Montessori Magazine 44 - 3 thema school uit! by Montessorinet

montessori MAGAZINE

Jaargang 44 nummer 3 juni 2021

School uit! De wereld mijn klaslokaal Erdkinder op de boerderij Kenniskringen vorm van bottum up besturen

‘Een wandeling of fietstocht met een dreumes of peuter zou niet tot doel moeten hebben om per se ergens naar toe te gaan, maar is een avontuur op zich.’

Inhoud

Samen sterker

Floor Vermeulen

Schooltuin voor wisselwerking onderwijs-landbouw

Paul Op Heij 3

Een heerlijke zomer gewenst, in en om het huis Dichtbij of ver weg... verbeelding brengt ons overal ! Kijk op de site voor ons rijke aanbod NMV leidinggevenden Jonge kind & Basis & Vakbekwaam Coaching & begeleiding Inspiratie studiedagen

Jaap de Brouwer en Paul Op Heij

Column: Tien jaren in vijf jaren Raghad Kasas

‘Het weer trotseren is onderdeel van mijn vak’

‘Zonder visie wordt alles even belangrijk’

NMV ouders denken mee Esther Sandbergen

Paul Op Heij

Montessori Europe vmo-werkgroep nieuw leven ingeblazen Gabriël Enkelaar

25 ‘Wie bepaalt wat burgerschap mag heten?’

Schoolmeesters met natuurbewustzijn

De wereld mijn klaslokaal

Jaap deBrouwer 11

De kwestie: Laten we kinderen voldoende buiten leren? Dé Matthijssen Annemieke Eshuis Gabriël Enkelaar Manja Haze

Erdkinder op de boerderij Joëlle Meijer

Paul Op Heij 26

Boekrecensie De natuur als geheel Paul Op Heij

Boekrecensie Wacht maar Paul Op Heij

‘De academische dominantie van burgerschap ging me meer storen naarmate ik leerlingen of oud-leerlingen vaker hoorde zeggen dat ze het idee hadden dat op school alleen de conciërge hen begreep.’

Van de redactie Paul Op Heij Hoofdredacteur Montessori Magazine De laatste maanden ging het in de media veel over tegenmacht. Meestal over het gebrek er aan, van het parlement tegen de regering, van natuurbescherming tegen economie en jongeren tegen volwassenen, in het coronadebat bijvoorbeeld. En er was die blog over Gert Biesta versus Paul Kirschner: reformonderwijs versus wetenschappelijk onderbouwd (evidence based). Ruim honderd jaar geleden waren schoolmeesters zelf in gesprek en zelfs in eigen tijdschriften: School en leven en School en huis. Tegenwoordig discussiëren vooral academici over onderwijs – de beste stuurlui staan aan wal, ironisch in een tijd dat academici dat onderwijs ontvluchten of niet eens meer opzoeken. In dit themanummer een complete onderwijsdriehoek: leerlingen, leraren en ouders aan het woord – die laatsten nu ook de krachten gebundeld binnen NMV. We openen met montessoribasisschooldirecteur Cordula Rooijendijk, over gebrek aan visie bij de overheid en haar droom van een school als groene oase. Om daarna met kinderen, adolescenten, leraren en ouders de natuur in te duiken: School uit! De mooiste zin in deze is van Rainer Maria Rilke, uit diens De andere kant van de natuur (Uitgeverij Koppernik, 2019) over de ontmoeting met een hond: ‘Dit keer dringen hun blikken in elkaar door…’ 2 Leenheer, Pieter (2019), De bril van de leraar, Uitgeverij Phronese. Leenheer spreekt over het ontwikkelen van een sterkere beroepsidentiteit als tegenmacht tegen teveel overheidsbemoeienis met het onderwijs. 1

www.montessoriopleiding.com

Kenniskringen vorm van bottom up besturen

Montessori Magazine

Schoolmeesters wekten al lang geleden de belangstelling voor de natuur, Jaap de Brouwer en Joëlle Meijer maken duidelijk hoe Maria Montessori dacht over buiten leren. Hoe zij het opzoeken van de wereld en de natuur met kinderen en ‘jong volwassenen’ pedagogisch onderbouwde en een eigen draai gaf. Haar concept voor adolescenten heet Erdkinder, een plan dat inmiddels wereldwijd wordt uitgerold. En wat niet op de boerderij kan, kan altijd nog in een schooltuin. Docente Joanne Malotaux, voorheen Plantarijn Wageningen - verkozen tot Duurzame Docent van Nederland, bestiert inmiddels een eigen bio boerderij. Collega Henk Assinck van Vrije School Zutphen vult haar ervaringen met leerlingen in de schooltuin aan. In dit nummer dus wat tegendruk: ook Alexander von Humboldt die de natuur helpt helen, dichter Rainer Maria Rilke1 en etholoog Frans de Waal. Als de relatie mensnatuur eenmaal geheeld is, ook in de geesteswetenschappen, zal dat allicht ook afstralen op het vak van leraren die zo zoeken naar een eigen beroepsidentiteit.2 Trouwens, moeten leraren op reformscholen elkaar niet vaker opzoeken om samen meer tegenmacht te vormen tegen het reguliere onderwijs dat zo technocratisch wordt?

nummer 3 | jaargang 44

s Column

Column

Samen sterker Floor Vermeulen

Tien jaren binnen vijf jaren Raghad Kasas

Voor je ligt weer een mooie editie van ons magazine. Het blijft een plezier om onze vereniging ‘in handen’ te hebben, op papier door de brievenbus of digitaal via de site. Door langs die kanalen in verbinding te blijven en elkaar daar waar mogelijk ook nog persoonlijk te ontmoeten, houden we montessori in Nederland levend en

werkend. De vraag is daarbij niet waar halen we de inspiratie vandaan, die is er ge-

Toen ik de vraag kreeg om voor

de stoelen zitten. Toen alle leerlingen

noeg, de vraag is hoe delen we de inspiratie om met elkaar en van elkaar optimaal

Montessori Magazine een column te

op hun plek zaten, zei de docent dat

te leren en sámen nog sterker te worden.

schrijven over mijn herinneringen aan

we zelfstandig aan de slag mochten.

mijn middelbareschooltijd en daar ook

Van de ene verbazing viel ik in de

Het magazine en de vernieuwde website zijn belangrijk voor de communicatie,

mijn afkomst bij te betrekken, kreeg ik

andere: ging die docent nu echt geen

zowel intern als naar de buitenwereld. Efficiënt communiceren en kennis en

een confronterend gevoel. De oorlog in

uitleg geven?

ervaringen delen zijn ook steeds onderwerp van gesprek tijdens ledenvergaderin-

Syrië duurt inmiddels 10 jaar, kostte al

gen – onlangs hopelijk voor het laatst digitaal. En ook achter het gesprek over

vijfhonderdduizend mensenlevens en

Na een paar weken raakte ik gewend

het NMV-meerjarenplan komt voorlopig nog geen punt; de komende maanden

joeg 6 miljoen mensen op de vlucht.

aan het montessorisysteem en merkte

zullen we weer met de leden en netwerken in gesprek zijn over de toekomst van

Door deze oorlog ben ik 5 jaar geleden

dat het eigenlijk beter bij mij paste dan

de vereniging.

in Nederland terecht gekomen, als

een klassiek, ouderwets systeem van

14-jarige, samen met mijn gezin. Ik zat

stof doornemen en verwerken samen

In dit magazine aandacht voor alles wat er op scholen afkomt, dat ze zoveel moe-

op het Metis Montessori Lyceum in

met de docent. Ik had altijd al naar

ten in weinig tijd, waardoor het belangrijkste regelmatig in de knel komt. In ons

Amsterdam en sinds een jaar studeer

meer uitdaging gezocht en meer willen

jaarlijkse gesprek met de Inspectie brengen wij als bestuur dat ook steeds weer on-

ik voor mijn bachelor farmacie aan de

weten dan wat docenten mij boden.

der de aandacht: nog meer op het bordje van de scholen vraagt om meer armslag.

universiteit in Utrecht.

Nu mocht ik zelf bepalen wanneer ik

Het is misschien een idee om een nieuwe minister van onderwijs alvast een week

wat deed, zolang het werk maar af was

te laten meelopen op één of enkele van onze scholen, nog voordat hij of zij zijn

In de zomer van 2015 begon mijn

voor het einde van de periode. Voor

Van de vierde stoomde ik door naar

bureau heeft ingericht - de praktijk toont immers beter wat kan en wat knelt.

avontuur in Nederland, in een AZC

mij was deze manier van werken mo-

de vijfde en de zesde en vorig jaar

in Luttelgeest, een klein dorpje in

tiverender, want zo kon ik me sneller

behaalde ik mijn diploma. Daarnaast

Als bestuur zien en horen we dat er veel moois gebeurt binnen de vereniging,

Flevoland. Kort daarna kwamen we in

ontwikkelen.

was ik twee jaar peercoach op het Me-

teveel om hier op te sommen. Al moet het wel verteld en doorverteld natuurlijk,

Amsterdam terecht, waar ik een jaar

om ervan te leren en elkaar te motiveren. De kenniskringen binnen het netwerk

in een opvangklas zat om Nederlands

De jaren op het Metis waren voor mij

schoolwerk. Dat alles betekende echter

12-18 zijn een mooi voorbeeld van hoe je kennis kunt genereren en delen. En

te leren. Na dat jaar mocht ik in een

een periode van zelf keuzes leren ma-

niet dat ik los kon laten wat er allemaal

inmiddels verenigden ook ouders zich binnen de NMV – zie oprichting netwerk

‘gewone’ Nederlandse klas verder,

ken - vooral bij praktische opdrachten

in Syrië gebeurde en gebeurt. Terwijl

ouders. Goed om te zien allemaal, want zo maken we de NMV een breder thuis

wat niet makkelijk bleek te zijn. De

werkte het montessoriconcept prima.

ik Nederlands leerde, de Nederlandse

voor iedereen die zich bij montessori betrokken voelt.

docenten hadden geen idee van wat

Bij bijna elke opdracht was er de

cultuur ontdekte en mijn vwo-diploma

ik in Syrië had geleerd; er waren veel

mogelijkheid om naar eigen inzichten

behaalde, konden in mijn eigen land

Het lectoraat vernieuwingsonderwijs tenslotte kan ook de komende jaren het

toetsen nodig om mijn kennis in kaart

te werken. In de vierde moesten we

meer dan 2 miljoen kinderen niet naar

goede werk voortzetten. Van dat werk blijven wij als NMV graag gebruik maken en

te brengen.

bijvoorbeeld voor maatschappijleer

school of zaten in overvolle klassen.

een interview van een van onze ouders

Voor mij was dat vooral een stimu-

daar waar mogelijk leveren we er bijdragen aan. Ook hier geldt: samen staan we

tis; ik hielp andere leerlingen met hun

sterker; ik feliciteer dan ook eenieder die aan onze successen een bijdrage levert!

Vervolgens kwam ik op het Metis Mon-

afnemen en uitschrijven, over een

lans om mijn best te doen, om de mij

tessori Lyceum terecht. Ik herinner me

door hen gekozen maatschappelijk

geboden kansen te benutten en zo

nog mijn eerste schooldag, de laatste

probleem. We moesten daarbij hun

misschien ooit iets voor die kinderen

En natuurlijk weer veel leesplezier gewenst,

donderdag voor de kerstvakantie. Ik

verleden betrekken – mijn vaders di-

te kunnen betekenen.

Floor Vermeulen, voorzitter

zag dat de tafels in groepjes van vier

ploma werd in Nederland niet erkend,

stonden. Ik bleef even verbaasd bij de

en duidelijk maken hoe zij of wijzelf

Maar het lukt niet die andere gedach-

deur staan en ging daarna op een van

dat probleem zouden oplossen.

ten helemaal weg te drukken.

Elissa

Montessori Magazine

nummer 3 | jaargang 44

Montessori Magazine

nummer 3 | jaargang 44

Thema

‘Zonder visie wordt alles even belangrijk’ Paul Op Heij

samenwerken. Ligthart is niet alleen

lang geleden wegbezuinigd, moest

de auteur van de boekenserie Ot en

ze ook wc’s ontstoppen, kinderen

Sien, ook van Het volle leven, waarin

opvangen die het even niet meer zagen

hij pleitte voor kippen, katten en een

zitten in hun groep. En ook nog tiental-

bijenkorf op het schoolplein - die

len vluchtelingenkinderen uit Syrië en

groene oase van Rooijendijk inderdaad.

andere brandhaarden in de wereld,

Vanwege de autoriteit en de invloed

rechtstreeks afkomstig uit vluchte-

van Thijssen werden ‘romantici’ als

lingenkampen en niet zelden getrau-

Ligthart, Montessori en Steiner van

matiseerd en uiteraard nog weinig

de vrijeschool niet direct populair. Het

Nederlands.

Cordula Rooijendijk met hond Lou

zogenaamde traditionele vernieuwings-

onderwijs, waartoe ook jenaplan, dal-

Ambtenaren en adviesraden

In het basisonderwijs krijgt school alle tekortkomingen van de samenleving op

tretten van onder andere Ligthart en

ton, freinet en Kees Boekes Werkplaats

Ze schrijft over dat alles met een

het bordje. ‘Door alles te willen en niet te kiezen, komen lezen, schrijven en reke-

Thijssen, die laatste niet te verwarren

in Bilthoven gerekend worden, zou pas

engelengeduld, net zo vaak ontroe-

nen automatisch in de knel, net als het leren buiten school, in de natuur, in het

met Jac Thijsse (1865-1945), school-

breder aanslaan in de jaren 60 en 70,

rend met hoe ze het opschrijft als dat

veld, op de boerderij en met de dieren,’ meent Cordula Rooijendijk

meester maar ook auteur van veel

decennia van secularisering, individua-

haar analyses scherp en oplossingen

natuurboeken. Qua kijk op onderwijs

lisering en emancipatie.

overtuigend zijn. Maar hoe geduldig en

We spraken af om in ons gesprek van

over inhoud, gewicht, en een les over

kwam Thijsse meer in de buurt van Ligthart dan van Thijssen.3 Theo Thijs-

Academische blik

het COA, het Centraal Orgaan opvang

droom naar werkelijkheid te denken,

hoe je vuur maakt. Met een bijenkorf,

sen (1876-1941) is vooral bekend van

Rooijendijk geeft in haar boeken

Asielzoekers, en van de gemeente

ongeveer zoals zij dat doet in haar

een bloemenweide, fruitbomen, een

boeken als De gelukkige klas en Kees

blijk van overzicht en inzicht, in

komen er niet altijd best van af en

Een jaar uit het leven van een basisschooldirecteur.1 Dat boek opent met

moestuin en een hond in een mand.

de Jongen en van de emancipatie van

wat de invloed is van bijvoorbeeld

nog minder die van het ministerie van

Lachende kinderen, in alle kleuren

de leraar via de Bond van Nederlandse

‘on-geoormerkt’ geld in de lumpsum-

Onderwijs. Hoe die zich bij haar school

hoe ze het schooljaar begon met haar

van de regenboog, die hand in hand

Onderwijzers. Hij was een voorstan-

financiering van scholen en waarom

lieten voorrijden, in dure taxi’s, vanuit

nieuwe team, met een workshop over

naar school komen.’ De dagelijkse

der van klassikaal onderwijs, want

het beter is als er meer academici in

Den Haag, of met een eigen chauffeur

het samen ontwerpen van de ideale

schoolpraktijk wordt tegen dit droom-

efficiënter en bovendien beter voor

het basisonderwijs werken. Zelf pro-

in een nog grotere wagen. En bij een

school: ‘Een groene oase midden in de

beeld afgezet.

de socialisatie van kinderen. In lagere

moveerde ze als stadsgeografe, werkte

tegenbezoek op het ministerie, om er

docenten, teveel thema’s en taken in

stad, met biggen in een modderpoel en

We spraken ook af dat we ons niet

klassen van de basisschool moest de

op de universiteit, maar koos toch voor

met collega-directeuren een zelf

te weinig uren en alles wat docenten

kippen die het onkruid wegpikken. Met

wilden laten verleiden tot een simpele

focus liggen op lezen, schrijven en

het basisonderwijs: ‘omdat kinderen

ontwikkeld plan voor de oplossing van

doen moet ook verantwoord natuurlijk.

een binnenplaats met een steenoven

tweedeling van klassieke schoolmees-

taal, vond hij, net als Maria Montessori

nieuwsgieriger zijn dan studenten.’

het lerarentekort toe te lichten, werd

Zonder visie wordt alles even belang-

waarin we ons eigen brood bakken,

ters als Jan Ligthart, die pleitte voor

trouwens, want als basisvaardigheden

Ze koos ook bewust voor montessori:

dat plan hautain van tafel geveegd.

rijk. Duidelijker aangeven wat in het

met daaraan rekenlessen gekoppeld,

aanschouwelijk onderwijs en zelfwerk-

beter op orde waren, zouden lessen in

‘omdat kinderen van verschillende

Rooijendijk: ‘Regelmatig krijg je als

onderwijs niet gedaan moet worden,

zaamheid, en Theo Thijssen die tradi-

zaakvakken als geschiedenis en kennis

leeftijden er bijeen zitten’ en ‘omdat er

schooldirecteur ambtelijke stukken

is belangrijker dan het stapelen van

tioneler was en het lezen, schrijven en

der natuur in de hogere klassen ook

meer aandacht is voor het eigene van

onder ogen waarbij je denkt: had hier

verantwoordelijkheden.’

rekenen wilde bewaken. Deze tweede

automatisch beter zijn.

elk kind.’ Ze werkte als leerkracht op

maar één schooldirecteur laten mee-

afspraak omdat Cordula Rooijendijk

Jan Ligthart (1859-1916) daarentegen

De Pinksterbloem en op Steigerland in

lezen en je had geweten dat er niets

Hond Lou

als montessorischooldirecteur allicht

had minder met klassikaal onderwijs,

Amsterdam, was vijf jaar directeur op

van klopt. Hetzelfde met adviesraden.

In haar boek haalt ze een rapport van

bij Ligthart ingedeeld wordt, terwijl

disciplinering en de ‘memoriseercul-

De Amstel en nu op de 8e Montesso-

Ze komen op school meelopen om

de Onderwijsraad aan: ‘Het primair

ze toch echt veel waardering voor

tuur’. Hij was voorstander van leren

rischool Zeeburg aan de Borneokade.

enig idee van een schooldag te krijgen,

onderwijs heeft de opdracht zorg te

Thijssen heeft. Om recht te doen

door gewoon planken te meten en het

Allemaal scholen, zegt ze, waar een

maar menen dan wel alles tot in de

dragen voor de brede ontwikkeling van

aan waar beide schoolmeesters voor

dagelijkse leven de school binnen te

middenweg gezocht werd tussen Thijs-

details te kunnen voorschrijven. Do-

leerlingen. Dat wil zeggen: zorgen dat

staan, hebben we een andere organi-

brengen. En door kinderen te laten

sen en Ligthart: ‘Want bijvoorbeeld het

centen worden bejegend als uitvoer-

alle leerlingen zich op cognitief, soci-

kosmisch onderwijs binnen montes-

ders die zelf geen verantwoordelijkheid

aal-emotioneel, cultureel en lichamelijk

sori leent zich prima voor klassikaal en

kunnen dragen. Het probleem is dat

gebied optimaal kunnen ontplooien.’

socialiserend.’

ambtenaren het tekortschieten van

Terwijl even verderop in datzelfde rap-

In haar boek Een jaar uit het leven van

ons onderwijs voortdurend aangrij-

port staat dat een goede beheersing

een basisschooldirecteur, dat haar eerste

pen om zich meer met het onderwijs

van taal en rekenen wel voorwaarden

jaar op De Amstel bestrijkt, is een van

te mogen bemoeien. Terwijl ze zelf

zijn voor die optimale ontwikkeling. Ze

de rode draden het omgaan met soms

hoofdverantwoordelijke zijn voor wat

noemt ook een van de ‘streefdoelen’

veeleisende ouders. Een andere is de

er mis gaat, vanwege het gebrek aan

uit het ‘kerndoelenboekje’ van het

uitval van docenten en het eindeloos

visie. Omdat er geen visie op onder-

ministerie: ‘De leerlingen leren over de

zoeken naar vervangers, het verdelen

wijs is, wordt in de media voortdurend

bouw van planten, dieren en mensen

van klassen over andere klassen als de

geroepen dat het basisonderwijs

en over de vorm en functie van hun on-

vervangingspool weer eens leeg was en

meer aandacht moet besteden aan

derdelen.’ Nou, ga er maar aan staan,

het als directeur zelf wekelijks klassen

allerlei zaken, zoals obesitas, het

zegt ze, ‘zeker als je school midden in

moeten overnemen. Als manusje-van-

gebit, omgaan met schulden, seksuele

een grote stad ligt en nog die groene

alles, reguliere conciërges werden al

voorlichting. Gevolg: overbelasting van

oase moet worden.’

satie van onderwijs nodig, meent zij: ‘Langere schooldagen met lezen en schrijven in de ochtend en zaak- en doe-vakken in de middag. En één dag voor professionalisering van docenten, een vierdaagse schoolweek dus. Maar leg maar eens uit aan mensen buiten het onderwijs waarom bijscholen van docenten niet ergens aan het einde van de middag kan.’

Klassieke schoolmeesters In een eerder boek Grootvader Piepestok. Een geschiedenis van Nederlandse schoolmeesters2 schetst Rooijendijk por-

Montessori Magazine

1 Rooijendijk, Cordula (2020), Een jaar uit het leven van een basisschooldirecteur, Uitgeverij Atlas/Contact, Amsterdam/Antwerpen 2 Rooijendijk, Cordula (2012), Grootvader Piepestok. Een geschiedenis van Nederlandse schoolmeesters, Uitgeverij Atlas, Amsterdam/ Antwerpen 3 In Jac.P.Thijsse. Een biografie (2005) maakt auteur Sietzo Dijkhuizen duidelijk dat Thijsse nog lang na zijn pensionering verbonden bleef aan het Kennemer Lyceum. In 1944, 80 jaar, schreef Thijsse aan een vriendin dat hij nog bezig was met het bestuur een montessoriprogram voor de school vast te stellen, ‘want er bestaat eigenlijk in het geheel nog geen program voor de Middelbare Montessorischool’.

nummer 3 | jaargang 44

meelevend ze ook is, ambtenaren van

Montessori Magazine

nummer 3 | jaargang 44

Thema

Schoolmeesters met natuurbewustzijn In Citaten uit het boek der natuur1 schrijft historicus Klaas van Berkel over de onderwijzers Jac Thijsse en Eli Heimans, auteurs van boeken als In sloot en plas (1895) en het tijdschrift De Levende

Eli Heimans en Jac Thijsse

Natuur, dat zij het denken over natuur in Nederland sterk bepaald hebben. Heimans overleed jong2 waardoor Thijsse beroemder werd.3 Als schoolmeesters haalden zij de natuur het klaslokaal in, namen kinderen mee naar het stadspark en vertelden er over vogels, planten en insecten – het was niet onderwijs óver de natuur maar ín de natuur, niet per se kennisoverdracht maar het wekken van belangstelling. Dat allemaal in een tijd van toenemende industrialisatie en urbanisatie. Jan Ligthart

Katechismus der natuur

Theo Thijssen

In de 17e eeuw, de eeuw van Jan Swammerdam met bijen- en vlinderstudies, hadden mensen de natuur nog als de uitdrukking van God gezien: Gods grootsheid weerspiegeld in planten en dieren en buitengewone natuurverschijnselen als

Net als eerder op De Amstel gaat nu

zoals op De Amstel kinderen ’s mor-

Hortus, waar je opgezette vossen en

waarschuwingen - natuur en moraal nog nauw met elkaar verbonden. Uit het werk van Swammerdam waren stichtelijke

op de 8e Montessorischool Zeeburg

gens ook begonnen met het verzorgen

vlinderkasten kunt lenen. En je hebt

lessen getrokken en gebundeld in boeken als Katechismus der natuur (1777). Maar door de opkomst van de wetenschap

haar hond Lou mee. Hij loopt rond,

van hun eigen plantje. En we hadden

in Amsterdam de Stichting Heimans

was de natuur steeds meer een studieobject geworden, opgeknipt in vakgebieden, en door filosofen als Descartes en

‘van kind naar kind als een bij op

een wild idee om eieren uit te broeden

en Thijsse met allerlei mogelijkheden.

Newton het Boek der natuur een wiskundeboek – de wel bekende mechanisering van het wereldbeeld.

bloemen’, krijgt overal een aai en gaat

en kippen te laten opgroeien, en dan

Maar zo in de stad is het toch niet

Door het rationalisme van de Verlichting werd de natuur verder ‘ontheiligd’, schrijft Van Berkel. Toch was er eind 19e

liggen in een hoek. Honden verlagen

uiteindelijk ook op school te laten

makkelijk, die groene oase; kippen

begin 20e eeuw, de tijd van Heimans en Thijsse, nog minder veranderd dan tegenwoordig vaak wordt gedacht, meent hij.

de bloeddruk van leerlingen, schrijft

slachten door kinderen die dat zouden

moeten minstens met zijn drietjes zijn,

Vanaf het midden van de 19e eeuw was Darwins evolutie denken wel gangbaar geworden in de wetenschap, maar school-

ze, verminderen het stresshormoon

zien zitten, zoals ze dat ook doen op

heb ik wel eens gelezen, en eigenlijk

meesters als Thijsse en Heimans beschreven planten en dieren nog alsof ze er altijd zo hadden uitgezien - het enige wat

cortisol, reguleren agressie, stimuleren

The Greenschool in Thailand. Daar

moet er ook een haan bij. We zitten nu

er in hun boeken wisselt zijn de seizoenen. Zij vonden groepsgedrag van dieren interessanter dan hun anatomie en de

samenwerking en bevorderen de zelf-

mogen kinderen alleen vlees eten als

in een pand met zelfs huizen boven

levensgemeenschap van planten boeiender dan die ene afzonderlijke plant. Zij lieten zich ook nog wel eens ontvallen dat

redzaamheid. En het strookt met haar

ze ook mee helpen bij het slachten. En

ons. Het is niet zeker of al die bewo-

je van rondstruinen in de natuur een beter mens wordt.

eigen ervaringen: ‘Lou voorkomt ru-

dieren gaan ook dood natuurlijk, zoals

ners het wel zien zitten.’

zies, wordt voorgelezen door kinderen

laatst nog een goudvis. Ook daarmee

Maar, vraag ik, als je de koe niet

Morele herijking

bij wie het lezen anders nog niet zo wil

moeten kinderen leren omgaan. Ze

makkelijk naar het kind kunt brengen,

Toch was er historisch wel een breuk, meent Johan van de Gronden in Wijsgeer in het wild.4 Thijsse en Heimans lieten zich

vlotten en een autistisch jongetje dat

maakten een doodskistje, organiseer-

waarom brengen we het kind dan niet

inspireren door Frederik van Eeden senior, Haarlems bollenkweker en amateurbotanicus, auteur van Onkruid (1886) en

zich nog moeilijk in klasgenootjes kan

den een uitvaart.’

naar de koe? Waarom nog naar Walibi

bedenker van de term natuurmonumenten - Thijsse nam in 1905 zitting in het eerste bestuur van Vereniging Natuurmo-

met schoolbussen? Waarom zouden

numenten. Voor Van Eeden waren ‘beschouwing’ en ‘beheersing’ van de natuur nog even belangrijk, Heimans en Thijsse

verplaatsen, verplaatst zich moeiteloos in zijn allerliefste hond van de wereld.

Stallen uitmesten

er alleen kinderen met een of andere

spraken alleen nog van belangstelling wekken voor de natuur (‘natuursport’).

Kinderen worden niet alleen rustiger

‘We hebben ook het tuinlab’, gaat ze

handicap naar zorgboerderijen mogen?

Van de Gronden, 10 jaar directeur van de Nederlandse afdeling van Wereld Natuur Fonds (WNF) meent dat het ‘relatieve

van honden, omdat die veel duidelijk-

enthousiast verder, ‘waar kinderen

Moeten ambtenaren op de ministeries

gebrek aan politieke en maatschappelijke stellingname’ van Heimans en Thijsse aanvankelijk wel enthousiasme ople-

heid nodig hebben en goed aanvoelen

leren hoe een tomaat groeit en een

van onderwijs en landbouw niet eens

verde, maar dat de ontbrekende urgentie later vooral een handicap werd. De Nederlandse natuurbescherming telt wel

als je het niet echt meent, maar ook

aardappel en we werken regelmatig

de koppen bij elkaar steken? Cordula

duizenden vrijwilligers, schrijft hij, maar zolang er niet ‘een zekere morele herijking’ plaats vindt, zal haar invloed beperkt

van andere dieren. En ze moeten ook

samen met de NME, de Natuur- en

Rooijendijk: ‘Inderdaad, trek met

blijven. De grondslag voor natuurbehoud is uiteindelijk een morele, schrijft hij: ‘Dat het iets te maken heeft met beschei-

voor planten en dieren leren zorgen,

Milieu Educatie, verbonden aan de

kinderen de natuur in, heb aandacht

denheid en matiging in een samenleving die zijn maatvoering dreigt te verliezen.’ Het gaat niet slechts om het herstellen

voor je omgeving, dat zei Maria

van de natuur (‘de nieuwe wildernis’), maar om een evenwichtige relatie met, door bijvoorbeeld het moderne boerenbe-

Montessori ook. En meer aandacht

drijf en de natuur harmonieus te integreren.

voor duurzaamheid graag! Met een vorige school zijn we wel eens de grachten op gegaan met bootjes, om

1 Berkel, van, Klaas (1998), Citaten uit het boek der natuur. Opstellen over Nederlandse wetenschapsgeschiedenis, Uitgeverij Bert Bakker. 2 Coesèl, Marga (2014), Eli Heimans. Uit de Schaduw van Jac. P. Thijsse, KNNV Uitgeverij. Coesèl promoveerde op de geschiedenis van de natuurstudie en natuurbescherming in Nederland. 3 In Niko’s natuur. Een biografie van Niko Tinbergen (2007) schrijft biograaf Hans Kruuk dat bioloog en Nobelprijswinnaar Niko Tinbergen (kind uit een montessorigezin vol bollebozen) in 1949 een eerbeton schreef aan Jac Thijsse, omdat die hem als scholier zo geïnspireerd had. 4 Gronden, van de, Johan (2015), Wijsgeer in het wild. Essays over mens en natuur, Uitgeverij AtheneumPolak &Van Gennep

het afval er uit te vissen. En we gingen voor een paar dagen met de fiets naar een boerderij in Ouderkerk. ’s Ochtends moesten we de stallen uitmesten, de beesten te eten geven en de schapen drijven. Een paar dagen, maar de kinderen hadden het idee dat ze een week weg waren geweest. Kinderen gaan makkelijker met elkaar om als ze niet de hele dag op elkaars lip zitten, binnen vier muren.’

Montessori Magazine

nummer 3 | jaargang 44

Montessori Magazine

nummer 3 | jaargang 44

Thema

hun zelf gekozen activiteiten, geïnspi-

De wereld mijn klaslokaal

reerd en gemotiveerd door de leraar en het uitstapje, meende zij. De ideeën van Maria en kleinzoon Mario Montessori sluiten naadloos aan bij wat tegenwoordig ‘diep leren’ wordt genoemd. Diep leren komt voort uit interesse van het kind voor

Jaap de Brouwer

de leerinhoud. Wanneer kinderen willen begrijpen, bijvoorbeeld omdat zij werken aan onderwerpen waarin zij

De overstap van de onderbouw naar de middenbouw in het basisonderwijs is voor

persoonlijk geïnteresseerd zijn, zullen

kinderen vaak niet eenvoudig. Er lijkt iets bij ze te zijn veranderd. Waar voorheen de

zij dieper leren. Verondersteld wordt dat dieper leren leidt tot beter begrip,

zintuigelijke materialen en de voorbereide omgeving in de groep voldoende waren

om aan het werk te gaan, volstaat dit in de middenbouw niet meer, meenden Maria

voorbereiding is op het leven, waarbij

het eropuit trekken vormt de sleutel

vooral wanneer kinderen leren om de

Montessori en haar kleinzoon Mario jr. al. Dus moet het in de middenbouw anders.

meer gevraagd wordt dan alleen ken-

voor de les die hierop volgt. De leraar

nis. Maar, vulde hij aan: ‘Het kind zal

moet de les daarom met ‘grandeur

opgedane kennis in de echte wereld te gebruiken.4

wel geholpen moeten worden om zich

geven’, verkondigde Maria Montessori,

Eén van de middelen om diep leren

Kinderen in de middenbouw van de

Kosmisch curriculum

in - ‘going out’, zoals Maria Montes-

zelfstandig te kunnen voelen in zijn

‘wat het kind leert moet interessant en

te stimuleren is het gebruiken van

basisschool hebben vaak een niet

De ontwikkelbehoefte van kinderen in

sori het noemde. Maar dat de kennis

eigen wereld.’

fascinerend zijn.’ Bovendien moet het

een leeromgeving waarin de nadruk

te stillen honger naar kennis. Het

deze leeftijdsfase vraagt dus om een

en cultuur op straat liggen, is slechts

De ontwikkeling van het kind tot een

exact, precies en waarheidsgetrouw

niet alleen op kennis ligt, maar in

onderwijs vanaf de middenbouw moet

andere onderwijsaanpak. De zintuige-

één aspect van het ‘going out’-princi-

zelfstandig en volwassen mens hangt

zijn, omdat de les gebaseerd is op

de combinatie met de ontwikkeling

dan ook niet slechts een voortzet-

lijke benadering in de onderbouw vol-

pe, meende zij. Een ander is dat kin-

af van zijn opvoeding. En dat proces

wat de kinderen tijdens het uitstapje

van de vaardigheden en houdingen

ting zijn van wat er in de onderbouw

staat niet meer voor de middenbouw-

deren de nieuwe, ruimere voorbereide

gaat uiteraard niet vanzelf. En om

zelf hebben ervaren. De instructie

van kinderen. Bovendien is er in zo’n

gebeurde, meende Maria Montessori.1 De middenbouw vraagt om een meer

leeftijd. Dus zouden de kinderen op

omgeving het liefst verkennen sámen

zelfstandig te kunnen functioneren

van de leraar is daarom, zoals zij het

leeromgeving sprake van een au-

die leeftijd de overstap naar een meer

met leeftijdsgenoten. Waardoor er in

in de wereld is ook kennis van die

noemt, ‘een levend wezen’. Het moet

thentieke, betekenisvolle context. De

betekenisvolle en op de buitenwereld

kosmisch curriculum moeten maken,

een groep samenwerking ontstaat in

wereld nodig. Die twee elementen

het verlangen bij kinderen opwekken

kennis, vaardigheden en houdingen

georiënteerde benadering. Kinderen in

meer werelds, om te ontdekken door

plaats van rivaliteit. Dat sámenwerken

samen vragen om een aanpak waarin

om nog meer over het onderwerp te

de leeftijd van zes tot twaalf jaar heb-

kennis en ervaringen te combineren en

geeft kinderen een gevoel van zeker-

kennis betekenisvol is voor kinderen.

leren. Waarop ze aanvulde: ‘Ons doel

ben meer de behoefte aan werken op

door cultuur te verwerven. De aanpak

heid en dat stimuleert hen weer de

Waarbij het de stellige overtuiging van

is daarom niet om het kind te laten be-

een abstracter niveau, meende zij: het

in de middenbouw wordt daarmee

wereld sámen nog verder te verkennen.

Maria Montessori was dat je het leren

grijpen, nog minder om uit het hoofd

verwerven van intellectuele en culturele

weliswaar anders dan die in de onder-

niet kunt afdwingen. ‘Hoe kunnen we

te laten leren, maar om zijn verbeel-

kennis, het ontdekken van morele

bouw, meende Maria Montessori,

Vormende waarde

kinderen dwingen geïnteresseerd te

ding zo te beroeren dat hij tot in zijn

kwesties en de behoefte om er samen

maar er wordt wel voortgebouwd op

Eropuit trekken betekent ook leren om-

zijn als interesse slechts van binnenuit

diepste kern geestdriftig wordt.’ Pas

met klasgenoten op uit te trekken, de

wat al aanwezig is. Zo blijft overeind

gaan met vrijheid en verantwoordelijk-

kan komen?’, vraagt zij retorisch in

dan gaan kinderen aan het werk met

wijdere wereld in.

dat kinderen leren door eigen activiteit

heid nemen om deel te nemen aan hoe

en met keuzevrijheid. Maar daar waar

het er aan toe gaat in de wereld. Zo’n

Onderwijs en het menselijk potentieel.3 Hier treedt dus dat ‘going out’ principe

de voorbereide omgeving van het

stap het schoolgebouw uit zet kinderen

in werking: door er met de kinderen

jonge kind bestond uit de school en

immers aan het denken: wie ben ik in

op uit te trekken, lopen ze tegen al-

het klaslokaal, zijn deze voor kinderen

deze wereld en wat kan ik er aan bijdra-

lerlei zaken aan die hun aandacht en

vanaf zes jaar allicht te klein; zij zijn de

gen? Of zoals kleinzoon Mario stelde:

interesse wekken, omdat die zaken

voorbereide omgeving van alleen maar

in deze fase ontstaat er bij kinderen

authentiek, levensecht en daarmee

de school ontgroeid.

een nieuwe houding ten opzichte van

betekenisvol voor hen zijn: zo komt

de wereld. Die helpt hen om hun eigen

interesse voor kennis tot leven. In

De kinderen willen in die fase de

identiteit te vinden en om na te denken

Maria Montessori’s woorden: ‘Ken-

beschermende, voorbereide omgeving

hoe zij op een zinvolle manier kunnen

nis kan pas echt worden ontwikkeld

van de school verlaten en de grotere

handelen in de wereld. Zo bekeken

door interesse te wekken. Wanneer de

wereld verkennen, stelt ook kleinzoon

heeft het gezamenlijk eropuit trekken

interesse van een kind wordt gewekt op

Mario Montessori in zijn boek Opvoeding en ontwikkeling.2 De schoolomge-

dus al vormende waarde an sich. Een

basis van de werkelijkheid, ontstaat er

manier van denken die ook aansluit op

een verlangen om meer over het onder-

ving voldoet voor het middenbouwkind

die van zijn moeder, dat onderwijs een

werp te weten.’

3 Montessori, M. (1998), Onderwijs en het menselijk potentieel. Nederlandse Montessori Vereniging: Badhoevedorp. 4 OECD (2004), 21st Century learning: Research, innovation and policy directions from recent OECD analyses. Paris: OECD.

niet meer om zich optimaal te ontwik-

Diep leren

kelen. Dus moeten die kinderen een voorbereide omgeving in met ruimere mogelijkheden en meer prikkels. In plaats van de wereld de school binnen

Maria en kleinzoon Mario jr Montessori, AMI-archief, Amsterdam. (jaren 50)

Montessori Magazine

te halen, moet het kind dus de wereld

1 Montessori, M. (1948), From Childhood to Adolescence. Schocken Books: New York. 2 Montessori, M. M. (1978), Opvoeding en ontwikkeling: hoofdaccenten van de montessoripedagogiek. Hollandia B.V, Baarn.

nummer 3 | jaargang 44

Het doel van ‘going out’ is niet kennisoverdracht, meende ook Mario Montessori. Het is eerder het aanmoedigen van leren - dat vráagt iets van de leraar:

Montessori Magazine

Middenbouwkinderen in museum

nummer 3 | jaargang 44

Thema

die kinderen zo leren zijn relevant voor hen omdat ze ook praktisch toegepast

Onder het Europese gemiddelde

worden. Maar ook een thematisch aanbod, waarbij vakken zijn geïntegreerd,

De Nederlandse Montessori Onderzoeksgroep en lectoraat Vernieuwings-

is bevorderlijk voor diep leren. Evenals

onderwijs onderzochten de implementatie van het montessoriconcept op

de mate waarin kinderen zelf actief en

montessorischolen in Europa. De data van ruim 200 montessori leraren uit

verantwoordelijk mogen zijn voor hun

18 Europese landen werden verzameld middels een vragenlijst.

eigen leerproces, aldus Maaike Koop-

Thema

Erdkinder op boerderijscholen

man, onderzoeker en hoofddocent aan

Onderzocht werd onder andere hoe op montessorischolen het curriculum

de Technische Universiteit Eindhoven.5 Bovendien leidt diep leren, naast een

in de midden- en bovenbouwgroepen wordt uitgevoerd. Zo werd er gevraagd

beter begrip, tot meer motivatie voor

hun eigen interesses en of ze deelnemen aan maatschappelijke projecten.

het leren bij kinderen. Want ook kinde-

Leraren schaalden zichzelf daarbij in met scores van één tot vier: vier voor

ren willen graag weten hoe iets werkt,

montessori-principes altijd toepassen, drie voor vaak, twee voor soms en

Maria Montessori wilde adolescenten van 12 tot 18 jaar onderwijs laten volgen

willen aan het denken gezet worden en

één voor nooit.

op ‘boerderijscholen’ waar ze in de praktijk en gemeenschap van het boerenleven

Joëlle Meijer

of kinderen samen op excursies gaan, of ze onderzoek doen op basis van

actief bezig zijn met lesstof. Zo bezien

zinnige taken leren uitvoeren. Samen met leeftijdgenoten en volwassenen, om

raakten Maria en Mario Montessori

Uitkomst van het onderzoek: gemiddeld zeiden montessorileraren in

zo tegemoet te komen aan hun specifieke behoeften. Haar ideeën over Erdkinder

de kern toen zij stelden dat zij geen

Nederland over het toepassen van het curriculum in de midden- en boven-

worden gedeeld en wereldwijd in praktijk gebracht.

inschikkelijke, maar nieuwsgierige

bouw: ‘soms’ (M = 2.36), tegenover het Europese gemiddelde ‘vaak’

kinderen wilden.

(M = 2.99). Op de specifieke vraag of kinderen op excursies gaan gaven

5 Koopman, M. (2017), Diep Leren: Praktische handreikingen voor het bevorderen van diep leren bij leerlingen in het voortgezet onderwijs. Technische Universiteit Eindhoven: Eindhoven.

leraren in Nederland gemiddeld aan dat ‘soms’ te doen (M = 2.03),

Het voortgezet onderwijs biedt door-

voor ‘kinderen van het land’. In From

vragen boerderij en gerelateerde bedrij-

terwijl het Europese gemiddelde ‘soms’ tot ‘vaak’ was (M = 2.67).

gaans een schoolse leeromgeving

Childhood to Adolescence beschrijft ze

ven (waaronder een winkel en een Bed

En op montessorischolen in Nederland mogen kinderen gemiddeld ‘vaak’

waarbij jongeren vrijwel de hele tijd aan

haar ideeën voor de boerderijschool:

& Breakfast) daarbij al behoorlijk ’vol-

onderzoek doen op basis van eigen interesses (M = 2,83), terwijl het

hun tafel zitten en moeten luisteren

een ideale plek voor jongeren tussen

wassenachtige verantwoordelijkheden’,

Europese gemiddelde ‘vaak’ tot ‘altijd’ is (M = 3,40).

naar een docent. Er hoeft weinig opge-

de 12 en 18 jaar, waar ze zich naar

waaruit allerlei sociale, ecologische en

zocht en ontdekt te worden; naast wat

hun specifieke behoeften kunnen

ondernemersgezinde lessen getrokken

de docent vertelt, komt bijna alles uit

ontwikkelen. Naast het werken en

kunnen worden.

schoolboeken. En het onderwijs is vrij

leven op een boerderij werken ze aan

eenzijdig gericht op intellectuele ont-

het verwerven van expertise in weten-

Zoals zij het formuleerde bevindt het

wikkeling, zonder veel interesse voor

schap, technologie, communicatie en

kind van de derde fase van ontwik-

de sociale en of morele ontwikkeling.

geschiedenis, zodat ze het verhaal van

keling zich in een staat van ingrij-

Terwijl dat laatste nou juist zo’n groot

de mens naar een nieuw en veelbelo-

pende overgang van kindertijd naar

deel uitmaakt van de zich ontwikkelen-

vend hoofdstuk kunnen leiden, zoals

de persoonlijkheid van de adolescent.

Montessori het formuleerde. Leren

We herinneren ons allemaal de lastige

over andere culturen vergroot hun

keuzes, de druk en de grote veranderin-

wereldperspectief en helpt hen de ver-

gen die destijds plaatsvonden tijdens

schillende manieren te verkennen om

onze adolescentie (12-18 jaar).

de uitdagende kwesties van hun eigen

Maria Montessori geloofde dat er een

tijd te kunnen benaderen.

andere benadering mogelijk was in het onderwijzen van adolescenten, meer

Een belangrijk aspect daarbij was,

holistisch en de jongeren meer de

meende zij, dat er voor éénieder werk

ervaringen bieden waar ze behoefte aan

moest zijn, zodat iedereen ook echt

hebben om te slagen in de volledige

deel kon nemen aan de minigemeen-

vorming van zichzelf. ‘De zo sterke

schap. Jongeren moeten elkaar per slot

behoefte aan een hervorming van

van rekening kunnen leren kennen,

middelbare scholen betreft niet alleen

schreef zij. De samenleving wordt im-

een educatief, maar ook een menselijk

mers opgebouwd door het groeiende

en sociaal probleem. Scholen zoals

sentiment van het individu dat zich

ze nu zijn, zijn niet aangepast aan de

ontwikkelt door sociale ervaringen. In

behoeften van de adolescentie, noch

hun gevoeligheid voor en behoefte aan

aan de tijd waarin we leven,’ schreef zij

morele en sociale ontwikkeling wordt

in From Childhood to Adolescence.1

dan voorzien in het gemeenschapsleven en in de voorbereide omgeving van

Montessori Magazine

nummer 3 | jaargang 44

Gemeenschapsleven

de boerderij. Van oudere adolescenten

Maria Montessori noemde haar alter-

in de leeftijd van 15-18 jaar - zij noemde

natieve programma ’Erdkinder’, Duits

die overigens nog ‘jong volwassenen’,

Montessori Magazine

1 Montessori, Maria (2007), From Childhood to Adolescence. Amsterdam: Montessori-Pierson Publishing Company

nummer 3 | jaargang 44

Thema

volwassenheid. Daarbij constateerde

landbouwwerktuigen. Het gaat steeds

zij overigens nog twee specifieke be-

om zinvolle taken die iedereen snel kan

gebaseerd op haar observaties en

hoeften van adolescenten: persoonlijke

herkennen, want ze komen direct voort

studies van de ontwikkelingsbehoeften

begeleiding bij de ingrijpende fysieke

uit wat een boerderij en zo’n boerenge-

van adolescenten. Aan het einde van

veranderingen die zij doormaken en bij

meenschap vragen.

de derde ontwikkelingsfase wilde zij

het gaan deelnemen aan de samenle-

heeft wel haar ideeën met ons gedeeld,

adolescenten zien als intelligente,

ving waar zij deel van willen uitmaken.

Die taken samen uitvoeren, in samen-

attente en empathische jongeren die

De Erdkinder school zou de gehele ado-

werking dus, wordt van belang geacht,

van de wereld om zich heen houden

lescentie moeten duren, meende zij,

omdat het op een boerderij uiteindelijk

en de behoefte voelen om eraan bij te

tot het achttiende levensjaar. Tijdens

om gemeenschapszin gaat. Alle taken

willen dragen.

de laatste twee jaar zouden leerlingen

kunnen alleen volbracht worden als

Ela Eckert (Duitsland) schreef er

ook geholpen moeten worden bij de

ieder zijn steentje bijdraagt, met ken-

voorbereiding tot het volgen van een

nis en studie en met ieders specifieke

onlangs een standaardwerk over, Erdkinderplan3, waarin ze de basisprin-

vervolgopleiding.

vaardigheden, meende Montessori.2 De leerkracht is daarbij een rolmodel

cipes van dit concept van Montessori

Gevoelige periode

en heeft een belangrijke taak de ado-

lijke bezoeken aan boerderijscholen

De ‘gevoelige periode’ uit zich dus in

lescenten te inspireren en begeleiden.

over de hele wereld, in interviews met

de sterke behoefte aan morele en soci-

Volwassenen moeten voorbereid zijn

internationale montessori-experts

ale ontwikkeling. En er is ook nog een

om in de specifieke behoeften van ado-

en met op boerderijen deelnemende

grote behoefte aan zelfexpressie en om

lescenten te voorzien, met gevoel voor

jongeren maakt ze duidelijk hoe het in

creatief bezig te zijn. Ook deze zijn in

de delicate positie waarin deze jonge

de praktijk uitpakt en ervaren wordt.

deze fase van ontwikkeling sterker dan

mensen zich bevinden, schreef zij. Ze

Ela Eckert is in Duitsland een autoriteit

de intellectuele drive, aldus Montesso-

moeten respect hebben voor de jonge

op het gebied van montessori en met

ri. De leerstof moet daarom niet alleen

persoonlijkheden en zich realiseren dat

Erdkinderplan maakt zij haar faam nog

gericht zijn op het intellectuele werk,

er in hun zielen belangrijke waarden

maar eens waar. Het boek bevat ont-

maar ook op het praktische, fysieke en

verborgen liggen en in hun hoofden

zettend veel informatie, geeft prachtige

creatieve. Alleen op die manier wordt

onze hoop op vooruitgang en ons

praktijkvoorbeelden en zet de mensen

de holistische ontwikkeling van de ado-

oordeel over onszelf en onze tijd, for-

die bijgedragen aan de ontwikkeling

lescent goed ondersteund, aldus Maria

muleert zij het mooi in From Childhood

van Montessori’s Erdkinder-concept

Montessori. Maar door het werk op en

to Adolescence .

tot in detail beschrijft. En via persoon-

om de boerderij maken adolescenten

voor adolescenten goed neer. David

Lars Prignitz is de boerderij niet per

Lars Prignitz via Zoom: ‘Nee, het gaat

Kahn (Verenigde Staten) bijvoor-

se een school, omdat jongeren er niet

hier zeker niet om een vakantie op

beeld, of Jenny Höglund (Zweden).

concreet opgeleid worden tot boer. Het

de boerderij, wij zijn een leergemeenschap in de natuur. De leerlingen vor-

ook inhoudelijk kennis met vakken als

Erdkinderplan

Kahn was onder andere oprichter en

is meer een manier van opgroeien met

mechanica, biologie en scheikunde –

Maria Montessori was tijdens haar

directeur van de Adolescent Community

de seizoenen, zoals achterkleindochter

men gemeenschappen waar door de

denk hierbij aan het verbouwen van ge-

leven niet in staat om zelf een

van Hershey Montessori School, een

jongeren ingebrachte ideeën bespro-

wassen of aanpassen en repareren van

Erdkinder-school op te richten, maar ze

montessori-boerenschoolmodel bij het

van Maria Montessori, Renilde Montessori ooit zei.4 Naast landbouw biedt

Erikameer in de Amerikaanse deel-

de boerderij een scala aan ontwik-

mogen ze in groepjes deze projecten

staat Ohio. Jenny Marie Höglund is

kelingsmogelijkheden en leerprikkels,

ook uitwerken. Eén van hen, Vanessa,

AMI-trainer voor 6-12 jarigen, schoolde

het is hier studeren en werken in een

vertelde eens enthousiast over een hek

zich bij en richtte in 1995 in Varberg,

netwerk, in een gemeenschap, vertelt

dat ze met wilgentakken wilden weven,

Zweden, montessoriboerderijschool

hij. De jongeren zijn sowieso veel

zodat de hond van de buren niet meer

‘Montessoriskolan Lära för Livet’ op,

buiten, helpen met rooien, zaaien en

door het gewas kan rennen. Dat hek

voor 1 tot 16 jaar. Zij is inmiddels meer

oogsten. En in de boerderijwinkel leren

doet nu dienst, prachtig! Ik hoop dat

dan 24 jaar montessorigids - op haar

ze niet alleen zakendoen, organiseren

nog veel jongeren bij ons de vrijheid

boerderijschool kun je ook trainen voor

en besturen, maar komen ook in direct

en het vertrouwen mogen genieten,

het AMI-Montessori Oriëntatie tot

contact met klanten. Ze nemen ook

waardoor ze ook heel andere kanten

Adolescenten Programma.

deel aan weekmarkten in dorpen en

van zichzelf kunnen ontdekken. Want,

plattelandsstadjes in de omgeving.

zoals Montessori het zei: ‘’Als redding

Farm Aulendiebach

Naast de boerderij is er, zoals Montes-

en hulp moeten komen, is het door het

In Erdkinderplan ook aandacht voor

sori het al bedacht had, een gasten-

kind; want het kind is de constructeur

Montessori Farm Aulendiebach in de

verblijf waar de jongeren ook zelf

van de mens.”’5

Duitse deelstaat Hessen, ten noor-

gasten ontvangen en verzorgen. Door

den van Frankfurt am Main. Op deze

overal aan mee te werken, ook aan de

boerderijschool nemen op het moment

administratie. En er worden allerlei

26 adolescenten tussen de 12 en 18

evenementen georganiseerd, uiteraard

jaar deel. Volgens huisouder en tutor

onder begeleiding van volwassenen.

Montessori Magazine

2 Montessori, Dr. Montessori’s Third Lecture 442,– NAMTA Journal, 2001 3 Eckert, Ela (2020), Erdkinder, Uitgeverij Herder, Freiburg

nummer 3 | jaargang 44

Montessori Magazine

ken worden. En als ze haalbaar zijn

4 http://montessori-farm.de/der-erdkinderplan/ 5 https://montessori-farm.de/

nummer 3 | jaargang 44

Thema

Schooltuin voor wisselwerking onderwijs-landbouw

boerderij, Burgerboerderij de Patrijs in

via onderzoek en onderwijs. Zoals bij

met het bedrijfsleven georganiseerd

Vorden – via depatrijs.eco/app kunnen

wetenschapsknooppunt Foodvalley

– niet zelden landbouwbedrijven dus.

ook op locaties midden in Zutphen

Scholennetwerk, waar al 10 jaar gewerkt

Joanne Malotaux: ‘Op De Marke zetten

en Vorden lokale landbouwproducten

wordt aan deskundigheidsbevordering

we studenten met praktijkvraagstuk-

worden afgehaald. Daarnaast werkt ze

van docenten, aan leerling projecten

ken aan het werk om boeren die willen

op De Marke, een voormalig melkvee-

rondom profielwerkstukken en loop-

omschakelen naar kringlooplandbouw,

proefbedrijf van Wageningen University

baanoriëntatie en -begeleiding. Veel

problemen te helpen oplossen. Ook dat

dat de omslag maakt naar agro-inno-

activiteiten worden er in samenwerking

geeft veel voldoening en doet er toe.’

vatiecentrum. Die universiteit probeert op allerlei manieren de Nederlandse

Paul Op Heij

landbouw te ondersteunen de draai naar meer duurzaamheid te maken,

Afgelopen najaar koos coöperatie Leren voor Morgen de Duurzame Docent van 2020, om docenten die speciaal aandacht besteden aan vraagstukken van duurzaamheid en klimaat, in het zonnetje te zetten en hun ervaringen te laten delen. ‘De kunst is duurzaamheid niet te beperken tot de schooltuin, maar daar

‘Het weer trotseren is onderdeel van mijn vak’

opgedane ervaringen ook mee te nemen in overige schoolvakken.’

De schooltuin van Vrijeschool Zutphen

en over wat ze nog hopen te doen, in

ligt ver buiten het schoolterrein, want

de tuin. En aantekeningen over wan-

Tot winnaar Duurzame Docent 2020

overstijgend dus, doen leerlingen een

een boerderij ligt doorgaans achteraf.

neer de zon is opgegaan en onder zal

werd biologiedocente Joanne Malo-

bemestingsonderzoek, om daarna een

Zo kunnen de leerlingen echt weg van

gaan, zomertijd of niet. En wat de

taux verkozen, van RSG Pantarijn in

stikstofadvies te kunnen uitbrengen.

het schoolplein met duizend leerlingen

temperatuur buiten is en de bodem-

Wageningen, onder andere vanwege

Liefst tien docenten van Pantarijn zijn

en alleen dat is al een pré, aldus tuin-

temperatuur. Assinck ‘n leerling na-

haar succesvol opstarten van school-

actief in schooltuin – mogelijk gemaakt

bouwdocent Henk Assinck. ‘Een aantal

bootsend: ‘Hé buiten 12 graden en in

tuin Plantarijn. Zo’n schooltuin past bij

via het LerarenOntwikkelFonds. Door

van hen eet ook liefst de boterhammen

de grond 18? Dan kan ik beter onder de

montessori, gezien het idee van hoofd-

in de tuin met al die vakken bezig te

op in de schooltuin en vertrekt pas aan

grond gaan liggen. Ja, in elke klas zit

hart-handen en ook het leerlingen laten

zijn, wordt de inhoud van de vakken

het einde van de pauze.’

wel zo’n slimmerik. En een ander weet

samenwerken en verantwoordelijkheid

betekenisvol voor de leerlingen, erva-

waar het westen is en het noorden en

laten nemen. Het ligt ook voor de hand

ren ze de relatie tussen de verschil-

Henk Assinck hakt al veel langer met

dat mos aan de noordkant van een

ervaringen in de schooltuin mee te

lende vakken én het belang ervan voor

het bijltje in de schooltuin dan biolo-

boomstronk groeit.’

nemen in de biologieles en andersom,

de echte wereld. In de tuin ervaren

giedocente Joanne Malotaux. ‘In acht

Zijn schooljaar in de tuin begint eind

meent Malotaux, om praktijkerva-

de leerlingen dat het nut heeft wat ze

jaar tijd heb ik vier lessen moeten laten

maart, voor klas 7 mavo, havo, vwo –

ringen te koppelen aan leerdoelen.

doen, dat ze kunnen zeggen: Wat ik

uitvallen: één vanwege stortregen, één

op de vrijeschool tellen ze in het VO

‘Een collega informatica gebruikt met

hier doe, doet ertoe!’

vanwege kou en twee omdat het echt

gewoon verder. Leerlingen hebben 1

te heet was om buiten te blijven, laat

x per week 1 blokuur van 90 minuten

leerlingen de bijenkorf in de tuin, voor het ontwikkelen van een nieuw infor-

Foodvalley Scholennetwerk

staan werken. In principe gaan tuinles-

matiesysteem, een docent economie

Coöperatie Leren voor morgen die Ma-

sen dus door – jazeker weersomstan-

probeert leerlingen de opbrengst uit

lotaux verkoos tot Duurzame Docent

digheden zijn een deel van mijn vak.’

de tuin te laten vermarkten. Voor de

van Nederland, gebruikt als kader voor

vakken scheikunde en biologie, vak-

duurzame ontwikkeling de Sustainable

Bodemtemperatuur

Development Goals (SDG’s), naast

Assinck wil dat zijn leerlingen gekleed

milieu ook sociale aspecten van duur-

zijn in oudere plunje, ‘want voor

zaamheid, zoals gelijkheid en inclusi-

gymles moeten ze ook andere kleren

viteit binnen en buiten het onderwijs.

mee.’ Hij heeft geen medelijden als

Vertrekpunt van hun leergemeenschap

die Nike’s van 180 euro vies worden –

Leren voor Duurzaam Onderwijs (waar

‘hadden ze maar laarzen aan moeten

scholen zich voor in kunnen schrijven

trekken.’ Die zijn beschikbaar, net

via de website), is dat deelnemende

als regenjassen. Een les tuinbouw

scholen allereerst onderzoeken welke

begint ook vaak met samen het weer

expertise op school ze willen verster-

waarnemen, waarvan leerlingen dan

ken en welke rol docenten daarbij past.

aantekeningen maken, in schriftjes die

Malotaux heeft de school inmiddels

bewaard worden in een mandarijnen-

verlaten en een volgende uitdaging

kistje. Op die schriftjes de namen, erin

opgezocht: samen met haar vriend pro-

de nummers van het tuingereedschap

beert ze de melkveehouderij van diens

dat ze gebruiken. En gedichtjes die ze

ooms om te turnen tot ecologische

schrijven over wat ze gedaan hebben

Joanne Malotaux

Henk Assinck in de schoolkas

Foto's Joanne Malotaux, evenals de foto op de voorpagina.

Montessori Magazine

nummer 3 | jaargang 44

Montessori Magazine

nummer 3 | jaargang 44

Thema

tuinbouw. In de 8e klas loopt het vak

rozenhaag sprongen: ik laat hen om het

ding, zegt hij. Want naast al het andere

verder tot kerst – tot de herfstvakantie

weer goed te maken liefdevol plantjes

moet er natuurlijk ook op tijd gezaaid,

buiten en daarna afrondende lessen

en wortelen masseren, om te ervaren

gewied en geschoffeld worden. En

NMV ouders denken mee

binnen. Per halve klas, een groep van

dat knijpen in een doornen tak niet fijn

graag met aandacht, zegt hij. ‘Ik wil ook

ongeveer 15 leerlingen, zijn er zo’n 75

is – boodschap: lief zijn voor Moeder

dat ze daarvan aantekeningen maken

vierkante meters tuin beschikbaar die

Aarde ja!’

in hun schrift: hoe we het doen. Alleen

opgedeeld worden voor tweetallen,

Er worden in de schooltuin echter

mavisten hebben ook nog in de 9e een

zodat er mini-tuintjes ontstaan van

ook concreet groenten verbouwd die

middagperiode van 4 uren en in de 10e

ongeveer 5 vierkante meter. ‘Samen

meestal mee naar huis gaan en soms in

nog 1 x per week een blokuur manden-

schatten ze afstanden in en berekenen

omliggende wijken verkocht worden; de

vlechten, misschien wel het gaafste

ze waar ze lijnen moeten trekken en

leerlingen stelden er ooit zelf de folders

van alles, want dan ben je letterlijk en

‘Help mij het zelf te doen’, de gevleugelde uitspraak van Maria Montessori, is

houten naambordjes moeten plaatsen.’

en flyers voor op, vertelt hij. ‘Voor wat

figuurlijk aan het verbinden. Alle activi-

feitelijk een oproep van het kind aan elke opvoeder die het in zijn of haar leven

het u waard is, hadden ze er op gezet.

teiten zijn gekoppeld aan Steiners idee

tegenkomt. Een oproep die verder gaat dan het einde van de schooldag of de

Reukloos compost

Kwam er een vrouw bij de tuin voor een

van ontwikkelingsfasen van het kind:

randen van het schoolplein. Wat de juf of meester bezigt in het klaslokaal, wordt

Assinck: ‘We beginnen lessen vaak

paar kroppen sla, twee uien en wat bie-

eigen tuintjes en ontdekken in de 7e,

idealiter ook thuis voortgezet: je ruimt je eigen spullen op, je kleedt jezelf aan en

ook op blote voeten, om het terrein

ten en ze begon over de hoge prijzen

doorzetten in de 8e, samenwerken op

maakt af waar je aan begonnen bent.

te verkennen en de grond te leren

in de supermarkt en waarom boeren

de akker en nog méér doorzetten in de

voelen – de meeste leerlingen doen

zo weinig verdienen. Ze bood tien euro

9e en verbinden in de 10e.’

mee, al vinden sommigen mij op mijn

voor die sla en bieten, zegt een van de

blote voeten wel de gekste leraar van

leerlingen dat dat wel erg veel is, dat

Uitademen

raadplegen?’ De oproep eind januari

de school. Ze vinden het ook heer-

ze met twee vijftig ook nieuwe zaadjes

Soms willen leerlingen oortjes in

in het weeknieuws van school, waarin

lijk als ze stappend door de bedden

kunnen kopen. Waarop die vrouw zegt

tijdens het werken, maar dat wil Assink

ouders gevraagd werden voor een op

ontdekken hoe warm potgrond is in

dat ze alleen maar een briefje van vijf

niet. Als ze muziek luisteren dan be-

te richten Netwerk Ouders, klonk me

vergelijking met andere aarde. En ik

bij zich heeft. Dat gaf ze en een week

luisteren ze die samen, zegt hij. ‘En als

dan ook als muziek in de oren. Een

laat hen compost ruiken en als ze dan

later kwam ze terug om voor het teveel

het echt warm is gaan we eerst werken

plek waar ik ervaringen zou kunnen

verwonderd roepen dat ze niks ruiken,

betaalde haar overige deel te komen

en daarna pas samen met water gooien

delen met andere ouders, maar ook

leg ik uit waarom dat het goede ant-

halen. Prachtig om leerlingen zo bezig

– mijn vak is bij uitstek een vak van

en misschien wel vooral een plek waar

woord is: compost is een mengsel van

te zien midden in de maatschappij.’

uitademen. Die tuin is een middel geen

opvoeders in de ruimste zin van het

doel; productie interesseert me minder

woord (ouders, leerkrachten en oplei-

koeienstront en bladeren en afval uit

Esther Sandbergen

dan denk ik: ‘Wie zou ik eens kunnen

de schooltuin met wat kalk eroverheen

Rietsuikerboeren

dan bewustwording en verbinden. Wat

ders) van elkaar kunnen leren en elkaar

en de wormen erin maken het geheel

Roept een andere leerling, vertelt As-

dat betreft ben ik er ook zelf wel op

kunnen ondersteunen om voor onze

reukloos. Wauw! dat vinden ze gewel-

sinck: ‘Maar menéér, landbouw is toch

mijn plek. Ik ben zelf ook geen boeken-

kinderen het ‘helpen het zelf te doen’

dig interessant! En mijn manier van

niet belangrijk voor ons diploma! Werp

kind. Mijn vader was een boerenzoon

voor te leven.

straffen, als ze bijvoorbeeld over mijn

ik tegen dat een diploma niet belangrijk

en ik zag thuis wel eens een geslacht

De afgelopen weken is er al veel

is voor de landbouw! Alles komt in dit

varken aan de ladder hangen, voor de

gebeurd. Initiatiefneemster Sophie

vak bijeen: vuile vingers, economie,

diepvries. En vriendjes vertelden me

ecologie en waarom bewust vlees eten

wel eens dat ze me niet waren komen

beter is dan soja importeren uit Brazi-

ophalen om te spelen, omdat ze anders

lië. En die rietsuikerboeren ginds heb-

bij ons thuis eerst mee boontjes had-

Al voor ik beviel van onze tweeling,

twee van die handenbindertjes die alles

al jaren de wens voor een dergelijk

ben geen schijn van kans als wij onze

den moeten helpen doppen of mee

inmiddels acht, had ik min of meer

tegelijk willen, wilde ik het hen wel

netwerk leefde) en de eerste stappen

bietsuiker zo subsidiëren! Of hoe kun je

bessen ritsen.’

besloten dat ze naar een montes-

zelf laten doen, maar ontbrak mij vaak

zijn gezet: er liggen ideeën klaar voor

een hark met zo’n lange steel nou het

Henk Assinck zat zelf op de middelbare

sorischool zouden gaan. Als docente

het geduld óm het hen zelf te laten

een website, voor ondersteuning bij

beste vast houden? Ga dat maar eens

en hogere tuinbouwschool en is een

Nederlands in het VO verzorgde ik ook

doen. Toen ze eenmaal naar school

de landelijke Montessoridag en voor

aan de gymleraar vragen, zeg ik dan.

doener en geen denker, zegt hij. ‘Ik

de ‘warme overdracht’ van PO naar VO

gingen, waren ze dus toch lang niet

een folder die ouders die een (nieuwe)

Bewustwording van voedsel en alles

ben praktisch ingesteld en merk dat

en zo kwam ik op de Montessorischool

zo zelfstandig als ik gehoopt had. Kort

school moeten kiezen voor hun kind,

er omheen, dat probeer ik hen mee te

leerlingen het fijn vinden als je duidelijk

Castricum terecht. Ik wist feitelijk nog

gezegd: wat had ik graag meer advie-

informeert.

geven. Bij de meesten zal dat nu nog

je grenzen aangeeft en ook wel eens

niets van montessori, maar de vraag

zen en tips van ervarener montessori-

niet binnen komen, maar misschien

boos kunt worden. Polsstok hoogsprin-

van een juf aan een leerling aldaar,

ouders en of montessoriprofessionals

In komende magazines zullen mon-

realiseren ze zich over tien jaar: oh, dat

gen gaan we niet doen met die lange

‘Hoe denk je zelf dat je dat moet

gekregen!

tessori-ouders regelmatig een inkijkje

bedoelde die gek! Zoals ik met leerlin-

schoffel en ook speerwerpen doen we

doen?’, bleef in mijn hoofd zingen.

Willem zit inmiddels in groep 4, Sarah

geven in de dagelijkse (thuis)praktijk,

gen ook spreek over het verschil tussen

daarmee niet. Ook met die oude trekker

Leren het zelf te doen, eigen keuzes

in 5, van de Montessorischool Castri-

een beschouwende blik op montessori

oprecht biologisch en duurzaam en wat

op ons terrein moeten ze voorzichtig

maken, verantwoordelijk zijn voor je

cum, en wij leren steeds beter zaken

thuis, al dan niet met een knipoog. Dit

de supermarkt er marketing technisch

leren omgaan – die van de 7e kunnen

leerproces, ik werd er blij van.

los te laten en het hen zelf te laten

om ouders te ondersteunen bij het hun

van maakt, voor de winst! Waar we het

bijna niet wachten tot de 9e, dat ook

Toen ze eenmaal geboren waren, onze

doen. En wat doen zij het daarbij goed!

kind helpen het zelf te doen - dat is ons

nog wel meer over mogen hebben met

zij eens die zware koppeling mogen

Willem en Sarah, bleek de praktijk

Toch loop ik er nog weleens tegenaan

motto. Wij ouders van NMV hebben

elkaar is onze voedselverspilling.’

indrukken en in de eerste versnelling

weerbarstiger dan gedacht. Want met

dat ik het even niet (meer) weet en

er zin in.

Gebrek aan tijd is ook in de tuin een

rond mogen rijden.’

Leerlingen noteren bodemmonsters

Montessori Magazine

nummer 3 | jaargang 44

van Akkeren en ik hebben een groep Esther Sandbergen met haar kinderen Sarah en Willem - Foto Liedeke Kuipers

ouders om ons heen verzameld, we krijgen steun vanuit de NMV (waar

Montessori Magazine

nummer 3 | jaargang 44

De Kwestie

Laten we kinderen voldoende buiten leren?

Annemieke Eshuis Leerkracht, taal- en middenbouwcoördinator op Montessori Kindcentrum de Plotter Lid ontwikkelgroep en audit commissie NMV

Manja Haze Directeur Montessori Kinderopvang Mickey, Hengelo Montessoritrainer en -coach jonge kind

Harrie Dupont

Montessori Magazine

Onderwijs gaat over beleven en ervaren. Wat is er mooier dan dit deels buiten in de natuur te kunnen doen? Ik denk dan aan scholen in Finland waar kinderen in regenpakjes worden gestoken en buiten spelen op een weids terrein rondom de school - een droom voor scholen en kindcentra in Nederland. Er wordt binnen montessori-kindcentra regelmatig over gesproken, maar dan vooral omdat het allemaal toch iets ingewikkelder is. Naast een andere cultuur en vormgeving van het onderwijs, speelt ruimte bij ons vaak een rol. Als wij de Finse manier van onderwijsgeven één-op-één overnemen zal het buiten leren niet echt inbedden. Terwijl als we meer bij ons zélf blijven en kijken naar de mogelijkheden hier, dan kunnen wij het buiten leren allicht beter integreren in ons eigen onderwijs. Met kosmisch onderwijs en opvoeding als rode draad bijvoorbeeld: zorg dragen voor je omgeving, voor de ander en in verbinding met taal en rekenen. Door dit als uitgangspunt te nemen kunnen leerkrachten meer eigenaar zijn en er eigen vorm aan geven. Buiten leren omvat immers meer dan met een regenpakje de natuur in gaan. Het is ontwikkelen met je zijn, waarbij kwalificatie, socialisatie en persoonsvorming elkaar aanvullen (Biesta). Vanuit een kosmisch thema kunnen kinderen beleven, ervaren en ook aan hun reken en taaldoelen werken. En ook het schrijven van verhalen, lezen van boeken en maken van rekenopdrachten worden op die manier dynamisch.

Toen ik jaren geleden als televisieregisseur een Nederlandse dierentuin bezocht en er een interview met kinderen mocht begeleiden die in Namibië in de nabijheid van wildernis waren opgegroeid, waren zij oprecht geshockeerd bij het zien van zoveel dieren op zo’n kleine oppervlakte en ook nog in kooien. Levend in steden en dorpen en worstelend met ruimte, weten wij Nederlanders wel dat er wildernis bestaat, maar hebben er nauwelijks ervaringen mee. Kinderen die op het platteland opgroeien, maken de natuur nog intenser mee, maar ook daar maakt natuur plaats voor monocultuur en is er nauwelijks nog biodiversiteit.

Dé Matthijssen Groepsleerkracht Montessorischool Leidschenveen, tevens Montessori-opleider

De vraag hoe we als school beter vorm kunnen geven aan buiten de school leren, impliceert dat we tekortschieten. We zijn onthecht geraakt van de natuur en wat die ons te bieden heeft aan fascinatie, verwondering, schoonheid en samenhang. In montessorionderwijs zou dat al zeker niet het geval moeten zijn; samenhang, eigen ervaringen met en kennis en besef van wat de natuur ons te bieden heeft, vinden we immers belangrijk. Niet alleen om wat er groeit en bloeit maar ook bijvoorbeeld bij natuur en techniek. Al is ook daar de onthechting merkbaar; als de printer even hapert, gaan we niet aan de gang met elastiekjes en ijzerdraad, we bestellen direct een nieuwe.

Natuurlijk speelt ruimte een rol, maar als je echt wil, zie je overal mogelijkheden. Je hoeft geen grote schooltuin te hebben om te kunnen zaaien. Zand, water, stenen en een paar bloembedden kunnen ook tot de verbeelding spreken. Wat als we een deel van die 8,5 miljard uit het Corona-inhaal- en ondersteuningsprogramma nu eens reserveren voor meer buitenonderwijs en groene schoolpleinen? Dan komt het ook met díe ‘achterstanden’ best goed.

In mijn klas lieten we dit voorjaar weer bonen en zaden ontkiemen in oude cd-hoesjes gevuld met watten. De kinderen deden er onderzoekjes mee, naar de invloed van licht en water op het kiemproces bijvoorbeeld. Als docent hoef ik dan nauwelijks instructie te geven, ze doen het als vanzelf en gaan er helemaal in op. Met pipetjes, plakband en plakstickers maken ze hun proefopstellingen en doen hun waarnemingen. Dat we leren van de natuur, met de natuur en in de natuur, spreekt voor zich. Maar soms moeten we de natuur toch naar binnen halen om er via experimenten nog meer van te kunnen leren.

In een kinderopvanggroep leren kinderen veel; met name in de voorbereide omgeving is veel te ontdekken, zowel binnen als buiten. Hoe mooi is het als kinderen op dagen dat ze thuis zijn in aanraking komen met de natuur. En dat begint klein. De kruipende baby die de gelegenheid krijgt om de tuin te ontdekken, zal zich verwonderen over het natte gras, het kriebelen van de grassprieten onder zijn handen en aan zijn voeten, de zwarte aarde die in zijn hand uiteenvalt terug op de ondergrond, de bloemen die in de lente prachtige kleuren hebben en heerlijk ruiken. Hij voelt wellicht de schors van een boom en de ruwheid van een steen. De net lopende dreumes ontdekt de oneffenheden in de ondergrond waar hij loopt. Hij voelt regendruppels op zijn gezicht en handen, de hoorbare wind die hem bijna omver blaast. Hij vult zijn longen met zuurstof, met levensenergie. Een kleine heuvel is een kleine berg waar hij vanaf kan rollen. Zand en water zijn favoriet en hij kan daar uren mee spelen.

Hoe kunnen we buiten school meer en beter leren over de Duurzame Ontwikkeling Doelen? Wat een mooi thema om afscheid mee te nemen als columnist van De Kwestie en het stokje over te geven aan een jongere collega! In mijn veertigste en laatste jaar op Pantarijn smaak ik het genoegen om als coach mee te werken in een vernieuwend Agora-project: ‘Pantagora’. Leerlingen (10-14 jaar, er wordt gewerkt aan een follow-up!) leren vanuit hun eigen challenges en krijgen de ruimte om zelf te bepalen hoe, waar en wanneer ze daar aan werken. Zo kwam er zojuist nog een leerling langs om trots zijn zelfgebouwde elektrische skelter te demonstreren. Vorig jaar was hij helemaal in de ban van het realiseren van een ‘aquaponics’-project.

De peuter neemt steeds meer details waar. Hij volgt een mier, tor of spinnetje, hoort vogels, ziet er een op een tak zitten of in de lucht vliegen. Op de fiets bij zijn vader of moeder achterop ziet hij verschillende boerderijdieren; niet in een boek maar in het echt. Hij leert de namen, hoort de geluiden die ze maken. Een wandeling of fietstocht met een dreumes of peuter zou daarom ook niet tot doel moeten hebben om per se ergens naar toe te gaan, maar is een avontuur op zich. Op elke vierkante meter ontdekt het jonge kind iets nieuws waar zijn hart een sprongetje door maakt en hij vol focus en verwondering het ontdekte in zich opneemt: een fantastische wereld vol schatten en wetenswaardigheden - een rijke natuurlijke niet-voorbereide omgeving..

nummer 3 | jaargang 44

Gabriël Enkelaar Teamleider onderbouw (havovwo) scholengemeenschap Pantarijn in Wageningen

Montessori Magazine

We werken met drie coaches aan de begeleiding van alle leerlingen. We communiceren intensief met de ouders en maken zo een mooie driehoek in de begeleiding van de kinderen. We stimuleren ook community-learning, waarbij alle leerlingen liefst ook met zijn allen op dinsdag een ‘middag zonder muren’ hebben en hun eigen werkplek buiten school. Daarbij betrokken we ook de ouders. Het mes snijdt zo aan twee kanten: wij begeleiders kunnen meer overleggen, evalueren en organiseren, de leerlingen leren op een (stads)boerderij, in een garage, de schooltuin of een ander bedrijf of instelling in hun netwerk. Mijn werk als Pantagora-coach houdt binnenkort op i.v.m. mijn pensioen. Ik blijf als ‘vrijwilliger’ betrokken bij de ontwikkeling van deze nieuwe onderwijsstroom. En via de Working Group Secondary Education van www.montessori-europe.com blijf ik meewerken aan de ontwikkeling van het eigentijdse Erdkinderplan - het Duitstalige boek van Ela Eckert uit 2020 met die titel, prachtige beschrijvingen én foto’s, heb je binnen een paar dagen in huis. Én: in de working-group delen we maandelijks via Zoom met Anke vanbuitenWell landse collega’s ervaringen - je bent van harte welkom!

nummer 3 | jaargang 44

0577 411 556

Thema

Kenniskringen vorm van bottom up besturen Jaap de Brouwer en Paul Op Heij

Binnen de NMV krijgen de laatste jaren in het vmo-netwerk 12-18 kenniskringen

de voorwaarden waaraan een opdracht

vorm, waarin de stuwende en scheppende kracht binnen de vereniging tot

moet voldoen. Ook met leerlingen deel

ontplooiing kunnen komen.

je op die manier verantwoordelijkheid.’ Een andere opbrengst van de kenniskring ligt in feite in het verlengde van

Het bestuur van de NederIandse Mon-

en verder te ontwikkelen kwaliteitska-

die gedeelde verantwoordelijkheid,

tessori Vereniging (NMV) hangt sinds

der mag inmiddels een mandaat van

vertelt ze. Binnen de kring stelden de

een jaar of vijf een nieuwe bestuurs-

het bestuur genoemd worden, want

betrokken schoolleiders zich de vraag

filosofie aan: niet langer besturen

vastgelegd en geaccordeerd door de

hoe binnen hun school anders sa-

vanuit een zelf opgesteld ontwikkelplan

leden. De kwaliteitskring Visitatie kreeg

mengewerkt kan worden, in en tussen

opgelegd aan de leden, maar die leden

ook al het mandaat om de visitatie bij

secties bijvoorbeeld. En hoe montes-

stimuleren zelf met plannen te komen

scholen uit te voeren, namens het be-

sorischolen onderling beter kunnen

en die ook zelf vorm te geven. Het

stuur – het bestuur doet dat visiteren

samenwerken, als minimaatschappij-

bestuur wil daarbij vooral faciliteren

dus niet meer zelf. De overige kennis-

tje, en hoe ze zelfs kunnen bijdragen

en ondersteunen. De afgelopen jaren

kringen, Kantelen, Leiderschap, Profes-

aan het verminderen van de polarisatie

gezichten, van lekker samen zijn in een mooie natuurlijke

is vanuit die filosofie een zestal ken-

sionalisering, Internationalisering en

in de samenleving als geheel. Van Don-

niskringen ontstaan die in sommige

Hoogbegaafdheid werken opener, zijn

selaar: ‘Personeelsleden krijgen vaak

omgeving. Wij geloven in het traditionele kamp, maar dan

gevallen zelfs ‘Kwaliteitskringen’ aan

meer brainstormkringen die, omdat de

veel ruimte vanuit de veronderstelling

wel in een hedendaags jasje.

het worden zijn, omdat ze ook een

thema’s zich er ook minder toe lenen,

dat ze vanuit hun eigen deskundigheid

kwaliteitskader ontwikkelen, een kader

niet per se naar een eindproduct of een

vorm kunnen geven aan hun wensen.

voor certificering zelfs. Dat laatste

kwaliteitskader toe werken. Ze willen

In feite draaien we daarmee van top

geldt bijvoorbeeld voor kenniskring Vi-

vooral stimulerend zijn, door ideeën

down besturen naar bottom up vorm

sitatie. Het door die kring ontwikkelde

aan te dragen en uit te proberen en

geven van de school. Doordat we vaak

ervaringen te delen.

wel de ruimte laten maar daarbij geen

Groepsovernachtingen voor

Onderwijs & verenigingen Bij Stichting Paasheuvelgroep houden we van blije

Groepsovernachtingen met respect voor de natuur Veel ruimte voor sport en spel

Kenniskring Leiderschap

36 groepsaccommodaties op 9 locaties

stellen, dat ja mits, daardoor vergroten we de verschillen door iedereen op zijn

van Kenniskring Leiderschap en

eigen specifieke deskundigheid te laten

locatiedirecteur van RSG Pantarijn in

sturen en verbinden we te weinig. Dat

Wageningen: ‘Wat ik in onze gesprek-

zie je ook in de samenleving als geheel:

ken bijvoorbeeld geleerd heb, is hoe

als iedereen vooral voor zijn specifieke

montessori een handvat aanreikt om

eigenbelang opkomt en er nauwelijks

leiderschap vorm te geven; ja mits

een gezamenlijke verantwoordelijkheid

in plaats van nee tenzij. Als je als

gecreëerd is, werkt dat polarisatie in

Vriendschappen ontstaan door samenwerking.

schoolleider alleen maar de ruimte

de hand.’

Buiten vinden de mooiste avonturen plaats

laat en zo wilt enthousiasmeren dan

Onze visie Ieder kind verdient een gezellig kamp. Een kamp draagt bij aan sociale vaardigheden.

Austerlitz

Oosterhout

Baarn

Oostvoorne

Epe

Stroe

Evertsoord

Teteringen

de initiatiefnemer. Terwijl als je eerst

Kenniskring Professionalisering

samen met die initiatiefnemer het mits

In oktober 2020 formuleerde het

formuleert en de kaders vaststelt, dan

netwerk 12-18 jaar de opdracht voor

creëer je een gezamenlijke verantwoor-

de kenniskring Professionalisering:

delijkheid. Je zegt tegen leerlingen ook

denk eens na over hoe professiona-

niet slechts ja doe maar, je bespreekt

lisering van de montessoridocent

ligt de verantwoordelijkheid geheel bij

San van Donselaar

36 VERBLIJVEN IN:

www.groepsgebouw.nl/montessori

genereren door samen kaders vast te

San van Donselaar, woordvoerster

Meer dan 600 schoolkampen per jaar

Kijk voor meer informatie op

gezamenlijke verantwoordelijkheid

Vierhouten

Montessori Magazine

nummer 3 | jaargang 44

Thema

Kenniskring Kantelen

deseducatie -hij maakt inmiddels een

kring ook niet alles per se vast willen

soriontwikkelingen.’ De twee trajecten

half jaar deel uit van de kring. Tuinier

leggen, om het veilig te stellen en te

staan los van elkaar, zegt Ephraim,

Elk jaar organiseert kenniskring Kan-

deelt de activiteiten van de kring in

kunnen canoniseren. Elkaar inspireren

omdat ze verschillende doelen hebben.

telen de conferentie Kantelen, waarin

drieën in: 1. Het elkaar inspireren

is ook open blijven met elkaar.’

Volgens een met elkaar afgesproken

docenten uit het vmo elkaar treffen

met verhalen van good practices en

om ideeën, werkwijzen en plannen uit

lessons learned – ‘op 4 mei deelden

te wisselen. Contactpersoon San van

we bijvoorbeeld nog via Zoom met

Kenniskring Visitatie

Donselaar: ‘Deze kenniskring is eigen-

buitenlandse collega’s herdenkingscul-

Karen Ephraim is als procesbegeleider

kenniskring dat alle vmo scholen om

lijk spontaan ontstaan. Tijdens een

turen en -gebruiken in de verschillende

ook betrokken bij de kenniskring Visi-

de zes jaar zowel een erkenningstraject

schoolleidersconferentie schudde gast-

landen’; 2. Het samen bestuderen van

tatie. Er is altijd al een visitatie binnen

als een ontwikkeltraject doorlopen.’

spreker emeritus hoogleraar orthope-

literatuur over internationalisering; en

de vmo scholen geweest, vertelt ze.

dagogiek Luc Stevens iedereen wakker.

3. Het concreet uitwisselen van pre-

Maar het gevoel overheerste dat deze

Hij vroeg waarom wij als montessori-

sentaties van wat op scholen bereikt

visitatie vooral een erkenning van de

Kenniskring Hoogbegaafdheid

scholen onze onderwijsvernieuwingen

werd. Tuinier: ‘In Noorwegen werd een

montessoriwerkwijze was. ‘Hierdoor

De ene leerling vindt het prettig als van

niet méér zichtbaar maken en waarom

compleet duurzame school gebouwd

bleef het uitwisselen van kennis om tot

hoogbegaafdheid gesproken wordt,

we als vmo-scholen niet méér samen

waar leerlingen en leraren samen aan

schoolontwikkeling te komen vaak ach-

de andere niet – niet anders dan bij

optrekken. Het zette de aanwezigen

mee tekenden, waar ze samen aan het

terwege. Scholen lieten vooral zien hoe

autisme; de een geeft het houvast, de

aan het denken en zo ontstond spon-

leren waren – voor menigeen een open

goed het ging. Dat botste met de wens

ander heeft geen behoefte aan zo’n

taan ter plekke kenniskring Kantelen.

deur, maar open deuren waaien mak-

om samen ook tot schoolontwikkeling

label. Voilà het vertrekpunt van Kennis-

Precies zoals een kenniskring bedoeld

kelijk dicht. Voor een te bouwen school

te komen.’ Daarom werd besloten de

kring Hoogbegaafdheid (HB). Volgens

in het voortgezet onderwijs er uit

is: daar waar de energie is, daar gaan

in Duitsland bakten leerlingen zelf ste-

kenniskring visitatie op te richten, zegt

contactpersoon Emma Verheul, do-

zou kunnen zien. Dat raakt aan de

we mee aan de slag.’ Doel van de

nen. Samen met lokale bedrijven werd

ze. Die kring begon met overdenken

cente Engels op het Jordan Montes-

vraag, vertelt procesbegeleider Karen

kenniskring is het goede werk dat er

een machine ontwikkeld om de zelf ge-

wat nu eigenlijk de bedoeling van

sori Lyceum Utrecht, is het voortgezet

Ephraim, wat een goede docent tot

verricht wordt op de vmo-scholen meer

knede lijm voor die stenen af te werken

visitatie is. Daarbij werden uiteindelijk

onderwijs in Nederland gericht op een

een goede montessoridocent maakt.

te delen en aan elkaar te tonen, om in-

en gebruiksklaar te maken. Leerlingen

twee doelen of trajectendoelen vastge-

gemiddeld IQ, waardoor leerlingen die

te kunnen maken – het is belang-

‘Over die vraag wordt uiteraard al lang

derdaad meer samen op te trekken bij

hadden voor hun school dus letterlijk

steld, zegt Ephraim: ‘Allereerst is er het

daar van afwijken vaak tekort wordt ge-

rijk dat zowel mentoren, docenten,

nagedacht binnen de NMV en door

onderwijsvernieuwingen en om ideeën

met hun poten in de klei gestaan.’

erkenningstraject. Dus niet met een

daan. ‘Wij streven met de kenniskring

leerlingen als ouders dat beseffen. 2.

scholen. Goede montessorischolen

te delen. Kenniskring Kantelen kan

Het is sowieso goed voor docenten

afvinklijst de scholen langs, maar juist

meer maatwerk na - waarbij montesso-

Vooral voor hoogbegaafde leerlingen is

ontstaan door goede docenten en dat

daarom het best gezien worden als een

om eens weg te zijn uit je eigen team

andersom: aan scholen vragen of ze

ridocenten sowieso al in het voordeel

top-down denken en lesgeven, vanuit

vraagt weer om goede opleiders en

platform waar docenten elkaar treffen,

en samen te komen met mensen van

willen laten zien waarom zij een echte

zouden moeten zijn.’ Kenniskring HB

overzicht naar de details, vruchtbaar-

montessorischool zijn met als uit-

ging van start in 2019, vertelt Verheul,

der dan andersom. Verheul daarover:

Karen Ephraim

cyclus doorlopen de scholen in zes jaar een erkenningstraject en een ontwikkeltraject. ‘Het is de ambitie van de

Emma Verheul

opleidingen. Om die opleidingen weer

legt van Donselaar uit. ‘Vaak wisse-

als goed bestempeld te krijgen denken

len schoolleiders wel met elkaar uit,

gangspunt de drie brede doelen voor

maar vooral de Zoom-bijeenkomsten

‘Onderwijs wordt vaak opgebouwd

we na over kwaliteitseisen en borging

maar docenten in veel mindere mate.

het vmo en natuurlijk de pedagogische

van de laatste maanden zijn vrucht-

en getoetst vanuit details, terwijl het

en ontwikkeling van kwaliteit. Er is dus

Via deze kenniskring doen ze het dus

grondhouding. Dit doet recht aan

baar geweest. ‘Er waren lezingen van

voor leerlingen meer houvast biedt

heel wat nodig om goede docenten

meer. En zo ging Kantelen bijdragen

de diversiteit van scholen binnen de

externe deskundigen, er zijn ouderen

als eerst besproken is waarom het vak

op te kunnen leiden. We zijn in de

aan het ontstaan van ideeën voor het

samenhang van het netwerk 12-18.’ Het

leerlingenpanels gevormd en er werden

überhaupt gegeven wordt of hoe het

kring gestart met de karakterisering

opzetten van een Agora-stroom binnen

tweede doel van de visitatie, het samen

contouren voor een handreiking hoog-

hoofdstuk is opgebouwd. Hoogbegaaf-

van een goede montessoridocent. Op

een vmo-school, voor het afleggen

de montessorischoolontwikkeling be-

begaafdheid voor montessorionderwijs

den raken nog eerder de weg kwijt als

basis van dat beeld beschrijven we het

van een eindexamen op verschillende

vorderen, bouwt daarop voort, zegt ze.

geschetst, waarbij je moet weten dat

je, al te didactisch, met teveel details

profiel van opleiders en opleidingen,

niveaus en voor het oprichten van een

‘We willen als kenniskring visitatie de

een handreiking meer ruimte laat dan

begint. Het is daarom beter vanuit een

ook gedacht vanuit de behoeften van

complete montessoricampus van 0 tot

openheid behouden om met scholen

een handleiding.’ Zij geeft de handrei-

algemener onderscheid binnen de

scholen.’ Daarbij wordt natuurlijk ook

18 jaar.’

in gesprek te gaan over waar zij tegen

king nog verder vorm, al zal het een

Engelse grammatica naar de details

aan lopen. Pas dan kun je samen

digitaal, open document blijven, dat

toe te werken.’ 3. Onderpresteerders

ontwikkelen. Een ontwikkeltraject is

door kan ontwikkelen. Wat de inhoud

moeten niet makkelijk weggezet wor-

zo bezien een cadeautje voor scholen:

ervan betreft, zijn de eerste drie blog-

den als lui of onwillig. ‘Als ergens geldt

gekeken naar het huidige aanbod, dat

buiten, zegt hij. ‘Maar je moet in zo’n

De Kenniskring Professionalisering is

Kenniskring Internationalisering

dus al een eind op weg, maar er moet

Het kan in een kenniskring ook

een ontwikkelcommissie komt één dag

artikelen al leerzaam, zegt ze. 1. Niet

‘’Eerst de relatie dan de prestatie’’, dan

nog veel gebeuren, zegt Ephraim. ‘Op

vooral om elkaar enthousiasmeren

langs en de school mag bepalen hoe zij

alle hoogbegaafde leerlingen hebben

is het hier wel, dat leerlingen het ver-

de volgende conferentie in oktober

gaan, zoals procesbegeleider Gabriël

deze commissie in wil zetten, als spar-

op de basisschool het zelfvertrouwen,

trouwen krijgen dat leraar en leerling

presenteren we onze bevindingen. Het

Enkelaar doet. Hij is lid van werkgroep

ringpartner om feedback te geven op

de zelfstandigheid en het aanpas-

samen op zoek zijn naar de drempels

is de bedoeling dat we op basis van

Montessori Europe, deelt ervaringen

bepaalde ontwikkelingen of om mee te

singsvermogen ontwikkeld om de

die de leerling tegenhouden: perfectio-

ons kader de professionalisering van

en organiseert seminars. Hij neemt

denken over nog in te zetten montes-

overgang van PO naar VO zelfstandig

nisme, faalangst.’

de docenten verder vormgeven zodat

mensen mee in zijn enthousiasme. Een

gewaardeerd wordt door de scholen.

er straks meer of nóg meer goede

van degenen die erdoor geraakt werden

montessoridocenten zijn.’

is Jan Durk Tuinier van Stichting Vre-

Montessori Magazine

Jan Durk Tuinier

nummer 3 | jaargang 44

Montessori Magazine

nummer 3 | jaargang 44

m Thema

Montessori Europe vmo-werkgroep nieuw leven ingeblazen Gabriël Enkelaar

Thema

‘Wie bepaalt wat burgerschap mag heten?’ Paul Op Heij

Jan Durk Tuinier was (tijdelijk) verbonden aan Scholengemeenschap Pantarijn

idee hadden dat op school alleen de

in Wageningen, om er ‘de activiteiten aan de randen van het curriculum’ te

conciërge hen begreep. Ik vind het

Sinds het congres in Lund, Zweden (2014), is er binnen Montessori Europe

helpen coördineren en zo te voorkomen dat onderwijs een louter memoriseer-

geweldig dat kinderen al vroeg acade-

meer aandacht voor voortgezet montessorionderwijs (vmo). Via de Montessori

cultuur wordt.

mische vaardigheden aanleren en leren reflecteren, maar ik juich ook toe dat in

Express-bus werden persoonlijke contacten met Europese collega’s gelegd, inmid-

het onderwijs het besef groeit dat je de

dels groeit er een traditie van inspirerende ontmoetingen via Zoom.

Volgens Jan Durk Tuinier van Stichting

maken. Voor de basisschool moet dat

interesse voor geschiedenis, aardrijks-

Vredeseducatie is burgerschap een

dan ook nog in jip-en-janneketaal.’

kunde en biologie meer stimuleert van-

Het Montessori Express-project

De afgelopen maanden hebben er

delijk voor tal van werkzaamheden.

breder begrip dan vaak gedacht wordt.

Het is beter kennis niet zo top-down

uit ervaringen in de eigen omgeving,

(2015-2020) heeft nadrukkelijk een rol

presentaties plaatsgevonden over:

Zie: Ela Eckerts Duitstalige boek

‘Ik heb een tijd onderzoek gedaan

te bepalen, meent hij, om meer aan

via straatnamen en het nabijgelegen

gespeeld bij de toenemende aandacht

1. De Global Montessori Games: Roelant

op scholen, naar hoe zij burgerschap

kinderen te vragen wat vrede eigenlijk

stadspark.’

invullen. Er zijn er die kiezen voor een

is, zoals hij dat onlangs nog deed

Wat hij altijd van mensen hoort is dat

Erdkinderplan.1 4. Op 4 mei hebben Jan Durk Tuinier

voor het voortgezet montessorion-

Wijngaards en Aiden Bloodworth ga-

derwijs; met de Express-bus hebben

ven een presentatie over ontstaan en

en ondergetekende een presentatie

methode, zoals de ‘Vreedzame school’,

op RSG Pantarijn in Wageningen. Ja

ze meer geïnspireerd werden door per-

wij jarenlang met montessorianen uit

activiteiten van dit GAMES-project,

gegeven over ‘Peace Education’.

en zich daarmee verantwoorden naar

ook wat dat betreft was het project

soonlijke ontmoetingen en ervaringen

heel Europa inspirerende bezoeken

waarbij jongeren uit de hele wereld

Tijdens de Zoom werden ook

de Inspectie. Op andere scholen is

Wereldschool Pantarijn interessant,

dan door boekenkennis. Door inspire-

gebracht aan vmo-scholen in Neder-

elkaar leren kennen door samen te

herdenkingservaringen en -rituelen

men verrast dat het met kinderen

zegt hij, met allerlei activiteiten aan de

rende docenten bijvoorbeeld of door

land en Duitsland, ook om er kennis

sporten en ervaringen te delen. Zie:

uitgewisseld en om 20:00 uur ook

plantjes zaaien en stekken en bij

randen van het curriculum. Zoals de

een schoolreis naar het buitenland.

www.montessorigames.org

samen 2 minuten stilte in acht geno-

ouderen in de buurt rondbrengen, ook

school inclusiever maken en buiten-

Ook uitwisselingen met leerlingen uit

men. Op Pantarijn in Wageningen,

in mijn definitie van burgerschap past.

landse reizen en goede doelen steunen

het buitenland maken vaak een diepe

te maken met collega’s. Het afgelopen jaar hebben we, door corona, van de

2. De Drobak Montessori-school in

nood een deugd gemaakt via inspire-

Noorwegen: Henning Johannes-

stad van de bevrijding, worden al

Net als rond kerst liedjes zingen bij

en het verschil tussen geven en delen

indruk. ‘Maar als je naar Parijs gaat,

rende Zoom-bijeenkomsten. We heb-

sen nam ons mee naar het meest

jaren vredesonderwijsprojecten geor-

mensen thuis, taalmaatje zijn met een

onderzoeken – ‘ik heb zelf eind jaren

moet je niet alleen de Eifeltoren en het

ben geleerd dat ook elkaar ontmoeten

duurzame schoolgebouw ter wereld.

ganiseerd. www.vredeseducatie.nl.

asielzoeker, gezonde snoepjes rondde-

zeventig ook nog auto’s gewassen voor

Louvre bezoeken, maar ook leeftijdge-

via zoom vruchtbaar kan zijn.

De school is in samenspraak met

len tijdens het Suikerfeest - wie bepaalt

Biafra.’ En een maatschappelijke stage:

noten ontmoeten in wijken en met hen

wat burgerschap mag heten?’

wat gebeurt er als vmbo-leerlingen

bespreken hoe ze zaken organiseren en

op bezoek gaan bij dementerende

conflicten oplossen. Ik sprak een leraar

5. De bijeenkomst van 1 juni werd

leerlingen gebouwd en produceert

verzorgd door Timo Nadoly van de

Zoom-traditie

meer energie dan ze verbruikt.

Freie Montessorischule Berlin: hoe

De eerste bijeenkomst van Montessori

In het curriculum hebben ‘duur-

maakten Erdkinder van een vervallen

Wereldschool Pantarijn

ouderen? ‘Het was de bedoeling dat ik,

die was met een klas in Griekenland

Europe ‘Working Group Secondary

zaamheid’ en ‘eigenaarschap’ een

natuurgebied een bloeiende Jugend-

Tuinier is directeur van Stichting

als een soort binnenste buitenstaan-

en had er musea en tempels bezocht,

Education’ vond plaats in november

prominente plek. Vanuit deze school

schule? https://montessori-stiftung.

Vredeseducatie, reist met interactieve

der, een beetje lijn aanbracht in al die

maar ze hadden die reis geen woord

2020, met presentaties van Arjan Wals

is ook het programma ‘Montessori

de/schulen/strausberg/.

tentoonstellingen door Nederland,

activiteiten. En samen met leerlingen

gesproken over kredietcrisis of vluchte-

(WUR), over het belang van ‘Sustaina-

2030’ ontstaan, het plan om in het

België en Duitsland en schreef het

verbindingen legde tussen ervarings-

lingenkampen.’

bility Education’, van Joanne Malotaux

montessori-curriculum in Noorwe-

Tijdens bijeenkomsten werken we ook

boek Tekenen voor vrede: 100 manieren

kennis en schoolboeken - in de hoop

toen nog verbonden aan Pantarijn

gen Strategic Development Goals

aan een literatuurlijst over voortgezet

om de wereld mooier te maken (2019).

dat ze al reflecterend gedragsalter-

in Wageningen, over leertuinproject

(SDG’s) centraal te stellen. Zie:

montessorionderwijs. We vormen een

Hij is verbonden aan NMV-Kenniskring

natieven aanleerden. Want wat als je

www.drobakmontessori.no

‘lees/studiegroep’ voor belangstellen-

Internationalisering en wordt inge-

begint met ervaringen en de gevoelens

den – die (dus ook voor de werkgroep)

huurd door scholen, gemeentes en

die daarbij horen?’1

PLantarijn, en van Judith Cunningham, over het Montessori Model United

3. Montessori-Jugendschule Aulen-

Nations. Die bijeenkomst kan nog

diebach: Lars Prignitz vertelde het

welkom zijn en kunnen mailen naar

provincies. Zijn ervaring met projec-

bekeken worden via: https://montes-

verhaal over de Montessori Farm

genkelaar@pantarijn.nl. We hopen

ten burgerschap is dat die vaak sterk

Academisch gedomineerd

sori.nl/2020/11/the-learning-circle-

Aulendiebach. Zijn leerlingen legden

zo een ‘vaste kern’ van docenten te

academisch georiënteerd zijn. Ook

Tuinier: ‘Begrijp me goed: ik ben

terugkijken-en-aanmelden-voor-deel-

uit wat het belang van deze vorm

krijgen die samen, in internationaal

veel schoolmethodes zijn dat, meent

voorstander van kennis verwerven en

twee/ Sindsdien komt de werkgroep

van onderwijs voor hen is. Zie: www.

verband, werken aan de verdere ont-

hij. ‘We zijn steeds bezig academische

betekenissen leren geven, maar als

elke eerste dinsdag van de maand via

montessori-farm.de. In Duitsland

wikkeling van voortgezet montessori-

inzichten te vereenvoudigen naar

we dat alleen met geheugencapaciteit

Zoom bijeen – belangstellenden voor

schieten de laatste jaren de ‘Farm-

onderwijs.

schoolniveaus. Aan het vwo besteden

doen, haak ik af. Ik ben de laatste jaren

de werkgroep, waar NMV-Kenniskring

schulen’ als paddenstoelen uit de

we veel aandacht, het havo hoeft al

opgeschoven richting vmbo en mbo,

Internationalisering inmiddels ook deel

grond. Leerlingen van vmo-scholen

minder kennis te bevatten en bij het

omdat de academische dominantie

van uitmaakt, zijn welkom.

verblijven er en zijn er verantwoor-

vmbo blijven nog alleen plaatjes en

van burgerschap me meer ging storen

willekeurige begrippen over - probeer

naarmate ik leerlingen of oud-leerlin-

daarvan nog maar eens chocola te

gen vaker hoorde zeggen dat ze het

Montessori Magazine

1 Eckert, Ela (2020), Erdkinderplan, Uitgeverij Herder, Freiburg

nummer 3 | jaargang 44

Montessori Magazine

1 De ervaringen zijn verwerkt in het magazine Wereldschool Pantarijn en op te vragen bij de Stichting Vredeseducatie: vrede@xs4all.nl

nummer 3 | jaargang 44

Thema

Natuur als geheel

het uitstekend kan stellen zonder enige

In feite betoogt hij dat onze historie en

vorm van menselijke intelligentie.’

onze cultuur ons hebben opgezadeld met allerlei vooroordelen over planten

Paul Op Heij

Antropomorfisme

en dieren. Aristoteles middels zijn scala

In De aap en de sushimeester (2001)

naturae bijvoorbeeld, dat dieren die

kaartte bioloog Frans de Waal al aan

dichter bij ons staan op de evolutielad-

dat het begrip ‘antropomorfisme’, het

der ook een rijker palet aan emoties

toekennen van menselijke eigenschap-

hebben. Terwijl met ‘rijker’ in feite niet

pen aan andere wezens/dieren, vaak

meer gezegd wordt dan dat die dieren

David Bainbridge brengt de geschiedenis van opdelen en classificeren van de

Humboldt verbond al die kennis ook

als simplistisch projecteren wordt

voor ons herkenbaarder zijn in hun

natuur overzichtelijk in kaart. Alexander von Humboldt, Rainer Maria Rilke en

met mensen, met hun gedrag en hun

afgedaan. Maar dat het begrip mensen

emoties. Van die van andere dieren we-

etholoog Frans de Waal maken de natuur weer tot een geheel, helen haar, maar

politieke denken; hij was ook fel tegen-

wel beschermt tegen alle denkwerk dat

ten we simpelweg minder, dus kunnen

nog niet iedereen begrijpt dat, ook in de sociale en geesteswetenschappen niet.

stander van slavernij en ondersteunde

hen afzondert van planten en dieren.

we die ook minder makkelijk invoelen.

vrijheidsstrijder Simon Bolivar, tegen

In zijn nieuwste boek Mama’s laatste omhelzing5 gaat De Waal verder met

Zomaar aannemen dat ze die niet of

de Spaanse overheerser. punt qua indelen, omdat je vanwege

besef van evolutie allicht anders gaat

Oerkrachten natuur

het begrip problematiseren: ‘Het is

minder hebben, is erg gemakzuchtig.6 Frans de Waal: ‘Emoties weten vaak

een afspiegeling van het verlangen

beter wat goed voor ons is, zelfs al is

om mensen apart te houden en onze

niet iedereen bereid ernaar te luisteren.’

kijken, denken en indelen. Bladerend

Goethe en Von Humboldt interes-

door Bainbridges boek val je van de ene

seerden zich minder voor opdeling en

euactivist wordt genoemd, ontdekker

dierlijkheid te ontkennen. Dat is nog

fascinatie in de andere. Sinds 1900 zijn

classificatie dan voor de krachten in

van de biogeografie en ecologie – ook

steeds gebruikelijk in de geesteswe-

de indelingen en grafische voorstellin-

de natuur, ‘oerkrachten’, zoals zij die

al probeert David Bainbridge aan dat

tenschappen en een groot deel van de

gen en schema’s vanwege toenemende

noemden, de natuur van binnenuit, en

laatste te ontkomen door de Duitser

sociale wetenshappen, die zich baseren

kennis almaar ingewikkelder gewor-

hoe die oerkrachten weer beïnvloed

Von Humboldt wel ‘aan de wieg van

op het idee dat de menselijke geest op

den, al bleef tot ver in de 20e eeuw de

worden door krachten uit de omgeving.

de biogeografie’ te laten staan, maar

de een of andere manier onze eigen

anatomie leidend bij het indelen en nog

Zoals voor de wiskundige Descartes

de Brit Russell Wallace de eer van

uitvinding is.’

niet het DNA.

dieren een soort machines waren

‘grondlegger’ te gunnen. Velen kennen

De Waal beschouwt het verwerpen van

Al eind 18e begin 19e eeuw kwam er

geweest, bestaande uit losse onderde-

Von Humboldt (1769-1859) tegenwoor-

de overeenkomsten tussen mensen en

een reactie op de wat rechtlijnige na-

len, zo waren ze voor Goethe en Von

dig niet meer, maar toch was hij met

andere dieren als een groter probleem

tuurwetenschappelijke benadering van

Humboldt levende organismes. Zoals

werken als Relations Historiques, An-

dan het antropomorf denken zelf. Hij

de natuur, door wat we tegenwoordig

zij ook de rest van de natuur als een

sichten der Natuur en Kosmos dé grote

noemt die verwerping zelfs de antropo-

de geestelijke stroming van de Roman-

organisch geheel bezagen, waarbij alles

inspirator van schrijvers als Thoreau,

denial (‘antroponegatie’). Ze belemmert

Welke afbeeldingen maakten mensen

tiek noemen. Belangrijke vertegenwoor-

met alles samenhangt en het een uit

dichters als Rilke en wetenschappers

dat we ons als mensen echt begrijpen

van de natuur, hoe schiepen ze orde

digers ervan - vaak spottend ‘romantici’

het ander voortkomt. Bodem, tempera-

als Darwin. Niet voor niets ruimde

als soort, want bijvoorbeeld onze her-

en deelden ze in: een overzicht met

genoemd, Wolfgang von Goethe en

tuur, hoogte, breedtegraden, isother-

Darwin tijdens zijn wereldreis met de

senen hebben dezelfde basisstructuur

duidelijke schema’s, inspirerende

Alexander von Humboldt (niet te

men, aardmagnetisme, zeestromen en

Beagle zijn spaarzame scheepsruimte

als die van andere zoogdieren. Mensen

foto’s, tekeningen en schilderingen –

verwarren met zijn broer Wilhelm).

klimaat, alles hangt samen, ontdekte

in voor Von Humboldts encyclopedi-

hebben geen nieuwe onderdelen en

want ook kunst krijgt ruimte. Klinisch

Zij zijn twee van de invloedrijkste

Alexander von Humbolt door de natuur

sche boekenreeks.

gebruiken dezelfde neurotransmitters,

veterinair anatoom David Bainbridge

wetenschappers van de 19e eeuw. Over

overal ter wereld te meten, onder-

Met zijn boek over dichter Rainer Maria

schrijft hij. ‘De hersenen vertonen in

(Cambridge) heeft in De ontdekking van het dierenrijk1 gekozen voor vier tijdvak-

Von Humboldt is onlangs een mooie

zoeken, beschrijven en te vergelijken. Vandaar dat hij ook wel de eerste mili-

Rilke (1875-1926), Rilke en de wijsheid4 over natuur, liefde en rouw, laat

feite over de hele linie zoveel overeen-

ken: 1. Vroege classificatie (tot 1700);

biografie verschenen: De uitvinder van de natuur.2 Mooi omdat schrijf-

Jan Oegema zien waartoe mensen in

van fobieën bij mensen onderzoek naar

2. Renaissance en Verlichting (1700-

ster Andrea Wulf je laat ervaren wat

staat zijn als zij ziel (binnenwereld) en

angst doen in de amygdala van ratten.

1820); 3. Na de evolutie (1820-1900);

‘de bezieling’ van de natuur destijds

kosmos (buitenenwereld) met elkaar

Bij honden die getraind zijn om stil te

en 4. De moderne wereld (1900-he-

voor mensen betekend zal hebben. Ze

verbonden weten te houden, hoe het

liggen in een hersenscanner, is activiteit

den). De meeste invloed had filosoof

maakt ook inzichtelijk hoe de natuurfi-

innerlijk dan tot zijn recht kan komen.

te zien in de nucleus caudatus, ook wel

Aristoteles die met zijn scala naturae,

losofie tot wetenschap werd, de natuur

Rilke wilde opgaan in de natuur, wilde

staartkern genoemd, als ze een hotdog

ladder van de natuur, alles indeelde van

opgeknipt in aparte hokjes als geologie,

zijn verbinding met planten en dieren

verwachten. Net zoals hetzelfde hersen-

dode materie, via planten, dieren naar

doorvoelen. Volgens hem konden ook

deel oplicht bij zakenmensen aan wie

mensen. Die indeling was in de weten-

zoölogie en botanica, en uiteindelijk door met name Von Humboldt3 weer

bomen waken en was het rijpen van

een financiële bonus in het vooruitzicht

schap tot de 19e eeuw overheersend en

onder één noemer gebracht: dé natuur.

een vijg niet wezenlijk anders dan het

wordt gesteld.’

menigeen kan haar nog steeds niet uit

Hij deed dat, koortsachtig nieuwsgierig,

rijpen van een mens. Oegema maakt

het hoofd krijgen.

met jarenlange reizen door de natuur

duidelijk wat ‘transmissie’ is en wat

Laatste omhelzing

van Europa, Zuid- en Midden-Amerika

‘belichaamde wijsheid’ – je voelt je

Frans de Waals Mama’s laatste om-

Natuurlijke selectie

en Azië, en via zijn uitgebreide netwerk

klein en onwetend als lezer. Oegema:

helzing over emoties bij dieren is de

De theorie van de natuurlijke selectie

van wetenschappers - hij schreef en be-

‘Het verleidt je om diep terug in de tijd

tegenhanger van zijn voorlaatste boek

van Charles Darwin en Alfred Russell

antwoordde jaarlijks duizenden brieven

te kijken en de gedachte te verdragen

Zijn we slim genoeg om te weten hoe slim

Wallace was in de 19e eeuw een keer-

waarin kennis uitgewisseld werd. Von

dat het universum een weten bezit dat

dieren zijn? over dierlijke intelligentie.

Montessori Magazine

nummer 3 | jaargang 44

Montessori Magazine

komsten dat we voor de behandeling

1 Bainbridge, David (2021) De ontdekking van het dierenrijk. De kunst van het classificeren, Uitgeverij Davidfonds, Antwerpen 2 Wulf, Andrea (2016), De uitvinder van de natuur. Het avontuurlijke leven van Alexander von Humboldt, Uitgeverij Atlas/Contact, Amsterdam/Antwerpen 3 In Von Humboldts geboortestad Berlijn werd in 2020 het Humboldt Forum geopend, een tegenhanger van het Darwinmuseum in London en het natuurhistorisch museum in Parijs. 4 Oegema, Jan (2021), Rilke en de wijsheid. De kunstenaar als leraar, Uitgeverij Prometheus 5 De Waal, Frans (2019), Mama’s Laatste omhelzing. Over emoties bij dieren en wat ze ons zeggen over onszelf, Uitgeverij Atlas Contact 6 Dat de invloedrijke filosoof/wiskundige Descartes in de 17e eeuw dieren als een soort machines met losse onderdelen zag, heeft onze kijk op dieren sterk bepaald. In Mama’s Laatste omhelzing (2019) schrijft Frans de Waal dat we dierengedrag nog steeds vooral functioneel begrijpen (op het resultaat) en mensengedrag vanuit emoties (op de motivatie). Daar waar we bij mensen van trots, schaamte of houden van spreken, noemen we het bij dieren dominantie, onderdanigheid of voortplantin

nummer 3 | jaargang 44

Colofon Montessori Magazine is een uitgave van de Nederlandse Montessori Vereniging en verschijnt drie keer per jaar.

Evalueren en Verantwoorden vanuit Eigenheid Opleiding Pedagogisch Meesterschap

Redactie Jaap de Brouwer, Joëlle Meijer, Elena Ramil (eindredacteur), Paul Op Heij (hoofdredacteur) Redactieadres (voor artikelen en inhoudelijke mededelingen) E-mail: redactie@montessori.nl parel@montessori.nl

Wacht maar Paul Op Heij

piazza@montessori.nl Kaaisjouwerskade 132, 6541 EW Nijmegen – Telefoon: 0615408130

Grafische vormgeving en advertentieverkoop Elma Media BV

In Wacht maar1 schetsen Esther Shaya en

Keizelbos 1, 1721 PJ Broek op Langedijk

Frank Hemminga de onderwijscarrière en

Postbus 18, 1720 AA Broek op Langedijk

verzetsrol van Henriëtte Pimentel, voor en

Telefoon: (0226) 331600

tijdens de Tweede Wereldoorlog. Pimentel

Fax: (0226) 331601

ontwikkelde zich onder de vleugels van

E-mail: info@elma.nl

voorvechters in de vrouwenbeweging:

Website: www.elma.nl

in 1902 werd zij medeoprichter van gewerkt werd vanuit het kind, nog voordat

Leden van de NMV ontvangen Montessori Magazine gratis. De kosten van het NMV-lidmaatschap bedragen € 35,00.

Montessori in 1907 haar Casa dei Bambini

Aanmelding per e-mail aan nmv-secretariaat@montessori.nl

begon. In 1926 werd Pimentel directrice

Losse nummers zijn verkrijgbaar bij het secretariaat.

een fröbelschool in Amsterdam waar al

van een crèche in de Plantage Middellaan, waar ze leiding gaf aan een team van 18

Centraal Secretariaat NMV (voor informatie over lidmaatschap)

betaalde krachten – in die jaren vooral

Boerhaavelaan 40, 2713 HX Zoetermeer

jonge vrouwen uit welgestelde families,

Telefoon: 06-40233698

zoals Elly Stein die in 1936 met haar ou-

E-mail: nmv-secretariaat@montessori.nl

ders gevlucht was uit Oostenrijk en in het bezit was van een Montessori-diploma.

Websites NMV:

Vanaf eind 1942 werkte Henriëtte Pimentel

www.montessori.nl – www.montessorinet.nl

in het geheim samen met Walter Süskind (film!) en het studentenverzet om zoveel

Sluitingsdatum kopij Montessori Magazine 45-1 (november 2021):

mogelijk kinderen uit de crèche tegenover

20-9-2021

verzamelplaats Hollandse Schouwburg

De redactie behoudt zich het recht voor om artikelen te redigeren en in

weg te smokkelen en ze op het platteland

te korten, dan wel te weigeren of te laten plaatsen op Montessorinet.

onder te laten duiken. Mede onder haar leiding werden zo’n 600 Joodse crèchekin-

Gehele of gedeeltelijke overname van artikelen uitsluitend na

deren gered van deportatie. In september 1943 werd de crèche ontruimd en trof het

schriftelijke toestemming van de uitgever. De redactie tracht bij alle gebruikte afbeeldingen de eigenaar te achterhalen.

lot ook Henriëtte Pimentel zelf.

Waar dit niet is gelukt, vragen wij de rechthebbende om contact op te nemen.

1 Shaya, Esther en Hemminga, Frank (Tweede druk 2021), Wacht maar. Het veelbewogen leven van Henriëtte Pimentel, Uitgeverij Amphora Books

Montessori Magazine

Voor directeuren en IB-ers van montessorischolen De opleiding leert je op een nieuwe en verdiepende manier verantwoording afleggen over het montessori-onderwijs met het instrument Triband Verantwoorden. Een methodiek waarbij kinderen en leerkrachten samen eigenaar zijn van het leerproces en beiden bewijs leveren van wat geleerd is. Aan het einde van de opleiding heb je de nieuwe kennis toegepast en omgezet in praktisch en waardevol beleid voor op jouw school.

Start oktober 2021

De opleiding wordt gegeven door Sascha Brasz en Debbie van der Burgh.

ISSN nummer Koninklijke Bibliotheek: ISSN 2352-2623

nummer 3 | jaargang 44

7 bijeenkomsten inspirerende gastdocenten boek Annemieke Zwart luxe lunch

Kijk voor meer informatie en meld je aan op onze site www.quartzontwikkeling.nl

QUA QUARTZ AR ontwikkeling

R VALT NOG GENOEG TE LEREN

. . . HU montessori-opleiding

bewust

concreet

betrokken

basisbekwaam, vakbekwaam, opfriscursussen, maatwerktrajecten begeleidingcoach-opleiding, Basis- & Vakbekwaam montessori, opfriscursussen,&montessorivoormaatwerktrajecten startende montessorileraren & begeleiding voor startende montessori-leraren. 27-05-20 17:46

Ben je nieuwsgierig hoe je een montessorigroep kan begeleiden? • 4 November 2020 start de HU montessori-opleiding Werk je, of wil je graag op een montessorischool werken, de 1,5 jarige opleiding Basisbekwaam en Vakbekwaam

en wil je daarom je NMV montessoridiploma Basis-

• Doel: met plezier, liefde en kennis van zaken of Vakbekwaam halen? Dat kan bij ons. We starten ontspannen en gericht een montessorigroep 3 November 2021 met een nieuw opleidingsjaar. begeleiden, met gelukkige kinderen en gelukkige leraren

• Met plezier en liefde, bewust en ontspannen een

• Het verwerven van de NMV montessori-bekwaammontessori-groep begeleiden, heden staat centraal en er wordt gericht toegewerkt daar gaan we graag voor slag: montessoridiploma naar het door de aan NMVde erkende

• Veel aandacht voor individuele begeleiding : 15 uur • 18 lessen in totaal cursist per opleidingsvariant BB / VB • Per les een themaper en een materiaallijn centraal

• Iedere bijeenkomst veel ideeën voor zelfgemaakt • 4 individuele klassenbezoeken per standdaard traject materiaal en lessen die je de volgende dag kan • Geschikt voor alle typen montessorischolen: we bieden toepassen

de montessorikennis en context bewust grondig en degelijk aan, zodat je met je school en voor je groep • Formats beschikbaar voor snelle portfolio-opbouw eigen bewuste keuzen kan maken en deze gemotiveerd • Individuele portfolio kangesprekken verantwoorden. Voor de implementatie bieden we • 4 klassenbezoeken concrete handvatten • 4 nagesprekken • Hulp aanwezig voor snelle opbouw van verplicht NMV portfolio • Per les een thema en materiaallijn centraal + extra materiaal-oefenmiddagen • Zeer goede evaluaties door cursisten en NMV gecommitteerden • Les vanuit een heerlijk ruim, nieuw lokaal met al het montessori-materiaal en veel nieuw Nienhuis materiaal: Hogeschool Utrecht, Lokaal 5.051, Padualaan 97, hu.nl/deeltijd-opleidingen/montessori-basisbekwaam – www.hu.nl/deeltijd-opleidingen/montessori-vakbekwaam Utrecht. Je bent van harte welkom. • Extra materiaal-oefenmiddagen

nieuwd? Op 1 Juli 2020 en 7 September 2020 worden om 16:00 uur online informatiemiddagen

aniseerd. Voor algemene vragen over de opleiding en aanmelding voor één van deze middagen kan je mailen anastasia.dingarten@hu.nl. Tijdens de informatiemiddag wordt gepresenteerd hoe we als opleiding de puntjes i zetten en hoe de opleiding binnen de 1,5 m samenleving wordt vormgegeven.

2200000487-01

04-06-2020 13:58

Nieuwsgierig? Neem contact op of meld je aan voor de online informatiemiddag op 1 September 2021 door een mail te sturen naar anastasia.dingarten@hu.nl. Verdere informatie kan je vinden op onze sites: https://www.hu.nl/deeltijd-opleidingen/montessori-basisbekwaam & https://www.hu.nl/deeltijd-opleidingen/ montessori-vakbekwaam