Montessori Magazine 43 - 2 thema Vertrouwen by Montessorinet

montessori MAGAZINE

Jaargang 43 nummer 2 maart 2020

Thema: Vertrouwen Echo’s van vertrouwen uit Finland ‘Als je wilt dat een kind omhoogklimt moet je er vooral niet bovenop gaan zitten’ Montessorischolen positief over samenwerking met onderwijsinspectie

Inhoud

Van de redactie Bob Molier

150 Jaar Montessori

Wij dragen haar visie met bewondering uit en zetten haar levenswerk met enthousiasme voort! Gratis Avondmaaltijd!

Start van al onze opleidingen 15 september 2020

www.montessoriopleiding.com

Montessori Opleiding

Design:www.luxproductions.nl

Hoofdredacteur Montessori Magazine

NMV Erkend!

Gratis avondmaaltijd op locatie vooraf de lessen!

DE HAAGSE

www.montessoriopleiding.com Opleiding Basis en Vakbekwaam 1 jaar inclusief 2 x praktijkbegeleiding

NMV-Cursus Leidinggevenden

Montessori coaching en begeleiding op maat

Inspiratie opdoen door werkbezoeken aan ‘the good practice scholen'

Aanbod van alle ontwikkelingsdomeinen plus +Inspiratie bijeenkomsten

Ons montessoriteam ziet er naar uit je te ontmoeten !

Vertrouwen is beter Floor Vermeulen

Hoop & Geloof Rogier Dijk

Echos van vertrouwen uit Finland Paul Op Heij

‘Bij twijfel, doe een stap terug … en observeer!’ Jaap de Brouwer

‘Als je wilt dat een kind omhoogklimt moet je er vooral niet bovenop gaan zitten’ Joëlle Meijer

Bestaat dé montessorischool? Jaap de Brouwer

Montessorischolen positief over samenwerking met onderwijsinspectie Bob Molier

Vertrouwen … in wie? Nel de Groot

De educatie in mijn montessori-instelling is gebaseerd op vertrouwen in de ontwikkelingskracht van kinderen Gabriël Enkelaar Annemieke Eshuis Manja Haze Maarten Stuifbergen

Agenda en kennismaking met Joëlle Meijer Bob Molier

NMV-bestuur lanceert vernieuwde website montessori.nl tijdens ALV Bob Molier

MOC ontwikkelnieuws Martine Lammerts

Colofon en reactie Fred Kelpin Bob Molier

Foto voorblad: Joëlle Meijer

Alleen al de titel van haar boek ‘Door het kind naar een nieuwe wereld’ toont het diepe vertrouwen dat Maria Montessori had in de jeugd. Dat vertrouwen is niet universeel, heb ik ook zelf ervaren. In de derde klas van de middelbare school zei mijn leraar Nederlands over mijn opstel: ‘Dit heb jij niet geschreven.’ Ik was te jong om dat als een compliment op te vatten en boos omdat ik geen waardering kreeg voor het verhaal waar ik zó mijn best op had gedaan. Rogier Dijk laat in zijn eerste column de leerling, de leraar en de leidinggevende hartverwarmend montessoriaans – de kenner herkent citaten – vertellen wat zij voor elkaar kunnen betekenen. Paul op Heij onderzocht hoe vertrouwen de sleutel is tot het succes van het Finse onderwijs. En van de Vinse School. Opvoeders moeten niet op het kind gaan zitten maar het de ruimte geven, schrijft ouder en montessorileerkracht Joëlle Meijer. Ons nieuwe redactielid onderzocht hoe opvoeders kinderen van jongs af aan vertrouwen kunnen geven. Dat blijkt thuis bij montessoriouders nogal eens anders te gaan dan op de montessorischool. Jaap de Brouwer onderzocht wat dat is: dé montessorischool. Hoeveel meer is montessorionderwijs de sfeer die je proeft bij binnenkomst? Hoe vullen teams en leraren dit concept in? En bieden de wet en de inspectie voldoende ruimte om montessoriaanse keuzes te maken? Het antwoord is ja, en dat is inmiddels beter bekend dan vóór de invoering van het nieuwe toezichtskader in 2017. Werken aan wederzijds vertrouwen tussen school en inspectie is de ondertitel van Gérard Zeegers’ boekje Veranderend Toezicht. Het vertrouwen van montessorischolen richting de inspectie groeit en inspecteur-generaal van het Onderwijs Monique Vogelzang staat op haar beurt zeer positief tegenover de kwaliteitscultuur waaraan montessorischolen werken. De montessoriprofessionals zijn aan zet.

v Column

Vertrouwen is beter Floor Vermeulen

Column

Hoop & Geloof

Maria Montessori richtte de voorbe-

Montessori Magazine

rent. Met mij kun je knokken, sparren

kiezen lijkt. Toch wil ik mysterie, diepte,

en ontwikkelen. Durf te dromen over

wen in de grootsheid en potentie van

wat je ziet in je leerlingen en wat je zelf

De Russische revolutionair Lenin heeft ooit gezegd: ‘Vertrouwen is goed,

de mens. Persoonlijk en professioneel

out of the box en weg van de comfortzone. Durf jij die paradox aan? Daag jij

controle is beter.’ De Russische revolutie is inmiddels meer dan 100 jaar

vertrouwen is steeds de eerste stap in

mijn status quo uit? Dan geef ik jou het

het te proberen en gaat het anders dan

geleden, maar de vraag of controle echt beter is dan vertrouwen blijft ons

het ontwikkelen van de zelfregulerende

vertrouwen om mij te helpen het zelf

gehoopt, dan lossen we het samen op

bezig houden. Dit blijkt maar weer uit het thema van dit magazine. Het is

discipline die nodig is voor succes en

te doen.

met humor en compassie. Ik vertrouw

ook logisch dat wij ons als vereniging over dit onderwerp buigen. Voor onze leden (van scholen tot leerkrachten en ontwikkelaars) is elke dag belangrijk:

leren. Het is de meest essentiële bouwsteen om een doelgericht, vruchtbaar

De leerkracht

krijg ik het vertrouwen om waar te maken wat wij zien als goed onderwijs?

en vredevol leven te leiden. Vertrou-

Ik ben trouw aan jou! Aan je tijdelijke

met de invloed van je eigen opvoeding en scholing, zoals het leven ook

Als NMV moeten we hen optimaal ondersteunen om dit vertrouwen waard

wen brengt leven op dorre plaatsen,

successen. Je herhalende missers. Je

mij daar steeds toe uitnodigt. Samen

te kunnen zijn.

zolang men het maar durft te geven,

vertrouwen wij erop dat de volgende

nog wilt bereiken. Pak de moed om

erop dat je verantwoordelijk omgaat

als zaden voor de tuin. De zon en de

schone en schitterende eigenschappen. Je donkere wolken en je onver-

Tegelijkertijd leven we in een tijd waarin controle toeneemt. We geloven het

regen zijn de liefde en het geduld voor

mogen. Ik blijf staan als een rots in

groeit. Dank als je mijn vertrouwen

pas, als we het zien. En feiten, cijfers, toetsen, rapporten helpen ons daarbij

de jonge mens en zijn ongepolijste

de branding. Op mijn schouders mag

kunt genieten.

– althans, dat is vaak het idee. Vertrouwen is oké, maar zodra er iets mis

weg naar volwassenwording. Het is de

je staan. Ik ga niet zomaar opzij als

(lijkt) te gaan wordt de controle direct opgevoerd. Vaak is dat terecht omdat

jij op mij afstormt of juist wegstormt.

Inspirerende lectuur:

misstanden moeten worden rechtgezet en voorkomen, maar de vraag is of

intentie van waaruit je leeft, vormgeeft, verbinding aangaat en die je

Vertrouwen geef ik je omdat ik weet

Montessori, M. (2012) The 1946

deze reﬂex in alle gevallen terecht is. Vertrouwen dat het goed komt is soms

opnieuw bevestigt als het vertrouwen

dat het in je zit. Dat je leert om met

London Lectures. Amsterdam:

misschien wel een betere methode dan er bovenop springen en meteen

beschaamd wordt.

vrijheid om te gaan en te luisteren naar

Montessori-Pierson

generatie voorbij onze uitdagingen

je innerlijke stem. Dat je opbokst tegen

Montessori, M. (1940) Door het kind

De leerling

honderd keuzes en altijd kiest voor

naar de Nieuw Wereld. Amsterdam:

Vertrouw je mij om het zelf te kunnen

de brave weg of je juist in de chaos

Stichting Nederlandse Montessori

De vrijheid van onderwijs is een belangrijk goed in Nederland, verankerd

doen? Geef jij mij het vertrouwen

verliest. Jij bent mij en ik ben jou. Voor

Uitgeverij

in artikel 23 van onze Grondwet. De Onderwijsraad heeft voor het 100-jarig

omdat jij ziet wat ik nog niet door heb?

jou creëer ik een omgeving waar je het

bestaan van dit artikel een onderzoek lopen waarbij naar deze hoeksteen

Maak je mijn wereld zo dat ik er niet in

zelf mag doen, waar je de weg van de

van het onderwijsbeleid in ons land wordt gekeken. Een delegatie van ons

wegluier of overijverig alles doe zolang

wereld leert kennen en de waarde der

bestuur heeft in het kader van dit onderzoek uitgebreid gesproken met de

het mij maar wordt opgedragen? Je

dingen leert schatten. Een plek waar je

Onderwijsraad.

zou het soms niet denken, maar ten

leert verbinden, confronteren, moedig

diepste wil ik uitgedaagd worden om

opstaan voor vrede in jezelf en in je

Een eerste notitie verscheen afgelopen december. De Onderwijsraad

mijn potentie te volbrengen. Om te

omgeving. Een plek waar je doorkrijgt

constateert daarin dat artikel 23 gaat over onderwijsvrijheid én over over-

worden wie ik diep van binnen al ben.

dat missers je grootse leermeester zijn

heidszorg. Aan de ene kant is de overheid verantwoordelijk voor onderwijs-

Inspireer je mij zodat ik ga zoeken?

en waar je groeit als het soms juist niet

kwaliteit en aan de andere kant mogen scholen zelf bepalen hoe ze aan het

Geef jij mij taken die aanzetten tot

zo makkelijk is.

onderwijs werken (zie: www.onderwijsraad.nl). Ook dat dilemma gaat dus

meetbare groei en niet tot africhten

over vertrouwen en controle. Want de overheid wordt aangesproken over de

en toetsen om een cijfer? Ik wil niet in

De leidinggevende

kwaliteit en houdt dit goed in de gaten via de inspectie. Maar tegelijkertijd

een keurslijf, dertien in een dozijn en

Ik zie jou! Ik geniet als je excelleert. Ik

is de doelstelling om scholen zoveel mogelijk vrijheid te geven. Waar houdt

net als de rest. Ik wil keuzes in inhoud,

zie, voorbij de waan van het moment,

de controle dan op en is het tijd om vertrouwen te geven? Daarover moet

pad, tempo en afronding. Ik wil iemand die mij leert waar ik moet kijken

de meest blinkende versie van jou en

de discussie gaan, ook met de overheid en dus met de inspectie. Ook dat gesprek wordt gevoerd, bijvoorbeeld naar aanleiding van de jaarlijkse ‘staat

zonder meteen te verraden wat er te

ontdekken en je kunt ontplooien. Ik

van het onderwijs’ van de Onderwijsinspectie in mei.

zien is. Een krachtig volwassen mens

sta achter jou en moedig je aan. Een

Veel stof tot nadenken en ook binnen de NMV moeten we een antwoord

die het leven voorleeft en laat zien hoe

schouder voor je tranen, een duwtje

vinden op de vraag: is controle goed, maar vertrouwen beter?

je met missers omgaat.

in de rug bij schortende moed of een

Ik vul mijn dagen met prikkels en

kaderend advies als je jezelf voorbij

spreken en te spiegelen. En natuurlijk ook buiten de NMV.

1 Zie jaarverslag 2018-2019, verwijzing naar vergaderstukken en de andere genodigden op de ALV op pagina’s 14 en 15.

met alles wat er oppervlakkig maar te

reide leeromgeving in vanuit vertrou-

controleren en corrigeren. Een goede gedachte om eens met elkaar over te

Rogier Dijk

doe er alles aan zodat jij mag blijven

voorzitter@montessori.nl

nummer 2 | jaargang 43

Montessori Magazine

nummer 2 | jaargang 43

e Thema

Thema

Echo’s van vertrouwen uit Finland Paul Op Heij

recente boek FinnishED Leadership.5 Daarin worden ook namen als Howard

slagingspercentages!), korten op

Gardner en Bruce Joyce opgevoerd, de

vertrouwen in leerlingen. Weg is het

mannen achter meervoudige intelli-

plezier in school. Schoolleiders staan

gentie en peer coaching. Veranderend

onder druk van schoolbesturen, zeker

leiderschap is ook een van de hoofd-

als de school toch niet excellent scoort,

thema’s van genoemde handboeken.

en ook bestuurders liggen onder een

De auteurs van Handboek professionele

vergrootglas. Galenkamp en Schut

schoolcultuur, Henk Galenkamp en

spreken van ‘de besmettelijke staat van

Jeanette Schut, beide afkomstig uit het

angst’ door alle hiërarchische lagen

creatieve activiteiten en gebrek aan

onderwijs, hebben zich dan ook laten

heen.

Vertrouwen komt te voet en gaat te paard, luidt een Hollands gezegde. Vertrou-

door hun schoolbestuur. Ze hebben

inspireren door Sahlberg. Zij trokken

Ze geven echter ook concrete hand-

wen kan geleerd en ook vastgehouden worden, verkondigen organisatiedeskun-

veel van hun vroegere autonomie

lessen en proberen die overdraagbaar

vatten om tegenwicht te bieden aan

digen. De sleutel tot het succes van het Finse onderwijs is vertrouwen, weten

ingeleverd. Hoe anders is de situatie in

te maken.

het verdeel-en-heersbeleid. Ze leggen

betrokkenen, en dan vooral vertrouwen in docenten.

Finland, het land dat al jarenlang aan

Ze onderscheiden de ambtelijke

uit hoe onderwijspersoneel, op alle

de top van alle internationale lijstjes

schoolcultuur, vooral door regels

niveaus, ‘situationeel leiderschap’ kan

prijkt die onderwijs in kaart probe-

gedreven; de politieke waarin alles om

aanleren via het concept van ‘sturen

Cynisme is een ander woord voor

bare boeken eerder. En ze bezien het

ren te brengen. Niet dat docenten in

macht draait; de familiecultuur, waarbij

en steunen’. De leraar is de leiding-

luiheid, een excuus om je niet meer

onderwijs in een wat ruimer perspec-

Finland zoveel beter betaald worden

elkaar aanspreken er niet makkelijker

gevende in de klas door de leerlingen

druk te hoeven maken over onrecht.

tief. Ze maken duidelijk hoe ingrijpend

maar ze zijn wel allemaal academisch

op wordt; de eilandjescultuur, waarbij

aan te sturen in wat er gedaan moet

Dat schrijft Rutger Bregman in De meeste mensen deugen1 , de essaybun-

de verandering is die we met elkaar

geschoold, lid van een machtige on-

docenten zich terugtrekken in hun

worden. Hij stelt grenzen en bepaalt

doormaken, van een centraal geleide,

derwijsbond en hangen niet tussen wal

klaslokaal en overal ver van blijven, ‘te

de omgangscultuur. Maar hij stuurt

del die optimistisch stemt en (toch)

top-down gestuurde naar een de-

en schip. In Finland bepaalt de lokale

druk’; de roddel-, klaag- of argwaancul-

niet alleen, hij ondersteunt ook om dat

Beter is het, aldus Galenkamp en

maandenlang tot de bestverkochte

centrale, bottom-up georganiseerde

overheid of er een nieuw schoolge-

tuur. Veel cynisme en argwaan in het

te kunnen bereiken waarop hij stuurt,

Schut, je leidinggevende feedback te

boeken behoorde. In het Nederlandse

samenleving. En dat onderwijs daarbij

bouw komt. Er bestaat sinds de jaren

Nederlandse onderwijs worden indirect

via luisteren, uitleg en door stelling te

geven met ik-boodschappen, ‘van-

onderwijs bestaat veel cynisme, maar

niet achter kan blijven, sterker nog,

90 geen onderwijsinspectie meer en

of direct veroorzaakt door een overheid

nemen. De docent kan die taak beter

uit een krachtige kwetsbaarheid’.

er is ook een sterke behoefte aan

daarbij leidend zou moeten zijn.

docenten verzorgen er maximaal vier

die het onderwijs weliswaar zei los te

uitvoeren als hij op zijn beurt goed

Natuurlijk zijn moed en lef nodig om

of vijf lessen per dag. Zij krijgen daar-

laten, maar die via de inspectie, semi-

door de teamleider wordt gestuurd en

op je leidinggevende af te stappen,

minder gemopper en gezeur. Je proeft

Pasi Sahlberg

het in lerarenkamers en boeken als

Finse professionals

voor meer ontwikkeltijd.

publieke organisaties als de VO-raad

gesteund, als hij weet wat van hem

daarom is Max Havelaar ook zo’n

Professionele cultuur in ontwikkeling2 en Handboek professionele schoolcultuur3

Docenten in Nederland worden al de-

Finse docenten hoeven niet zoveel te

en schoolbesturen toch haar wil blijft

verwacht wordt en als hij gesteund en

aanrader, maar het is ook slim als

cennialang zowel door de kat als door

praten over politiek. Ze zijn deskundig,

opleggen. Ze behandelt het onderwijs

gefaciliteerd wordt om het te realise-

je daarbij helder bent in je feedback

zijn positiever van toon dan vergelijk-

de hond gebeten: door de overheid en

zoals je dat ook hoort bij artsen. Finse

als een contractpartij die tegen mini-

ren. Hetzelfde geldt voor de teamleider

en je je ‘meervoudig loyaal’ toont:

docenten laten zich niet wegzetten

male kosten maximale diensten moet

en de rector, de rector en de eind-

trouw aan jezelf, ondubbelzinnig qua

door bestuurders en managers. Dat

leveren. Ze dwingt via schoolbesturen

verantwoordelijke bestuurder en de

boodschap en steeds met het belang

stelt Pasi Sahlberg, de auteur van Finnish Lessons.4 Hij reist al jarenlang

met managementmethoden uit het

bestuurder en de raad van toezicht.

van de organisatie voor ogen. Pas als

over de wereld om het Finse onderwijs-

leiders productiviteit en efﬁciëntie af.

Durven escaleren

hiertoe in staat en ‘taakvolwassen’ is,

model aan te prijzen en toe te lichten

En zo’n lumpsumregeling oormerkt het

Voor het geval al dat sturen en steunen

– genoemde handboeken halen hem

overheidsgeld niet, waardoor school-

in de hiërarchie niet in balans is, is het

ook aan, en hij is inmiddels hoogleraar

bestuurders het geld makkelijker in

nodig dat alle personeel leert escale-

in Sidney. Maar onderwijs overplanten

stenen dan in docenten kunnen steken.

ren, naar het Franse woord escalier: de

van het ene land naar het andere is

In feite, stellen Galenkamp en Schut,

trap omhoog naar de hiërarchische

echt niet zo eenvoudig, weet hij. Zo’n

worden in Nederland schoolbesturen,

laag direct boven je, om daar duidelijk

model is gegroeid en verbonden met

schoolleiders en docenten tegen elkaar

te maken dat je meer sturing of steun

de cultuur en mentaliteit. Zo liepen

uitgespeeld.

nodig hebt om je werk goed te kunnen doen. In scholen waar vertrouwen

jaren geleden pogingen het Finse

Illustratie over escaleren, uit Handboek Professionele schoolcultuur 2018

Montessori Magazine

de meerderheid van het personeel

bedrijfsleven van docenten en school-

model te introduceren in de Verenigde

Sturen en steunen

heerst, zullen werknemers eerder de

Arabische Emiraten faliekant mis. El-

Als ministers uitspraken doen over

verantwoordelijkheid nemen hun direct

ders werden wel succesvol onderdelen

excellente scholen en daarmee de

leidinggevende aan te spreken. In zo’n

overgenomen, ook in Nederland.

verwachtingen bij ouders opdrijven,

cultuur wordt het pas aanmatigend

als Cito-gegevens en examenresultaten

gedrag genoemd als een teamlid zich

Veranderend leiderschap

per school gepubliceerd worden, heeft

bazig gedraagt tegenover zijn leiding-

Het succes van het Finse onderwijs-

dat bijeffecten. Docenten voelen zich

model is gebaseerd op Amerikaanse

onder druk gezet en dat werkt door

gevende of zelfs die daarboven – denk aan Multatuli in de Max Havelaar6, die

ideeën over leiderschap, maakt Pasi

in opgevoerde druk naar leerlingen:

met zijn beklag zelfs tot aan de Minis-

Sahlberg duidelijk in zijn meest

eindeloos oefenen voor toetsen (hoge

ter van Koloniën ging.

nummer 2 | jaargang 43

Montessori Magazine

1 R. Bregman. De meeste mensen deugen. Een nieuwe geschiedenis van de mens, De Correspondent, 2019 2 S. ten Doesschate en G. van den Hoven. Professionele cultuur in ontwikkeling. Lerend leven als uitdaging voor het onderwijs. Uitgeverij Leuker.nu, 2018 3 H. Galenkamp en J.Schut. Handboek professionele schoolcultuur. Focus op koers en gedrag. Uitgeverij Pica, 2018 4 P. Sahlberg. Finnish Lessons. What can the world learn from educational change in Finland? Uitgeverij Teachers Scholar Press, second revised edition 2014. Nog voor de zomer komt er een herziende uitgave van het boek 5 P. Sahlberg. FinnishED Leadership. Four ideas to improve school. Uitgeverij SAGE Publications Inc., 2017 6 Multatuli, Max Havelaar of de kofﬁeveilingen der nederlandsche handelmaatschappij. Oorspronkelijke uitgave 1860. Hertaling G. van Es, Nieuw Amsterdam, 2019

nummer 2 | jaargang 43

Thema

De Vinse School naar Fins voorbeeld Als ik medeoprichtster van de Vinse School9 in Amsterdam, Paula Leideritz10, vertel over wat ik hoorde van een docent van de vrijeschool in Utrecht11, dat je werkend in een coöperatie minder met uren bezig bent omdat de school meer van jou is, is er bij haar een en al herkenning. De vergelijking met de boer die niet alleen boert, maar

Paula Leideritz

als het ware de boerderij is – denk aan Jos Leerlingen Vinse School aan het werk in docentenkamer

Docenten zingen bij diploma-uitreiking Vinse School 2019

de Putters vader na diens pensionering in de documentaire Het is een schone dag geweest (1994), maakt haar zelfs enthousiast. Zelf is ze inmiddels ook met pensioen. Ze werkte 35 jaar op het Mon-

kun je spreken van een professionele

durend alles op zijn bord hebben.

alleen maar op papier of ‘ieder doet

Maar zoals dat gaat met succes, ook

tessori Lyceum Amsterdam als docente economie, streed jaren voor

organisatiecultuur. Het ene handboek

De handboekenauteurs juichen het toe

wat hem of haar goeddunkt’.

in het onderwijs: als iedereen jaar in

noemt het ‘georganiseerd leiderschap’,

dat steeds meer scholen de hiërarchie

jaar uit roept dat je de beste bent, is

positieverbetering van docenten via actiegroep Onderwijs!Onderwijs! Onderwijs!12, en richtte vijf jaar geleden samen met anderen de Vinse

het andere ‘participatief of gedeeld

vervangen door kringen, netwerken

De handboekenauteurs reppen met

het moeilijk de slijtage voor te blijven.

School op.

leiderschap’. Hoe dan ook, het is beter

of het werken in kleine zelfsturende

geen woord over dat wat minstens zo

Daarom vult Pasi Sahlberg momenteel

Paula Leideritz: ‘Op het MLA kreeg ik genoeg van de grootschaligheid

dan het nog op veel scholen gangbare

teams. Daartoe moeten schoolleiding

nodig is voor zelfstandig functioneren:

zijn Finnish Lessons aan, als waarschu-

en dat taakbeleid die je als individueel docent steeds kleiner maakten.

primus inter pares-leiderschap, waarbij

en middenmanagement zowel het

het opleidingsniveau en beroepszelf-

wing. Toen in de jaren 90 het Finse

Geen wonder dat het aantal academici terugliep. Op de Vinse School

het schoolhoofd meer verstand van zo

denken in regels en protocollen aﬂeren

bewustzijn. Juist die elementen zijn

model werd ingevoerd, gebeurde dat

hebben de docenten het voor het zeggen en willen wij (zelf geeft ze nog

ongeveer alles moet hebben.

als het overmatig controleren – zij

bij docenten in Finland zoveel beter

vanuit noodzaak omdat de Finse eco-

Russisch/PO) geen uitvoerders zijn van kofﬁe die elders is gezet. We ge-

moeten als eersten gecoacht worden,

ontwikkeld. Veel docenten in Neder-

nomie hard getroffen was, vertelt hij

ven het onderwijs zelf vorm en inhoud en er is maximale professionele

Zelfsturende teams

want pas daarna kunnen ze beter

land zijn uitvoerders (geworden) en

via internet: ‘Vanwege de crisis kregen

ruimte voor de leraar.’

Een professionele schoolcultuur

inzien dat leraren professionals zijn en

meestal in het defensief, in de verde-

docenten toen de ruimte om zelf uit

‘We wilden graag een coöperatie van docenten worden, maar we moes-

bestaat vanuit het idee van gelijkwaar-

dat traditioneel leidinggeven en disci-

diging tegen alles en iedereen. Ze zijn

te vinden wat nodig was. Wat tot suc-

ten aan regels van het ministerie voldoen, onderdak zoeken bij ZAAM

digheid van mensen, maar niet per se

plineren in feite verantwoordelijkheid

vooral bezig met overleven. Ze moeten

ces leidde. Sinds de crisis van 2008

Scholengroep en daar eiste het bestuur dat we een directeur namen, één

van professionals. Scholen moeten

van docenten frustreert. Pas als de

wellicht eerst ontwennen van aange-

hebben rechtse kabinetten alleen

aanspreekpunt, dat die aan kon schuiven bij de overige 23 directeuren.

leren met ‘erkende ongelijkheid’ om te

professionele cultuur bestaat, moet de

leerde gewoontes en gedrag – na de

maar bezuinigd en oefent de Finse

Op school heeft onze ‘directeur’ niet eens een eigen kamer, ze geeft ook

gaan, aldus de handboeken. Stelregel

koers van de school ge(her)formuleerd

val van de Berlijnse Muur volgden veel

nationale overheid weer meer druk uit.

gewoon les en is meewerkend voorvrouw.’

5 in Professionele cultuur in ontwikkeling

worden. Alleen met een gezamenlijk

inwoners van het vroegere Oostblok

Op het ministerie wordt vooral over

‘Ook als school van 300 leerlingen ben je afhankelijk van de centrale

luidt dan ook: De ‘professionele’ hië-

geformuleerde koers zal de schoollei-

ook weerbaarheidstrainingen.

ICT en digitalisering gepraat, terwijl

begroting en gebonden aan aanbestedingsregels; je kunt niet zomaar

rarchie (‘ik doe deze klus, want ik ben

ding minder hoeven te sturen.

docenten het meer hebben over hun

je toetspapier regelen via het winkeltje tegenover. En de eerste jaren

Onderhandelingstafels

professionalisering tegenover leerlin-

snapten ook nog niet alle docenten wat het betekent om een horizon-

er goed in’) is maatgevend in een professionele cultuur, niet de ‘positionele’

Informele machtsposities

In Voorbij de managementmaatschappij7

gen. Vandaar dat nu ook in Finland de

tale organisatie te willen zijn. Een voordeel is wel dat we vooral jonge

hiërarchie (‘hoort bij mijn functie’).

Iedere hiërarchische organisatie loopt

beschrijft historica en bedrijfskundige

scepsis toeneemt.’

docenten hebben die het makkelijker oppakken, ook in de omgang met

Maar het is ook doodeenvoudig slim-

op tegen een fundamentele menselijke

Marjolein Quené hoe onze samenle-

leerlingen.’

mer in bepaalde situaties aan collega’s

wet, schrijven Galenkamp en Schut:

ving (overheid, scholen, ziekenhuizen)

‘Onze docentenkamers aan de Haarlemmer- en de Palmstraat zijn

deskundigheid en besluitvorming toe

‘Mensen willen best veranderen, maar

decennialang gekoloniseerd werd door

te vertrouwen, wil niet iedereen voort-

níet veranderd worden.’ De tegen-

managers en doordrenkt raakte van

strijdigheid hiervan is dat de auteurs

rendementsdenken. Dat weer aﬂeren

enerzijds beweren dat mensen niet

zal geen kleinigheid zijn. Jongere

veranderd willen worden, maar dat zij

docenten hebben nooit anders gekend;

anderzijds zichzelf wel aanbieden als

oudere, die zich niet eerder in manage-

coaches om het veranderen te bewerk-

ment verdiepten, dragen de frustratie

stelligen. Een schoolteam kan alleen

mee dat ze jarenlang aan onderhande-

Leerlingen Vinse School Amsterdam oefenen

Montessori Magazine

binnen een professionele schoolcul-

lingstafels aan het kortste eind trokken.

tuur naar zelfstandigheid groeien,

Die frustratie gaat niet weg door

menen zij. Zo’n team moet niet in

samen op het Malieveld te staan. Voor

het diepe gegooid worden. En als je

wie Quené’s gedegen boek niet vol-

zelfsturing oplegt of als ze ontstaat

staat om managementstrategieën beter

vanuit een onuitgesproken verzet tegen leidinggevenden, ontstaan vrijwel altijd

te leren doorzien, is er het ludiekere Be more pirate. Volg je innerlijke rebel8 om

nieuwe, informele machtsposities.

de eigen vaste denken gedragspatro-

Zelfsturende teams bestaan dan vaak

nen wat losser te weken.

nummer 2 | jaargang 43

7 Marjolein Quené, Voorbij de managementmaatschappij. De invloed van management op werk, democratie en vrijheid. Uitgeverij Lemniscaat, 2018 8 Sam Conniff Allende, Be more pirate. Volg je innerlijke rebel. Kosmos Uitgevers, 2018: lessen die we kunnen leren van 17e -eeuwse piraten die zich verzetten tegen de groeiende macht van de overheid. 9 De V in Vinse School is een knipoog: de vinnen van de zwaardvis – zie logo – helpen de vis sturen. 10 Paula Leideritz was van 2013 tot 2017 redacteur van Montessori Magazine. 11 De Vrije School Utrecht is een coöperatie van docenten, de enige middelbare school in Nederland zonder formele schoolleiding. 12 De actiegroep Onderwijs!Onderwijs!Onderwijs! kwam met demonstraties, petities, adviezen aan onderwijsbonden en met opiniestukken op voor docenten.

Montessori Magazine

net huiskamers, net als de kantine. De kleinschaligheid bevordert de gelijke omgang met elkaar. Leerlingen blijven er ook na schooltijd graag hangen. Het doet denken aan wat ik las over 1933, toen het MLA net was opgericht, en wat ik zelf meemaakte als jonkie op het MLA toen ik daar in 1977 tussen de Montessauriërs terecht kwam. Heel gezellig vaak.’ ‘De eerste jaren kwamen veel van onze leerlingen van andere scholen. Eigenzinnig en vaak heel creatief. Leerlingen van mavo, havo en vwo zitten bij ons de eerste drie jaren gewoon bij elkaar – naar Fins model. En leerlingen kunnen sneller in een vak examen doen en op een hoger niveau. Daar wordt veel gebruik van gemaakt. In Finland doen ze het ook zo; het onderwijssysteem is er niet de sorteermachine van kinderen van twaalf die we hier hebben. Wij merken dat jongeren het ﬁjn vinden om met elkaar om te gaan en om zich aan elkaar te kunnen optrekken. En we krijgen er de complimenten voor, ook van het gemeentebestuur, omdat we tegenwicht bieden aan de trend van steeds meer categorale scholen voor de elite.’

nummer 2 | jaargang 43

Thema

‘Bij twijfel, doe een stap terug … en observeer!’

én, het allerbelangrijkste, hij liet zien: ik kan mij concentreren. Hij heeft ervaren hoe het is om geconcentreerd te kunnen werken. Ook hij was “nog net niet daar”, maar we vonden samen een activiteit die het startpunt van concentratie vormde. Van daaruit ben ik met hem verder gaan werken. Eerst moet concentratie een gewoonte worden,

Jaap de Brouwer

pas dan komt het intellectuele werk.’

Leraar aan de zijlijn ‘Zodra er concentratie is ontstaan krijgt de leraar een passieve rol. Hij staat ‘Volwassenen mogen meer vertrouwen hebben in het feit dat het kind zich wil

dan vooral aan de zijlijn, observeert en

ontwikkelen.’ Aan het woord is Ginni Sackett. Zij is pedagogisch directeur bij de

stoort het kind niet. Hij moet er nu op

Association Montessori Internationale (AMI) en ervaren montessoriopleider met

vertrouwen dat het materiaal zijn werk

een groot hart voor de kinderlijke ontwikkeling. Montessori Magazine sprak haar

doet. Werken met het materiaal bevor-

over de rol van vertrouwen in montessorionderwijs: ‘Vertrouw op het kind en bied

dert de concentratie en juist dat is van

pas iets aan als je ook écht iets te bieden hebt. Bij twijfel, doe een stap terug en

belang voor het normalisatieproces.

observeer!’

Genormaliseerde kinderen tonen hun ware ontwikkeling en overwinnen de obstakels. Het kind ervaart dat alleen

Verhuld ontwikkelingsdoel

Als de leraar dat niet doorziet, en gaat

zijn”. Ze hebben constant jouw leiding

hij het werk van zijn eigen ontwikke-

Sackett ziet dat leraren misconcepties

bijsturen, dan wordt de goed bedoelde

nodig, maar niet de leiding die de kin-

ling kan volbrengen. De leraar kan niet

hebben over het ontwikkelende kind:

hulp voor het kind een obstakel waar-

deren het werk uit handen neemt. Het

zeggen: ontwikkel je nu! Dat moet het

te snel zien leraren gedrag dat ze niet

tegen het zich afzet. Waar het kind zich

is een fragile balans tussen de actieve

kind zelf doen en ook zelf ervaren.

passend vinden. Sackett: ‘Het gevolg

wilde ontwikkelen blijven nu juist deze

en passieve houding van de leraar.

Concentratie is de factor die ervoor

is dat leraren in zulke gevallen te snel

obstakels bestaan.’

Concentratie van het kind is de sleutel.

zorgt dat het kind leert zijn ontwikke-

Kinderen moeten ervaren hoe het voelt

ling vooruit te stuwen, anders is zijn

plan hoe het kind gaat leren. Hij gaat

Laten we daarop vertrouwen en het

proberen bij te sturen. Zij doen dat

Ginni Sackett

om het kind te helpen, maar overzien

Concentratie

als je je concentreert. De keuze van het

gedrag doelloos.’

daarbij voorbij aan het eigen werk dat

leren van kinderen niet afdwingen. En

niet dat het gedrag van het kind een

‘Als montessorileraar werk je continu

materiaal is daarbij cruciaal. Het kind

‘Andersom krijgt het kind ook vertrou-

het kind moet verrichten om zich te

is er een obstakel waardoor dat leren

eigen ontwikkelingsdoel in zich draagt.

met kinderen die “nog net niet daar

dat zich nog niet kan concentreren

wen in de leraar. Die weet door zijn ob-

ontwikkelen.’

niet lukt, dan is er weer een taak voor

heeft schijnbaar in de voorbereide om-

servaties dat hij het kind iets te bieden

‘Bij individueel leren is de manier

de leraar: observeren hoe dit kind leert

geving nog niet de activiteit gevonden

heeft waar het echt baat bij heeft. Die

waarop het kind leert het uitgangs-

en daarbij aansluiten.’

die ervoor zorgt dat hij zich leert con-

balans is fragiel: we zijn geneigd te snel

punt. Daar passen wij onze instructie

centreren. Dit kind vraagt iets anders

iets aan te bieden, zonder dat er bij het

op aan. We zoeken naar materialen en

Kinderen onderwijzen ons

van de leraar, een actievere houding.

kind concentratie is, zonder te weten

activiteiten die dit leren ondersteunen.

‘De montessorileraar is dus nooit

De leraar onderzoekt en observeert wat

of het binding met het materiaal heeft.

Het is een uitnodigende stijl. Wanneer

uitgeleerd1. Neem niet aan dat je alles

de redenen zijn dat er geen concentra-

Wij denken doorgaans voor het kind:

dat werkt passen we deze werkwijze

weet, dat je de perfecte montessorile-

tie ontstaat bij het kind. Welk materiaal

dit zal wel goed voor je zijn, dus werk

ook verder toe bij dit kind.’

raar bent. De kinderen zullen je altijd

kan het beste aangeboden worden? De

nu maar hieraan. Maar daarmee nemen

‘De moeilijkheid bij het werken met

onderwijzen in je eigen vak. Het kind is

leraar geeft niet op, maar zoekt actief

we het werk van het kind uit handen;

methodes en werkboeken is dat

ónze leermeester want telkens zullen

naar manieren om het kind te helpen

dat is nu net niet de begeleiding die het

iemand anders heeft bedacht hoe het

de kinderen je weer aan het denken

met de concentratie. Hij is de connec-

kind nodig heeft. Ik zeg daarom altijd

kind leert. Het uitgangspunt is daarbij

zetten: hoe kan ik mijn houding,

tie tussen het kind en het materiaal,

‘When in doubt, stay out. And observe.’

de instructie, niet het leren van kin-

activiteiten en voorbereide omgeving

maar het kind moet zelf het materiaal

Vertrouw op het kind en bied pas iets

deren. De aanname is: als het kind,

aanpassen aan het leren van de kinde-

kiezen en besluiten er mee te werken.’

aan als je ook écht iets te bieden hebt.’

bij wijze van spreken, twee bladzijdes

ren? Observeer en leer van de kinderen

uit het rekenboek heeft gemaakt, dan

want zij vertellen jou het verhaal.’

‘Toen ik zelf nog een onderbouwgroep

heeft het wat geleerd. Maar het werk-

groep die continu van het één naar het

Individuele instructie of individueel leren?

ander ging. Er was geen concentratie,

‘Er is een verschil tussen ondersteu-

is, dat kan alleen het kind zelf. Dat

hij had geen binding met een van de

ning van het individuele leren van

heeft alles te maken met het vertrou-

materialen. Na observatie kwam ik

kinderen en individuele instructie.

wen in de ontwikkelingskracht van kin-

uit bij een bijzondere activiteit: het

Bij individuele instructie gaat de

deren. Pas wanneer kinderen hebben

scheuren van stroken papier. Hij vond

intentie uit van de leraar, die de

besloten dat ze met een materiaal aan

het geweldig, ging er helemaal in op

leerling instrueert. Hij maakt een

de gang willen gaan wordt er geleerd.

had, had ik een jongen van drie in de

Een onderbouwer werkt geconcentreerd met schuurpapieren letters Foto: Rosemarie de Brouwer

Montessori Magazine

nummer 2 | jaargang 43

Montessori Magazine

boek kan niet weten of er iets geleerd

1 Ginni Sackett adviseert om over dit onderwerp meer te lezen in ‘Het brein van het jonge kind’ (voorheen: ‘Aan de basis van het leven’) van Maria Montessori, hoofdstuk 26 en 27.

nummer 2 | jaargang 43

a Thema

Thema

‘Als je wilt dat een kind omhoogklimt moet je er vooral niet bovenop gaan zitten’

het krijgt. De leerkracht vertrouwt erop dat de kinderen verstandige keuzes maken en begeleidt kinderen die daar nog hulp bij nodig hebben. Zij doet dat door te zorgen dat er precies datgene aanwezig is wat de kinderen motiveert om zich verder te ontwikkelen. Thuis kunnen jonge kinderen ook heel veel. Er zijn veel ‘werkjes’ die ze met

Joëlle Meijer Ouder van 2 kinderen en leerkracht op Montessori Basisschool Houten

veel plezier en bij herhaling kunnen uitvoeren. De herhaling vergroot de vaardigheid en geeft vertrouwen in hun eigen handelen en ook in zichzelf. Wat volwassenen ervaren als werk, zien

Als ouders hebben we de belangrijke taak onze kinderen te vertrouwen en daar-

kinderen als spel: alsmaar een blouse

mee ook een beetje los te laten. Zoals juf Ank zei in De Luizenmoeder: ‘Als je wilt

openen en dichtdoen, een toren van

dat een kind omhoogklimt, moet je er vooral niet bovenop gaan zitten’. Een kind

blokken stapelen en omgooien, een

dat hulp nodig heeft zal hulp vragen. Dat is voor ons als ‘alwetende ouders’ niet

schone vaat afwassen. En heeft u wel

altijd gemakkelijk omdat we maar al te graag zelf de regie houden. Maar juist als

eens uw kind de ramen laten zemen?

we onze kinderen vertrouwen gaan zij ook ons en - veel belangrijker - zichzelf

Dan is het vast opgevallen dat ze hier-

vertrouwen.

mee lange tijd bezig kunnen zijn. Mijn eigen dochter was als peuter een grote Pannenkoeken bakken

fan van sokken oprollen en de vloer

‘Mijn vader is mijn gymtas vergeten’.

oplossen. Maar helpen we ze hiermee?

waardelijke liefde en zorgen ervoor dat

‘Mijn moeder heeft mijn lunchtrommel

Blijkbaar is het niet vanzelfsprekend

het ze aan niets ontbreekt. Maar hoe

verwisseld met die van mijn zusje’. De

dat wij onze kinderen vertrouwen. En

vaak laten kinderen niet blijken dat ze

Een kind ontwikkelt zichzelf

afgelopen 15 jaar heb ik mij als montes-

juist dat vertrouwen is de basis van de

iets zelf kunnen en willen doen?

Ouders willen graag dat hun kinde-

en boodschappen te doen. Tegelijk

schermen. Zij geven daarmee aan dat

sorileerkracht regelmatig verbaasd over

montessoriﬁlosoﬁe.

Maria Montessori ontwikkelde een

ren het op school, bij sporten en in

met deze verantwoordelijkheid geven

ze niet willen dat hun kinderen falen.

omgeving met materiaal waar kin-

hun sociale contacten goed doen. We

we onze kinderen vertrouwen. Daar

Maar die leren juist van hun fouten.

hoe gewoon het is dat ouders onge-

vegen met een kleine bezem.

merkt verantwoordelijkheden overne-

Help mij het zelf te doen

deren zichzelf door zelfstandig leren

vergeten dat ieder kind de drang heeft

moeten wij wel de tijd voor nemen of

Met haar uitspraak ‘Als je wilt dat een

men van hun kinderen. Veel kinderen

Als ouders willen we allemaal het beste

optimaal kunnen ontwikkelen. Op

zichzelf te ontwikkelen, maar wel in

maken.

kind omhoogklimt moet je er vooral

lijken gewend te zijn dat volwassenen

voor onze kinderen. Maar wat is dat,

een montessorischool doen kinderen

zijn of haar eigen tempo. Wij hoeven

hun (kleine) problemen en conﬂicten

het beste? We geven ze onze onvoor-

spelenderwijs ervaringen op. De inrich-

alleen maar interessante voorwerpen

Te beschermend

juf Ank in de Luizenmoeder ook dat

ting van een ruimte, de voorbereide

en activiteiten aan te bieden. Kinderen

Er bestaan ook helikopterouders,

het onze taak en plicht is om kinderen

omgeving, is zowel op school als thuis

helpen graag een ﬁetsband te plakken

ouders die hun kinderen te veel be-

fouten te laten maken en dat we ze

niet bovenop gaan zitten’ bedoelde

van essentieel belang.

daar niet op afrekenen. Wanneer we ze

Hoe creëer je thuis zo’n omgeving?

helpen van die fouten te leren, ervaren

En wat heeft dat met vertrouwen te

kinderen dat ze op zichzelf mogen

maken? Verder moet de ruimte toe-

vertrouwen, ook als ze het niet in één

Enquête onder ouders van montessorileerlingen

keer goed doen.

die altijd op dezelfde plaats staat, en

Voorafgaand aan dit artikel hield ik een korte enquête onder ouders

Hoe zullen we dat doen?

meldde mij dat ze de planten water

van montessorileerlingen. Op basis van de 200 antwoorden bleek dat

Ik werk op de montessorischool in

ging geven. Eerder deden we dit samen

drie van de vier ouders voor montessorionderwijs kiezen vanwege de

Houten, in de middenbouw. Ook daar

en nu vertrouw ik erop dat ze weet hoe

montessoriﬁlosoﬁe. Veel ouders geven toe dat hun kinderen thuis niet

geef ik kinderen vertrouwen door ze

het moet.

dezelfde verantwoordelijkheden krijgen als op school. Vaak is er niet

zelf na te laten denken en met oplos-

veel tijd of is het gemakkelijker om het als ouder zelf te doen. Wie wil

singen te laten komen. Dat kunnen

Zelf laten kiezen

er nou ‘s ochtends vroeg een discussie over de kledingkeuze? Soms is

ouders ook thuis doen. Vraag kinderen:

Op een montessorischool leren

er een makkelijke oplossing aanwezig. Zo kun je ‘s avonds al samen

Hoe zullen we dat eens doen? Wat kan

peuters samen zorg te dragen voor de

kleding klaarleggen. Er bestaat helaas geen vaste lijst van wanneer een

jij bijdragen? En wat heb je van ande-

omgeving. Ze helpen het pauzehapje

kind iets zelfstandig zou moeten kunnen doen, dus zijn we overgeleverd

ren nodig? Door naar hun gedachten

klaarmaken en ze helpen om alles weer

aan ons vertrouwen op onze eigen oordelen en het vertrouwen in onze

en ideeën te vragen, tonen we respect

op te ruimen. De begeleiders geven de

kinderen. Mijn dochter van vijf helpt bijvoorbeeld regelmatig mee de

voor hun perspectief en geven we het

jonge kinderen het vertrouwen door

tafel te dekken. Dit doet ze niet met tegenzin. Ze heeft wel eens een glas

vertrouwen dat ze creatieve oplos-

ze eigen keuzes te laten maken. Het

laten vallen in een restaurant, toen ze het weg wilde brengen. Zo leerde

singen kunnen vinden. Dat stimuleert

karakter van het kind krijgt in belang-

ze dat glazen breekbaar zijn en dat ze dus extra voorzichtig moet zijn.

zelfvertrouwen en ontwikkeling.

gankelijk zijn. Zo pakte mijn dochter (5 jaar) vanmiddag nog de gieter,

Moppen

rijke mate vorm door de vrijheid die

Montessori Magazine

nummer 2 | jaargang 43

Montessori Magazine

nummer 2 | jaargang 43

Thema

Bestaat dé montessorischool?

4 3,5 3 2,5 2

Jaap de Brouwer Montessoriopleider en onderzoeker bij lectoraat Vernieuwingsonderwijs van Saxion

1,5 1

Met regelmaat bezoek ik montessorischolen en het valt mij op dat er een grote diversiteit bestaat in de manier waarop scholen het montessoriconcept uitvoeren. Met meer dan 100 jaar aan ervaring zou je verwachten dat er een eenduidige uitvoering van het montessoriconcept bestaat. Maar niets is minder waar. Scholen in Nederland passen de ideeën van Maria Montessori op hun eigen manier toe. Ik

gemiddelde Nederland

vraag me daarom af: wat maakt een school tot een montessorischool? En bestaat er eigenlijk wel zoiets als dé montessorischool?

De gemiddelde scores van de montessorischolen in Nederland op de aspecten groepsstructuur, curriculum en vrijheid per bouw weergegeven.

De Amerikaanse onderzoeker Ange-

tessorischolen wijken hiervan af. Zij ge-

Als ik kijk naar de montessorischolen in

niet alleen verschillend, ze waarderen dit

gemiddeld een vier. Zulke verschillen

wijken. Dat kunnen namelijk gegronde

line Lillard doet al meer dan 25 jaar

bruiken bijvoorbeeld meer materialen

Nederland zal dit percentage vermoe-

ook op een andere manier.

zien we ook bij de aspecten montesso-

redenen zijn: nieuwe onderwijskundige

onderzoek naar de effectiviteit van het

dan alleen het montessorimateriaal,

delijk nog lager zijn. En dat is ook niet

ricurriculum en het toepassen van de

inzichten kunnen leiden tot andere

montessorionderwijs. In 2005 schreef

kennen geen ononderbroken werkperi-

zo raar. Volgens Lillard ben je óf een

Verschillen in kaart

groepsstructuur. Dit alles duidt op een

didactische keuzes. De eisen die we in

ze een boek met een titel die er niet

odes van drie uur en hebben niet louter

klassieke montessorischool óf een

De Nederlandse Montessori Onder-

wezenlijke variatie in de toepassing

onze tijd stellen aan ons curriculum

om liegt: Montessori: the science behind the genius.1 Haar studies en onderzoe-

AMI-opgeleide leraren.

submontessorischool en zit daar niks

zoeksgroep (NMO) en het lectoraat

van het montessoriconcept.

vragen wellicht om aanvullingen bij

Opvallend aan de uitkomsten van

tussen. En juist daar wringt de schoen:

Vernieuwingsonderwijs doen samen

ken verklaren deze titel want ze tonen

Lillards’ onderzoek: alleen de klassieke

de variaties in de uitvoering van het

onderzoek naar de verschillen tussen

Geen enkele school scoort op alle

keuzes leiden je weg bij de klassieke

telkens aan dat montessorischolen

montessoribenadering toont positieve

montessoriconcept komen hiermee niet

montessorischolen in Nederland.

aspecten maximaal. Van de klassieke

benadering, zoals Angeline Lillard ver-

beter scoren dan reguliere scholen op

resultaten. De submontessorischolen

tot hun recht.

Wij stelden een vragenlijst op waarin

montessoribenadering die Lillard

onderstelt in haar onderzoek. Tegelijk

leeruitkomsten, executieve functies en

scoren hetzelfde als reguliere scholen.3 Hoewel de klassieke montessorischo-

Tijdens studiedagen en lezingen op

montessorileraren kunnen aangeven

voorstaat is in Nederland dus geen

kunnen ze juist ook toevoegen wat de

montessorischolen valt het me op dat

in hoeverre zij het montessoriconcept

sprake. Hoewel sommige aspecten

school nodig heeft.

len en de submontessorischolen dus

de deelnemers verschillende ideeën

dagelijks in hun werk toepassen. 449

redelijk hoog scoren, zoals vrijheid van

Maar hoeveel mag een school afwij-

uitkomsten niet voor alle montessori-

beide het bordje ‘montessorischool’

hebben over de uitvoering van het

leraren reageerden op stellingen over

kinderen in de onderbouw en groeps-

ken om zichzelf montessorischool te

scholen gelden. Ze onderscheidt twee

aan de muur hebben hangen, zijn de

montessoriconcept op hun school.

de vrijheid van kinderen, de toepassing

structuur in de midden- en bovenbouw,

noemen? En bestaat er eigenlijk wel

montessorivormen: de klassieke mon-

effecten op het leren anders.

Ik vraag hen altijd om na te denken

van het montessoricurriculum en de

zijn er ook aspecten die verhoudings-

zoiets als dé montessorischool? Het

over de vraag wat een school tot een

manier waarop de leraren hun groep

gewijs laag scoren, zoals de toepassing

blijft lastig om hier antwoord op te

sociale competenties.2 Maar Lillard laat ook zien dat de

tessorischool en de submontessori-

het materiaal. Zulke beredeneerde

school. De klassieke montessorischool

Dé montessorischool

montessorischool maakt. Ik hoor dan

structureren en organiseren. Observe-

van het montessoricurriculum in de

geven. Beter is het dan ook om de

voert het concept zo strikt mogelijk

De klassieke montessorischolen zijn in de

vaak: Je merkt het direct al bij binnen-

ren zij om hun dagelijkse begeleiding

midden- en bovenbouw.

vraag om te draaien: hoeveel vertrou-

uit, met als leidraad de authentieke

minderheid. Zo vindt slechts 28% van alle

komst. Er heerst rust. Er is respectvolle

te plannen? Is er een ononderbroken

pedagogiek die Maria Montessori in

openbare Amerikaanse montessorischo-

omgang met elkaar. Ik zie het aan de

werkperiode van drie uur? Kiezen

haar boeken beschrijft. De submon-

len dat zij de klassieke vorm toepassen.4

houding van de leraar. Aan de manier

kinderen hun eigen werk en/of activi-

Goede redenen om af te wijken

waarop de kinderen zich gedragen.

teiten? Leraren schaalden zichzelf in

De resultaten uit het onderzoek geven

Prachtige gesprekken ontstaan door

met scores van één tot vier: met een

een proﬁelschets van de gemiddelde

deze vraag. Het valt mij op hoeveel uit-

vier score gaven zij aan dit montes-

montessorischool in Nederland en

eenlopende ideeën er bestaan over wat

soriprincipe altijd toe te passen in hun

vooral ook een startpunt voor reﬂectie.

het montessoriconcept precies inhoudt.

groep. Een één score gaf aan dat zij dit

Interessant is namelijk de vraag in hoe-

Op de NMV-meet&greet in november

montessoriprincipe nooit in hun groep

verre jouw klassenpraktijk afwijkt van

vorig jaar vroeg ik 30 directeuren om een

toepasten. Onderbouwleraren vulden

deze gemiddelden: welke montessori-

cijfer te geven voor de uitvoering van

een andere vragenlijst in dan midden-

aspecten pas ik goed toe en welke as-

het montessoriconcept op hun school.

en bovenbouwleraren.

pecten vragen verbetering? Samen met de NMO ontwikkelde ik daarom een

Gemiddeld gaven zij de uitvoering een

Montessori Magazine

wen heb je in het montessoriconcept

7,9. Niet onverdienstelijk zou ik zeggen.

De resultaten tonen inderdaad

eenvoudige ‘tool’ die kan helpen om

Maar het verschil tussen de cijfers was

verschillen aan tussen de montesso-

ook groot: de laagste score was een vier en de hoogste een negen.5 Scholen

rischolen. Bij ’vrijheid van kinderen’

jezelf te vergelijken met de gemiddelde scores in Nederland.6 Nog interessan-

zijn er leraren die zichzelf gemiddeld

ter is het om na te denken over de re-

deﬁniëren het montessoriconcept dus

een één geven, andere leraren scoren

denen om van deze gemiddelden af te

nummer 2 | jaargang 43

Montessori Magazine

en hoeveel redenen heb je om daarvan te willen afwijken? 1 Lillard, A. (2005). Montessori: the science behind the genius. New York: Oxford University Press. 2 Zie onder andere: Lillard, A. S. (2017). Montessori preschool elevates and equalizes child outcomes: A longitudinal study. Frontiers in Psychology. 8, 1-19. 3 Lillard, A.S. (2012). Preschool children’s development in classic Montessori, supplemented Montessori and conventional programs. Journal of School Psychology. 50, 379-401. 4 (Murray, A., & Peyton, V. (2009). Public Montessori elementary schools: A delicate balance. Montessori Life, 20, 26–30. 5 Poll op NMV meet&greet 13 november 2019, gehouden met de mentimeter. 6 De tool en vragenlijst zijn te downloaden via http://bit.ly/toolmontessori-nl

nummer 2 | jaargang 43

m Thema

Thema

Montessorischolen positief over samenwerking met onderwijsinspectie

bijvoorbeeld over maatwerkdiploma’s. Lycea bieden leerlingen nu al de mogelijkheid examen te doen op verschillende niveaus. Maar de leerling die examens doet op havo- én vwo-niveau krijgt een havodiploma en kan daarmee niet naar de universiteit. Een maatwerkdiploma kan dit mogelijk maken.3 Nog een wens richting inspectie: publi-

Bob Molier

ceer niet alleen examencijfers maar ook het niveau waarop leerlingen examen doen. Op een hoger niveau scoren leerlingen doorgaans een lager cijfer

Monique Vogelzang is sinds 2015 inspecteur-generaal van het Onderwijs. Onder

en dat leidt tot een lager gemiddelde.

haar leiding is in 2017 het toezicht veranderd. Wij spraken over groeiend vertrou-

Kan dat inzichtelijk worden gemaakt?

wen tussen scholen en inspectie, over wensen van scholen richting inspectie en

‘Nu nog niet’, meldt Vogelzang, ‘wij

wetgever en over het lerarentekort. Op de valreep, want Vogelzang wordt per 1

zijn wel met DUO in gesprek om uitleg

april directeur-generaal Politie en Veiligheidsregio’s bij het ministerie van Justitie

over de cijfers mogelijk te maken. En

gemaakte scores. Bij een vmo-school

basis van gegevens van de school. Als

en Veiligheid.

eigenlijk vind ik dat schoolbesturen, en

werd een van de kwaliteitsstandaar-

het verhaal achter de cijfers niet kan

niet de inspectie, de schoolresultaten

den negatief beoordeeld vanwege een

worden onderbouwd gaat dat niet.’

zouden moeten publiceren. Maar zover

tekort van 0,08 punt. ‘Ja’, zegt Vogel-

Monique Vogelzang

In zijn inspirerende boekje Veranderend toezicht1 stelt auteur Gérard Zeegers

zelf te laten zien wat zij zien als goed

is het nog niet.’

zang, ‘inspecteurs hebben de profes-

onderwijs voor hun leerlingen en hoe

Scholen willen ook weten of inspec-

sionele ruimte en bevoegdheid om

‘Inspecteurs door de wasstraat’

een mooie vraag: ‘Wat is er nodig om

zij dat willen realiseren. (…) De vorm is

teurs de bevoegdheid hebben om een

een oordeel aan te passen mits zij dat

Wat betekende de vernieuwing voor

het vertrouwen in onderwijsprofes-

volledig vrij. Het is uitdrukkelijk niet de

oordeel te veranderen ten opzichte van

besluit goed kunnen onderbouwen op

inspecteurs? ‘Zij moeten hun weg

sionals te vergroten?’ Vogelzang denkt

bedoeling dat scholen grote hoeveelhe-

vinden, net als andere medewerkers

hierover niet lang na: ‘Transparantie en

den papieren of digitale administratie

die een vernieuwing doormaken. Zij

verantwoording. Voor 2017 verzorgde

bijhouden of overleggen.’

‘Lerarentekort vraagt om onconventionele oplossingen’

de inspectie eigenlijk een groot deel

kregen veel scholing: over governance, kwaliteitscultuur en kwaliteitsmodel-

van de transparantie binnen scholen,

Risicogestuurd

nu doen schoolbesturen dat.’ Zij staat

Montessori Magazine vroeg een tiental

De oorzaken van het lerarentekort verschillen per regio: delen van het

door de zogenoemde ‘bestuurlijke was-

zeer positief tegenover de kwaliteitscul-

schoolleiders/bestuurders naar hun

land kennen ﬂinke krimp in het leerlingenaantal, in grote steden als Den

straat,’ lacht Volgelzang. Al voor 2017

tuur waar montessorischolen binnen

ervaringen met het nieuwe toezichts-

Haag en Amsterdam zijn er scholen met 30% onvervulde vacatures.

hielden groepjes inspecteurs samen

de NMV samen aan werken. Tegelijk

kader, die zijn onverdeeld positief. Zij

Vogelzang: ‘Dat zijn met name scholen waar de leerlingpopulatie uitda-

met scholen pilots om het nieuwe

ziet zij nog niet overal zelfevaluaties

pakken de kans om de kwaliteit van

niet-montessoriaanse leesmethode in.

gender is. En zonder voldoende bevoegde leraren neemt de kwaliteit van

kader uit te proberen. Enkele inspec-

die op alle kwaliteitsgebieden voldoen

hun scholen zelf in beeld te brengen

Daar heb ik nog altijd spijt van.

het onderwijs af. Die afname is nu nog niet zichtbaar in de inspectierap-

teurs die zich niet thuis voelden bij het

voor de inspectie.

met beide handen aan en zij ervaren

Het aantal zeer zwakke en zwakke scho-

porten maar dat gaat komen.’

bestuursgerichte toezicht vertrokken.

Daaraan werkt de inspectie nu samen

de gesprekken met de inspecteurs als

len dat de inspectie telde daalde wel

Ondertussen ziet Vogelzang langzaam meer privéonderwijs ontstaan.

Volgens Vogelzang kunnen alle huidige

met verschillende landelijke partners.

opbouwend. En dat is anders dan in de

ﬂink, tot 2017. Het aantal zeer zwakke

‘Dat toont een groeiende kansenongelijkheid en dat vind ik bijzonder

inspecteurs goed met het nieuwe toe-

Met het kwaliteitsnetwerk mbo is dit

tijd vóór 2017. Toen was het toezicht

scholen stijgt nu weer. Het vernieuwde

zorgelijk. Onze inzet moet zijn deze kloven te dichten: elk kind heeft

zichtskader uit de voeten. ‘En we kijken

al verder uitgewerkt, met technasia

risicogestuurd vanwege het grote

toezicht bestrijkt meer kwaliteitsgebie-

recht op een startkwaliﬁcatie als goede basis om deel te nemen aan

waar mensen goed in zijn. Sommigen

wordt nu gekeken naar mogelijkheden,

aantal zeer zwakke scholen. Het was

den dan voorheen en daarnaast ziet de

onze samenleving.’

van hen kunnen gewoon heel goed

met de PO-raad en de VO-raad is de

ook de periode waarin verschillende

inspectie veel scholen die kampen met

een risico-onderzoek uitvoeren en dat

inspectie in gesprek.

scholen montessoriprincipes aan de

grote wisselingen in het personeelsbe-

Steden als Den Haag en Amsterdam ontwikkelen noodplannen.4 ‘Besturen moeten goed werkgeverschap tonen, maar dat alleen is niet

Dat het nieuwe toezichtskader zich ook

kant schoven om geen (zeer) zwakke

stand: dat zet de schoolorganisatie en

voldoende om leraren te werven’, zegt Vogelzang. ‘Ook niet op langere

wanneer er over een school ernstige

nadrukkelijker richt op socialisatie en

school te worden, en zo te voldoen aan

de kwaliteit onder druk.

termijn, omdat er te weinig mensen zijn. Dat tonen cijfers van onze

signalen binnenkomen.’

persoonsvorming vindt Vogelzang een

de normering met tussenindicatoren

goede zaak. ‘Laat scholen ook daarbij

van de inspectie. Dat was de manier

heldere doelen stellen en nadenken hoe zij resultaten meetbaar kunnen

len, gesprekstechnieken. Iedereen ging

bevolkingsopbouw aan. Daarom moeten we, samen, buiten de lijntjes denken: hoe organiseer je het onderwijs, focus op de basis op orde, dif-

waarop de inspectie de uitvoering van

Wensen richting inspectie en wetgever

haar taken invulde. De wet bood scho-

De inspecteurs zijn ogen en oren voor

anders indelen, onderwijs op afstand geven etc. Schoolteams hebben

maken. Ik ken bijvoorbeeld een school

len ook toen al ruimte om op een eigen

het ministerie. Vogelzang: ‘Ik praat re-

de ruimte om creatief te zijn en eigen keuzes te maken. Maar er moet

die dat doet door bij elke leerling

manier te voldoen aan de wet. Helaas

gelmatig met de minister over onze be-

ook onderzoek komen naar mogelijkheden om leraren die werken op

vragenlijsten af te laten nemen door de

ontbeerden veel scholen de benodigde

vindingen. En ook over wensen vanuit

scholen met moeilijker populaties meer te gaan betalen.’

leerling zelf, de peergroep en een do-

wetskennis. Dat gold destijds ook voor

het onderwijs, mits die breed gedragen

cent.’ Meetbaar of zichtbaar? Zeegers

mij als directeur van de montessori-

zijn: voor een enkele school past de

schrijft: ‘Dit onderzoekskader (…) geeft

school in Wageningen en onder druk

regering natuurlijk geen wetten aan.’

scholen veel ruimte en de vrijheid om

van de inspectie voerde ons team een

En er leven wensen bij montessorilycea,

Montessori Magazine

moet af en toe ook echt. Bijvoorbeeld

nummer 2 | jaargang 43

ferentiatie in personeel, ondersteunende technologie inzetten, groepen

4 Flexibele inzet en incidentele vermindering van het aantal lesuren vormen onderdeel van de gesprekken over de noodplannen tussen het ministerie van Onderwijs en schoolbesturen. Ook laat de minister onderzoek doen naar de urennorm. De resultaten hiervan worden voor de zomer naar de Kamer gestuurd.

Montessori Magazine

1 G. Zeegers. (2017). Veranderend toezicht – werken aan wederzijds vertrouwen tussen school en inspectie. Pica. Citaat: blz. 164. Het boekje biedt achtergrondinformatie, ervaringen en handvatten om te werken met het nieuwe toezichtskader. Het spreekt onderwijsprofessionals aan op hun eigen verantwoordelijkheid. 2 Veranderend toezicht, pag 102. 3 Het ministerie van Onderwijs doet inmiddels onderzoek naar vo-diploma’s met vakken op verschillende niveaus. Dat onderzoek is bijna afgerond. Het rapport gaat naar de Tweede Kamer.

nummer 2 | jaargang 43

Een bekwaam montessori leraar of pedagogisch medewerker worden? Kies dan voor de Hogeschool van Amsterdam

109 JHFHUWLČ´ FHHUG Wilt u zich ontwikkelen tot een basisbekwaam pedagogisch medewerker of een basisbekwaam ĂŠn vakbekwaam Montessorileerkracht? En bent u op zoek naar een opleiding waarbij de theorie, de praktijk en uw persoonlijke groei u handvatten geven voor het begeleiden van kinderen in het Montessori onderwijs? Kies dan voor de Hogeschool van Amsterdam. Met onze Montessori-opleidingen werkt u in negen maanden toe naar KHW FHUWLČ´ FDDW MRQJH NLQG RI KHW FHUWLČ´ FDDW EDVLV RI YDNEHNZDDP YDQ GH Nederlandse Montessori Vereniging.

Ĺš Start basisbekwaam pedagogisch medewerker: 15 september 2020 Aanmelddeadline: 26 augustus 2020 Kosten â&#x201A;Ź 1.269

Ĺš Start vakbekwaam: 30 september 2020 Aanmelddeadline: 21 september 2020 Kosten â&#x201A;Ź 2.432

Ĺš Start basisbekwaam: 16 september 2020 Aanmelddeadline: 9 september 2020 Kosten â&#x201A;Ź 2.432

Âž hva.nl/montessori

Onze visie

Column

Vertrouwen ... in wie? Nel de Groot Freelance montessoribegeleider en coach

In mijn vrijwilligerswerk, buiten het

dan een eerlijke inschatting, daarna

die. Dat ging heel anders dan bij Gol-

(montessori)onderwijs, voerde ik

moet het kind het zelf uitvinden. Als

ding: deze jongeren zorgden goed voor

de afgelopen week talentgesprek-

jong meisje vroeg ik mijn moeder ooit

elkaar en voor het vuur, ze bedachten

ken met ouders en kinderen. Tijdens

of ik achterstevoren van een glijbaan

van alles om regenwater op te vangen.

de voorbereiding realiseerde ik me

mocht. Ze zei: dat mag, maar dan be-

Na 14 maanden werden ze gered (door

hoeveel vertrouwen er eigenlijk spreekt

zeer je wel je hoofd en je nek. Ik deed

een Nederlander die langs voer) en ze

uit alleen maar een woord: talent! Wat

het toch en het was meteen de laatste

vreemd dat ik die term op een montes-

keer. Zoiets zorgt gek genoeg voor een

bleven vrienden voor het leven.3 Bregman ontzenuwt in zijn boek al-

sorischool nooit hoorde. We kennen

sterke vertrouwensband tussen ouders

lemaal verhalen over de verdorvenheid

de oudergesprekken en ouder- en

en kind.â&#x20AC;&#x2122;

van de mens die we voor waar aannamen en toont bewijzen voor het goede

kindgesprekken. Geen van die gespreksnamen straalt zoveel vertrouwen

Vertrouwen heeft ook Rutger Breg-

van de mens. Een mooi boek voor mid-

uit als â&#x20AC;&#x2DC;talentgesprekâ&#x20AC;&#x2122;. Dat lijkt iets te

man. Niet speciďŹ ek in het kind maar

delbare scholieren die we vertrouwen

beloven: vertrouwen in het kind!

in de mensheid willen meegeven.

Nog meer vertrouwen in jonge kinde-

in de mensheid. In zijn nieuwe boek De meeste mensen deugen1 zet hij een

ren spreekt er uit het artikel Finland ex-

positief mensbeeld neer. Hij analyseert

sori al uitging van het vertrouwen in

porteert gelukkige en zelfstandige kleuters

of psychologische en sociologische

(de ontwikkeling van) het kind en een

in de NRC van 5 januari. De strekking:

onderzoeken waar een negatief mens-

heel positief kindbeeld had.

geef kinderen vertrouwen en laat ze

beeld uit kwam (de mens is slecht, de

Ieder kind verdient een gezellig kamp.

veel zelf uitzoeken. Finland verkoopt

Een kamp draagt bij aan sociale vaardigheden.

die kijk op opvoeding sinds een aantal

zondeval) goed zijn uitgevoerd. Zoals het verhaal van Lord of the ďŹ&#x201A;ies2 (verta-

Vriendschappen ontstaan door samenwerking.

jaren aan andere landen, in de vorm

ling: Heer der vliegen) van William

Buiten vinden de mooiste avonturen plaats

van kleuteronderwijs. Ook in AziĂŤ gaan

Golding. Deze Engelse leraar schreef

leerkrachten van de Finnen leren hoe

in 1954 over 20 jongeren die als enigen

ze de kinderen zelfvertrouwen kunnen

een vliegramp overleven. Ze komen

geven. Daarbij helpt het dat Finland

terecht op een onbewoond eiland

goed scoort in de top tien van de

en moeten zichzelf zien te redden.

OESO en het staat hoog op de VN-lijst

Golding beschrijft ruzie en ellende,

van gelukkigste landen om te leven.

onmacht om het vuur aan te houden

Groepsovernachtingen voor

Een kolfje naar onze montessorihand

en zijn concludeert dat deze jongeren

Onderwijs & verenigingen gingen

lijkt me, dat vertrouwen in kinderen en

leiding missen en dat de mens slecht

het is < nu nog < een tegenhanger van

is met een â&#x20AC;&#x2DC;vernislaagjeâ&#x20AC;&#x2122; goed erover.

de tigermom-ideologie in een aantal

Het boek gold jarenlang als een van

Aziatisch landen waarbij kinderen al-

de eerste realistische kinderboeken en

leen maar moeten â&#x20AC;&#x2DC;leren, leren, leren

is vaak aangehaald als bewijs dat de

â&#x20AC;Ś heel die lieve lange dagâ&#x20AC;&#x2122; (vrij naar

mens in wezen niet goed is.

Sweet Sixteen). Dat heb ik heel duide-

En klopt dit verhaal? Bregman zocht

42 groepsaccommodaties op 10 locaties

lijk ervaren toen ik leerkrachten trainde

het uit. En hij kwam erachter dat

Meer dan 600 schoolkampen per jaar

in China.

Golding het verhaal uit zijn duim zoog,

â&#x20AC;&#x2DC;In Finland zijn ouders niet zo

maar hij vroeg zich wel af: stel dat een

bezorgd,â&#x20AC;&#x2122; citeert de NRC de Finse

aantal jongeren ĂŠcht in zoâ&#x20AC;&#x2122;n situatie

Rusanen, â&#x20AC;&#x2DC;daar is het de gewoonte dat

komt, wat dan? Hij dook de geschiede-

kinderen aan volwassenen vragen: Zal

nis in op zoek naar een vergelijkbare

ik iets wel of niet doen? Ouders geven

waargebeurde situatie en â&#x20AC;Ś hij vond

Bij Stichti Stichting g Paasheuvelgroep houden we van blije gezichten, van lekker samen zijn in een mooie natuurlijke omgeving. Als de mobiele telefoon even plaats maakt voor echte "analoge" aandacht en herinneringen voor het ontstaan. Wij geloven in het traditionele kamp, leven onts maar dan wel in een hedendaags jasje.

www.groepsgebouw.nl/montessori ww

Prachtige bosrijke omgevingen Veel ruimte voor sport en spel

Montessori Magazine

En wat heerlijk toch dat Maria Montes-

1 Bregman, R. (2019). De meeste mensen deugen. Amsterdam: De Correspondent. 2 Golding, W. (1954). Lord of the ďŹ&#x201A;ies. London: Faber &Faber. 3 Rutger Bregman, De meeste mensen deugen pagina 49 e.v.

nummer 2 | jaargang 43

De Kwestie

De educatie in mijn montessori-instelling is gebaseerd op vertrouwen in de ontwikkelingskracht van kinderen.

Annemieke Eshuis Leerkracht, taal- en middenbouwcoördinator op Montessori Kindcentrum de Plotter Lid ontwikkelgroep en audit commissie NMV

Manja Haze Directeur Montessori Kinderopvang Mickey, Hengelo Montessoritrainer en -coach jonge kind

Montessori Magazine

Tijdens de Algemene Ledenvergadering van de NMV luisterde ik naar verschillende mooie verhalen over de achtergrond en het toepassen van montessoriopvoeding, montessorisport en over verbinden van jonge mensen over de hele wereld. Het was een avond waarop kennis, visie en bevlogenheid met elkaar verweven waren. Het gaf me vertrouwen. Maar wat is dat: vertrouwen? En waarin vertrouwen wij: in onze kinderen, het onderwijs, de overheid, onszelf? Voor mij is vertrouwen het geloof in de natuurlijke ontwikkeling van kinderen. Waarin ieder kind op zijn of haar manier een eigen pad bewandelt. In onze montessori-instellingen geven wij kinderen ruimte en tijd. We durven los te laten omdat we vertrouwen hebben in het kind. In ons curriculum staat het kind centraal, we observeren en stemmen af op de ontwikkeling van elk individu. Maar dit is niet overal vanzelfsprekend. Ik merk dat het vertrouwen in de natuurlijke ontwikkeling van het kind ergens is kwijtgeraakt. Opbrengsten op gebied van kwaliﬁcaties staan centraal. Al op jonge kinderen worden diverse modellen en algoritmes losgelaten, want Nederland moet hoog scoren op de PISA-ranglijst. Kwaliﬁcaties zijn zeker belangrijk, maar dan naast socialisatie en persoonsvorming die samen een essentiële rol spelen in de ontwikkeling van kinderen. De grote vraag is waar dit wantrouwen vandaan komt. Vanuit onwetendheid of onzekerheid over de toekomst? Er zijn vast meerdere antwoorden mogelijk. Ik denk dat het veel te maken heeft met gebrek aan vertrouwen in het zijn: jezelf durven vertrouwen en dicht bij jezelf te blijven. Gelukkig zie ik om mij heen een diepgeworteld vertrouwen in montessorionderwijs en -opvoeding, gewoon omdat we erin geloven. Laten wij dan in hartje Amsterdam, in het hoge Noorden of ergens in een stadje aan de IJssel het vertrouwen in onze kinderen overeind durven te houden. Want als wij niet meer durven te vertrouwen, wie dan wel?

Kinderen zijn van nature nieuwsgierig, willen leren, willen steeds meer weten en kunnen. En ze kunnen vaak veel meer dan wij volwassenen denken. Dit geldt ook voor jonge kinderen van 0 tot 4 jaar. In Het geheim van het kinderleven beschrijft Maria Montessori hoe jonge kinderen van nature ‘weten’ wat ze moeten doen om zich te ontwikkelen. Zonder dat wij het ze aanleren gaan baby’s rollen, zitten, staan en lopen en gaat brabbelen als vanzelf over in praten. Zonder dat wij peuters en kleuters grammaticalessen geven krijgen zij Nederlandse grammatica onder de knie. Zo’n 12 jaar geleden dronken peuters bij ons al geruime tijd uit kleine glazen. Op een ochtend kwam ik de dreumesgroep binnen en vroeg een dreumesleidster: ‘Manja, vind je het goed dat wij onze dreumesen ook drinken aanbieden in glazen? Want wij hebben hier vertrouwen in.’ Dit zinnetje ben ik nooit vergeten: wij hebben er vertrouwen in. En vertrouwen hebben is nodig om vertrouwen te kunnen schenken, wat betekent dat je kinderen echt tijd en ruimte geeft om van alles zelf te kunnen doen. Dat is van onschatbare waarde. En dat de leidster er niet te snel bovenop zit, dat zou kansen en ervaringen van het kind in de weg kunnen zitten. Regelmatig krijgen wij observanten vanuit de reguliere kinderopvang. En ze zijn vaak verbaasd, horen we bij de nabespreking, over wat kinderen zelf mogen en kunnen doen. Voor ons is dat normaal: wat kinderen zelf kunnen, mógen ze ook zelf doen. Om te weten waar kinderen aan toe zijn observeren onze leidsters hen. Zij nodigen de kinderen uit om ‘het zelf te doen’, begeleiden hen bij de nieuwe stappen. De beroemdste quote van Maria Montessori Help mij het zelf te doen mag wat mij betreft aangevuld worden met Laat mij het zelf doen!

nummer 2 | jaargang 43

Maarten Stuifbergen Directeur-bestuurder Montessorischool Leidschenveen Opleider Haagse Hogeschool

Een tijd geleden stuurde een collega mij een kort filmpje toe van een jong kind op een klimmuur1. Een niet-alledaags beeld van een tweejarige peuter die met een stevige portie bravoure begint aan een steile klimwand in een rumoerige klimhal. Onverschrokken klautert de dreumes zich een weg naar boven, stap voor stap, met ongekende zorgvuldigheid en souplesse. Het kind lijkt zeer bedachtzaam en secuur bij het nemen van iedere stap. Na een minuut is het kind al flink gevorderd en slaakt het een hoge gil en kijkt beduusd om zich heen. Het lijkt alsof het kind vragen wil of het op de goede weg is. Klaarblijkelijk wacht het op een onverwachte stimulans of een bemoedigend knikje van een eventuele opvoeder of verzorger, of op een ander blijk van vertrouwen. Na enkele seconden herpakt de peuter zich met verve en brengt het de steile route naar boven binnen een minuut tot een goed einde. Dit filmpje toont mij, iedere keer dat ik het bekijk, onmiskenbaar de cruciale plaats die vertrouwen inneemt binnen ons onderwijs. De klimwand is opeens een krachtige metafoor geworden voor iedere complexe vaardigheid die voor ons in het verschiet ligt. De universele kracht van de leraar die nauwkeurig observeert en het kind vol vertrouwen toeknikt en maakt dat het kind deze queeste tot een goed einde kan brengen. Het is de bemoedigende blik van de opvoeder die heel goed ziet wanneer je een kind de ruimte en het vertrouwen moet geven om zelf de volgende stap te nemen in zijn of haar ontwikkeling. De mooiste ervaringen in het onderwijs worden geboren vanuit vertrouwen, vanuit het onvoorspelbare, vanaf de zijkant. De meest waardevolle momenten zijn onverwacht gelukte momenten. Maria Montessori zei het mooi: ‘Never help a child with a task at which he feels he can succeed.’

1 http://bit.ly/peuter-op-klimwand

Gabriël Enkelaar Teamleider onderbouw (havovwo) scholengemeenschap Pantarijn in Wageningen

Montessori Magazine

Tijdens ons Open Huis vroegen sommige ouders mij of Pantarijn wel ‘genoeg structuur biedt aan hun kind’. Wij bieden veel ruimte aan leerlingen om te leren op een manier die bij hen past. We benadrukken dat één structuur niet zaligmakend is voor alle kinderen. Wij bieden de leerlingen een voorbereide omgeving met keuzemogelijkheden. Wij spreken met elke leerling en werken er hard aan om bij elke leerling in beeld te krijgen welke uitdaging en structuur hij of zij nodig heeft. Onze mentoren voeren geen gesprekken met ouders óver hun kind, zij spreken met de leerling én hun ouders. De leerling bereidt het mentorgesprek voor met een reﬂectieformulier en laat zijn mentor en ouders weten hoe hij/zij denkt bepaalde problemen anders aan te gaan pakken. In het gesprek komt ook aan bod wat de leerling daarbij nodig heeft. Wij doen ons best om de leerling eigenaar van zijn eigen leerproces te laten worden. Dat doel hebben we nog lang niet behaald. Bij de laatste visitaties van onze school werd er terecht op gewezen dat in veel klaslokalen leraren harder aan het werk zijn dan de meeste leerlingen, die vaak een afwachtende houding aannemen in de les. Hoe anders is dat bij projecten of lessen waar leerlingen hun eigen vraagstelling of werkvorm kunnen bepalen en bij activiteiten die leerlingen naast de ‘verplichte lessen’ allemaal zelf ondernemen. Wij medewerkers zijn volop in beweging gekomen om het onderwijs zo in te richten dat het past bij de leerling, die daarin zélf – in samenwerking met anderen – een actievere rol speelt. Vanuit vertrouwen in de ontwikkelingskracht van onze leerlingen geven we hen voortdurende en concrete feedback over welke leerdoelen zij wel en nog niet behaald hebben. Zo brengen we hun leerproces steeds beter in beeld en bieden wij veel structuur.

nummer 2 | jaargang 43

Vereniging

Montessorievenementen

NMV-bestuur lanceert vernieuwde website montessori.nl tijdens ALV

Maandag 28 september: feestelijk evenement NMV en Nienhuis Montessori

de afdeling mhv van Pantarijn Wageningen. Aansluitend,

Tijdens de Algemene Ledenvergadering (ALV) van de NMV

vanaf 15.00 uur, verzorgt grondlegster Judith Cunningham

op 28 november in Utrecht lanceert Egbert de Jong de ver-

De NMV viert dit jaar dat Maria Montessori 150 jaar

van Montessori Model United Nations een lezing over

geleden werd geboren, op 31 augustus 1870. En Nienhuis

Implementing Dr. Montessori’s social mission. Ook docenten

nieuwde website van de NMV. Fred Kelpin vertelt over zijn hertaling van Het brein van het jonge kind1 en verder staat

Montessori bestaat 90 jaar in 2020. Dat zijn goede rede-

uit het basisonderwijs zijn hierbij van harte welkom.

sport centraal met presentaties over Global Montessori

nen om samen op 28 september een feestelijk evenement

Meld u aan voor kenniskring en/of de lezing op http://bit.

Games en Montessori Football. De kersverse voorzitter

te organiseren. Het thema is: ‘De intellectuele wandeling

ly/kenniskring-internationalisering. Deelname is kosteloos.

van Netwerk 0-12 Lex Spee vertelt hoe hij leerkrachten

Bob Molier

actief wil betrekken bij de doelstellingen en plannen van

als ruimte voor ontwikkeling’. Hoe strak gaan wij in ons

het netwerk.

onderwijs om met de ontwikkelingsfasen? bijdragen van auteur Margriet Sitskoorn van Het maakbare

19–26 oktober: busreis Amsterdam-Rome met de Montessori Express

De formele vaststelling van jaarverslag, ﬁnancieel jaar-

brein en lector vernieuwingsonderwijs Patrick Sins. Heeft

De Montessori Express neemt u mee in de voetstappen

verslag en de benoeming van de herkiesbare bestuursle-

u zelf een idee voor een themasessie, mail dat dan naar

van Maria Montessori. De reis voert onder meer naar

den Floor Vermeulen en Els Mattijssen neemt slechts 5

dineke@montessori.nl.

het Casa dei Bambini. U kunt zich apart aanmelden voor

minuten in beslag; het gaat over montessori, op deze ALV.

deelname aan de conferentie ‘Maria Montessori 150’ op 24

Eerst over de vernieuwing van montessori.nl. Bestuurslid

sori Football. Hij volgt de AMI-cursus 3-6 en de AMI helpt

Vrijdag 3 april: vmo-kenniskring Internationalisering en lezing Judith Cunningham

en 25 oktober. Dat wordt georganiseerd door het Italiaanse

PR & Communicatie Egbert de Jong noemde dit al bij

bij het ontwikkelen van materialen en trainingen. Want het

cultureel instituut Opera Nazionale Montessori.

zijn benoeming in april een speerpunt. De integratie van

gaat om meer dan voetbal: het toepassen van montes-

Wilt u mee naar Italië? Op https://montessori-europe.net/

Montessorinet en montessori.nl bleek ingewikkelder dan

soriaanse principes bij sporten in het algemeen. Voetbal,

De vmo-kenniskring Internationalisering komt voor het

working-groups/secondary/ vindt u het programma, de

voorzien en mede daardoor bleef de site vele montes-

de meest populaire sport, is gekozen tot speerpunt. De

eerst bijeen op vrijdagmiddag 3 april, om 13.30 uur op

prijs en de link om u aan te melden.

sorianen jarenlang een doorn in het oog. Bij de lancering

Alphense Montessorischool heeft als eerste Nederlandse

van de vernieuwde site vraagt De Jong alle NMV-leden om

school interesse getoond en is inmiddels met Jongkind in

tips: ‘Dit is het begin, de site is nog lang niet ideaal. Kom

gesprek.

Er komt een gevarieerd programma met onder meer

Vereniging

met je tips, dan werken we er samen aan. Daar zijn we een vereniging voor!’

Voorzitter Lex Spee vertelt over ambities van netwerk 0-12. Dat gaat contact leggen met leraren in montessori-

Er is deze ALV veel aandacht voor sport. De vorige editie

instellingen over hun vragen en wensen: ‘Met ook hun

van Montessori Magazine (43-1) bevatte al artikelen over

inbreng stelt het netwerk een strategische agenda op met

de Global Montessori Games (pagina 19) en Montessori

als hamvraag: hoe ziet ons onderwijs er de komende 20

Football (pagina 12, 13). Jeroen Gremmen en Roelant

jaar uit? Wij benaderen de instellingen via de regio’s. Elke

Wijngaards doen tijdens de ALV inspirerend verslag van

regio krijgt 1000 euro om met de teams te delen wat ons

hun ervaringen en blikten vooruit: zij initiëren games

boeit en bindt. Regio’s en instellingen kunnen elkaar via de

Ik groeide op in een montessorigezin en bezocht een montessorischool. Na mijn

in september 2020 voor primair montessorionderwijs

nieuwe website laten zien wat voor mooie initiatieven en

studie kunsteducatie aan de Hogeschool Utrecht gaf ik een paar jaar toneelles. Maar

(pmo) in Frankrijk en in december 2020 voor voortgezet

ontwikkelingen er al zijn. En wij ondersteunen montessori-

het onderwijs riep mij en na de pabo werkte ik 5 jaar in het montessorionderwijs. In

aans werken. We weten al dat sommige montessorischolen

2008 verhuisden mijn zoon en ik naar Zwitserland waar ik elf jaar lang Engelse les gaf

montessorionderwijs (vmo) in Noorwegen. Voor het vmo zijn de voorbereidingen al in gang.2 Ook in 2021 zijn er

op een tweetalige montessorischool. In de middenbouw. We werkten zonder methodes

mogelijkheden: voor het bao in Bulgarije en voor het vmo

neer onder die besturen ook andere scholen vallen. Ons

en toetsen en kregen alle vrijheid om op een pure montessoriaanse manier les te

in de Verenigde Staten. In eerste instantie gaan er kleine

netwerk organiseerde op 13 november een meet & greet

geven. Afgelopen zomer verhuisden we, nu ook met mijn dochter erbij, terug naar

groepen Nederlandse leerlingen mee: voor pmo en vmo

met directeuren en bestuurders om kennis te delen en tot

Nederland. Ik werk nu in een middenbouw op de Montessorischool Houten. Lesgeven

elk 8 deelnemers.

beter onderling begrip te komen. Dat was een succes en

zit in mijn bloed en ik vind het geweldig om mij samen met de kinderen verder te

Ruben Jongkind maakt de ALV enthousiast voor Montes-

voor herhaling vatbaar.’

Kennismaking met redactielid Joëlle Meijer

niet dezelfde taal spreken als hun besturen, vooral wan-

ontwikkelen. De relatie met ouders en mijn team is ook erg belangrijk voor me, we begeleiden de kinderen tenslotte allemaal samen. Ik ga regelmatig naar theater, musea

Zie http://bit.ly/KelpinBrein. Spelling en tekst zijn aangepast aan onze tijd, aanvullingen van Montessori uit 1952 opgenomen. Toegevoegd zijn ook registers, verduidelijkende voetnoten en tijdlijnen over de ontwikkeling van onafhankelijkheid, taal en bewegen. 2 Zie montessorigames.org/events/

en bioscoop, ik wandel en ﬁets graag en vind het heel erg leuk om artikelen te schrijven voor Montessori Magazine. Want ook in schrijven had ik altijd al veel plezier.

Montessori Magazine

nummer 2 | jaargang 43

Montessori Magazine

nummer 2 | jaargang 43

M Vereniging

Vereniging

MOC ontwikkelnieuws

Het Montessori Ontwikkelcentrum (MOC) helpt verbinding te leggen tussen scholen onderling, tussen netwerken van de NMV en tussen scholen en werkgroepen. Het MOC richt zich op zes verschillende taakvelden: kwaliteit, professionaliteit, ontwikkeling, onderzoek, internationalisering en helpdesk.

Martine Lammerts

Zij bewaakt en actualiseert de montessorivisie en is eerste aanspreekpunt voor externe onderzoekers, opleiders en organisaties op het terrein van alle taakvelden. Zij coördineert alle activiteiten op de diverse taakvelden en draagt zorg voor

verantwoording van de activiteiten aan het bestuur van de NMV en aan

Hoera: 150 jaar Montessori!

van Montessorischool Noordwijk ter

Peiling netwerk 0-12 jaar

150 jaar geleden werd Maria Montes-

ere van 100 jaar montessorionderwijs

Hoe kan het netwerk 0-12 de scho-

sori geboren. Dat maakt 2020 tot een

in Nederland een musical op over

len in de regio’s ondersteunen en

jaar om de waardevolle erfenis van

haar leven. Deze musical is nog steeds

stimuleren? Om dat te weten te komen

Maria Montessori voor het montesso-

verkrijgbaar. Martine Zeeman, produ-

heeft het netwerkbestuur een digitale

rionderwijs te vieren. En haar inspan-

cer en regisseur, kan u helpen bij de

vragenlijst ontwikkeld. Waar hebben

ningen voor de mensenrechten van

uitvoering. Interesse?

leden van het netwerk 0-12 behoefte

Mail naar martine.ontwikkelcentrum@

aan? Wat kunnen zij bijdragen? De

Cfolio voor een gezamenlijk montessoricurriculum

– Ondersteunt eenduidige registratie

het kind, werk dat Educateurs sans Frontières voortzetten.

montessori.nl.

– Verbetert communicatie intern en

alle secties. Zij ontwikkelt beleid op de taakvelden en adviseert het bestuur hierover. Het MOC geeft gestalte aan ontwikkelwensen van de netwerken en de leden.

– Bespaart tijd in verslaglegging

– NMV-cursus voor leidinggevenden eenmaal per jaar door een oplei-

vragenlijst eindigt met een open veld

Yard Internet ontwikkelt met onder-

Om Montessori’s geboortedag te vie-

voor suggesties en aanvullingen. De

steuning van Nienhuis Montessori

ren organiseert het Italiaanse cultureel

scholen kunnen de vragenlijst binnen-

een nieuwe observatie-app voor het

instituut Opera Nazionale Montessori

kort verwachten. Hoe meer respons

montessorionderwijs: CFolio. Het

op 31 augustus 2020 in haar Italiaanse

hoe beter, dus verspreid deze vragen-

MOC en het NMV-bestuur zien Cfolio

– Is multimediaal

geboorteplaats Chiaravalle op 24 en 25

lijst onder uw teamleden en deel uw

als een mooie kans om te komen tot

Dennis van Aalst (Yard) en Chris Wil-

Nieuw is de NMV-opleiding voor het

oktober een conferentie. U kunt zich

mening, vragen en opmerkingen!

één instrument voor het montessori-

lemsen (Nienhuis) spraken met tiental-

jonge kind 0-3 jaar - (idem)

curriculum en zijn met Yard Internet

len scholen op diverse bijeenkomsten.

Alle benodigde documenten staan op montessori.nl en Montessorinet.

daarvoor aanmelden, zie ook pagina

extern, tussen leraar, kind en ouders – Toont relatie tussen kinddossier en lerarendossier

20: Montessori Express.

* Hoera 150 jaar Montessori – Bestel de

in overleg over samenwerking en

Het enthousiasme is groot. Inmiddels

* Hoera 150 jaar Montessori: voer de

Nederlandse Montessoritijdlijn

erkenning.

hebben zes scholen aangegeven met

Montessori Musical uit

Bestel de Montessoritijdlijn (85 x 280

Uitgangspunt in deze app is observatie

Cfolio te willen werken en een groter

Heeft u al nagedacht hoe u in school

cm) bij Marjolijn van de Jagt:

van de kinderen. Alle montessorido-

aantal overweegt om mee te doen.

Montessori bekender kunt maken bij

marjolijn@vanderjagtpr.nl. Deze blik-

meinen staan erin. Ook bevat Cfolio

Brede deelname is belangrijk om de

de kinderen? In 2014 voerden kinderen

vanger kost € 175,- ex BTW.

een compleet digitaal kindportfolio,

app verder te kunnen ontwikkelen. Ook

waarin kinderen zelf hun planning en

internationaal is er veel belangstelling.

Het netwerk gaat de resultaten delen,

werk kunnen toevoegen. De app is

Wilt u meer weten?

onder meer middels een database

gebaseerd op principes van formatief

Mail naar c.willemsen@nienhuis.nl of

waarin leraren kunnen zien welke scho-

leren. Leraren kunnen acties en plan-

dennis@yard.nl.

len welke (leer)middelen gebruiken. Zij

nen overzichtelijk bijhouden.

dingsinstelling – NMV-cursus Intern School Begeleider (ISB) - eenmaal per jaar door een opleidingsinstelling

Erkende NMV-opleidingen en NMV-cursussen

kunnen contact opnemen in geval van een ontwikkelvraag.

Door de NMV erkende opleidingsinsti18+ en helpen mee bij ontwikkelingen.

Montessori Ontwikkelcentrum

tuten zijn aangesloten bij het netwerk Bij deze instituten leidt een montes-

Het Montessori Ontwikkelcentrum

Cfolio

soriopleiding tot het NMV-diploma en

(MOC) helpt verbinding te leggen

– Ondersteunt ontwikkelingsgericht

een montessoricursus tot een NMV-

tussen scholen onderling, tussen

certiﬁcaat. De erkende NMV-opleidin-

netwerken van de NMV en tussen

gen en NMV-cursussen zijn:

montessori-instellingen en haar

– NMV-opleiding tot montessori-

leden.

werken – Ondersteunt formatief evalueren van kennis en vaardigheden van kinderen – Is extreem gebruikersvriendelijk voor leraren en kinderen Lex Spee, Irma Pieper en René Derksen vormen het bestuur van netwerk 0-12.

Montessori Magazine

nummer 2 | jaargang 43

– Maakt ontwikkelingslijnen zichtbaar – Is ﬂexibel in uniforme doelen

Montessori Magazine

basisbekwaam – op verschillende

Heeft u vragen, opmerkingen of

locaties door verschillende oplei-

ideeën? Meld het via:

dingsinstellingen

martine.ontwikkelcentrum@

– NMV-opleiding tot montessorivak-

montessori.nl

bekwaam - (idem)

nummer 2 | jaargang 43

Colofon Montessori Magazine is een uitgave van de Nederlandse Montessori Vereniging en verschijnt drie keer per jaar.

Redactie Paul Op Heij, Jaap de Brouwer, Joëlle Meijer, Bob Molier (hoofdredacteur), José van Dijk (eindredactie) Redactieadres (voor artikelen en inhoudelijke mededelingen) E-mail: redactie@montessori.nl parel@montessori.nl piazza@montessori.nl Roghorst 184, 6708 KS Wageningen – Telefoon: 06-40233698

Graﬁsche vormgeving en advertentieverkoop Elma Media BV

Reactie Fred Kelpin en Maartje Hazenoot op artikel ‘Pionieren in Nederland in de geest van Montessori’

Keizelbos 1, 1721 PJ Broek op Langedijk

In Montessori Magazine 43-1 (november 2019)

Boerhaavelaan 40, 2713 HX Zoetermeer

schreven Hélène Leenders en Jaap de Brouwer on-

Telefoon: 06-40233698

der meer over het uiteengaan van de Haagse en de

E-mail: nmv-secretariaat@montessori.nl

Postbus 18, 1720 AA Broek op Langedijk Telefoon: (0226) 331600 Fax: (0226) 331601 E-mail: info@elma.nl Website: www.elma.nl

Abonnementen Leden van de NMV ontvangen Montessori Magazine gratis. De kosten van het NMV-lidmaatschap bedragen € 35,00. De abonnementsprijs voor niet-leden bedraagt € 35,00. Aanmelding per e-mail aan nmv-secretariaat@montessori.nl Losse nummers zijn verkrijgbaar bij het secretariaat. Centraal Secretariaat NMV (voor informatie over abonnementen)

Amsterdamse tak van de NMV in de jaren 30 en dat het verschil in gedachtegoed tot vandaag zichtbaar

Websites NMV:

is in het montessorilandschap. Kelpin en Hazen-

www.montessori.nl – www.montessorinet.nl

oot wezen erop dat in dit artikel de namen van Jo Prins-Werker en J. Prins Willekes Mac Donald door

Sluitingsdatum kopij Montessori Magazine 443-3 (juni 2020):

elkaar zijn gehaald. Daarnaast bepleiten zij dat de

11-5-2020

genoemde tegenstelling over het gedachtegoed

De redactie behoudt zich het recht voor om artikelen te redigeren en in

sinds 1975 niet meer klopt. Zie hun integrale reactie

te korten, dan wel te weigeren of te laten plaatsen op Montessorinet.

op montessorinet: http://bit.ly/Kelpin-Hazenoot-2019

Gehele of gedeeltelijke overname van artikelen uitsluitend na schriftelijke toestemming van de uitgever. De redactie tracht bij alle gebruikte afbeeldingen de eigenaar te achterhalen. Waar dit niet is gelukt, vragen wij de rechthebbende om contact op te nemen. ISSN nummer Koninklijke Bibliotheek: ISSN 2352-2623

Montessori Magazine

nummer 2 | jaargang 43

den Aangera an %v door 93 ers! em de deeln

www.medilexonderwijs.nl

Nascholingsagenda

MEESTERS IN SCHOLING

Hoe gebruiken jij en je collegaâ&#x20AC;&#x2122;s het persoonlijk nascholingsbudget? Al meer dan 50.000 onderwijsprofessionals kozen voor een inspirerend congres of een verdiepende cursus van Medilex Onderwijs. De complete agenda vind je op onze website. Hieronder een selectie uit ons aanbod voor de komende maanden. Congres

Congres

Donderdag 15 april Differentieer en activeer Bied onderwijs op maat met verschillende vormen van differentiatie

Donderdag 16 april Somber in de klas Singaleren en begeleiden van depressieve jongeren

Woensdag 13 mei Meiden begeleiden Voorkom dat meiden vastlopen in het vo en mbo

www.medilexonderwijs.nl/ differentieer

www.medilexonderwijs.nl/ somber

www.medilexonderwijs.nl/ meiden

E-learning

Congres

Start wanneer jij wilt! Executieve functies uitgelegd Leg de basis voor het begrijpen en stimuleren van de executieve functies van je leerlingen

Donderdag 14 mei Van groep 2 naar groep 3 Een warme overgang van speels naar schools leren

Donderdag 14 mei Echtscheiding en school Omgaan met gescheiden ouders en hun kinderen

www.medilexonderwijs.nl/ e-efpo of e-efvo

www.medilexonderwijs.nl/ van2naar3

www.medilexonderwijs.nl/ echtscheiding

Congres

Blended learning

3-daagse cursus

Woensdag 20 mei Onveilig gehecht Omgaan met hechtingsproblemen bij kinderen en jongeren

Dinsdag 26 mei Emotieregulatie in het po Herkennen en reguleren van emoties bij leerlingen, collegaâ&#x20AC;&#x2122;s ouders en jezelf

Start dinsdag 13 oktober Faalangstreductietrainer Faalangst bij leerlingen effectief leren herkennen en reduceren

www.medilexonderwijs.nl/ hechting

www.medilexonderwijs.nl/ emotieregulatiepo

www.medilexonderwijs.nl/ faalangst

Bekijk onze complete agenda op www.medilexonderwijs.nl/aanbod

Montessori Magazine 43 - 2 thema Vertrouwen

Articles inside

Bij twijfel, doe een stap terug … en observeer!’ Jaap de Brouwer

Als je wilt dat een kind omhoogklimt moet je er vooral niet bovenop gaan zitten’ Joëlle Meijer

Montessorischolen positief over samenwerking met onderwijsinspectie Bob Molier

Echos van vertrouwen uit Finland Paul Op Heij