Dzieło Romana Bergera

Zbigniew Machej

dzieło romana Bergera pozostało i zasługuje na poznanie

22 grudnia 2020 roku w wieku dziewięćdziesięciu lat zmarł w Bratysławie Roman Berger. Był wybitnym kompozytorem o międzynarodowej renomie, pianistą i teoretykiem muzyki, wybitnym humanistą, artystą polskim i słowackim zarazem, ściśle związanym z Zaolziem, Śląskiem i Akademią Muzyczną w Katowicach. To jeden z tych twórców, którzy wywodzili się ze Śląska Cieszyńskiego, a są tutaj, w swojej domowinie, bardzo słabo znani.

Roman Berger (1930 - 2020)

Urodził się 9 sierpnia 1930 w Czeskim Cieszynie. Od 1949 studiował w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej w Katowicach teorię muzyki u Jana Gawlasa (kompozytora, który urodził się w Żukowie pod Cieszynem) i grę na fortepianie w klasie Marty Gabryś-Furmanik. W 1952 roku, w okresie najgorszych represji stalinowskich, został przez władze czechosłowackie wypędzony wraz z rodziną z Czeskiego Cieszyna do Bratysławy. Kontynuował tam naukę w Vysokej Škole Muzickich Umeni, studiując grę na fortepianie i kompozycję. Od 1956 do 1966 r. pracował jako wykładowca gry na fortepianie w Bratysławskim Konserwatorium. W latach 1959-1969 komponował muzykę do wielu filmów krótkometrażowych, m. in. Poznačení tmou (reż. Štefan Uher, 1959), Tokajík (reż. Vlado Kubenko, 1962), Kam nechodil inšpektor (reż. Ladislav Kudelka, 1964), Analógie (reż. Dušan Hanák, 1965) czy Čierna a červená (reż. Ladislav Kudelka, 1967) w ramach współpracy ze Studiem Filmów Dokumentalnych w Bratysławie. W 1967 r. związał się zawodowo ze Słowacką Telewizją w Bratysławie. W latach 1965-71 wykładał muzykę współczesną, propedeutykę kompozycji i muzykę elektroniczną na Wydziale Teorii na VŠMU. W latach 1980 - 91 pracował w Instytucie Historii Sztuki Słowackiej Akademii Nauk. Od 1984 prowadził tam wspólnie z matematykiem Beloslavem Riečanem nieoficjalne seminaria na temat zastosowania matematyki w muzyce pt. Muzyka i matematyka. Od 1989 był również członkiem zespołu do wypracowania nowych koncepcji edukacji artystycznej przy Ministerstwie Edukacji oraz członkiem Komitetu Doradczego Ministra Kultury (do marca 1991).

Roman Berger działał w Związku Kompozytorów Słowackich. Od 1966 pełnił funkcję sekretarza. Został jednak wykluczony ze stowarzyszenia w 1968 r. za udział w „Praskiej Wiośnie”. Członkostwo przywrócono mu dopiero w 1977 r., ale po 12 latach – w 1989 – Berger sam się go zrzekł. Nie przerwał związków z Polską i polskim środowiskiem muzycznym. Od 1996 roku był członkiem Krakowskiego Oddziału Związku

zwłaszcza muzyki, w godziwym życiu człowieka, w obecnej sytuacji cywilizacyjnej, muzyki jako wartości głęboko humanistycznej. „Dzisiaj mamy wolność, której tak kiedyś chcieliśmy, ale ona zaszła tak daleko, że nie ma znaczenia, co kto myśli, a nawet czy w ogóle myśli. Walka o kulturę ducha i rozumu jest walką o przetrwanie”. Tytuły tekstów zamieszczonych w Drámie hudby mówią same za siebie, oto niektóre z nich: „Muzyka a totalitaryzm”, „Chrześcijaństwo i nacjonalizm”, „Głębia - utracony wymiar?”, „Zmiana perspektywy”, „Gra w demokrację”, „Struktura i znaczenie dziedzictwa”, „Problem tożsamości”. Za swoją twórczość kompozytorską W zeszłym roku obchodzono na Słowacji jubileusz 90 urodzin Romana Bergera otrzymał wiele nagród i wyróżnień, m.in. w 1967 – Nagrodę Krytyków Czechosłowackich za TransformaKompozytorów Polskich. Należał do Amnesty Interna- cje na wielką orkiestrę (1964-65) oraz nagrodę Słotional. Na zaproszenie Witolda Lutosławskiego został wackiego Funduszu Muzycznego im. Jána Levoslava jurorem Międzynarodowego Konkursu Kompozy- Belli, w 1974 – honorowe wyróżnienie na Konkursie torskiego im. W. Lutosławskiego (1990, 1992, 1995, Muzyki Elektroakustycznej w Bourges za Epitafium 1998). Brał również udział w obradach jury podczas dla Mikołaja Kopernika na taśmę (1972 -73), w 1980 Międzynarodowego Konkursu im. H. Wieniawskiego – I nagrodę na Konkursie o Nagrodę Miasta Pieštaw 1990 roku. Zorganizował Międzynarodowy Festi- ny za De profundis na bas, fortepian, wiolonczelę wal Muzyki Współczesnej Melos-Ethos, który po raz i media elektroniczne (1980), a w 1990 – wyróżnienie pierwszy odbył się w Bratysławie w 1991 roku. czeskiej i słowackiej krytyki za Adagio II „Pokuta” na

W 1995 roku, z inicjatywy Jerzego Stankiewicza, skrzypce i fortepian (1988-89). W 1988 Uniwersytet zorganizowano po raz pierwszy w Polsce koncert po- w Wiedniu przyznał Romanowi Bergerowi Nagrodę święcony w całości twórczości Bergera podczas VII im. Herdera za całokształt twórczości kompozytorskiej Międzynarodowych Dni Muzyki Kompozytorów i teoretycznej. W 1989 przyznano mu nagrodę ZwiązKrakowskich. Utwory Bergera były również grane ku Kompozytorów Słowackich za Exodus. Artysta jedw Filharmonii Krakowskiej, Filharmonii Narodowej nakże nagrody tej nie przyjął. W 1997 otrzymał naw Warszawie, podczas IV Forum im. Witolda Lutosław- grodę Słowackiego Stowarzyszenia Krytyków. W 1999 skiego, Warszawskiej Jesieni (m.in. 1998, 1989, 1996, Walny Zjazd Związku Kompozytorów Polskich nadał 2002 – koncert poświęcony wyłącznie jego twórczości, mu godność członka honorowego. W roku 2002 otrzy2011) oraz przez Narodową Orkiestrę Symfoniczną Pol- mał Grand Prix Słowackiego Związku Ochrony Autoskiego Radia. rów. W 2006 roku został odznaczony Złotym Meda-

Roman Berger był również filozofem muzyki. Na- lem „Zasłużony kulturze – Gloria Artis”. W 2007 roku pisał kilkaset tekstów teoretycznych, esejów filozo- otrzymał doroczną Nagrodę Ministra Kultury i Dzieficznych i innych prac publicystycznych. Część z nich dzictwa Narodowego. W 2012 roku Związek Kompoukazała się w książkach: „Hudba a pravda” (Europe- zytorów Polskich przyznał mu swą doroczną nagrodę an Culture Club, Fundacja „Pro Slovakia”, Bratislava w uznaniu dla wybitnej twórczości kompozytorskiej 1997), „Dráma hudby. Prolegomena k politickej muzi- oraz inspirujących prac z dziedziny filozofii i teorii mukológii” (Hudobné centrum, Bratislava 2000), Zasada zyki. twórczości (2006). W 2011 roku został wydany zbiór jego pism z lat 1969-2009 pod tytułem „Cesta s hud- (na podstawie biogramu z Polskiego Centrum Informabou. Od Palacha po Obamu – a po Štefánika”. Ber- cji Muzycznej opracował ZM) ger stawiał dramatyczne pytania o znaczenie kultury,