosten. Het is met name de op­ drachtgevende partij die bij de aanbesteding die eisen kan en moet stellen. Een interessante benadering en aanpak voor projecten waarvoor een relatieve snelle bouwtijd binnen de periode van het masterplan nood­ zakelijk wordt.

Innovatief aanbesteden: andere vormen van aanbesteden kunnen meer innovatieruimte aan marktpartijen geven, waardoor sneller een betere kwaliteit kan worden gere­ aliseerd. Aandacht moet uitgaan naar de andere wijze van organiseren, verantwoordelijkheden van partijen, begeleiding van processen en op andere wijze specifice­ ren, zodat de intentie van verbetering geborgd blijft.

Voor twee projecten binnen het Masterplan wordt de aanbesteding op innovatieve wijze ingericht, met als doel tijdswinst waardoor onder andere geprofiteerd kan worden van het gunstige aanbestedingsklimaat.

De drie instrumenten dragen (nog steeds) kansen en mogelijkheden in zich. Voor de afronding van het Masterplan spelen ze dan ook nog een rol. Doel van de Versnelling blijft: oplevering van alle scholen in het masterplan voor eind 2015 onder het motto: snelheid met behoud van kwaliteit.

Nicole Stolk is Programmamanager Masterplannen Onderwijs bij de gemeente Utrecht. Zijn begeleidt de Versnelling van het Masterplan PO&(V)SO.

Een majeure inhaalslag in het wegwerken van achterstallig onderhoud en disfunctionaliteit van schoolgebouwen in Utrecht

100 // Aorta #13

SCHOLEN VAN MORGEN // BLOG #3

EDUCATIEVE WAARDE LOCATIE: FILMTHEATER ‘T HOOGTH // DATUM: WOENSDAG 30 JANUARI 2013 VORM: LEZING EN FILM // AANTAL DEELNEMERS: 61 SAMENWERKINGSPARTNERS: FILMTHEATER ‘T HOOGT

Moniek van de Vall en Gustaaf Vos maakten in 2012

LEZING // HERMAN HERTZBERGER

een documentaire over de visie van Hertzberger op

Herman Hertzberger, inmiddels 80, maakt een heuse

het schoolgebouw. De architect Herman Hertzberger

revival mee. Zo won hij afgelopen jaar de de presti­

bouwde in de zestiger jaren zijn eerste school. Nu,

gieuze RIBA Royal Gold medal, de nobelprijs voor de

op bijna 80-jarige leeftijd, ontwerpt hij nog steeds vol

architectuur, en maakt hij nog de transformatie van

overgave onderwijsgebouwen. De film toont de positie

zijn geroemde Vredenburg uit de jaren ’70 mee. Hertz­

van de architect vandaag de dag en de slag die Herman

berger spreekt in zijn lezing over het baanbrekende van

Hertzberger levert om zijn plannen uitgevoerd te

schoolontwerpen. Aan de hand van eigen werk zet hij

krijgen. De film wordt ingeleid met een lezing door

vervolgens zijn visie op het ontwerp van scholen uiteen

Herman Hertzberger zelf.

die vertrekt vanuit de overtuiging dat architectuur moet verbinden in plaats van scheiden. Dit vertaalt zich naar

FILM // DE SCHOOL ALS STAD

scholen waarin klaslokalen open zijn en gangen zoveel

De film toont de positie van de architect vandaag de dag

mogelijk worden vermeden. In een school moet volgens

en de strijd die Herman Hertzberger levert om zijn plan­

Hertzberger namelijk elke ruimte kunnen worden ge­

nen uitgevoerd te krijgen. Hij worstelt, geniet, moppert,

bruikt als leerruimte. Essentieel is een goede gemeen­

relativeert en haalt daar waar mogelijk zijn gelijk.

schappelijke ruimte die, net als een plein in de stad,

Herman Hertzberger (1932) is een man die zijn theo­

dé plek is waar iedereen elkaar kan ontmoeten. Kortom,

rieën koestert en bekend-staat om zijn welbespraakt­

de gedachte van een school als kleine stad.

heid en didactische kwaliteiten. Door te tonen hoe hij werkt aan de verschillende scholen, laat de publicatie

‘Ik propageer het idee dat wat vroeger gangen waren

en de film zien in hoeverre zijn theorieën ook werkelijk

in een schoolgebouw, nu ook wordt gebruikt als ruimte

gestalte krijgen in de praktijk, met alle obstakels van

voor educatie.’

dien. Hoe hij het spel tussen opdrachtgever, gebruiker

Herman Hertzberger, Volkskrant sept. 2012

en ontwerper speelt – met een enorme bevlogenheid, inlevingsvermogen en humor.

In de lezing en de film komen de vernieuwende en uit­ gesproken visies van Hertzberger op het schoolontwerp tot uitdrukking.

Kunnen deze radicale visies nu en nu nog inspireren?!

Wat kan de heer Hertzberger de huidige bouwheren meegeven vanuit zijn ervaring met scholenbouw, met aandacht voor de wereld van het kind, de verbindende schakel die architectuur kan zijn in relatie tot de om­ geving, en de alledaagse vraagstukken zoals geld worden meegenomen. Wat is de uitvoerbaarheid met de budgetten van deze tijd?

Aorta #13 // 101

‘Ik propageer het idee dat wat vroeger gangen waren in een schoolgebouw, nu ook wordt gebruikt als ruimte voor educatie.’

HERMAN HERTZBERGER, VOLKSKRANT SEPT. 2012

102 // Aorta #13

SCHOLEN VAN MORGEN // BLOG #4

SNEL EN DUURZAAM VORMGEVEN AAN DE SCHOOL VAN MORGEN LOCATIE: ARCHITECTUURCENTRUM AORTA // DATUM: WOENSDAG 6 MAART // VORM: EXPERTMEETING AANTAL DEELNEMERS: 65 // SAMENWERKINGSPARTNERS: GEMEENTE UTRECHT GENODIGDEN O.A.: // JEROEN KREIJKAMP // WETHOUDER ONDERWIJS GEMEENTE UTRECHT – NICOLE STOLK, CARISE BAC // PROGRAMMAMANAGER ONDERWIJS GEMEENTE UTRECHT - GÉ VAN DAM // PRO­ JECTLEIDER ONDERWIJS GEMEENTE UTRECHT – MARCEL GIERVELD // HOOFD ONDERWIJSHUISVEST­ ING GEMEENTE UTRECHT – BAS LAMMER, WIM BISSELING // ADVISEURS PORTEFEUILLE MANAGEMENT GEMEENTE UTRECHT – RICHARD SMIT // PROCESMANAGER GEMEENTE UTRECHT - BBN ADVISEURS // JEROEN DIKS –SIMONE VAN DEN BRINK, DANNY BOSMAN // ABC MANAGEMENT GROEP B.V. – WILMA KEM­ PINGA // STICHTING MEVROUW MEIJER – PETER VAN ASSCHE // BUREAU SLA – OLV KLIJN // FABRIC –ERN­ STJAN CORNELIS // ATELIER PRO – FRIDO VAN NIEUWAMERONGEN // ARCONIKO ARCHITECTEN – CONNIE VAN DE BRUINHORST // BLAUWE AVENTURIJN DIRECTIE – CHRIS DE JONGE, TITIA LUITEN// JHK ARCHITEC­ TEN – PATRICK BEUKER, JOOST KALIS // JAN SNEL B.V. – LEX MEULDIJK, BERT VAN DER HEIJDEN // BUKO BOUWSYSTEMEN - ALFRED BAKKER // ICS ADVISEURS - JOOST FIJNEMAN // HOOFD BOUWEND NEDER­ LAND ADVIES & HET AANBESTEDINGSINSTITUUT – ERIC VAN DORP, SERVAAS SCHOONE, ROB VAN DER WESTEN // SPOU – JON VAN ZOELEN, MARIUS GEURTS, JAN VAN DER KLIS // KSU – CHANTAL VAN STEEN­ DEREN, REMCO DEMMER, FRANS DURIAN // PCOU.

Aorta #13 // 103

Belang om met elkaar in gesprek te blijven!

De schoolbesturen en de gemeente staan voor de uit­

is echter veel intensiever, daarin moet alles zijn uitge­

daging om het Masterplan in 2014 zo ver mogelijk af te

dacht. Dat vraagt veel van het programma en het team.

ronden in ieder geval de laatste projecten eind 2015 op

Voor de Versnelling is dit zeker nog een kans!

te leveren. Dat blijft vragen om een intensieve samen­ werking, sturing en maatwerkoplossingen voor sommige

Kritische noten: biedt dit voldoende kwaliteit? Zijn het

projecten. Wat zijn de successen uit de eerste fase van

geen weggooigebouwen, een tijdelijke invulling maar

de Versnelling? Wat kan weer ingezet worden en welke

niet voor 40 jaar of de toekomst? Modulair bouwen is op

vraagstukken vragen om een andere oplossingen? Hoe

zich geen doel maar een middel om iets te bereiken. Als

verhoudt het vraagstuk van duurzaamheid en kwaliteit

dat snelheid is, dan is modulair een goede optie. Modu­

zicht ten opzichte van de jacht naar de eindsprint? En

lair bouwen sluit duurzaam bouwen niet uit.

wat kunnen wij leren voor de toekomst in Utrecht of zelfs daarbuiten. Het aanbestedingsklimaat is nu nog gunstig!

Innovatief aanbesteden: Innovatief aanbesteden kan, maar niet alle aannemers zijn er op ingesteld. Je criteria

Dit vraagstuk vroeg om een evaluatie en inspiratie­

moeten dus goed worden vastgelegd en de organisatie

bijeenkomst met schoolbesturen, experts, bestuurders

moet goed worden ingericht. Afspraken over toets­

en ervaringsdeskundigen uit Utrecht en daarbuiten.

momenten, waar je op toetst en hoe vaak je toetst zijn essentieel. Zo blijft ook het vertrouwen van het school­

Tijdens de middag zijn drie thema’s behandeld:

bestuur gewaarborgd. Voor de Versnelling is het alleen

A. Renovatie/recyclen

haalbaar als trajecten zich nog in de programmafase be­

B. Modulair bouwen

vinden. Voor trajecten die in 2015 afgerond moeten zijn

C. Innovatief aanbesteden

en al een proces zijn ingegaan, is deze haastige spoed

Voor elk van deze thema’s leiden inspirerende sprekers

met innovatief aanbesteden geen goede optie.

en gebruikers de werkgroepen in. Daarna werd gespro­ ken over ervaringen en mogelijkheden voor de huidige

Kritische noten: de definitie van innovatief aanbeste­

opgave en die van de toekomst.

den is niet duidelijk, het is ingewikkelde materie met ingewikkelde contracten daar is ook hulp bij nodig (con­

DE UITKOMSTEN OP HOOFDLIJNEN:

tractmanagement), schoolbesturen hebben te weinig

‘kansen en mogelijkheden’

instrumenten (programma van eisen), beheersing van

Renovatie: Er wordt te weinig gerenoveerd, terwijl de

exploitatiekosten. Daarmee hangt samen de kwaliteit

tijdgeest er wel rijp voor is! Het is de tijd voor duurzaam

van de bouw. Om het vertrouwen te winnen van de te­

omgaan met maatschappelijk vastgoed. Renovatie biedt

rughoudende schoolbesturen, ook in de gemeente als

mogelijkheden in de komende bouwopgave. Een school

opdrachtgever, is nog veel winst te behalen.

is de spil in de wijk en behoudt hiermee ook deze rol.

Voorwaarde: op maat beleid en financiering. De prijs-

De discussie van deze middag was nuttig om meningen

kwaliteit is eigenlijk altijd beter dan nieuwbouw! Naar

af te tasten. Kennisdelen / maar ook meningen delen

de exploitatielast moet wel goed gekeken worden. Voor

blijft belangrijk. De discussie en zoektocht naar kansen

een positieve beeldvorming is missie werk nodig.

en mogelijkheden houdt hier echter niet op. Er is veel verschil in opvatting. Het blijft voor de komende periode

Kritische noten: Voor de versnelling is een beleidsaan­

van de Versnelling van belang om met elkaar in gesprek

passing niet mogelijk. Voor de toekomst na de Versnel­

te blijven!

ling moeten we hier zeker naar kijken! http://www.atelierpro.nl/nl/blog/92/slimhus-bij-aorta

Modulair Bouwen: Modulair bouwen levert weinig over­

Ernstjan Cornelis, is directeur bij atelier PRO architekten in Den Haag.

last en besparing van veel geld, dat je weer kunt be­

Voor meer informatie: http://www.Atelierpro.nl

steden aan kwaliteit voor de inrichting. Het voortraject

104 // Aorta #13

In de planvorming aanhaken bij de actuele behoeften van de stad, en wat gebeurt er in de tussentijd!

Aorta #13 // 105

106 // Aorta #13

STATIONS足 GEBIED // HET DEBAT IN DE STAD

Aorta #13 // 107

STATIONSGEBIED // JOHN RODOEL

STAND VAN ZAKEN 2013 Het Stationsgebied is een heel eind op weg maar heeft tegelijkertijd nog een lange tijd te gaan voordat alle ambities zijn verwezenlijkt. Met als leidraad de kernthema’s van herstellen, verbin­ den en betekenis geven wordt invulling gegeven aan de afzonderlijke projecten, die samen deel uit maken van een van de meest complexe binnenstedelijke gebiedsontwikkelingen van ons land.

Hoe er vorm wordt gegeven aan de ontwikkeling en uitvoering is in deze tijd niet meer iets van bestuurders en professionals alleen.

ACHTERGROND De grote operatie stationsgebied is nog in volle gang. In 2012 tijdens het stadsgesprek Stations­ gebied presenteerden verschillende sprekers hoe de relatie is tussen de kernwaarden uit het masterplan, de inrichting van de openbare ruimte en de manier waarop gebouwen en pleinen een herkenbaar adres hebben. Op basis van de uitkomsten orgnaniseerde Aorta in 2013 een tweede stadsgesprek. Uit het gesprek kwamen zo de nodige punten naar voren die in een vol­ gende discussie verder zouden moeten worden uitgediept. Daarvan zijn kwaliteitsbewaking en de mate van flexibiliteit in de procesvoering de belangrijkste. Maar ook de mate van flexibiliteit van gebouwen in de functionele invulling is nog een punt van discussie. Het derde belangrijke aandachtspunt heeft alles te maken met communicatie en betrokkenheid: het betrekken van mensen in de plannen en het faciliteren van initiatieven.

DE DISCUSSIE Hoeveel ruimte is er in de planvorming om aan te haken bij de actuele behoeften van de stad, en wat gebeurt er in de tussentijd, die ook zomaar tien jaar of langer kan duren? Deze vragen vormden de leidraad van het tweede stadsgesprek.

WAAR STAAN WE NU? De conclusie die we kunnen trekken uit de discussie is dat het framework van de infrastructuur en gebouwen belangrijk blijft als perspectief, als stip op de horizon. Maar daarnaast of beter gezegd daarbinnen, moet er ruimte worden gemaakt voor nieuwe energieën en initiatieven, die het DNA van de stad bepalen.

108 // Aorta #13

STATIONSGEBIED // BLOG #1

TWEEDE STADSGESPREK AORTA OVER HET STATIONSBGEBIED Anne Luijten // Studio-RO

In een grootschalige en langdurige gebiedsontwikkeling

vraag is hoe je mensen die iets willen kunt opsporen en

zoals in het Utrechtse stationsgebied komt onvermij­

hun ideeën faciliteren. Soms zul je daarvoor de regel­

delijk de vraag op hoe het gebied in de ‘tussentijd’ aan­

geving even opzij moeten zetten, vindt Bouwman. Dat

genamer en verlevendigd kan worden. De uitvoering van

er veel leeft en borrelt in het gebied werd wel duidelijk.

de werkzaamheden aan de terminal, het winkelcentrum

Alleen jammer dat juist deze mensen, op de genodigde

Hoog Catharijne en infrastructuur, gebouwen en open­

vier initiatiefnemers na, niet in de zaal zitten, luidde de

bare ruimtes is inmiddels al dertien jaar onderweg en

kritiek. In een vervolgavond zou het juist de jonge ge­

zal nog tot 2030 duren. Tijdens het eerste stadsgesprek,

neratie moeten zijn die zijn stem laat horen om voeling

dat Aorta in november vorig jaar organiseerde, zat de

te krijgen met wat er leeft onder de oppervlakte van de

eye-opener vooral in het presenteren van de plannen­

stad, waar planners niet per se automatisch hun voel­

parade. De toekomst van het gebied kreeg daarmee

horens hebben.

een gezicht. Maar ook kwam de vraag naar voren welke rol bewoners, ondernemers en andere initiatiefnemers

Placemaking

eigenlijk spelen of kunnen spelen bij dergelijke redelijk

Marlies de Nijs benadrukte het belang van de kleine

dichtgetimmerde plannen. Hoeveel ruimte is er in de

schaal, die het gebied smaak moet geven in de tussen­

planvorming om aan te haken bij de actuele behoeften

tijd. Maar ook ‘voor straks’ zijn tijdelijke initiatieven

van de stad, en wat gebeurt er in de tussentijd, die ook

belangrijk. ‘Ze kunnen leiden tot bijzondere plekken in

zomaar tien jaar of langer kan duren?

het gebied.’ De bedoeling van het masterplan is om de binnenstad over het spoor heen te trekken. De grote

Deze vragen vormden de leidraad van het tweede

schaal staat daarbij voorop, om bedrijven te accommo­

stadsgesprek in het NH Hotel aan de westkant van

deren die niet in de kleinschalige binnenstad passen.

het stations­gebied. Het stationsgebied West, de Jaar­

De grote aantallen vierkante meters aan commerciële

beurszijde, inclusief de Kop van Lombok, stond dan ook

ruimtes en kantoren buitelden dan ook over elkaar heen

centraal. Het Westplein, de ‘verbinding’ tussen Lombok

in de presentatie van De Nijs. Het Jaarbeursplein krijgt

en het centrum, is nu nog een angstaanjagende bunde­

een echte XL-schaal met onder meer een gigantisch

ling van asfalt, maar door verkeerskundige ingrepen zal

gebouw van 150.000 vierkante meter. Daarnaast is er

de infrastructuur in de toekomst met de helft kunnen

ook ruimte voor zo’n 400 woningen in het westelijke

worden gereduceerd. Dat schept ruimte voor nieuwe

stationsgebied. Het Evenementenplein moet een plek

initiatieven. Na een inleiding van de stedenbouwkundige

worden met verblijfskwaliteit, ‘waar mensen elkaar

van de gemeente Marlies de Nijs kwamen vier initia­

opzoeken’. Door middel van groen en horeca moet het

tiefnemers aan het woord, die hun plannen toelichtten.

er ook gezellig worden als er geen evenementen zijn.

Onder leiding van Henk Bouwman gingen initiatief­ nemers, experts, stakeholders en stedenbouwkundigen

Door het verminderen van het asfaltvolume kan er al op

vervolgens in gesprek over de haalbaarheid van het

korte termijn met het deel van het Westplein dat aan­

opnemen van bewonersinitiatieven in de planvorming.

haakt aan de Kop van Lombok iets gebeuren. Als steden­

Betrokkenheid is het sleutelwoord, aldus Bouwman.

bouwkundige kun je de structuren vastleggen, zoals het

Het huidige masterplan voor het stationsgebied is geen

weer zichtbaar maken van de Leidsche Rijn, zodat bewo­

blauwdruk, maar een framework dat verandering kan

ners alvast een idee krijgen van waar het naar toe gaat

absorberen en ruimte laat voor het onbekende. Maar de

met het gebied. De Nijs voelt er voor om maar gewoon

Aorta #13 // 109

Tijdelijke functies stimuleren zo de signatuur die hoort bij een gebied

aan de slag te gaan en dingen uit te proberen. ‘We weten

voor onze gasten van buitenaf, maar ook voor de mensen

nu toch nog niet wat en wanneer er iets met de plannen

om de hoek. We gaan ons steeds meer richten op hoe we

gaat gebeuren. Placemaking is nu belangrijk. Het gebied

iets bij kunnen dragen aan wat er om ons heen gebeurt.’

moet gaan leven in je mental map.’

Harde plannen zijn er nog niet, maar het hotel heeft zeker interesse in het doortrekken van het water, waardoor

Initiatief

bijvoorbeeld een terras kan ontstaan en ruimte voor

Tijdelijkheid heeft meerdere gezichten. Enerzijds gaat

kleine evenementen met de buurt.

tijdelijkheid over de tussentijd, het programmeren van ruimtes die gereserveerd zijn voor toekomstige bebou­

Marij Nielen van Maanzaad is beeldend kunstenaar en

wing, zoals het XL-gebouw op het Jaarbeursplein. Maar

houdt zich als procesbegeleider bij Maanzaad al jaren

anderzijds geven tijdelijke functies het gebied smaak en

bezig met vormgeving in de stad, de zogenoemde

kleur, die ook een meer definitieve invulling van het ge­

community art. Uit bezorgdheid over Lombok heeft ze

bied kan sturen. Ze kunnen het DNA van een gebied naar

‘de handschoen opgepakt’ en zet ze zich in voor het

boven halen en versterken. En daarbij, hoe lang duurt

terugbrengen van de Leidsche Rijn en de ruimte die

‘tijdelijk’ eigenlijk? De gebiedsontwikkeling van het

daarmee ontstaat voor de stad. ‘Wij houden van pio­

stationsgebied duurt dertig jaar, een hele generatie kent

nieren in moeilijke stukjes van de stad.’ Maanzaad wil

het gebied dus alleen maar in een constante staat van

vooral plekken maken waardoor ‘anderen ook weer zin

verandering. De vier initiatiefnemers lichtten een tipje

krijgen om iets te gaan doen’. Voor de Kop van Lombok

van de sluier van mogelijkheden op.

is een paviljoen ontworpen, die naast goede koffie en vergaderruimte vooral een etalage biedt voor mensen en

Huib Haye van der Werf van TAAK is verantwoordelijk

initiatieven in het gebied. Nielen kreeg al te maken met

voor het tijdelijke kunstproject Call of the Mall, waarbij

het vergunningencircus van de gemeente, maar heeft

30 nieuwe kunstwerken speciaal voor Hoog Catharijne

goede hoop om in augustus aan de slag te kunnen.

zijn gemaakt. ‘Ruimte betekent pas iets als het gebruikt wordt’, zegt Van der Werf. Voor de nieuwe vleugel van

Albert Hutschemakers van de Projectorganisatie

HC werd een Vergunningsvolle Zone bedacht, waarbij

Stationsgebied is eigenlijk ingehuurd om de tijdelijkheid

alle denkbare vergunningen zijn aangevraagd voor ge­

juist zoveel mogelijk te beperken. Hij werkt onder meer

bruik van de ruimte, van raamprostitutie tot yogales. Het

aan een transferium bij het Merwedekanaal, waardoor

idee erachter is om het gebied drie maanden lang open

de wegeninfrastructuur in de stad drastisch beperkt kan

te stellen voor de gebruiker. Zo wordt een nieuwe bete­

worden en de binnenstad autoluw wordt. Hij droomt van

kenis gegeven aan het winkelcentrum, die volgens Van

een gedeeltelijk groen Westplein. Bij dit logistieke centrum

der Werf verder gaat dan slechts drie maanden. ‘Kunst

komen ook allerlei services zoals een kleinschalige

is het perfecte initiatiefmiddel om deze processen op

bevoorrading naar de binnenstad. Maar ook een ballen­

gang te brengen. Het maakt dingen los en geeft nieuwe

bak 2.0 om het kroost te stallen tijdens het shoppen en

energie, en leidt tot blijvend nieuwe mogelijkheden.’

een bioscoop voor pubers.

Martine Conings, hotelmanager van het NH Hotel,

Gebied activeren

interesseert zich voor de ‘dynamische plek’ waar het

De inzet van de zaaldiscussie was vervolgens hoe het

hotel zich bevindt. ‘We willen niet alleen een rol spelen

in gang zetten van al dan niet tijdelijke initiatieven te

110 // Aorta #13

faciliteren en daarmee het gebied te activeren. De vraag

luisteren naar hún behoeften voor nu en voor de toe­

is daarbij of je werkt vanuit losse initiatieven die zich

komst. Een slimme overheid stelt slechts de bandbreed­

voordoen, of dat je meer gestructureerd werkt vanuit een

tes vast en vraagt vervolgens ‘hoe kan ik u faciliteren?’.

overall-visie op het karakter of gewenste karakter van een gebied. Evert van de Hoek van conceptontwikkelaar

Ultiem middel

Concire pleit voor dat laatste. Uitgangspunt is de beteke­

Duidelijk werd dat het onderwerp van tijdelijkheid, of­

nis van een plek en het principe van insluiten in plaats

tewel de kwaliteit van het gebied zoals het nu is, leeft in

van uitsluiten. ‘Wij beginnen altijd met een verhaal dat

de zaal. De fixatie op het jaartal 2030 (van de slogan

betekenis geeft aan het gebied en gaan van daaruit op

CU in 2030) roept ergernis op, alsof het gebied alleen

zoek naar partijen. Hier gebeurt het juist andersom, de

voor straks interessant is. Planners moeten ‘besmet’

initiatieven zijn leidend.’ Concire zoekt naar het uitdagen

worden met een andere manier van kijken naar mensen

van mensen vanuit een profiel van een gebied en brengt

en naar de stad. ‘Rekening houden met tijdelijkheid is

vervolgens mensen en geld samen in coalities.

zo’n andere manier van kijken.’ Donica Buisman van State of Flux stelt dat tijdelijkheid het ultieme middel is

Vanuit de zaal kwam duidelijk de wens naar voren om

om identiteit te geven aan een plek en om deze aan­

maar gewoon de ruimte te nemen zoals die er nu is.

trekkelijker te maken. ‘Tijdelijkheid moet je inzetten

De crisis biedt ruimte voor nieuwe initiatieven. ‘Infor­

als manier van werken aan de toekomst. Je kunt er een

maliteiten moet je durven toestaan.’ Een oproep kortom

plek echt authentiek mee maken.’ Betrokkenheid is

om niet alles tot in detail uit te plannen en ontwerpen.

daarbij altijd de basis.

Volgens Anco Schut, lid Supervisieteam Stationsgebied, kán dat ook, aangezien het masterplan slechts een

Hans Boekman van de NS is grootgrondeigenaar in het

‘marsroute’ is en zelfs kaders na tien jaar achterhaald

gebied en één van de langstzittende partijen. ‘We zitten

zijn en moeten worden bijgesteld. Doordat je aan de slag

hier al 100 jaar en we blijven ook nog wel 100 jaar.’ Hij

gaat, bijvoorbeeld door het ingrijpen in verkeersstromen,

hecht vooral belang aan bestuurlijk visie en moed, zoals

ontstaan er nieuwe situaties, die je niet vantevoren

om de beslissing te nemen het westelijke stationsplein

kunt bedenken. Enerzijds moet er een verre horizon

in de tijd naar voren te halen en in één keer af te maken.

zijn, maar anderzijds moet je bedenken wat je dan in de

‘En daarbij een kalender te maken voor de komende tien

tussentijd doet. ‘Moet je dan als planner gaan plannen

jaar. Maar dat heeft niets met tijdelijkheid te maken,

waar de kansen liggen voor tijdelijk gebruik, of moet je

dat is gewoon hoe je een stad maakt. Hoe een stad zich

vooral ruimte laten voor het onverwachte?’ Schut pleitte

ontwikkelt. Tijdelijkheid is iets voor Leidsche Rijn, niet

voor de void, de lege ruimte die een uitnodiging is om

voor de binnenstad.’ Vanuit de zaal wordt gewezen op de

iets te laten gebeuren. Helaas is het in Nederland door

discrepantie die ontstaat nu er wordt gezocht naar een

onze planningscultuur ‘haast onmogelijk’ om dingen

nieuw verhaal, maar met de oude manieren van plan­

spontaan te laten gebeuren, aldus Van der Werf. ‘Er is

ning. ‘Die niet uitnodigend zijn.’ De oproep is dan ook

weinig durf in het nemen en vooral ook geven van ver­

vooral om open te staan voor de ideeën van de

antwoordelijkheid.’ Je moet bereid zijn risico te nemen

pioniers, die laten zien wat er allemaal mogelijk is in

in plaats van alles richten op het uitsluiten van risico.

een gebied. Het verhaal vertellen is al te bevoogdend,

Ook moet er vertrouwen zijn in de generatie die er aan

het gaat om een uitnodigende, niet-uitsluitende manier

zit te komen, aldus Sacha Stolp, en moeten we vooral

van samenwerken aan het nieuwe verhaal van de plek.

Aorta #13 // 111

STATIONSGEBIOED // JOHN RODOEL

Transitie

lijkbare manier moeten ‘opengooien’. ‘Sta open voor wat

Sacha Stolp wijst op het belang om ook de gehele ge­

je nog niet kent. Voer niet altijd het gesprek met dezelfde

meentelijke organisatie te laten ‘kantelen’: alleen als je

soort mensen in dezelfde soort zaaltjes.’

zelf een transitie doorvoert kun je werkelijk anders gaan werken. De kunst voor de gemeente is om los te laten,

Nieuwe energie

zegt Annemiek Rijckenberg. ‘Er wordt nog steeds te

De conclusie die we kunnen trekken uit de discussie is

veel gedacht in eindbeelden met vierkante meters.’ De

dat het framework van de infrastructuur en gebouwen

vanzelfsprekendheid van de Sleutelprojecten (de grote

belangrijk blijft als perspectief, als stip op de horizon.

stationsverbouwingen van het Rijk) is verdwenen, de tijd

Maar daarnaast of beter gezegd daarbinnen, moet er

is veranderd. Zelfs zoiets als een winkelcentrum willen

ruimte worden gemaakt voor nieuwe energieën en

mensen niet meer, aldus Rijckenberg. Tijdelijkheid heeft

initiatieven, die het DNA van de stad bepalen. Tijdelijke

volgens haar alleen zin als je er ook op langere termijn

functies stimuleren zo de signatuur die hoort bij een

iets mee doet. Het moet iets losmaken. Net als de rol die

gebied. Tijdelijkheid trekt nieuwe groepen in het gebied,

vroeger de krakersbeweging had. ‘Je moet niet iets tijde­

die plekken opnieuw lading kunnen geven. Het goede

lijks doen voor de leuk en ondertussen gewoon doorgaan

nieuws is dat als straks, letterlijk, de weg vrij is, er heel

met de plannen die je had.’

wat mensen klaar staan om initiatieven te ontplooien.

Ook wethouder Victor Everhardt gelooft in de stip op

Voorzichtigheid met grootse plannen en ambities is

de horizon, in combinatie met een faciliterende ge­

geboden. Want wie weet eigenlijk waar de nieuwe inter­

meentelijke rol en samenwerking met partners. Door

netgeneratie behoefte aan heeft? De studenten zijn de

het autoverkeer aan te pakken ontstaan kansen voor

unique selling point van Utrecht, zegt een dertiger uit de

tijdelijkheid. ‘Ook in de tijdelijke fase staan verbinden en

zaal. ‘Zij kunnen die losse ruimtes prima invullen. Het is

herstellen als motto voorop. De gemeente moet in hou­

een unieke groep die je moet aanboren.’ Als aanvulling

ding en gedrag openstaan voor de kansen die ontstaan.

daarop noemt een eveneens jonge bewoonster van Lom­

Laat het maar eens landen en zie wat er gebeurt.’

bok het initiatief van de Wereldbank om alle data op te stellen. Zo ontstaan projecten die je zelf niet had kunnen

Anne Luijten, Studio-RO, hoofdredacteur Gebiedsontwikkeling.nu van TU

verzinnen. Ook de gemeente Utrecht zou zich op verge­

Delft. Voor meer informatie: http://www.studio-ro.nl/

112 // Aorta #13

STATIONSGEBIED // BLOG #2

STADSGESPREK // STATIONSGEBIED LOCATIE: NH HOTEL // DATUM: 10 JUNI 2013 // AANTAL DEELNEMERS: 64 SAMENWERKINGSPARTNERS: PROJECTORGANISATIE STATIONSGEBIED

Dagelijks passeren tienduizenden forensen, toeristen en recreanten het Centraal Station van Utrecht. Vanwege de centrale ligging in het land is Utrecht een populaire plaats voor zakelijke ontmoetingen. Om de verwachte toename van het aantal bezoekers te faciliteren, is in 2003 begonnen met een grootschalige herstructurering van het Stationsgebied. Met het uitbreiden van het voor­ zieningenniveau en een enorme facelift van de openbare ruimte zal de verblijfskwaliteit worden vergroot.

In een grootschalige en langdurige gebiedsontwikkeling zoals in het Utrechtse stationsgebied komt onvermijdelijk de vraag op hoe het gebied in de ‘tussentijd’ aangenamer en verlevendigd kan worden. De uitvoering van de werk­ zaamheden aan de terminal, het winkelcentrum Hoog Catharijne en infrastructuur, gebouwen en openbare ruimtes is inmiddels al dertien jaar onderweg en zal nog tot 2030 duren. Tijdens het eerste stadsgesprek, dat Aorta in november vorig jaar organiseerde, zat de eye-opener vooral in het presenteren van de plannen­ parade. De toekomst van het gebied kreeg daarmee een gezicht. Maar ook kwam de vraag naar voren welke rol bewoners, ondernemers en andere initiatiefnemers eigenlijk spelen of kunnen spelen bij dergelijke redelijk dichtgetimmerde plannen. Hoeveel ruimte is er in de planvorming om aan te haken bij de actuele behoeften van de stad, en wat gebeurt er in de tussentijd, die ook zomaar tien jaar of langer kan duren?

Deze vragen vormden de leidraad van het tweede stads­ gesprek dat op 10 juni in het NH Hotel aan de westkant van het stationsgebied gehouden werd.

Tijdelijkheid moet iets losmaken!

Aorta #13 // 113

STATIONSGEBIOED // JOHN RODOEL

114 // Aorta #13

RIETVELDPRIJS // HET DEBAT IN DE REGIO

Aorta #13 // 115

VICTAS CENTRUM VOOR VERSLAVINGSZORG // RUBÉN DARIO KLEIMEER

STAND VAN ZAKEN 2013 In 2013 organiseerde Architectuurcentrum Aorta in samenwerking met Stichting Rietveldprijs weer de tweejaarlijkse prijs voor architectonische, stedenbouwkundige of landschappelijke projecten in de stad Utrecht.

ACHTERGROND De Stichting Rietveldprijs stelt zich ten doel om door middel van openbare discussie de kwaliteit van de gebouwde omgeving te bevorderen. Daartoe reikt zij tweejaarlijks een prijs uit aan een uitgevoerd project waarbij de kwaliteit van het project zelf geprezen wordt, maar ook de bijdrage aan de gebouwde omgeving van de stad Utrecht. Aorta orgainseert al tien jaar de nominaties en de prijsuitreiking in samenwerking met de stichting.

DE SELECTIE De jury selecteerde uit de bouwproductie 2011-2012 projecten die een positieve bijdrage hebben geleverd aan het architectuurklimaat in Utrecht. Daarbij keek de jury, conform de doelstellingen van de Stichting Rietveldprijs, zowel naar de kwaliteit van het project zelf als naar de bijdrage aan de beleving en de bruikbaarheid van de stad. Criteria daarbij waren compleetheid, consistentie en vernuft.

WAAR STAAN WE NU? Om u een indruk te geven van de overwegingen van de jury vind u hierbij een selectie uit het juryrapport.

116 // Aorta #13

RIETVELDPRIJS // BLOG #1

FIJNZINNIG, NO-NONSENSE EN TOCH WARM JURYRAPPORT RIETVELDPRIJS 2013 (WYTZE PATIJN, VOORZITTER RIETVELDPRIJS 2013) PETER PAUL WITSEN

JURY

DRIE GENOMINEERDEN

Wytze Patijn (voorzitter), Annette Marx, Oliver Thill,

Op de Dag van de Architectuur, 23 juni jl., nomineerde

Peter Paul Witsen

de jury drie van deze acht projecten voor de Rietveld­

Bij haar aantreden trof de jury van de Rietveldprijs 2013

prijs 2013, na openbare presentaties door de betrokken

bijna honderd te beoordelen projecten aan. De financiële

architecten. Deze drie projecten scoren hoog op alle

crisis, die op dramatische wijze doorwerkt in de bouw,

genoemde criteria, maar in zeer uiteenlopende situaties

had nog weinig vat op de productie in 2011 en 2012. Het

en met zeer verschillende oplossingen:

duurt jaren voordat een idee in een fysiek resultaat is omgezet, dus in de opleveringen van deze jaren werkt het

Turnzaal Nieuw Welgelegen door NL Architects, een

economische optimisme van voor 2008 nog duidelijk door.

gebouw met een aanstekelijk eenvoudig concept: simpel en doeltreffend, vrolijk stemmend, technisch knap en

De jury selecteerde in de eerste ronde acht projecten.

gerealiseerd met een beperkt budget;

Deze dongen mee naar de RTV Utrecht Publieksprijs.

Daarbij keek de jury, conform de doelstellingen van

Bestuurscentrum Rabobank Nederland door Kraaij­

de Stichting Rietveldprijs, zowel naar de kwaliteit van

vanger, dat een vloeiende verbinding legt tussen de

het project zelf als naar de bijdrage aan de beleving en

internationale positie van de bank (die zich manifes­

de bruikbaarheid van de stad. Criteria daarbij waren

teert in een boeiende en opvallende toevoeging aan het

compleetheid, consistentie en vernuft. Compleetheid

Utrechtse stadssilhouet) en de lokale betekenis voor de

betekent dat het winnende gebouw, gebied of complex

stad (via de colonnade met de publieke plint);

op alle schaalniveaus overtuigt. De stedenbouwkun­ dige bijdrage aan de stad spreekt tot de verbeelding,

Victas Centrum voor Verslavingszorg door JDdV

de verschijningsvorm is sprekend en het interieur of de

Architecten, een gevoelige functie met een omvangrijk

inrichting is doordacht. Consistentie wil zeggen dat ook

programma dat zorgvuldig is ingepast in de kwetsbare

de samenhang overtuigt: tussen vorm en gebruik,

Utrechtse binnenstad; een ingewikkeld en langdurig

tussen locatie en architectuur en tussen de verschillen­

karwei waar de architect op alle schaalniveaus (volume­

de onderdelen van het gebouw, gebied of complex. Het

verdeling, straatbeeld, detaillering) glansrijk is uitge­

criterium van vernuft of inventiviteit doelt op de wijze

komen.

waarop de architect de complexiteit tegemoet treedt, de slimme, vernieuwende vondsten die hij of zij in het

Met deze nominaties stelde de jury zich voor een bijna

project heeft verwerkt.

onmogelijke opgave. Qua programma, stijl en omge­ ving zijn de gebouwen onvergelijkbaar. Dat is de reden waarom niet alle leden dezelfde conclusie trokken en de toekenning uiteindelijk in de grootst mogelijke meerder­ heid is geschied. De architectonische prestatie is in alle gevallen hooggewaardeerd, maar de prijs gaat naar de architect die voor deze prestatie de hoogste maatschap­ pelijke en stedelijke complexiteit moest overwinnen.

Dat is Jaco de Visser (JDdV Architecten) met het Victas Centrum voor Verslavingszorg.

Aorta #13 // 117

Qua programma, stijl en omgeving zijn de gebouwen onvergelijkbaar

DE PRIJSWINNAAR: VICTAS CENTRUM VOOR

ook een bezwaar aan deze oplossing, bleek na de be­

VERSLAVINGSZORG, JDDV ARCHITECTEN

oordeling. De ramen aan de begane grond zijn afgedekt

De locatie van het voormalige Wilhelmina Kinder­

met een folie die de doorzichten op de binnenterreinen

ziekenhuis, in het zuiden van de Utrechtse binnenstad,

wegneemt, wat afbreuk doet aan de levendigheid van de

is de plek voor de nieuwbouw van Victas, een organisatie

gevel. Dit moet de privacy van de cliënten waarborgen en

die hulp en advies geeft bij alle vormen van verslaving.

voorkomen dat voorbijgangers een blik kunnen werpen

Het complex moest een groot aantal functies huisvesten

op de geheime patiëntendossiers, als een medewerker

die voorheen verspreid waren over de stad: een kliniek

daarmee aan het werk is. De jury adviseert hier alsnog

met inbegrip van een gesloten afdeling, een uitvalsbasis

een genuanceerdere oplossing voor te kiezen, die te­

voor de ambulante hulpverlening, kantoorruimten voor

gemoet komt aan de vertrouwelijkheid van de dossiers

het management en de staf, loketten, logistieke functies

zonder de gevel zo rigoureus te blinderen.

en een inpandige parkeergarage voor de gemeente.

Ondanks het forse volume, heeft architect Jaco de

De jury is zeer te spreken over de geleding van het

Visser een uitstekende aansluiting bereikt bij de maat en

complex, bereikt door de vlakverdeling, de gevelwand

schaal van de historische binnenstad. Het complex staat

aan de ABC-straat, het materiaalgebruik en daaraan

aan de ABC-straat, waar de enige gevelwand aan de

verbonden kleurgebruik en de detaillering. Wel roepen

openbare ruimte zich bevindt. De lange, horizontale lijn

de afzonderlijke materialen af en toe vragen op. Instel­

verbloemt het grote volume niet, maar in hoogte, geleding

lingen als Victas kunnen zich geen overbodige luxe per­

en materiaalgebruik wordt aansluiting gevonden bij de

mitteren, maar de trespaplaten aan de straatzijde zijn

kleinere schaal van de omgeving. Het bouwdeel aan de

misschien al te sober en de geprinte groene glasplaten

straat bestaat uit twee of drie bouwlagen, elk met af­

aan de binnenhoven wat gekunsteld. De binnenhoven

wijkende materialen, kozijnen en/of hellingshoeken.

hadden verzacht kunnen worden met gras of beplanting

Hier bevinden zich ontvangstruimten, kantoren en de

– de garage eronder legt beperkingen op, maar sluit

ambulante dienstverlening.

groen niet uit. Maar deze bezwaren zijn niet meer dan kleine kanttekeningen bij de architectonische prestatie

Daarachter, vanaf de straat nauwelijks opvallend, liggen

om op een krap bemeten binnenstadslocatie, voor een

de hogere bouwblokken met zorg- en management­

beperkt budget een maatschappelijk gevoelige functie

ruimten en wooneenheden. Deze zijn verdeeld over twee

als een verslavingskliniek te realiseren. Het proces van

rijen met geheel of grotendeels vrijstaande volumes. De

totstandkoming was lang en moeizaam, maar aan het

maat van de binnenstad keert terug in de lijnen tussen

resultaat is dat niet af te zien. Dat is fijnzinnig en afge­

de drie bouwstroken, die teruggaan op kavelgrenzen

wogen, no-nonsense en toch warm.

van zeker tweehonderd jaar geleden. Door de typologie van grotendeels vrijstaande bouwdelen ontstaat een reeks van beschutte binnenterreintjes. Dwars door de glazen wanden van de ontvangst- en kantoorruimten aan de ABC-straat krijgt de voorbijganger zicht op een paar van deze binnenterreinen – en omgekeerd houden de cliënten zicht op de stad. Voor de jury is dit een mooie oplossing die de geslotenheid en geheimzinnigheid van een instelling als deze verkleint. In de praktijk kleeft er

118 // Aorta #13

BEVINDINGEN OVER DE BOUWPRODUCTIE IN

vakkundige en beheerste architectuur, die dienstbaar

UTRECHT 2011-2012

is aan haar gebruikers en tegelijkertijd haar omgeving

Veel fantasie-arme woningbouw

omhoog haalt.

Onder de acht projecten die in de eerste ronde zijn geselecteerd, bevindt zich slechts één complex dat

Geselecteerd: AM-huis, Claus en Kaan Architecte

overwegend uit woningen bestaat: De Golf van het

Geselecteerd: Zwembad Krommerijn, Jeanne Dekkers

architectenbureau Dil & Bonazzi, gebouwd in opdracht

Architectuur en Wehrung Architecten

van de corporatie Bo-Ex in Terwijde (Leidsche Rijn).

Toch bestond de bouwproductie in 2011 en 2012 voor

Aansluiting bij de stedelijke samenleving

een aanzienlijk deel uit woningen, zowel in uitbreidings-

De geselecteerde projecten, is hierboven gesteld, zijn

als herstructureringsbuurten. Het is de productie van

dienstbaar aan hun gebruikers en halen hun omge­

een periode waarin in hoog tempo werd gebouwd voor

ving omhoog. Door de positieve invloed op hun om­

een markt die relatief eenvoudig te bedienen was.

geving, voldoen ze aan het criterium ‘bijdragen aan

Financiering was zelden een probleem en nieuwe huizen

de beleving en bruikbaarheid van de stad’, dat voor de

waren gewilde objecten. De drang om te blijven werken

Rietveldprijs is geformuleerd. Het lijkt erop dat archi­

aan nieuwe typologieën en concepten was daardoor niet

tecten en hun opdrachtgevers daar meer aandacht

groot. Dat is terug te zien in de architectonische

voor krijgen. Via grote glasoppervlakten in de gevels

prestaties. Vaste sjablonen bepalen het beeld. Rijtjes­

laten gebouwen in toenemende mate aan ‘de stad’

huizen en appartementencomplexen zijn weinig

zien wat zich binnen afspeelt, ook als ze geen publieke

fantasierijk ontworpen, schijnbaar liefdeloos neergezet

projectontwikkelaar AM aan de Orteliuslaan in Papen­

en geregeld slordig afgewerkt. De woningbouwproductie

dorp was in eerste instantie bedoeld voor IPMMC, een

leed in de nadagen van het economische hoogtij zicht­

consultancy- en ontwikkelingsbureau binnen dezelfde

baar onder de routine van ontwikkelen-bouwen-

functie hebben. Ze presenteren zich daardoor meer

verkopen, ontwikkelen-bouwen-verkopen.

dan voorheen als deel van de stedelijke samenleving.

Het Rabo-bestuurscentrum, het zwembad Krommerijn

Geselecteerd: De Golf, Dil & Bonazzi Architecten

en het AM-huis zijn daar voorbeelden van.

Meer speelruimte dankzij gekende gebruikers

Geselecteerd: Kromhout Kazerne, MVSA Meyer en

Ook kantoren en andere bedrijfsgebouwen die voor de

Van Schooten Architecten

markt zijn gebouwd, zonder dat de gebruiker al tijdens

Geselecteerd: Universiteitsbibliotheek (UB), Grosfeld

de ontwikkeling bekend was, hebben de eerste selectie­

van der Velde Architecten

ronde niet overleefd. Op het hierboven behandelde complex van Dil & Bonazzi na, wist de architect in alle

De bouwproductie van 2011 en 2012 heeft een rijke

gevallen wie het pand dat hij of zij ontwierp zou gebrui­

kopgroep opgeleverd. Moge dat een inspiratie zijn voor

ken (dan wel exploiteren), en bijna altijd was dat de

de jaren die komen gaan, waarin het moeilijker is om

opdrachtgever zelf. Afzetrisico’s dempen de creativiteit,

projecten gerealiseerd te krijgen, maar ook een voor­

zo blijkt weer – ontwerpen voor gekende gebruikers geeft

lopig einde lijkt te komen aan de massale en anonieme

meer architectonische speelruimte. Als iets de complete

bouwproductie van mindere kwaliteit.

lijst van acht geselecteerden kenmerkt, dan is het de

Aorta #13 // 119

UNIVERSITEITSBIBLIOTHEEK // RUBÉN DARIO KLEIMEER

120 // Aorta #13

RIETVELDPRIJS // BLOG #2

BLIK OP DE STAD VAN DE TOEKOMST Juryrapport Rietveldprijs 2013 // Pieter Hooijmeier, bestuur Rietveldprijs 2013

De genomineerden voor de Rietveldprijs 2013 zijn niet

De helft van de mensen die in de stad Utrecht werken

alleen van hoge kwaliteit, zoals de jury constateert in

en studeren woont hier niet en het zal moeilijk blijven

haar beoordeling van de omvangrijke bouwproductie van

om hen passende woonruimte te bieden. Velen zullen dus

2011 en 2012, maar geven ook een blik op de stad van

slechts gedeelten van hun tijd in de stad doorbrengen.

de toekomst. De inrichting van de bebouwde omgeving

Er ligt een uitdaging om hun verblijf in de stad zo aan­

zal zich moeten voegen naar het veranderend gebruik.

genaam mogelijk te maken, omdat zij in niet geringe

Een drietal opgaven doet zich voor.

mate bijdragen aan de dynamiek en de vitaliteit van de stad. Hoogwaardige voorzieningen waar bewoners en

Het ‘nieuwe werken’, wordt in de praktijk vaak geas­

bezoekers zich thuis voelen, zijn daarmee doorslag­

socieerd met de afwezigheid van een vaste werkplek

gevend voor de ruimtelijke kwaliteit.

en meer flexibiliteit in de kantooruren. In werkelijkheid gaat dit veel verder, omdat in toenemende mate bij

De acht geselecteerde projecten laten op verschillende

bedrijven andere mensen rondlopen: stagiaires, con­

wijze zien hoe deze drie opgaven kunnen worden aan­

sultants, klanten, bezoekers. De duur van het verblijf

gepakt en moeten eerder worden gezien als voorboden

varieert aanzienlijk, net als de mate van formaliteit in de

van de nieuwe tijd dan als afsluiting van een voorbij

ontmoeting. Het succes van het ‘social office’ zit hem in

verleden.

de mate waarin plekken worden geboden die een ge­ paste omgeving bieden voor die ontmoetingen. Een open verbinding naar de stedelijke omgeving is niet alleen psychologisch, maar ook functioneel van betekenis om­ dat deze een combinatie met andere activiteiten of een voortzetting van dezelfde activiteit op een andere plek mogelijk maakt. Het ‘nieuwe werken’ vraagt niet om een flexibele werkplek, maar om een divers werklandschap met uiteenlopende gebruiksmogelijkheden.

Ook, en misschien wel juist, in economisch mindere tijden neemt de druk op de centrale delen van het stedelijk gebied toe. Waar monofunctionele gebieden ernstig te lijden hebben onder het feit dat zij slechts één markt bedienen, biedt de centrale stad door zijn varië­ teit meer kansen voor nieuwe en uiteenlopende initia­ tieven. Herontwikkeling van de bestaande stad zorgt dat het historische centrum en het gebied eromheen een nieuwe betekenis krijgen – met talloze mogelijkheden tot functieverandering. Als niet gevestigde partijen met initiatieven komen, zal het nodig zijn tijdelijke bestem­ mingen te realiseren.

Pieter Hooimeijer // Voorzitter bestuur Rietveldprijs

Aorta #13 // 121

TURNZAAL NIEUW WELGELEGEN // RUBÉN DARIO KLEIMEER

Herontwikkeling van de bestaande stad zorgt dat het historische centrum en het gebied eromheen een nieuwe betekenis krijgen

122 // Aorta #13

Aorta #13 // 123

KROMHOUTKAZERNE // RUBÉN DARIO KLEIMEER

124 // Aorta #13

AM HUIS // RUBÉN DARIO KLEIMEER

Aorta #13 // 125

RIETVELDPRIJS

NOMINATIES EN PRIJSUITREIKING RIETVELDPRIJS 2013 LOCATIES: TORENZAAL UCK, ACADEMIEGEBOUW // DATUM: 21 JUNI EN 13 NOVEMBER 2013 // DEELNEMERS NOMINATIES: 110// DEELNEMERS PRIJSUITREIKING: 120 // SAMENWERKINGSPARTNERS: STICHTING RIETVELDPRIJS

De Rietveldprijs is dé Utrechtse architectuurprijs die

In november 2013 heeft de jury van de Rietveldprijs de

ééns in de twee jaar wordt uitgereikt. In 2013 is het

Rietveldprijs 2013 uitgereikt aan Victas Centrum voor

weer zo ver. Met de winnaars van 2011 nog vers in het

Verslavingszorg van JDdV Architecten. ‘Het proces van

geheugen, maakt de Rietveldprijs zich op voor de 12e

totstandkoming was lang en moeizaam, maar aan het

editie. Gebouwen, maar ook Masterplannen en steden­

resultaat is dat niet af te zien. Dat is fijnzinnig en

bouwkundige plannen van de laatste twee jaar, 2011 en

afgewogen, no-nonsense en toch warm’, aldus de Jury.

2012, konden meedingen naar de prijs die in november 2013 werd uitgereikt.

De jury, bestaande uit Wytze Patijn (voorzitter), Annette Marx, Oliver Thill, Peter Paul Witsen selecteerde dit jaar: ZWEMBAD KROMMERIJN Jeanne Dekkers Architectuur en Wehrung Architecten AM HUIS, PAPENDORP Claus en Kaan architecten KROMHOUTKAZERNE MVSA Meyer & Van Schooten Architecten TURNZAAL NIEUW WELGELEGEN NL Architects UNIVERSITEITSBIBLIOTHEEK DRIFT EN BINNENPLEIN Grosfeld van der Velde Architecten en Karres en Brands Landschapsarchitecten VICTAS CENTRUM VOOR VERSLAVINGSZORG Architectenbureau JDdV Architecten BESTUURSCENTRUM RABOBANK NEDERLAND Kraaijvanger WONINGBOUW EN COMMERCIËLE VOORZIENINGEN SPOORZONE TERWIJDE Dil & Bonazzi Architecten

126 // Aorta #13

Aorta #13 // 127

Bij de kleinschaliger, organische ontwikkelingen blijft het de vraag hoe ze effectief bij kunnen dragen aan het verbeteren van de kracht van de stad

128 // Aorta #13

PROGRAMMEER DE PROVINCIE // HET DEBAT IN DE REGIO

Aorta #13 // 129

KERNRANDZONE KROMME RIJNGEBIED // AORTA

STAND VAN ZAKEN 2013 In 2012 onderzocht Aorta de kwaliteiten van de stadsranden in de provincie Utrecht, samen met de provincie en verschillende stedenbouwkundigen en beleidsmakers uit diverse gemeenten. De resultaten waren bemoedigend omdat het de stadsrand als eigen fenomeen agendeerde. De provincie Utrecht heeft inmiddels de stadsrand in haar structuurvisie op­ genomen als kernrandzone met daarbij behorend beleid.

ACHTERGROND De provinciale Ruimtelijke Structuurvisie (PRS) is in februari 2013 vastgesteld door Provinciale Staten. Tijdens de Dag van de ruimtelijke kwaliteit in 2013, georganiseerd door de provincie, heeft Aorta de resultaten van haar project, in twee workshops voorgelegd aan deel­ nemers, op verzoek van de provincie Utrecht. De in de webpublicatie opgenomenhandreiking was de basis voor de workshop.

DE DISCUSSIE De uitkomsten van het project over de stadsranden leidde tot een handreiking. Tegelijkertijd zijn zowel de provincie als de gemeenten op zoek naar een goede manier om stadsranden kwalitatief te verbeteren, vanuit ieders eigen rol. Daarbij speelt de uitwerking van de WMO een belangrijke rol. Zoals duidelijk werd uit het project van Aorta is er nog weinig kennis en praktijkervaring rondom kernrandzones. De provincie ziet mogelijkheden om de kwaliteit van het gebied te vergroten, zodat de kernrandzones waardevoller en toegankelijk worden voor de bewoners van de steden en dorpen. Om dit te bereiken, nodigt de provincie gemeenten uit om een visie op hun kernrandzone(s) te bepalen en ontwikkelen. Het maken van zo’n integrale visie is voor veel gemeenten nieuw, en kan een omvangrijke klus zijn. Daarom werkt de provincie aan een handreiking als hulpmiddel in dit traject. De handreiking komt tot stand aan de hand van voorbeeldprojecten met gemeenten. In ieder project leren en ervaren we wat wel en niet werkt, om zo uiteindelijk samen tot een praktisch instrument te komen.

WAAR STAAN WE NU? De behoefte aan kennisuitwisseling over de ruimtelijke kwaliteiten van stadsranden, proces aanpak en sturingsfilosofieën heeft ertoe geleid dat Aorta een kennisplatform in de vorm van een website zal gaan bouwen. Via deze website zijn niet alleen de voorbeeldprojecten te vinden van gemeentes in de provincie Utrecht. Ook worden allerlei onderzoeken en beleidsdocumen­ ten overzichtelijk bij elkaar gebracht. Dit platform moet gebruikers ondersteunen bij het vormen van een visie op stadsranden.

130 // Aorta #13

PROGRAMMEER DE PROVINCIE // BLOG #1

INVESTEER IN DE OPENBARE RUIMTE VAN DE STAD // INVESTEER IN DE KWALITEIT VAN DE TOEKOMST Ingeborg Thoral // Adviseur Ruimtelijke Kwaliteit

Ik vind het belangrijk dat we bouwen aan duurzame,

meente als Nieuwegein wordt zich bijvoorbeeld steeds

veerkrachtige steden. Dat betekent dat als er gaten

bewuster van dit vraagstuk: mede door de pro-actieve

vallen in de stad, we moeten kijken naar potentiële

houding van de gemeente vinden daar meer en meer

invullingen op de korte, middellange en lange termijn.

succesvolle transformaties van leegstaande

En als er daarbij ook nog oog is voor cruciale schakels in

kantoor­gebouwen plaats. Tegelijkertijd zijn er echter

de structuur van de stad, dan zijn we op de goede weg.

weinig tot geen fondsen voor herstructurering van de omringende openbare ruimte en de transformaties

Om welke schakels gaat het dan? Voor een gezonde,

leveren de gemeente ook geen gelden op. De transfor­

duurzame stad is het noodzakelijk dat er vanuit de hele

merende stad als potentiële achterstandsbuurt? Dat

stad groen/blauwe verbindingen met het buitengebied

kan niet de bedoeling zijn van duurzaam hergebruik!

bestaan of ontstaan, zodat er een eenvoudige uitloop

Gemeenten kunnen dit tij keren door, bijvoorbeeld, een

naar de buitengebieden is. Daarmee versterk je de

deel van de gemeentegelden die zij de komende 10 jaar

recreatieve kracht van de stad, de leefbaarheid, de

voor de toegevoegde woningen krijgen, te reserveren

ecologie in de stad, je werkt aan hittebestrijding waar­

voor extra investeringen in de openbare ruimte. Maar

door de klimaatbestendigheid van de stad verbetert en

dat vergt een andere kijk op de traditionele wereld van

vaak versterk je op die manier ook bestaande cultuur­

overheidsfinanciën…

historische elementen door ze (weer) met elkaar in verband te brengen.

Goede voorbeelden Tegelijkertijd zijn er ook goede voorbeelden van duur­

Wie gaat dat betalen?

zame invullingen van de ‘gaten in de stad’. Een mooi

De hamvraag bij het bouwen aan deze schakels is: wie

initiatief bijvoorbeeld, bottom-up en met veel draagvlak

gaat dat betalen? Want we gaan steeds meer ‘organisch’

onder buurtbewoners, is het initiatief van een aantal

ontwikkelen, kleinschalig en vanuit de locatie. Klein­

buurtbewoners om een braakliggend terrein langs het

schalige ontwikkelingen hebben als grote aantrekkings­

spoor om te toveren tot stadstuin (Cremertuin: http://

kracht dat ze gedragen worden door de samenleving,

www.youtube.com/watch?v=KJMIxn45CTg&feature=yo

dat de eindgebruiker vaak al bij de planontwikkeling

utu.be). Door de prachtige vorm en de aandacht in de

aanwezig is. Het nadeel van deze ontwikkelingen is dat

sociale media zijn er inmiddels gesprekken met de NS

het meestal ‘het kan net uit’ rode ontwikkelingen zijn,

gaande over de realisatie hiervan. Als dit lukt, is er weer

zonder onderliggende grootschalige exploitaties waar­

een klein groen pareltje toegevoegd aan de binnenstad

van een gedeelte gereserveerd wordt voor investeringen

van Utrecht.

in de gemeentelijke openbare ruimte. Bij kantoortrans­ formaties begint dit steeds duidelijker te worden: die

Ook bij de grotere gebiedsontwikkelingen zie je dat

vinden plaats juist in die gebieden waar je vaak al een

gemeenten heel nadrukkelijk oog voor de groen/blauwe

zichtbare behoefte hebt om wat te doen aan de open­

schakels hebben en houden. De gemeente Utrecht heeft

bare ruimte. Dáár zou je investeringen willen doen in

bij de inpassing van de NRU bijvoorbeeld het doorlopen

een plezierige groen/blauwe, recreatieve en ecolo­gische

van de Klopvaart (zie foto) een centrale plek gegeven.

verbinding, maar daar ontbreken door de krappe exploi­

Als letterlijk groen-blauwe verbinding van de binnen­

taties bij transformaties de middelen om zelfs maar een

stad met het buitengebied is er bijna geen mooier voor­

beetje in de openbare ruimte te investeren. Een ge­

beeld dan het doortrekken van de Klopvaart.

Aorta #13 // 131

Speerpunten Maar juist bij de kleinschaliger, organische ontwikkelin­ gen blijft het de vraag hoe ze effectief bij kunnen dragen aan het verbeteren van de kracht van de stad. Het is één van mijn speerpunten als adviseur ruimtelijke kwaliteit bij de provincie Utrecht. En ik pak dit speerpunt graag met u op: als u initiatieven kent, ideeën heeft over de financiering van de groen/blauwe structuren of anders­ zins kansen ziet om de structuur van de stad te verster­ ken, dan nodig ik u van harte uit om met mij in gesprek te gaan.

U kunt mij bereiken via marielle.hoefsloot@provincie-utrecht.nl.

De provincie Utrecht werkt sinds 2009 met een onafhankelijke adviseur ruimtelijke kwaliteit. Ingeborg Thoral is de huidige adviseur. Zij heeft deze functie per 1 februari 2013 overgenomen van haar voorganger Han Lörzing. Ingeborg Thoral adviseert Gedeputeerde Staten van de provincie Utrecht gevraagd en ongevraagd over hoe zij de ruimtelijke kwaliteit in de provincie Utrecht kunnen behouden en verbeteren. Daarnaast adviseert zij gemeenten, organisaties als Rijkswaterstaat of het Utrechts Landschap en initiatief­ nemers van grotere ontwikkelingen in de provincie Utrecht. Thoral stelt momenteel een werkprogramma op met 5 speerpunten waarop zij zich de komende 2 jaar wil richten.

Bij de kleinschaliger, organische ontwikkelingen blijft het de vraag hoe ze effectief bij kunnen dragen aan het verbeteren van de kracht van de stad’

132 // Aorta #13

PROGRAMMEER DE PROVINCIE //WEBSITE

KERNRANDZONES VORM: WEBSITE // SAMENWERKINGSPARTNERS: PROVINCIE UTRECHT

Het project “Programmeer de provincie” is inmiddels af­

Bij elke bijeenkomst over kernrandzones keren een

gerond. Het belangrijkste doel om stadsranden als een

aantal fundamentele vragen terug: wat is een stads­

gemeenschappelijk belang tussen overheden en ontwik­

randzone, welk schaalniveau bedoelen we, hoe verhouden

kelende partijen te agenderen, is gelukt. Samen met

stad en land zich tot elkaar, welke instrumenten zijn in

ontwerpers, beleidsmakers en marktpartijen hebben we

te zetten? Deze legitieme vragen kunnen door het ont­

dit grensoverstijgende vraagstuk onderzocht. Tijdens

sluiten van projectinformatie over ontwikkelingen in de

het project heeft Aorta kunnen rekenen op deelname

provincie bijdragen aan het vormen van een eigen visie

van vele gemeenten en de provincie. De resultaten van

op de dynamiek van kernrandzones.

het project hebben geleid tot een aanscherping van de provinciale structuurvisie op het thema kernrandzones.

Tegelijkertijd kan de responsive site een volgende stap

Tegelijkertijd is duidelijk dat er nog weinig kennis en

vormen in een bredere communicatie strategie naar

praktijkervaring is rondom kernrandzones. Uit het

aanvullende middelen om een digitaal platform voor ken­

onderzoek naar de stand van de stedenbouw, dat Aorta

nisuitwisseling rondom stadsrandzones in de provincie

heeft verricht voor het Stimuleringsfonds Creatieve

Utrecht op te zetten. De provincie steunt in principe het

Industrie, bleek ook dat er behoefte is aan kennisuit­

initiatief voor een onafhankelijk platform waar kennis

wisseling en meer onderzoek naar actuele opgaven en

kan samenkomen voor alle belanghebbende partijen.

maatschappelijke vragen.

Hoe deze strategie precies vorm krijgt is onderwerp van nog nader te voeren gesprekken door Aorta met de

Daarom ontwikkelt Aorta, in nauwe samenwerking met

provincie en een aantal betrokken gemeenten. Deze

de provincie Utrecht een responsive site. De site wordt

partijen zullen op termijn moeten bijdragen aan de

een platform waarop alle kennis over het ontwikkelen

content en de financiering van het digitale kennis­

van kernrandzones in de provincie kan samenkomen.

platform .

Het is bovendien een kans om de kennis op een andere en toegankelijke manier te verspreiden. Een responsive site past goed in de toename van mobiele devices voor het werk zoals de smartphone en de tablets. Een responsive site is geschikt voor verschillende devices, hij reageert dus op het device (PC, tablet, smartphone) waarop hij wordt opgeroepen. Dit type site kan ook de hoeveelheid informatie (met name de kaarten) aan die gegenereerd zijn in het onderzoek.

Aorta #13 // 133

KERNRANDZONE VEENENDAAL // AORTA

Een platform waarop alle kennis over het ontwikkelen van kernrandzones in de provincie kan samenkomen

134 // Aorta #13

CITYZINE

In het digitale tijdperk zoekt Aorta steeds meer naar nieuwe middelen om doelgroepen te bereiken, te informeren en te inspireren. CITYZINE UTRECHT staat voor een continu cultureel en informatief architectuur en stedenbouw aanbod dat Aorta door het jaar heen biedt. Al jaren levert Aorta met culturele evenementen, rondleidingen, informatie over de ontwikkelingen en activiteiten in de stad, en met de app UAR een belangrijke bijdrage aan de lokale, nationale en internationale informatiebehoefte rondom architectuur en stedelijke ontwikkeling in Utrecht en omgeving. Dit programma biedt in dit jaarprogramma een aanvulling op het actuele lokale programma, maar is voor de basis informatievoorziening voor de stad van groot belang.

Aorta #13 // 135

136 // Aorta #13

CULTURELE EVENEMENTEN

SE CULTURELE DAGEN BOOD AORTA OOK IN 2013

DAG VAN DE ARCHITECTUUR 2013 // 24 UUR ARCHITECTUUR

OPNIEUW EEN INSPIREREND PROGRAMMA AAN,

LOCATIE: STATIONSGEBIED, HOOG CATHARIJNE,

TOEGANKELIJK VOOR EEN BREED PUBLIEK. EEN

MERWEDE- EN KANAALZONE, EXPOSITIERUIMTE

GROTE AANTAL MENSEN BETRAD DE BIJZONDERE

CASCO, ARCHITECTUURCENTRUM AORTA, ROTSOORD,

WERELD VAN ARCHITECTUUR TIJDENS DE DAG VAN

CARTESIUSGEBIED, LEISCHE RIJN. // DATUM: VRIJ­

DE ARCHITECTUUR EN VERSCHILLENDE CULTURELE

DAG 21, ZATERDAG 22 EN ZONDAG 23 JUNI 2013 //

ZONDAGEN.

DEELNEMERS: 1.726 // SAMENWERKINGSPARTNERS:

TIJDENS DE JAARLIJKSE LANDELIJKE EN UTRECHT-

STICHTING RIETVELDPRIJS, LOOS.FM; EXPODIUM, POSTPLANJER, PROJECTORGANISATIESTATIONS­ GEBIED, STICHTING KUNST IN HET STATIONSGEBIED, CASCO, ARCHITECTENBUREAU SLUIMER EN VAN LEEUWEN, MEER MERWEDE, VECHTCLUBXL, JAN BAKERS ARCHITECTEN, BNA ( BOND VAN NEDERLANDSE ARCHITECEN) // SPONSOREN: GEMEENTE UTRECHT; STIMULE­ RINGSFONDS VOOR DE CREATIEVE INDUSTRIE; K.F. HEINFONDS; VSB FONDS; ELISE MATHILDE­ FONDS, PROJECTORGANISATIE STATIONSGEBIED, BOUWFONDS // VORM: EVENEMENT, RONLEIDING, LEZING, PRESENTATIE, EXPOSITIE, FIETSTOCHT, FILM, OPEN HUIS, TIJDSCHRIFT EN BLOG De jaarlijkse Dag van de Architectuur 2013 was een groot succes. Landelijk, maar ook in Utrecht, waren duizenden bezoekers op de been. Ruim 100.000 bezoekers gingen naar één of meerdere evenementen. De Dag van de Architectuur stond dit jaar in het teken van ‘24 uur Architectuur’. 24 uur architectuur is de stad die nooit slaapt en altijd draait. 24 uur gaat over alternatieve vormen van stedelijkheid en nieuwe manieren van stedenbouw met meer ruimte voor kleinschalig initiatief, spontaniteit en tijdelijkheid. 24 uur zoekt het spanningsveld tussen individualiteit en collectiviteit, tussen stadsplanning en ‘do it yourself’. Het hele weekend waren er exposities, open huizen, rondleidingen, expedities, films en lezingen bezoeken op verschillende locaties in Utrecht. Toegang van de activiteiten is bij dit evenement bijna altijd gratis.

Aorta #13 // 137

Een vurig pleidooi om duurzame energie te generen door anders te bouwen.’

SPEL // MODERN ARCHITECTURE GAME NATIONALE VOORRONDE LOCATIE: ARCHITECTUURCENTRUM AORTA DATUM: 30 0KTOBER 2013 // DEELNEMERS: 7 The Modern Architecture Game is een bordspel dat in 2009 is uitgegeven door NEXT architects. Het spel bevat bijna 1000 vragen en 200 beelden over de beroemdste gebouwen en architecten, de achterliggende ideeën en nog veel meer. Elke deelnemer kiest een miniatuur

FILM // TUSSEN ZON EN MAGMA!

bouwwerk als pion om het spel mee te spelen. Het doel

LOCATIE: ARCHITECTUURCENTRUM AORTA

van het spel is als eerste speler het hart van het bord

DATUM: 31 OKTOBER 2013 // DEELNEMERS: 26

te bereiken door het gooien met de dobbelsteen en het beantwoorden van kennis- en beeldvragen over architec-

Cineast Kris Kristinsson reist dit jaar langs architectuur

tuur. De snelheid van het spel kan worden beïnvloed door

centra in binnen en buitenland en vertoont zijn film

het maken van strategische keuzes voor de juiste route.

‘Tussen Zon en Magma’ (48 min) over de uitvindingen van

Op uw pad komt u verschillende kansen en hindernissen

zijn vader architect Jón Kristinsson,emeritus hoogleraar

tegen, in totaal zijn dat er 6! De speler die als eerste het

Milieu Technisch Ontwerpen aan de TU Delft.

centrum van het bord heeft bereikt is de onbetwiste

De film leidt van het vroege pionierswerk van wat nu

winnaar en verdient eeuwige roem! De finale vond plaats

duurzaam bouwen wordt genoemd, naar het ontwerp en

op 9 november in Het Nieuwe Instituut.

de realisatie voor de Floriade Venlo van Villa Flora, het groenste kaskantoor van Nederland. Door de introductie

ERFGOED BELEVEN// DE WIJDE DOELEN

van nieuwe technieken genereert het gebouw meer ener-

LOCATIE: ARCHITECTUURCENTRUM AORTA

gie dan het gebruikt en wordt het vaak geroemd als de

DATUM: 27 NOVEMBER T/M 20 DECEMBER 2013

belangrijkste constructie in Nederland van 2012.

DEELNEMERS: 50 // SAMENWERKINGSPARTNERS:

Via een reeks interviews met gebruikers, ontwerpers,

DE K.F. HEIN STICHTING, ATELIER DE WIJDE DOELEN

bestuurders en bouwers wordt een aansprekend beeld geschetst van de ontwerppraktijk van een bezield en

De K.F. Hein Stichting en Atelier de Wijde Doelen presen-

visionair architect die ontwerpen maakt over de grenzen

teren in Architectuurcentrum Aorta het jaarbericht 2012

van traditionele architectuur. Hierbij gaat Kris Kristinsson

van de K.F.Hein Stichting voor aanvang van de opening

dieper in op de vele energie besparende bouwinnovaties

van de tentoonstelling ‘Erfgoed Beleven’.

die zijn vader introduceerde.

Reinaerde Ateliers De Wijde Doelen is een kunstatelier

Kris Kristinsson debuteerde op het Nederlands Film

waar ongeveer 40 getalenteerde kunstenaars met een

Festival van 2009 met de speelfilm Ruta del Jaca die met

verstandelijke beperking werken. De kunstenaars maken

steun van het Nederlands Filmfonds vertoond werd in

keramiek, tekeningen, schilderijen en grafiek van grote

bioscopen in heel het land. TUSSEN ZON EN MAGMA is

kwaliteit. De kunstenaars van Ateliers De Wijde Doelen

zijn eerste langere documentaire. De documentaire werd

halen hun inspiratie uit het dagelijks leven en uit het

ingeleid door de filmmaker en architect Daan Josee, die

bezoeken van musea, galeries en collega-kunstenaars.

sinds het emeritaat van Kristinsson in 2001 het bureau

Regelmatig werken zij op andere plekken in en om de

Kristinsson dagelijks leidt.

stad om schetsen te maken en nieuwe inspiratie op te

Zoals Jan Terlouw zegt in de film: “In Nederland wordt

doen. Dit leidt tot boeiende projecten, inspirerende ont-

41% van de energie gebruikt in de gebouwde omgeving.

moetingen en mooie tentoonstellingen. Voor de K.F.Hein

Als je dus energie wilt besparen dan kun je de bouw niet

Stichting bezochten kunstenaars van Atelier de Wijde

ongemoeid laten. Als onze kinderen later vragen, er is op

Doelen erfgoedlocaties die door de K.F.Hein Stichting zijn

gewezen en u hebt het niet gedaan, wat zeggen we dan

ondersteund. Het werk dat zij maakten, vormt de basis

terug?”

van het Jaarbericht 2012 van de K.F.Hein Stichting.

138 // Aorta #13

EDUCATIE

ARCHITECTUUR IS NIET ALLEEN VOOR ARCHITECTEN,

programmering en ontwerp. Twee klassen worden als

HET IS VOOR IEDEREEN. VAN JONG TOT OUD, VAN

winnaar aangewezen.

LEEK TOT PROFESSIONAL. DOOR PRIKKELENDE EN TOEGANKELIJKE PROGRAMMA’S DRAAGT AORTA BIJ

KINDERRONDLEIDINGEN STDHS

AAN BEGRIP, KENNIS EN INZICHT OVER

LOCATIE: STADHUIS UTRECHT // DATUM: JAN-DEC

ARCHITECTUUR EN DE PROCESSEN DIE HIERMEE

2013 // DEELNEMERS: 303 // SAMENWERKINGS­

SAMENHANGEN.

PARTNERS: GEMEENTE UTRECHT

CREATING CITIES

In het najaar van 2011 is Aorta van start gegaan met

LOCATIE: AMADEUS LYCEUM LEIDSCHE RIJN

het aanbieden van Kinderrondleidingen in het stadhuis

DATUM: MEI-NOV 2012 // DEELNEMERS: 120

voor leerlingen van groepen 6, 7 en 8 van Utrechtse

SAMENWERKINGSPARTNERS: AMADEUS LYCEUM

basisscholen. Ook in 2012 heeft Aorta weer veelvuldig

IN LEIDSCHE RIJN EN DE STICHTING VREDE VAN

Utrechtse schoolklassen mogen verwelkomen.

UTRECHT / CULTURELE HOOFDSTAD 2018

In het stadhuis van Utrecht wordt al meer dan 650 jaar democratie bedreven. De burgemeester en zijn wet­

Architectuurcentrum Aorta werkte in 2013 voor het

houders komen bij elkaar en besturen de stad. In al

tweede jaar samen met het Amadeus Lyceum in een

die jaren is het stadhuis letterlijk met zijn bewoners

stedenbouwprogramma voor 120 leerlingen van Havo 4

meegegroeid. Het is dan ook niet zomaar een gebouw,

en VWO 5.

maar een bonte verzameling van oude woonhuizen en stadskastelen die door de eeuwen heen stukje bij beetje

LESPROGRAMMA STEDENBOUW

aan elkaar gesmolten zijn. Een kruipdoor-sluipdoor van

Het project Creating Cities bestaat uit een gastcollege

huiskamers, gangen en statige trappenhuizen. Na talloze

Stedenbouw, een excursie, een ontwerpatelier en een

verbouwingen en uitbreidingen was het stadhuis in 2000

klassenpitsch, waarbij de leerlingen een aantal op-

opnieuw aan verbouwing toe. De Spaanse architect

drachten uitvoeren. De leerlingen worden tijdens de

Miralles heeft het eeuwenoude stadhuis een merkwaardig

projectweek begeleidt door stedenbouwkundige Godfried

modern tintje gegeven.

de Graaff. Hij laat de leerlingen kennismaken met de

Tijdens de kinderrondleiding STDHS maken kinderen

overwegingen die een rol spelen bij het programmeren

kennis met het vak van burgemeester, wethouder,

en ontwerpen van een gebied. Vervolgens worden zij zelf

gemeenteraadslid én architect. Wat is democratie? Wat

uitgedaagd een ontwerp te maken voor het Stations­

doet de burgemeester en wat zou je zelf in de gemeente-

gebied van Terwijde in Leidsche Rijn. Welke voorzieningen

raad aan de orde willen stellen? Is het architect Miralles

zijn er nodig, welke routes moeten worden aangelegd,

gelukt een modern en toegankelijk stadhuis te maken?

hoe krijgt dat wat er al is een plek? En wat kan er in

We bezoeken de mooiste kamers van het stadhuis, van

de toekomst nog veranderen? Leerlingen werken in

raadszaal tot trouwzaal, en misschien nemen we zelfs

groepjes aan een maquette voor een deel van het gebied.

een kijkje in de burgemeesterskamer.

De maquettes samen vormen het masterplan voor het

De kinderrondleidingen zijn ontwikkeld door 1 meter 98

stationsgebied van Terwijde. Aan het eind van de week

in samenwerking met Aorta en in opdracht van de

presenteren zes klassen hun masterplan aan een des-

gemeente Utrecht. De kinderrondleiding maakt onderdeel

kundige jury, die rekening houdt met visie, concept,

uit van de Kinderraadsvergadering.

Aorta #13 // 139

STRAATBEELDEN // CREATIEF VERMOGEN REGELING

gepresenteerd tijdens de maandsluiting van de school.

LOCATIE: DE BLAUWE AVENTURIJN | PIETSERKERK足

vak van de architect en/of de stedenbouwer.

Elke les hebben de leerlingen kennis gemaakt met het

HOF // DATA: SEPT- DEC 2013 // DEELNEMERS LESSEN DE BLAUWE AVENTURIJN: 525 // SAMENWERKINGS-

Pieterskerkhof

PARTNERS: DE BLAUWE AVENTURIJN, PIETERSKERK足

Voor deze school is gekozen om een bijdrage te leveren

HOF, CLICKF1.

aan alle leskisten die relevant zijn voor omgevings- en mediaeducatie. OBS Pieterskerkhof is een Daltonschool

STRAATBEELDEN

en werkt volgens de Daltonprincipes. In 2013 is een

Aorta is samen met Click F1 en de scholen de Blauwe

eerste inventarisatie gemaakt van bronnen, materialen

Aventurijn en Pieterskerkhof een creatief partnerschap

en aanknopingspunten. In de loop van het schooljaar

voor vier jaar aangegaan, waarin architectuur, cultureel

worden ze uitgewerkt tot volwaardig lesmateriaal.

erfgoed en media in een leerlijn Creatief vermogen gecombineerd worden. Straatbeelden maakt kinderen op hun eigen niveau bewust van hun leefomgeving en de invloed van nieuwe media. Omgevingseducatie en media vormen een rijke combinatie om kunstzinnige ori谷ntatie en zaakvakken te verbinden. De leerling staat centraal in hun leefomgeving, om zich deze eigen te maken, zich erin te bewegen en te be誰nvloeden. Leerlingen leren te werken met beeld en taal, communiceren met elkaar en de omgeving, analyseren de omgeving en geven hier eigen vorm aan. Ze leren de omgeving in al zijn culturele rijkheid te herkennen en er onderdeel van te zijn. De leerlijn kan projectmatig in de school ingezet worden.

De Blauwe Aventurijn.

In 2013 zijn er verschillende activiteiten aangebod en op de Blauwe Aventurijn voor de groepen 1-2, 3 en 6.

Kleuters leerden vormen te herkennen en plattegrond te lezen en maakten samen met een journaliste een krantje over hun ervaringen. Groep 3 ontwierp hun eigen Aventurplazia na een les over pleinen. Samen met een DJ werd er een radioshow van gemaakt. Met een kleine camera, voorbereide vragen en een heuse rolverdeling voor het maken van de opnames is groep 6 de wijk ingetrokken om een wijkjournaal te maken over hoe mensen de wijk ervaren. In de les zijn verschillende woonvormen besproken. Alle producten zijn telkens

140 // Aorta #13

CITYZINE IN DE STAD

URBAN FLOW // HET DNA VAN DE STAD

BEELD VAN EEN STAD

LOCATIE: ARCHITECTUURCENTRUM AORTA // DATUM:

PUBLICATIE: UITGEVERIJ BRUNA B.V. ARCHITEC­

ONTWIKKELING 2013 // SAMENWERKINGSPARTNERS:

TUURCENTRUM AORTA // DATUM: LANCERING MEI

GEMEENTE UTRECHT // KF HEINFONDS // SSHU //

2013 // SAMENWERKINGSPARTNERS: BETTINA VAN

PROJECTBUREAU LEIDSCHE RIJN // VSB FONDS //

SANTEN, EDSARD KYLSTRA

PRINS BERNARD CULTUURFONDS // WINTER HEIJN­ SIUS STICHTING //

Aan de hand van maatschappelijke thema’s toont dit bijzondere boek de ontwikkeling van Utrecht door de eeu-

Naast informatie over actuele ontwikkelingen consta-

wen heen. Utrecht is gesticht in de Romeinse periode,

teert Aorta een steeds grotere behoefte aan inzicht in

weliswaar als verdedigingswerk en niet als stad, maar de

de stedelijke ontwikkeling van Utrecht als basis voor

eerste kiem was er. De strategische gelegen plek werd

de ontwikkelingen van nu en in de toekomst. Met deze

genoemd Trajectum wat betekent doorwaadbare plaats.

tendens in gedachten ontwikkelde Aorta met multi­

Later is dit verbasterd naar Utrecht. Alhoewel de gave

mediale middelen een overzicht over van vroeger naar

Middeleeuwse binnenstad en de Dom het meest bekend

nu en de toekomst. Urban Flow Utrecht vertelt in beeld,

en zichtbaar zijn voor de toerist, is Utrecht een stad met

tekst, foto’s, film en kaartmateriaal het verhaal van de

een rijke geschiedenis. Dit boek toont voor het eerst de

stedelijke groei van de stad, tot aan de actuele opgave en

belangrijkste stedelijke veranderingen. En beschrijft dit

toekomstige plannen voor de stad. Een chronologische

aan de hand van gebouwen die van belang zijn geweest

geschiedenis waarin de architectuur en stedelijke ont-

voor de samenleving. Het zijn tevens gebouwen van

wikkeling in een bredere maatschappelijke context wordt

architectonische waarde. Zo brengt het boek functie en

geplaatst. Met Urban Flow Utrecht wil Aorta bij bestuur-

ontwerp bij elkaar. De volgende thema’s worden behan-

ders, bewoners, toeristen kennis over de stad brengen.

deld: verdediging en bestuur, zorg, geloof, de burgerij, de

De ontwikkeling en de stad van het verleden draagt zo

elite, de middenstand, de industrie, arbeiders, rituelen,

bij aan de visie en de gedachten over de stad van de toe-

vermaak en studie. Deze thema’s zijn vanaf de Romeinse

komst. Architectuurcentrum Aorta hecht grote waarde

tijd geëvolueerd onder druk van maatschappelijke, eco-

aan deze kennisoverdracht. In 2013 is de website Urban

nomische en sociale veranderingen. Dit wordt ook zicht-

Flow gelanceerd, in 2014 volgt de tentoonstelling.

baar in de hiervoor ontworpen gebouwen. In de loop van de eeuwen zijn er thema’s bijgekomen zoals de opkomst van de industrie en de middenstand. Van het castellum en de Hamtoren naar de Dom; van de Maliebaan en de Drift naar park Vechtzoom, van het Sterrehofje naar de

Van bekende naar minder bekende gebouwen met een bijzonder verhaal.

De Lesepsbuurt: dwars door de tijd wordt u meegenomen door Utrecht. Van bekende naar minder bekende gebouwen met een bijzonder verhaal.

Te koop via Aorta € 39,95 EAN: 9789400500129

Aorta #13 // 141

ONTWERP WATERTOREN ROTSOORD // ARCHITECTUURBUREAU SLUIJMER EN VAN LEEUWEN

Inzicht in de stedelijke ontwikkeling van utrecht als basis voor de ontwikkelingen van nu en in de toekomst

142 // Aorta #13

RONDLEIDINGEN

LOCATIE: IN EN OM UTRECHT // DATUM: JAN-DEC

In 2013 heeft Aorta een aantal bestaande rondleidingen

2013 // DEELNEMERS: 1.497 // SAMENWERKINGS-

vernieuwd. De renovatie van de laatste vleugel van de

PARTNERS: GEMEENTE UTRECHT // PASTOE TOON­

uniersiteitsbibliotheek in de binnenstad door Grosveld

KAMER // CENTRAAL MUSEUM

van de Velde is in de rondleiding opgenomen. De rond­ leiding in stationsgebied wordt continue geactualiseerd;

Jaarlijks ontvangt Aorta circa 2.500 tot 3.500 bezoekers

de rondleding in Leidsche Rijn is uitgebreid met een

uit binnen- en buitenland voor een rondleiding in of om

bezichting van het Maximapark.

de stad Utrecht. Het publiek is zeer divers: van toeristen en architectuurliefhebbers tot architectuurstudenten, beleidsmakers en ruimtelijk professionals. Ook verzorgt Aorta regelmatig rondleidingen voor het basis- en middelbaar onderwijs. De kinderrondleiding STDHS, die in 2012 voor het eerst werd aangeboden in aan de hoogste klassen van Utrechtse basisscholen, werd ook in 2013 veelvuldig aangevraagd. Door het rondleidingenaanbod te verbinden aan grotere publieksevenementen zoals de Dag van de Architectuur wordt een breed publiek aan geïnteresseerden bediend.

Op gezette tijden organiseert Aorta open rondleidingen op verschillende locaties die zij bekendmaakt op de website en in de lokale pers. Groepsrondleidingen worden uitsluitend op aanvraag georganiseerd.

De thema’s van de wandelingen variëren van moderne architectuur op De Uithof, Leidsche Rijn en moderne invullingen in de historische binnenstad tot architectuur van Rietveld en zijn tijdgenoten. Jaarlijks worden bestaande rondleidingen vernieuwd en nieuwe thema’s uitgewerkt, op basis van actualiteit en vraag van bezoekers.

De rondleidingen worden begeleid door professionele gidsen met een achtergrond op het gebied van architectuur, bouwkunde, stedenbouw, landschapsarchitectuur en architectuurhistorie .

Hoewel Utrecht vooral bekendstaat om haar historisch centrum, heeft deze stad ook een schat aan moderne architectuur.

Aorta #13 // 143

THEMA’S & LOCATIES

LEIDSCHE RIJN – EEN FIETSTOCHT LANGS ARCHITEC-

UNIVERSITEITSBIBLIOTHEEK BINNENSTAD –

TONISCHE STATEMENTS EN ROMEINSE STRUCTUREN.

HET BOEKENPALEIS.

De weilanden van voorheen hebben plaatsgemaakt voor

De universiteitsbibliotheek in de binnenstad is gevestigd

de grootste Vinex-wijk van Nederland. Waar de Romeinen

in het voormalige werkpaleis van Lodewijk Napoleon.

ooit hun castellum en badhuizen bouwden, is nu een

Het totale complex omvat zes Rijksmonumenten. Deze

scala aan architectonische stijlen te vinden. In 2015 moet

voorheen niet toegankelijke panden zijn in de nieuwbouw

Leidsche Rijn plaats bieden aan 30.000 woningen en

voor iedereen ontsloten. Grosfeld van der Velde architec-

70.000 m2 kantoorruimte. Daarnaast zullen hier allerlei

ten heeft voor de nieuwbouw bewust gekozen voor een

voorzieningen verschijnen. Leidsche Rijn wordt een

eenduidige materialisatie, detaillering en kleurstelling,

volwaardig nieuw deel van Utrecht.

waardoor er eenheid ontstaat in het gebouwencomplex.

Een licht en transparant gebouw is het resultaat.

MODERNE ARCHITECTUUR IN DE BINNENSTAD – OUD

VAN RIETVELD NAAR DE UITHOF.

Utrecht is vooral bekend vanwege de historische binnen­

Een busexcursie voor liefhebbers die graag in korte tijd

stad, maar intussen is er ook een schat aan moderne

iconen in het Utrechtse archtiectuurlandschap bezoeken:

architectuur te vinden. De moderne parels schitteren

werken van de architect Rietveld (waaronder het Rietveld

tussen de oude stenen en gaan elk op hun eigen manier

Schröderhuis) en de internationaal geprezen campus De

een relatie aan met de Middeleeuwse buren. Met o.a. het

Uithof (met iconen als de Universiteitsbibliotheek van

kleine huisje op de Drift (Sluijmer en Van Leeuwen), het

Wiel Arets en het Educatorium van Rem Koolhaas).

stadhuis (Miralles), het woon¬huis van Mart van Schijn-

EN NIEUW SPOTTEN IN UTRECHT.

del, de schouwburg van Dudok, de woningbouw aan de DE UITHOF- INCLUSIEF UNIVERSITEITSBIBLIOTHEEK

Mariaplaats (AWG architecten).

VAN WIEL ARETS EN HET EDUCATORIUM VAN OMA. De Uithof is meer dan een universiteitscam-

STATIONSGEBIED.

pus. Het is de architectonische parel van Utrecht. In het

Er wordt al jaren druk gewerkt aan het stationsgebied.

gebied dat in de jaren zestig nog een uitgestrekt weiland

Het Muziekpaleis vordert en wordt half 2013 opgeleverd,

was, zijn sindsdien universiteitsgebou¬wen en later ook

de Catharijnesingel is ook al gereed gemaakt om weer

studentenhuisvestingscomplexen verrezen. Met een

als waterroute onderdeel te zijn van Utrecht. Ook op het

bezoek aan: de universiteitsbibliotheek van Wiel Arets;

station wordt hard gewerkt om het station te transfor-

het educatorium van OMA het Minnaertgebouw,

meren in een OV-terminal. Andere projecten die in de

De Bisschoppen, de Basketbar, Casa Confetti.

toekomst zullen verschij¬nen zijn onder meer het casino, de bibliotheek ++, de Rabobrug en een megabioscoop.

HET STADHUIS VAN MIRALLES – SPAANS TEMPERA-

De rondleiding geeft inzicht in wat we de komende jaren

MENT EN UTRECHTSE NUCHTERHEID.

kunnen verwachten.

Het stadhuis is al meer dan 650 jaar de plek waar de gemeenteraad, de burgemeester en wethouders van

JUGENDSTIL/ART NOUVEAU – SIERLIJKE KRULLEN

Utrecht bij elkaar komen. Langzaamaan is het stadhuis

EN GEVELS ALS KUNSTWERKEN.

gegroeid tot een samensmelting van een tiental middel-

De gracieuze vormen van de Art Nouveau ofwel Jugend-

eeuwse panden en stadskastelen. De Spaanse architect

stil zijn op veel plaatsen in Europa te vinden: van de

Enric Miralles (1955 – 2000) heeft in 2000 het Utrechtse

ingangen van de Parijse metro en de Eifeltoren tot de

stadhuis voor de laatste maal onder handen genomen en

Grand Cafés in Praag en het woonhuis van de architect

een merkwaardig modern tintje gegeven.

Victor Horta in Brussel. Ook in Utrecht heeft deze stroming zijn sporen nagelaten, zoals te zien is bij apotheek De Liefde in de Voorstraat en Hotel Noord Brabant aan Vredenburg.

144 // Aorta #13

RIETVELD EN TIJDGENOTEN.

NIEUWEGEIN CENTRUM, DE REANIMATIE VAN EEN

Zowel het Rietveld-Schröderhuis als enkele andere

STADSHART.

gebouwen van Rietveld komen tijdens deze wandeling

Het stadscentrum van Nieuwegein, dat dateert uit de jaren

aan de orde, zoals de gerenoveerde woningen aan de

80 van de vorige eeuw is in 2012 grondig gerenoveerd en

Erasmuslaan en de Chauf¬feurswoning. Ook projecten

uitgebreid. DHet Stadskwartier is een afwisselend geheel

van tijdgenoten om en nabij het Wilhelmina¬park komen

van winkels en woningen. Pi de Bruijn (Architekten Cie.)

aan de orde, zoals de eigen woning van S. van Ravensteijn.

realiseerde er een grote winkelboulevard, afgewisseld door smallere straatjes en intieme pleintjes met een

MUSEA EN HET MUSEUMKWARTIER.

eigen sfeer. Het Stadshuis heeft een spectaculaire

Het Museumkwartier is een van de best bewaarde

meanderende gevel die bestaat uit een dubbele glazen

geheimen van de Utrechtse binnenstad. De vroegere Wijk

huid.

A herbergt een schat aan verborgen hofjes, grachten, middeleeuwse huizen, galeries en musea. Ook op archi-

KINDERRONDLEIDING STDHS.

tectonisch gebied valt hier een indruk¬wekkende wereld

Tijdens de kinderrondleiding STDHS maken kinderen

te ontdekken.

kennis met het vak van burgemeester, wethouder, gemeenteraadslid én architect. Wat is democratie?

HET ZOCHERPLANTSOEN.

Wat doet de burgemeester en wat zou je zelf in de

Het Zocherplantsoen is een 19e-eeuws land¬schapspark

gemeen¬teraad aan de orde willen stellen? Is het archi-

dat naar ontwerp van J.D. Zocher werd aangelegd op de

tect Miralles gelukt een modern en toegankelijk stadhuis

plaats van de Middeleeuwse omwalling en het Griftpark.

te maken? We bezoeken de mooiste kamers van het

Tijdens de rond¬leiding wordt gekeken naar de verschil-

stadhuis, van raadszaal tot trouwzaal, en misschien

lende opvattingen in de land¬schapsarchitectuur, van de

nemen we zelfs een kijkje in de burgemeesterskamer.

19e eeuw tot nu.

Aorta #13 // 145

146 // Aorta #13

ALGEMENE INFO

MEDIATHEEK

WEBSITE WWW.AORTA.NU

Aorta is het architectuurinformatiepunt voor

De website geeft informatie over Aorta’s

een breed publiek. Aan de medewerkers

activiteiten en rondleidingen. De homepage

van de publieksbalie kunnen vragen worden

biedt een overzichtelijke agenda van de

gesteld.

lopende activiteiten. In het archief kan gezocht worden naar programma’s van voor-

Op de leestafel liggen de laatste nummers

gaande jaren.

van vakbladen, recent uitgegeven boeken en informatie over het lopende programma van

THERMOMETER

Aorta. De mediatheek omvat boeken en tijd-

Sinds 2012 volgt Aorta de actuele discussie

schriften over architectuur en stedenbouw

in de stad via de weblog Thermometer. Eén

(regio Utrecht), informatie over Utrechtse

of meerdere essayisten worden gevraagd

architectenbureaus en bureaus van buiten

gedurende een periode één van de geselec-

die in Utrecht bouwen en video’s en dvd’s

teerde projecten te volgen en te bespiegelen

over verschillende onderwerpen met

middels columns, interviews, video en

betrekking tot Utrecht en architectuur. In

reportagefotografie. Ook de betrokken

het knipselarchief zijn artikelen te vinden uit

partijen, bewoners en gebruikers worden

landelijke dag-, week- en vakbladen, die

gevraagd aan de blog deel te nemen.

de gebouwde omgeving van Utrecht als

Het publiek is in de gelegenheid middels de

onderwerp hebben.

blog hun visie te delen. Aan het einde van het jaar wordt de discussie uit de Thermometer gebundeld in het jaarboek van Aorta als verslag van het debat over de stad. Het jaarboek van Aorta wordt hiermee meer en meer een inspiratie- en discussiestuk voor de stad.

Open: woensdag tot en met vrijdag van 12:00 – 17:00

Aorta #13 // 147

RABOBANK BESTUURSCENTRUM // JUDITH KUIPERI

148 // Aorta #13

PUBLICATIES

URBAN TRAJECTORIES // 2012 - 2013

heeft geleid tot een dwarsdoorsnede van

Urban Trajectories is een tweejarig inter­

de stadsranden in de provincie Utrecht en

disciplinair onderzoekstraject van

tot een herdefiniëring van het fenomeen

Architectuurcentrum Aorta, Vrede van

stadsrand. In de publicatie worden de

Utrecht 2013, Casco – Office for Art,

resultaten van het onderzoek naar stads­

Design and Theory en de Universiteit

randen in de provincie Utrecht gepresen­

Utrecht naar de beleving van stedelijke

teerd. Digitale publicatie te downloaden

fietsroutes. In 2013 vonden naar aanlei­

op www.aorta.nu

ding van het onderzoek dat stadsgeograaf Jan van Duppen heeft verricht een aantal

UTRECHT. BEELD VAN EEN STAD // 2013

activiteiten plaats: Route Ateliers als aan­

Publicatie: Bruna // Architectuurcentrum

vulling op het onderzoek, een expositie

Aorta // Samenwerkingspartners: Bettina

waarin de resultaten van de Ateliers zijn

van Santen // Edsard Kylstra (gemeente

uitgewerkt en een expertmeeting als start­

Utrecht)

punt voor de agenda voor 2014. De resul­

Aan de hand van maatschappelijke thema’s

taten van het onderzoek zijn gepubliceerd

toont dit bijzondere boek de ontwikkeling

op een interactieve website.

van Utrecht’s rijke geschiedenis door de

Website www.urbantrajectories.nl

eeuwen heen. Het boek beschrijft dit aan de hand van gebouwen die van belang zijn

DE STADSRAND. VEEL MEER DAN RAFEL-

geweest voor de samenleving. De volgende

RAND, RESTRUIMTE OF ROMMELZONE //

thema’s worden behandeld: verdediging en

2013

bestuur, zorg, geloof, de burgerij, de elite,

Uit onderzoek naar de werkpraktijk van

de middenstand, de industrie, arbeiders,

stedenbouwkundigen in gemeentelijke

rituelen, vermaak en studie. Deze thema’s

dienst in de provincie Utrecht is gebleken

zijn vanaf de Romeinse tijd geëvolueerd

dat de aandacht voor ruimtelijke kwaliteit

onder druk van maatschappelijke, eco­

in de huidige werkpraktijk vaak beperkt

nomische en sociale veranderingen.

blijft tot de eigen gemeente. De praktijk

Dit wordt ook zichtbaar in de hiervoor

wijst echter uit dat veel ruimtelijke vraag­

ontworpen gebouwen. Nieuwe thema’s bij­

stukken ook buurgemeenten aangaan.

gekomen zijn de opkomst van de industrie

Aorta heeft samen met de provincie

en de middenstand. Van het castellum en

Utrecht een aantal werkateliers en een

de Hamtoren naar de Dom; van de Malie­

expertmeeting georganiseerd voor

baan en de Drift naar park Vechtzoom, van

stedenbouwkundigen, landschaps­

het Sterrehofje naar de De Lesepsbuurt:

architecten en beleidsambtenaren van

dwars door de tijd wordt u meegenomen

gemeenten en provincie waarin de ruimte­

door Utrecht. Van bekende naar minder

lijke betekenis van stadsrandzones en hun

bekende gebouwen met een bijzonder

onderlinge samenhang met betrekking tot

verhaal. Te koop via Aorta € 39,95.

programma en beheer, onderzocht is. Dit

EAN: 9789400500129

Aorta #13 // 149

STATIONSPLEIN WEST // LINDY SCHUIN

URBAN FLOW // 2014

NIEUWE GENERATIES & NIEUWE

Naast informatie over actuele ontwik­

STEDEN. DWARSDOORSNEDE NL // 2014

kelingen constateert Aorta een steeds

FORUM, Instituut voor Multiculturele

grotere behoefte aan inzicht in de stedelijke

Vraagstukken, en drie architectuurcen­

ontwikkeling van Utrecht als basis voor de

tra van west naar oost in een dwars­

ontwikkelingen van nu en in de toekomst.

doorsnede door het land startten een

Met deze tendens in gedachten ontwik­

interdisciplinair onderzoek naar de visie

kelde Aorta met multimediale middelen

van nieuwe generaties op de toekom­

een overzicht over van vroeger naar nu en

stige leefomgeving. De samenwerkings­

de toekomst. Urban Flow Utrecht vertelt in

partners hebben studenten met verschil­

beeld, tekst, foto’s, film en kaartmateriaal

lende studieachtergronden gevraagd

het verhaal van de stedelijke groei van de

na te denken over de vraag: hoe wil de

stad, tot aan de actuele opgave en toe­

nieuwe generatie in de toekomst wonen

komstige plannen voor de stad. Een

en werken? In Utrecht focust het onder­

chronologische geschiedenis waarin de

zoek op ZZP’ers. In de ontwikkeling van

architectuur en stedelijke ontwikkeling

de stad zullen zij een meer prominente

in een bredere maatschappelijke context

rol opeisen. Wie zijn deze ondernemers?

wordt geplaatst. Een website maakt deel

Welke ruimtelijke behoeftes hebben zij

uit van Urban Flow en toont met name

op het gebied van wonen en werken?

nieuwe ontwikkelingen in de stad.

En wat zijn de consequenties voor het

Website www.utrecht-urbanflow.nl

ruimtelijk en economisch beleid? In de publicatie zijn deze vragen uitgewerkt in een drietal artikelen en een column.

150 // Aorta #13

JAARCIJFERS

TOELICHTING OP DE RESULTATENREKENING Aorta sluit het jaar af met een positief resultaat.

Ondanks een moeilijke markt wist Aorta kansen te grijpen en met een prikkelend programma financiers aan zich te binden. Aorta waardeert de steun van onze financiers zeer, een steun die ook de komende jaren nodig is.

BATEN

LASTEN

Subsidie gemeente Utrecht

Directe programmakosten

Financiële bijdrage van Gemeente Utrecht, SO.

Totale kosten van activiteiten zoals tentoonstellingen, lezingen en andere activiteiten.

Subsidie basisprogramma SCI Financiële bijdragen activiteitenprogramma

Personeelskosten

Stimuleringsfonds Creatieve industrie

Salaris, sociale- en pensioenlasten personeel en inhuur van derden,

Overige sponsor- en subsidiegeld programma Financiële bijdragen van sponsoren en subsidie­

Afschrijvingen materiële vaste activa

verstrekkers voor het basisprogramma en aanvullend

Afschrijving op het kantoorinventaris en computerap-

programma.

paratuur

Sponsor- en vriendenbijdragen

Huisvestingskosten

Financiële bijdragen van sponsors voor het totale

Kosten van huur, energie, schoonmaak en onderhoud

aarprogramma en ontvangen vriendenbijdragen Verkoopkosten Rondleidingen

Reclame,- advertentie- en representatiekosten

Opbrengsten uit de organisatie van rondleidingen.

Kantoorkosten Financiële baten

Kosten kopiëren, kantoorbenodigdheden, netwerkbe-

De ontvangen bankrente minus -kosten

heer, telefoon, porti en drukwerk.

Overige baten

Algemene kosten

Opbrengsten van entreegelden lezingen, verhuur ruimte,

Accountants- en administratiekosten, verzekeringen

catering en balieverkopen

Aorta #13 // 151

BALANS PER 31 DECEMBER 2013 31 12 2013

31 12 2012

ACTIVA Materiele vaste activa

6.534

11.537

Vorderingen

100.894

112.421

Liquide middelen

179.959

273.106

287.387

397.064

Stichtingsvermogen

119.866

116.002

Kortlopende schulden

167.521

281.062

287.387

397.064

PASSIVA

BATEN EN LASTEN OVER 2013

2013

Baten Subsidie gemeente Utrecht Subsidie basisprogramma SCI

2012

67.731

67.731

70.906

55.000

194.604

175.170

Sponsor- en vriendenbijdrage

16.925

24.080

Rondleidingen

10.917

18.506

2.430

4.584

Overige Sponsor- en subsidiegeld programma

Financiële baten Overige baten SOM DER BATEN

4.942

4.969

368.437

350.040

186.389

147.757

99.935

108.536

5.003

5.101

36.571

34.927

Lasten Directe programmakosten Personeelskosten Afschrijvingen materiële vaste activa Huisvestingskosten Verkoopkosten

710

753

Kantoorkosten

7.664

6.722

Algemene kosten SOM DER LASTEN TOTAAL RESULTAAT

16.124

18.582

352.396

322.378

16.041

27.662

152 // Aorta #13

BEREIK Tegenwoordig is iedereen aangesloten op internet via computer, telefoon, ipad. Ook in het aanbod van Aorta groeit het aandeel aan virtuele informatie. Door de inzet van een goede mix van digitale middelen is het bereik van Aorta sterk vergroot.

BEREIK AORTA DOOR DE JAREN HEEN 350.000

TOTAAL 1.190.490

300.000 Vermelding in media 250.000 Follower social media

200.000

Gebruikers UAR NL

150.000

Bezoekers website

100.000

Bezoekers programma

50.000

Bezoekers rondleidingen

0 2008

2009

2010

2011

2012

2013

Meer en meer wordt de discussie over architectuur online gevoerd.

2013 Bezoekers rondleidingen

1.497

Bezoekers programma

3.758

Bezoekers website

100.741 (waarvan 54.620 uniek

Gebruikers UAR Follower social media Totaal media bereik

70.000

(waarvan 3.500 in Utrecht)

2.315 1.190.490

Aorta #13 // 153

CATHARIJNEBRUG 1928 // ERFGOED GEMEENTE UTRECHT

154 // Aorta #13

VISIE EN KOERS

MET ONZE MISSIE

ONTMOETINGSPLEK

Een bijdrage te leveren aan de brede discussie over de

Aorta is een inspirerende ontmoetingsplek voor ontwer-

kwaliteit van onze gebouwde en landelijke omgeving

pers, MKB, publiek, initiatiefnemers, corporaties, vast-

– en dus onze leefomgeving – beter te maken. Archi-

goedbeleggers en – fondsen, overheid, ontwikkelaars

tectuurcentrum Aorta is een plek voor het maatschap-

en bouwers. Het centrum weet wat er speelt, neemt

pelijk debat, kennisvergaring en informatie over nieuwe

initiatieven en ontwikkelt projecten. De organisatie is

ontwikkelingen en visies in het ruimtelijk domein. Een

professioneel, initiërend, levert maatwerk en reageert

ontmoetingspunt voor de vakgemeenschap, burgerinitia-

adequaat op actuele ontwikkelingen. Kortom: alles wat

tieven én een kenniscentrum voor het brede publiek, om

op grote en kleine schaal bijdraagt aan een betere leef-

zo de eigen omgeving beter te begrijpen.

omgeving. Aorta communiceert doorlopend over de stad en haar ontwikkeling.

VISIE Aorta ziet architectuur als een culturele waarde. Het

SAMENWERKING

is per definitie méér dan ontwerpen méér dan een

Aorta staat niet alleen. Het centrum wil haar missie en

stapeling van stenen: het raakt aan maatschappelijke,

doelen realiseren in goede samenwerking met andere

economische, technologische, sociale en politieke ont-

culturele instellingen en initiatieven, maatschappelijke

wikkelingen. Aorta hanteert een ruime opvatting van

organisaties, gemeenten, de provincie, het bedrijfsleven

architectuur: stedenbouw, ruimtelijke ordening, land-

en het publiek.

schap, tuin en interieur en inrichting van de openbare ruimte. Architectuur geeft een positieve meerwaarde aan de leefomgeving. Wezenlijk is hoe mensen architectuur ervaren en beleven. Het komt tot in het huis van elke burger en roept dus veel reacties op. Architectuur is een instrument waarmee de gebouwde en groene omgeving wordt vormgegeven en verhoogt de leefbaarheid van de leefomgeving.

AANPAK Aorta doet dit door denkbeelden herkenbaar te maken en uit te wisselen voor alle betrokkenen bij het ruimtelijk domein, en door de belangstelling van het brede publiek voor architectuur te bevorderen. Met informerende programma’s en opiniërende of agenderende programma’s bevordert Aorta het debat. Aorta legt de verbinding tussen professie, initiatieven, overheid, kennisinstellingen, bedrijven en de gebruiker, teneinde een groter begrip voor wederzijdse belangen en wensen te creëren.

Aorta #13 // 155

KOERS 2013 – 2015

gebouwde omgeving. Kortom: waar de bestaande markt

Aorta agendeert als onafhankelijk platform nieuwe maat-

lijkt te staken, dienen nieuwe markten zich aan. Voor de

schappelijke ontwikkelingen en verbindt uiteenlopende

gebouwde omgeving leidt dit tot de vraag van herdefinië-

partijen gericht op het versterken van de (ruimtelijke)

ring van de opgaven en de praktijken.

kwaliteit van de woon- en leefomgeving.

Aorta zal de komende vier jaar inspelen op deze maatDe kernactiviteiten van Aorta worden in de komende ja-

schappelijke vraagstukken door aan te sluiten bij een

ren gecontinueerd. De belangrijkste activiteiten zijn:

aantal relevante ontwikkelingen, die feitelijk dwars

Agenderen

door alle maatschappelijke vraagstukken heen lopen.

> door openbare debatten en gesprekken

Aorta zal –nog meer dan nu- aan de voorkant van ont-

Verbinden en organiseren

wikkelingen gaan anticiperen op de maatschappelijk

> door facilitatie van dialoog, coalities en co-creatie

relevante vraagstukken en de consequenties daarvan

Verdiepen

voor de gebouwde omgeving. Aorta verbreedt zich naar

> door (ontwerpend) onderzoek en inventarisatie

vraagstukken als: welke nieuwe concepten moeten ont-

Inspireren en Informeren

wikkeld worden om het vraagstuk van vergrijzing op te

> door lezingen, tentoonstellingen, rondleidingen en (on-

pakken, wat zijn de ontwikkelingen van duurzaamheid

line) publicaties

in de openbare ruimte, welke nieuwe technologische

Onderwijzen

ontwikkelingen spelen er? De meer thematische ontwik-

door training en workshops.

kelingen als zelforganisatie, circulaire economie, duurzaamheid en technologische ontwikkelingen doorkruizen

Daarbij zullen ook de huidige diversiteit aan instrumen-

de traditionele sectoren. Dit leidt tot nieuwe motieven en

ten gehandhaafd blijven, waaronder onderzoek, publieke

nieuwe praktijken. Als onafhankelijk platform kan Aorta

debatten, locatiebezoek, (stads)rondleidingen, workshops

juist aanhaken op de behoefte van uiteenlopende partijen

en publicaties (tekst, video, online).

om meer samen te gaan werken. Vanuit een inhoudelijk

De wereld van de gebouwde omgeving kent op dit mo-

vraagstuk dragen de activiteiten van Aorta bij aan het

ment tal van belangrijke ontwikkelingen. Enerzijds

zoeken én vinden van de juiste argumenten om ketens te

veroorzaakt de financiële crisis een bouwcrisis in Neder-

doorbreken!

land. De bouwsector en daarmee de architectuur zitten in een grote dip: de bouw is vrijwel tot stilstand gekomen.

De volgende speerpunten zijn geformuleerd:

Behalve dat de bouwsector stagneert zien we ook (po-

> het benadrukken van de verbindende rol van Aorta

litieke) veranderingen waarbij woningcorporaties terug

> doorgaan met programma’s voor de stad én de regio

moeten naar hun kerntaak en de opgave van de kracht-

> verbinden van maatschappelijke en economische ont-

wijken wordt afgebouwd. Gemeenten bezinnen zich op

wikkelingen met het (her)inrichten van de leefomgeving.

hun rollen in de bouw. Banken, projectontwikkelaars,

> samenwerken met nieuwe partijen uit het domein van

vastgoedbeleggers kunnen niet voort met de huidige

de zorg, economie, e-culture en duurzaamheid.

economische modellen.

> allianties met kennisinstellingen en initiatiefnemers > uitbouwen van de educatieve allianties met het basis-

De bezuinigingen raken ook de andere maatschappelijke

onderwijs en het voortgezet onderwijs en

sectoren. Steeds meer dringt de vraag zich op hoe we

risch:

de zorg moeten organiseren, de veiligheid en duurzaam-

> besparing op de kosten

heid implementeren. Stagnatie van het huidige financiële

> geleidelijke groei

organisato-

systeem mag niet leiden tot stilstand. Het moet de tijdsgeest rijp maken voor innovaties, verandering van inge-

Het programma van Aorta fungeert als een katalysator,

sleten patronen, structuren en processen.

brengt inhoudelijke vraagstukken verder en verbindt partijen. Zo wil Aorta een krachtiger pleidooi voeren voor

Oplossingsrichtingen voor al deze maatschappelijke vraagstukken hebben ook een belangrijke relatie met de

de voortdurende zoektocht naar de juiste vraag.

156 // Aorta #13

MEDEWERKERS & SPONSOREN

TEAM

PROGRAMMARAAD

Het team van Aorta bestaat uit de volgende

De programmaraad is het inhoudelijk klankbord van

medewerkers:

Aorta. De programmaraad adviseert het Aorta team over

Eveline Paalvast directeur // bestuurder (0,8 fte)

de diverse programmaonderdelen. De raad bestaat uit:

Lindy Schuin // projectleider (0,8 fte)

Hans-Lars Boetes // accountmanager transitie landelijk

Rianne Pruis // projectleider (0,8 fte)

gebied, Ministerie Economische Zaken Michael van Leeuwen // architect Sluijmer en Van Leeuwen

VRIJWILLIGERS

Marjolein Bracht // senior stedenbouwkundige

Het werk van Aorta zou niet mogelijk zijn zonder de

Gemeente Utrecht

energie en inzet van vrijwilligers. In 2013 hielpen

Erik Lamfers // senior planeconoom, adviseur gebieds­

Ebba Braun en Paul Peek bij het beheer van de do-

ontwikkeling bij PAS

cumentatie. Aorta wordt bijgestaan door enthousiaste

Ronald van der Heide // landschapsarchitect en

nieuwe vrijwilligers: Pek Lan Foong, Rinse Tjeerdsma,

illustrator

Agnes Kettler, Michiel Moll, Susan Lablans, Anja Romar RAAD VAN TOEZICHT GIDSEN

De Raad van Toezicht bestond in 2013 uit:

In 2013 zijn wederom veel gidsen voor Aorta actief

Anne Bodzinga // voorzitter, voormalig CEO BPF Bou­

geweest: Marlies Adriaansen, Saskia Afman, Ingeborg

winvest, aangetreden in 2009

Behari, Go Bruens, Jan Maarten Dalmeijer, Paula Her-

Karel de Wit // penningmeester, directeur eigenaar IN

togh, Martin de Jong, Andy Kilian, Renette Niekerk,

Consultancy & Coaching BV, aangetreden in 2004 (tot

Arco Ooms, Cora Rooker, Sabine Todd, Petra Vos-

september 2013)

sestein, Maria Lamslag, Norman Vervat, Joris Roovers

Emmylou Aben // markt en marketing, Senior Adviseur Stichting Trudo Oedzge Atzema //hoogleraar economische geografie, Universiteit Utrecht, aangetreden in september 2013 Lex Pouw // zelfstandig adviseur, aangetreden in 2008

Aorta #13 // 157

SPONSOREN EN SUBSIDIEVERSTREKKERS

Beschikbaarheidssponsoren:

Architectuurcentrum Aorta kon in 2013 rekenen op de fi-

Plegt-Vos Vastgoedontwikkeling BV

nanciële steun van de volgende bedrijven en instellingen:

Volker Wessels Vastgoed BV AM

Beschikbaarheidsubsidiënten:

Amvest Woningen

SO Gemeente Utrecht

Bouwfonds ontwikkeling BV

Stimuleringsfonds voor Creatieve Industrie Projectsponsoren: Projectsubsidiënten:

Forum

Provincie Utrecht KF Heinfonds

Opdrachtgevers:

VSB

Gemeente Utrecht, PMB

Vrede van Utrecht

A.W.Bruna uitgevers BV

POS

Amadeus college

Elise Mathildefonds

Stichting Marktmeesters

BRU

Stichting Rietveldprijs

FORUM Culturele zaken, gemeente Utrecht Fonds voor cultuurparticipatie Dienst mobiliteit en mileu, gemeente Utrecht Stichting DOEN

158 // Aorta #13

Ontwikkelingen in de stad en de regio Het gehele jaar zet Aorta de Thermometer in projecten in de stad. Via deze interactieve blog volgt Aorta continu de actuele architectuurdiscussie in de stad. Op het webblog komt de kennis uit het meervoudige programma samen: informatie over de actuele opgave in Utrecht, inspiratie en het is tevens een platform voor initiatieven in de stad die zich met het vraagstuk bezighouden. De Thermometer is ook een plek voor een breed geïnteresseerd publiek en professionals om op de hoogte te blijven van ontwikkelingen in de stad en de regio. Professionals, initiatiefnemers en geïnteresseerden bediscussiëren en becommentariëren de Utrechtse opgave. De essays en columns worden aan het einde van het jaar gebundeld en gepresenteerd aan de stad. Deze afsluitende en kritische samenvatting geeft niet alleen dwarsdoorsnede van het programma, maar plaatst dit ook in een breder perspectief.

Ook in 2014 volgt Aorta de discussie weer via de Thermometer.

U wordt ook dan weer uitgenodigd te reageren.

Aorta #13 // 159

COLOFON

Š Architectuurcentrum Aorta december2013 // april 2014.

Niets in deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/ of openbaar worden gemaakt op welke wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de rechthebbenden.

Redactie: Anja Romer // Lindy Schuin // Eveline Paalvast // Rianne Pruis Ontwerp en layout: Atelier Oost, Utrecht Met dank aan iedereen die heeft bijgedragen aan de totstandkoming van het jaarboek 2013.

Niet alle rechthebbenden van de gebruikte illustraties konden worden achterhaald.