Να αναφέρετε σημεία από τα οποία διακρίνουμε την πολιτιστική ενοποίηση του μυκηναϊκού κόσμου. Ο μυκηναϊκός κόσμος, αν και ήταν διασπασμένος, παρουσιάζει ωστόσο ενοποιητικά χαρακτηριστικά που επιβεβαιώνουν την πολιτιστική του συνοχή. Τα σπουδαιότερα είναι: • Η κοινή γλώσσα. Είναι η πρώιμη μορφή της ελληνικής γλώσσας που μαρτυρείται από την ανάγνωση των πινακίδων της γραμμικής Β΄ γραφής. • Οι κοινές θρησκευτικές δοξασίες. Παρουσιάζονται οι πρώτες λατρείες και τα ονόματα θεοτήτων, που αργότερα συνέθεσαν το ελληνικό πάνθεον. • Η ομοιομορφία σε όλες τις πτυχές του υλικού βίου. Σ’ οποιοδήποτε σημείο εξάπλωσης των Μυκηναίων, από την Πελοπόννησο μέχρι την Κύπρο και τις ακτές της Ανατολικής Μεσογείου, τα έργα της τέχνης τους, ο πολεμικός τους εξοπλισμός, η ενδυμασία, ακόμα και ο καλλωπισμός τους παρουσιάζουν ομοιομορφία. Όπως είπαμε στον Μυκηναϊκό κόσμο αν και δεν υπήρχε ενιαία πολιτική εξουσία, υπήρχε εξαιρετική οικονομική και πολιτιστική ενότητα. Όπως υποστηρίζουν μάλιστα οι αρχαιολόγοι, αν τους έλειπαν οι φυσικοχημικές αναλύσεις δεν θα μπορούσαν εύκολα να διακρίνουν τους τόπους παραγωγής διάφορων αγγείων ή ακόμα και χάλκινων αντικειμένων, όπλων, τοιχογραφιών κτλ. Η ενότητα επιβεβαιώθηκε με την αποκρυπτογράφηση των πινακίδων. Δύσκολα μπορούμε να φανταστούμε ότι την Κνωσό και την Πύλο τις χωρίζει ενάμιση αιώνας, τόσες είναι οι ομοιότητες που έχουν. Η συνοχή που εμφανίζει ο μυκηναϊκός κόσμος δεν μπορεί να επιτευχθεί παρά μόνο μέσα από την αδιάκοπη και ευρύτερη επικοινωνία: δεν υπάρχουν κλειστά, αυταρχικά και συγκεντρωτικά βασίλεια αλλά σταθερή επικοινωνία ατόμων και ιδεών, μετακινήσεις τεχνιτών, γαμήλιοι δεσμοί, εμπορικές αποστολές, επίσημες επισκέψεις με αμοιβαίες προσφορές δώρων χωρίς να ξεχνάμε και τις εκστρατείες και τις λαφυραγωγίες που διέπουν τις σχέσεις γειτόνων.
1
Ποια είναι η δομή της κοινωνίας στη Μυκηναϊκή εποχή Α) Περίοδος ακμής: 13ος-12ος αιώνας Ο άναξ βρίσκεται στην κορυφή της κοινωνικής ιεραρχίας ως επικεφαλής της διοίκησης και του στρατού, ρυθμιστής της οικονομικής ζωής και δικαστής των υπηκόων του. Ακολουθούν οι ευγενείς που είναι οι ανώτεροι αξιωματούχοι του κράτους με πρώτο τον λααγέταν (ανώτατο, όπως φαίνεται, στρατιωτικό αξιωματούχο) και τους επέτας (μέλη της βασιλικής ακολουθίας). Υψηλή κοινωνική θέση έχουν επίσης και άλλες κατηγορίες λειτουργών, όπως οι κορέται και υποκορέται (επικεφαλής της διοίκησης στις διάφορες περιφέρειες των μυκηναϊκών κρατών) και οι τελεσταί (γαιοκτήμονες για τα καθήκοντα των οποίων δεν υπάρχουν σαφείς πληροφορίες). Σημαντική θέση στη μυκηναϊκή κοινωνία κατέχουν οι ιερείς και οι ιέρειες που είναι υπεύθυνοι για τη λειτουργία των ιερών και την οργάνωση της λατρείας. Ο λαός (δήμος) στη μυκηναϊκή κοινωνία ζει σε οικισμούς. Περιλαμβάνει γεωργούς και κτηνοτρόφους καθώς και πλήθος επαγγελματιών, όπως χαλκουργοί, ξυλουργοί, αγγειοπλάστες, υφαντουργοί, γιατροί, αρτοποιοί κ.ά. Η υψηλή εξειδίκευση αποκαλύπτει την ύπαρξη μιας ανεπτυγμένης κοινωνίας. Μεγάλο μέρος του λαού είναι εξαρτημένο από τα ανάκτορα, και εργάζεται για λογαριασμό τους. Στη βάση της κοινωνικής ιεραρχίας βρίσκονται οι δούλοι, που ανήκουν σε πρόσωπα ή σε ιερά, προέρχονται από αιχμαλωσία, από αγορά ή είναι παιδιά δούλων. Σε ό,τι αφορά τη νομική τους θέση, μπορούν να έχουν κάποια ιδιοκτησία και να συνάπτουν γάμους, ενδεχομένως και με ελεύθερες γυναίκες. Β΄ Η δομή της κοινωνίας κατά τον 11ο-8ο αιώνα π.Χ. Στην κορυφή της κοινωνικής ιεραρχίας βρίσκεται ο βασιλιάς και οι ευγενείς, αρχηγοί των μεγάλων οίκων (άριστοι), που διαχωρίζονται σαφώς από το λαό, το δήμο, τους πολλούς. Βασιλείς και ευγενείς ανταλλάσσουν δώρα, δέχονται εισφορές από το λαό και αυξάνουν τον πλούτο τους με επιδρομές. Ο πλούτος και η άσκηση της εξουσίας καθορίζουν την ξεχωριστή κοινωνική τους θέση. Πλούτος σημαίνει κυρίως κατοχή γης και κοπαδιών. Σημαίνει ακόμα πολυτελείς κατοικίες και ενδυμασίες, συμπόσια και ένα πλήθος υπηρετών. Στον κώδικα των αξιών τους την πρώτη θέση κατέχουν η ανδρεία και η τιμή, ενώ ένα άγραφο δίκαιο ρυθμίζει τις σχέσεις τους. Η εργασία δεν είναι κάτι ασυμβίβαστο με την κοινωνική τους θέση. Ο Λαέρτης π.χ. καλλιεργεί ο ίδιος τα
2
κτήματά του με τη βοήθεια δούλων, ενώ ο Οδυσσέας γνωρίζει να οργώνει και να κατασκευάζει πλοία. Τα όρια μεταξύ ελευθέρων και δούλων δεν είναι σαφή. Οι ελεύθεροι άνθρωποι, όταν προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στους οίκους των ευγενών, δεν φαίνεται ότι διαφοροποιούνται σημαντικά από τους μη ελεύθερους. Μελετητές έχουν παρατηρήσει π.χ. ότι οι λέξεις δρηστήρ και οίκεύς χρησιμοποιούνται αδιακρίτως για δούλους και ελεύθερους. Ο μη ευγενής δεν ήταν νοητό να ξεπεράσει τα όρια που καθόριζαν την κοινωνική του θέση. Χαρακτηριστικό για την κοινωνική θέση των ελευθέρων είναι στην Ιλιάδα το επεισόδιο του Θερσίτη που, όταν τόλμησε να αμφισβητήσει τις αποφάσεις των αρχόντων, αντιμετωπίστηκε με σκαιότητα από τον Οδυσσέα. Οι δούλοι προέρχονται από αιχμαλωσία ή αγορά και χρησιμοποιούνται, κατά κανόνα, στην κτηνοτροφία οι άνδρες και σε οικιακές εργασίες οι γυναίκες. Είναι περιουσιακά στοιχεία του κυρίου τους, αλλά η μεταχείρισή τους είναι ανθρώπινη και συχνά σχέσεις εμπιστοσύνης και αλληλεγγύης αναπτύσσονται με τους κυρίους τους. Έτσι, σε πολλές περιπτώσεις, η κοινωνική θέση ενός δούλου, π.χ. του Εύμαιου, που ο κύριός του τον εμπιστεύεται, είναι ανώτερη από εκείνη ελεύθερων ανθρώπων, π.χ. ενός θήτη που προσφέρει την εργασία του έναντι μισθού. Γενικά, η σχέση των εργαζομένων στον οίκο με τον κύριο του οίκου καθορίζει και τη θέση τους στην κοινωνία.
Να τοποθετήσετε χρονικά τα έπη του Ομήρου και να αναλύσετε τις ιδεολογικές αξίες που περιέχουν. Τα έπη χρονικά τοποθετούνται στα μέσα περίπου του 8ου αιώνα. Ο πόλεμος ηρώων που περιγράφει ο Όμηρος, μέσα από μια σύντομη διήγηση μερικών ημερών από τη δεκάχρονη πολιορκία της Τροίας, η αριστοκρατική ζωή στα αρχοντικά του Οδυσσέα, του Μενέλαου ή του Νέστορα, αποτελούνται από στοιχεία διαφορετικής χρονικής προέλευσης: από την εποχή των μυκηναϊκών ανακτόρων, τους σκοτεινούς αιώνες με την ποιμενική χροιά και από τον σύγχρονό του κόσμο. Εκείνο που μετράει στην ποιητική του Ομήρου είναι η προσπάθεια σύνταξης, αναδημιουργίας, του παρελθόντος με βάση τις ανάγκες του παρόντος και με ξεκάθαρη πρόθεση να ικανοποιήσει το αριστοκρατικό του ακροατήριο το οποίο ενδιαφερόταν για την αναγωγή της καταγωγής του στους ήρωες, του πρώτους ηγέτες των Ελλήνων. 3
Ο Όμηρος αποτελεί παγίδα για τους ιστορικούς: αναμειγνύει διαλέκτους, ήθη και εποχές. Η κοινωνία που περιγράφει δεν υπήρξε ποτέ, όμως αυτό δεν την κάνει λιγότερο αξιοθαύμαστη. Η κοινωνία που φέρνει στο προσκήνιο είναι: πλούσια και συχνά αντιφατική οι ισχυρότεροι βασιλείς σφάλλουν, οι θεοί είναι ασταθείς, μονομερείς στις κρίσεις τους και ο λαός παρών, με τη μορφή του Θερσίτη, η συνέλευση των πολεμιστών έχει λόγο σχετικά με τη διεξαγωγή του πολέμου και η φάλαγγα διακρίνεται ήδη πίσω από τις μεγαλόπρεπες μάχες των ηρώων. Το σύμπαν που περιγράφει ο ποιητής, όσο και να προσπαθεί να το μεταμφιέσει καλύπτοντάς το με τον μανδύα της αρχαιότητας, είναι ένας κόσμος στον οποίο αυξάνονται οι εντάσεις: από τη μια ένας στενός κύκλος αριστοκρατών και από την άλλη τα νέα κοινωνικά στρώματα που προέκυψαν από τη δημογραφική έκρηξη. Όλοι μαζί θα ιδρύσουν την πόλη-κράτος. Είναι λάθος να θεωρήσουμε ότι γεννήθηκε με τον Όμηρο. Αντίθετα, έρευνες έδειξαν ότι υπήρχε προφορική εποποιία με τους ίδιους συχνά ήρωες από τη μυκηναϊκή εποχή, ακόμη και πριν την εποχή των πινακίδων της Γραμμικής Β΄. Αλλά ο Όμηρος κατάφερε να επιλέξει και να κατατάξει το υλικό του μέσα από πολυάριθμες πηγές, ενώ η μετάδοση και η σταθερή ανάπτυξη ενός κορμού προφορικής παράδοσης από την εποχή κιόλας του χαλκού εξηγεί τον πλούτο και τη συνθετικότητα τού έργου του Ομήρου. Ποιμένες ή όχι αυτοί οι φευγαλέοι άνθρωποι των «Σκοτεινών Χρόνων» κατάφεραν να μεταβιβάσουν μια πολιτιστική κληρονομιά και ένα ακόμη επιχείρημα υπέρ της συνέχειας της μνήμης. Τα ομηρικά έπη και η σημασία τους για τη θρησκεία των Ελλήνων, καθώς και τη λατρεία των ηρώων Τα ομηρικά έπη δεν αποτελούν μόνο το έναυσμα ή το στήριγμα της λατρείας των προγόνων η σπουδαιότερη λειτουργία τους είναι ότι δημιουργούν μια συγκροτημένη εικόνα του κόσμου των θεών από τη σκοπιά της σχέσης τους με τον κόσμο των ανθρώπων. Οι ομηρικοί θεοί είναι οξύθυμοι και ευμετάβολοι, άλλοι ερευνητές λένε κατά την ανθρώπινη εικόνα, ίσως όμως το σωστότερο θα ήταν ότι στην πραγματικότητα στον Όμηρο
ο
άνθρωπος
ανυψώνεται
στο
επίπεδο
των
θεών.
Ο
ομηρικός
ανθρωπομορφισμός θα προσανατολίσει τις τάσεις της θρησκευτικής καλλιτεχνικής αναπαράστασης στην Ελλάδα. Εξάλλου, όπως παρατηρεί ο Ηρόδοτος, Όμηρος και 4
Ησίοδος είναι οι μεγάλοι ρυθμιστές της ελληνικής θρησκείας. Πάνω όμως από τον ανθρωπομορφισμό πλανάται η σκιά του πεπρωμένου που κανείς ούτε ο Δίας μπορεί να νικήσει. (βλ. και σελ. 153) Στο ομηρικό ζήτημα σχετικά με την προσωπικότητα του ποιητή, θα προστεθεί το θέμα του ρόλου της γραφής στις αρχές του ελληνικού πολιτισμού. Η ανακάλυψη του συστήματος των αλφαβητικών σημείων ήταν ένα είδος επανάστασης στο νοητικό επίπεδο, ένας νέος τρόπος αντίληψης των πραγμάτων. Με τη γραφή διαμορφώνεται ολόκληρη η πολιτική και πνευματική ιστορία της Ελλάδας. Η λέξη αποδίδεται πολλές φορές με τον όρο «οικογένεια». Όμως η απόδοση αυτή είναι πολύ στενή και θα μπορούσε να οδηγήσει σε εσφαλμένα συμπεράσματα. Ο οίκος, ακόμη και από την άποψη του αριθμού των ανθρώπων, είναι κάτι πολύ περισσότερο από οικογένεια με τη σημερινή σημασία της λέξης (δηλαδή, την ομάδα που αποτελείται από τους γονείς και τα παιδιά, την «πυρηνική» οικογένεια)Αλλά περιλαμβάνει επίσης όλα εκείνα τα άτομα - είτε πρόκειται για ελεύθερους είτε για δούλους - τα οποία εξαρτώνται άμεσα από τον επικεφαλής του οίκου (όλους εκείνους τους υπηρέτες στους οποίους έχουν ανατεθεί τα πολλά και διάφορα καθήκοντα που απαιτούνται από την οικονομική ζωή του οίκου...). Με άλλα λόγια, ο οίκος με την καθαρά «ανθρώπινη» μορφή του δεν είναι ένας θεσμός που βασίζεται αποκλειστικά και μόνο στη συγγένεια. Ωστόσο η έννοια του οίκου καλύπτει πολύ περισσότερα από μιαν απλή ομάδα ανθρώπων. Ο οίκος περιλαμβάνει και περιουσιακά στοιχεία κάθε είδους, τα οποία στην πράξη δεν μπορούν να χωριστούν από την ανθρώπινη ομάδα, αφού εξασφαλίζουν την υλική της ύπαρξη. Επομένως η γη, τα κτίρια, τα ζώα, τα κάθε είδους αποθέματα, ο εξοπλισμός και ούτω καθεξής αποτελούν όλα μέρος του οίκου.
Να κάνετε αναφορά στα στάδια εξέλιξης της γραφής Δεν γνωρίζουμε για τη χρονολογία της ίδιας της επινόησης, τις περιστάσεις της καθιέρωσης • Πρώτες επιγραφές (εγχαράξεις αγγείων) στο δεύτερο μισό του 8ου αιώνα π.Χ. (750700 π.Χ.) • Ξεκίνημα της αλφαβητικής γραφής στο πρώτο μισό του 8ου αιώνα ίσως και στα τέλη του 9ου αιώνα. Το υπόδειγμα του αλφαβήτου προέρχεται από τους Φοίνικες. Θεωρείται αδύνατη μια χρονολογία πριν από τον 9ο αιώνα με δεδομένη τη διακοπή της επικοινωνίας κατά τους «σκοτεινούς αιώνες». 5
•Το αλφάβητο υπήρχε από τον 13ο αιώνα (1300-1200 π.Χ.) τουλάχιστον, στους Χαναναίους και κατόπιν στους Εβραίους και στους Φοίνικες, όμως όχι σε ολοκληρωμένη μορφή καθώς τα γράμματα δήλωναν μόνο σύμφωνα. Οι Έλληνες πρόσθεσαν στον υπάρχοντα σκελετό τα φωνήεντα, μετατρέποντας αποφασιστικά τον υπάρχοντα σκελετό. •Σχετικά με τον τόπο γέννησης του ελληνικού αλφάβητου, είναι δύσκολος ο προσδιορισμός με ακρίβεια σίγουρα όμως σχετίζεται με τη στενή επαφή με τους Φοίνικες. Πιθανότατα οι Ευβοείς έμποροι, παρόντες στις εμπορικές συναλλαγές της Μεσογείου, ήταν οι πρώτοι από τους Έλληνες που είχαν τη δυνατότητα να υιοθετήσουν και να διαδώσουν τη νέα τεχνική. • Πιθανότατα και η Κρήτη, σταυροδρόμι πολιτισμών. •Αλλά και η ακτή της Ιωνίας, τόπος γέννησης του έπους, όπου πολύ σύντομα αναπτύχθηκαν η λυρική ποίηση και οι πρώτες φιλοσοφίες, αν και προς το παρόν απουσιάζουν επιγραφές από τόσο αρχαία εποχή. Το γεγονός, βέβαια ότι δεν έχουν βρεθεί ίσως οφείλεται, όπως αναφέρει κι ο Ηρόδοτος, στο γεγονός ότι χρησιμοποιούσαν περγαμηνή. • Η ύπαρξη, από το τέλος του 8ου αιώνα, επιγραφών σε αλφάβητο ελληνικού τύπου στη Φρυγία, που γειτόνευε με την Ιωνία, προσφέρει ένα ακόμα επιχείρημα για την αρχαιότατη χρήση της γραφής στην περιοχή. Ποια τα κίνητρα, οι λόγοι, δημιουργίας του αλφάβητου; Ποιες αλλαγές προέκυψαν από την εφαρμογή του; Αρχικά το αλφάβητο ανταποκρινόταν στις ανάγκες του εμπορίου, που αναπτυσσόταν με βάση το φοινικικό μοντέλο: δηλαδή οι Έλληνες θα είχαν εφεύρει μια μορφή γραφής που θα εξυπηρετούσε τις ανάγκες των εργασιών τους (λογιστικά, απογραφές, αρχειοθετήσεις) έτσι όπως απαιτούσε το διεθνές εμπόριο. (156 σελ.) • Η γραφή, παρά τον άμεσο ρόλο της στο εμπόριο, ανταποκρίνεται σύμφωνα με πολλούς ιστορικούς, σε βαθύτερες ανάγκες κυρίως της γραφής και της ποίησης. •Είναι εκπληκτικό το γεγονός ότι ορισμένα αρχαϊκά αλφάβητα κάνουν εξαρχής τη διάκριση μεταξύ βραχέων και μακρών φωνηέντων με δύο διαφορετικά γράμματα. Μοναδική αιτία η ποίηση κι οι μετρικοί κανόνες, καθώς η ελληνική στιχουργία απαιτεί την εναλλαγή μακρών και βραχέων συλλαβών.
6
•Οι αρχαιότερες επιγραφές είναι σε στίχους, όπως και όλη η πρώτη ελληνική γραμματεία και η ιωνική φιλοσοφία. •Ο πεζός λόγος εμφανίζεται προς το τέλος του 6ου αιώνα. Η ποίηση είναι το βασικό μέσο πνευματικής επικοινωνίας στον αρχαϊκό κόσμο. Η εισαγωγή του αλφαβήτου ανταποκρίθηκε σε πολύ ευρύτερες ανάγκες και έδωσε αποφασιστική ώθηση στην πολιτική και κοινωνική ανάπτυξη των ελληνικών κοινοτήτων: •Η ιδιωτική χρήση του αλφαβήτου είναι άμεση και πολύπλευρη (υπογραφές αγγειοπλαστών, ενδείξεις κυριότητας, σύντομα ποιήματα για νεκρούς, αφιερώσεις στους θεούς, ύβρεις και κατάρες). •Η δημόσια χρήση δύσκολα ανιχνεύεται καθώς απουσιάζουν οι λίθινες επιγραφές του 9ου και 8ου αιώνα. Όμως, είναι βέβαιο ότι τουλάχιστον από τις αρχές του 7ου αιώνα η γραφή διέσωζε κώδικες νόμους και ψηφίσματα πόλεων, που χαράζονταν στους ναούς και αργότερα στην αγορά. •Από την αρχή της ελληνικής γραφής το μεγαλύτερο μέρος των κειμένων γραφόταν σε φθαρτά υλικά (ξύλο, δέρμα κατσικιού ή πάπυρο). Η γραφή είχε ευρεία διάδοση και πέρα από τον κύκλο των επαγγελματιών γραφέων (για παράδειγμα ένας αγγειοπλάστης το 710 π.Χ. υπογράφει με το όνομά του τη ζωγραφιά πριν ψήσει το αγγείο στις Πιθηκούσες της Ιταλίας, και κάποιος απευθύνει μια υβριστική επιγραφή γραμμένη σε όστρακο που βρέθηκε στην κεντρική αγορά της Αθήνας γύρω στο 700 π.Χ.). Δεν πρόκειται απλώς για άμεση πρόσβαση σε κείμενα αναφορά, όπως νόμοι και συμφωνίες, αλλά και για τη δυνατότητα ανάλυσης και αμφισβήτησης αυτών των κειμένων. Η ανακάλυψη του συστήματος των αλφαβητικών σημείων στην αυγή της ανάπτυξης των πόλεων δεν είναι θέμα απλής τεχνικής προόδου. Πρόκειται για επανάσταση στο νοητικό επίπεδο και στον τρόπο αντίληψης των πραγμάτων. Συνδυασμένη στην αρχή με τον εμπορικό ανταγωνισμό Ελλήνων και Φοινίκων, η εισαγωγή του αλφαβήτου πολύ γρήγορα ανταποκρίθηκε σε πολύ ευρύτερες ανάγκες και ώθησε την πολιτική και κοινωνική ανάπτυξη των ελληνικών κοινοτήτων. Συγκεκριμένα: •Η συζήτηση που στηρίζεται στα γραπτά κείμενα γεννά την επιχειρηματολογία και το κριτικό πνεύμα. •Η ιωνική φιλοσοφία δε θα γεννιόταν ποτέ σ’ έναν πολιτισμό προφορικού λόγου. •Οι νόμοι των πόλεων αλλά και οι νομοθέτες αποτελούν αντικείμενο σύγκρισης. 7
•Η σύνταξη της ομηρική ποίησης, είτε έγινε από τον Όμηρο είτε όχι, τροποποιεί ριζικά τη φύση της: οι αοιδοί είναι υποχρεωμένοι να ακολουθούν τη διατύπωση του κειμένου χωρίς να αυτοσχεδιάζουν. Χωρίς τη γραφή ο Όμηρος δε θα είχε γλιτώσει από τις αλλοιώσεις και τη λησμονιά. •Η γραφή συνοδεύει και διευκολύνει τη σύσταση του κράτους, των θεσμών και της θρησκευτικής λατρείας. Για την ανυπότακτη φύση του Έλληνα, η γραφή γίνεται κίνητρο: • για ακόμη μεγαλύτερη ανεξαρτησία, • στηρίζει την τόσο νέα έννοια της ελευθερίας του πολίτη μέσα στη νέα πόλη, • παραστέκεται τη γέννηση της μαθηματικής και φιλοσοφικής σκέψης. •από τη γραφή, τέλος, ξεκινάει η δημιουργία αρχείων μιας πνευματικής κληρονομιάς που παραμένει ζωντανή έπειτα από χιλιάδες χρόνια.
Να περιγράψετε τα βασικά στοιχεία της πορείας προς την πόλη-κράτος Την περίοδο των μετακινήσεων τμήματα των ελληνικών φύλων πιθανότατα αυτονομήθηκαν, απέκτησαν στη συνέχεια μόνιμη εγκατάσταση και σε συνδυασμό με άλλους παράγοντες, όπως η χωροταξική οργάνωση, οι τοπικές λατρείες κ.ά., δημιούργησαν τις πόλεις-κράτη. Στην προσπάθειά τους αυτή ίσως να αναμείχθηκαν και με τμήματα άλλων φύλων. Σύμφωνα με αυτή την εκδοχή οι πρώτες πόλεις-κράτη πρέπει να σχηματίστηκαν στα παράλια της Μ. Ασίας στη διάρκεια του πρώτου αποικισμού. Στον ελλαδικό χώρο ο σχηματισμός πιθανώς να ακολούθησε διαφορετική πορεία: ή ανεξαρτητοποιήθηκαν τμήματα διαφορετικών φύλων και οργανώθηκαν μεταξύ τους ή γειτονικές κοινότητες ενώθηκαν σε ενιαίο χώρο ή, ακόμα, από κώμες (χωριά) αποσπάστηκαν ομάδες και συγκρότησαν δική τους ενιαία διοίκηση. Στις δύο τελευταίες περιπτώσεις κάνουμε λόγο για συνοικισμό. Επομένως, γίνεται φανερό ότι όλες οι πόλεις-κράτη δεν οργανώθηκαν συγχρόνως και με τον ίδιο τρόπο. Στη διάρκεια των περιόδων αυτών σημειώνονται σημαντικές τομές, προϋποθέσεις δηλαδή που φέρουν ριζοσπαστικές αλλαγές και εξελίξεις. ● Αύξηση του πληθυσμού και των κατοικημένων περιοχών. Εμφανίζεται το άστυ που αποτελεί το πρώτο συστατικό στοιχείο της πόλης κράτους, γύρω από ένα 8
ιερό χώρο , που παραπέμπει στην ύπαρξη αισθήματος συμμετοχής στην πόλη. Η έλλειψη οχύρωσης δείχνει έναν πληθυσμό που με εξαίρεση τους τοπικούς πολέμους, βιώνει κατάσταση σχετικής ηρεμίας και τρέφεται καλύτερα. ● Ο αποικισμός με την ίση και δίκαιη διανομή γαιών μεταξύ των αποίκων και την εμφάνιση των πρώτων κανόνων δικαίου. Είναι η εποχή του δυτικού αποικισμού λόγο στενότητας της γης.. ● Ξαναρχίζει η μεταλλουργία του ορείχαλκου. Στην Ελλάδα εισάγονταν κυρίως μέταλλα και χειροποίητα είδη από μέταλλο και ελεφαντόδοντο με αντάλλαγμα γεωργικά προϊόντα και αγγεία. Σε μερικές περιπτώσεις θεωρείται πιθανή η εγκατάσταση ανατολιτών τεχνιτών και φοινίκων εμπόρων στον ελλαδικό χώρο, κυρίως στα Δωδεκάνησα και την Κρήτη. ● Συντάσσονται οι θησαυροί της επικής ποίησης. Γύρω στα μέσα του 8ου αιώνα γεννήθηκε ένα από τα μέγιστα έργα της λογοτεχνικής κληρονομιάς της ανθρωπότητας. Συγγραφέας ήταν ο Όμηρος και καταγωγή του η Ιωνία. Από τότε και μετά, τα έργα του, η Ιλιάδα και η Οδύσσεια δεν έχουν πάψει να μαθαίνονται, να απαγγέλλονται και να τραγουδιούνται με ζήλο και να τα χρησιμοποιούν σειρές γενεών χωρίς να ελαττώνεται ο ενθουσιασμός τους. ● Διατυπώνονται γραπτά οι νόμοι. Κατά την περίοδο των σκοτεινών και γεωμετρικών χρόνων ακολουθούσαν το εθιμικό δίκαιο , που πηγές του είναι οι κανόνες της ηθικής και του δικαίου. Τώρα όλοι έχουν πρόσβαση σε κείμενα αναφοράς όπως οι νομοί, οι συμφωνίες κτλ. αρχίζουν να αναπτύσσονται το κριτικό πνεύμα, η επιχειρηματολογία, διευκολύνεται η λειτουργιά του κράτους, των θεσμών και τις θρησκευτικής λατρείας. ● Πληθαίνουν τα αφιερώματα στους τόπους των μελλοντικών μεγάλων ιερών μεταξύ 900 και 800 π.Χ. ● Η σταδιακή ανάπτυξη του εμπορίου. Τελειώνει η απομόνωση καθώς υπάρχουν σημάδια επανάληψης της επικοινωνίας μέσω άλλων λαών. ● Οικοδομούνται
οι πρώτοι ναοί. Παρατηρείται συνέχιση της λατρείας
ανεξάρτητα από τη φαινομενική διακοπή των Σκοτεινών αιώνων. Έχουμε παγίωση των τοπικών λατρειών και την εμφάνιση της ηρωολατρίας. Δημιουργία ειδικών χώρων λατρείας και προσφοράς αναθημάτων. Ανάπτυξη θρησκευτικών κέντρων σε πολλά μέρη της Ελλάδος, των πόλεων και των συνομοσπονδιών.
9
● Καθιερώνεται η αγροτική οικονομία. Εμφανίζονται πρώτες αποθήκες σιτηρών, ελαιοαποθήκες, μέσα σε αθηναϊκούς τάφους ομοιώματα σιτοβολώνων, μεγάλοι αργαλειοί κάτι που υποδηλώνει μόνιμη εγκατάσταση. ● Αποκτάται η αλφαβητική γραφή από τους Φοίνικες με τις απαραίτητες προσαρμογές. Η ανακάλυψη του συστήματος των αλφαβητικών σημείων στην αυγή της ανάπτυξης των πόλεων δεν είναι θέμα απλής τεχνικής προόδου. Πρόκειται για επανάσταση στο νοητικό επίπεδο και στον τρόπο αντίληψης των πραγμάτων. Συνδυασμένη στην αρχή με τον εμπορικό ανταγωνισμό Ελλήνων και Φοινίκων, η εισαγωγή του αλφαβήτου πολύ γρήγορα ανταποκρίθηκε σε πολύ ευρύτερες ανάγκες και ώθησε την πολιτική και κοινωνική ανάπτυξη των ελληνικών κοινοτήτων. Όλες αυτές οι παράλληλες διαδικασίες που αναφέρθηκαν παραπάνω αποτελούν τη βάση του σχηματισμού του σπουδαιότερου πολιτικού συστήματος και κοινωνικού φαινόμενου του τέλους της εποχής του σιδηρού , της σύστασης της πόλης-κράτους. Παραδοσιακά δίνεται μια χρονολογία της κανονικής λειτουργίας των πόλεων, το 776 το έτος της πρώτης Ολυμπιάδας. Είναι η αρχή της λειτουργίας των πολιτών ως μέρος ενός οργανωμένου χώρου μιας οργανωμένης κοινότητας, συμβάλλοντας συνειδητά στην αντιμετώπιση των κοινών προβλημάτων και λαμβάνοντας ανάλογα μικρό η μεγάλο μέρος στη λήψη των αποφάσεων. Ανεξάρτητα από τον τύπο του πολιτεύματος που διακρίνει κάθε πόλη, ο πολίτης ενταγμένος στο σύνολο έχει επωμιστεί με τρεις βασικές επιδιώξεις, και που ταυτόχρονα αποτελούν και προϋπόθεσες της ύπαρξης της πόλης-κράτους. Αυτές είναι Η ελευθερία, που σημαίνει πως η πόλις λειτουργεί χωρίς καμία είδους εξάρτηση από άλλες πόλεις-κράτη. Η αυτονομία, που καθιστά τον πολίτη υπεύθυνο στο να συμβάλλει στη διακυβέρνηση με νόμους που έχει θεσπίσει και αποδεχθεί και Η αυτάρκεια, η δυνατότητα της πόλις-κράτους για την κάλυψη των αναγκών των πολιτών για την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη.
10
Πώς εκδηλώθηκε η κρίση του ομηρικού κόσμου; Προς τα τέλη του 9ου αι. π.Χ. οι ομηρικές κοινότητες παρουσίαζαν σταδιακή πληθυσμιακή αύξηση, που προκάλεσε οικονομική κρίση λόγω των περιορισμένων εκτάσεων καλλιεργήσιμης γης, των περιορισμένων μέσων εκμετάλλευσης, της συγκέντρωσης της γης σε λίγους, την απουσία εργασιακής εξειδίκευσης αλλά και της έλλειψης άλλων οικονομικών πόρων εκτός από την εκμετάλλευση της γης. Την ίδια περίοδο έχουμε περιορισμό της βασιλικής εξουσίας και αύξηση της δύναμης των ευγενών. Η έλλειψη οργανωμένου στρατού έδωσε τη δυνατότητα στους ευγενείς να αμφισβητήσουν την εξουσία του βασιλιά. Ευγενείς: Η δύναμή τους στηριζόταν στην κατοχή της γης. Ήταν γνωστοί με τα ονόματα αγαθοί, άριστοι, ευπατρίδες, εσθλοί κ.ά., ονόματα που υποδήλωναν την προέλευση και την κοινωνική τους υπόσταση. Το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου τους το αφιέρωναν στη σωματική άσκηση και στην καλλιέργεια του πνεύματος. Έτρεφαν άλογα και βρίσκονταν σε συνεχή πολεμική ετοιμότητα· γι’ αυτό ονομάστηκαν και ιππείς. Στις πόλεις-κράτη πολίτες δεν ήταν μόνο οι ευγενείς αλλά και μεγάλος αριθμός μικρών ή μεσαίων καλλιεργητών ή και ακτημόνων. Αυτοί ήταν γνωστοί με τα ονόματα πλήθος, όχλος, κακοί κ.ά. Πολλοί απ’ αυτούς στη συνέχεια ασχολήθηκαν με τη βιοτεχνία, το εμπόριο, τη ναυτιλία και πλούτισαν. Δεν εξισώθηκαν όμως εξαρχής πολιτικά με τους ευγενείς. Τα πρώτα στάδια της ιστορικής πορείας των πόλεων-κρατών ήταν συνδεδεμένα με την ανάπτυξη της δουλείας. Η ανάπτυξη του θεσμού της δουλείας συνδέεται άμεσα με την αντίληψη ότι ο πολίτης πρέπει να είναι απαλλαγμένος από τις εργασίες για να ασχολείται μόνο με τις υποθέσεις της πόλης, με τα κοινά. Βέβαια, ο αριθμός των δούλων σε άλλες πόλεις αυξήθηκε εξαιτίας των χρεών προς τους ευγενείς, όπως συνέβαινε στην Αθήνα μέχρι τις αρχές του 6ου αι. π.Χ., και σε άλλες εξαιτίας των κατακτητικών πολέμων, όπως συνέβη στη Σπάρτη. Στη βάση της κοινωνικής πυραμίδας βρίσκονταν οι δούλοι. Ήταν υπηρέτες που εργάζονταν για τον ηγεμόνα, τους αξιωματούχους, τους ιερείς και τους απλούς πολίτες.
11
Η οργάνωση της αριστοκρατικής πόλης και το παράδειγμα της Σπάρτης Η οργάνωση του πολιτεύματος στις αριστοκρατίες Κατά τον 8ο π.Χ. αιώνα η βασιλική εξουσία αποδυναμώνεται, επειδή πολλοί βασιλείς αδυνατούν να ανταποκριθούν στην αποστολή τους ως αρχηγών του στρατού. Η αδυναμία αυτή, σε συνδυασμό με την πίεση των ευγενών που ανέρχονται οικονομικά, οδηγούν στην κατάργηση της βασιλείας. Κατά τον 5ο αιώνα π.Χ. η βασιλεία διατηρείται μόνο στη Σπάρτη, τη Θήρα, την Κύπρο, την Ήπειρο και τη Μακεδονία. Μετά την κατάργηση της βασιλείας, την εξουσία στις πόλεις καταλαμβάνουν τα μεγάλα αριστοκρατικά γένη. Έτσι, εγκαθιδρύεται το αριστοκρατικό πολίτευμα που το κύριο χαρακτηριστικό του είναι η παροχή πολιτικών δικαιωμάτων σε όλους ή σε μέρος των ευγενών. Στις αποικίες εγκαθιδρύονται κατά κανόνα πολιτεύματα παρόμοια με εκείνα των μητροπόλεων. Τα όργανα του πολιτεύματος στις αριστοκρατίες είναι τα εξής: Η βουλή ή γερουσία, που αποτελεί συνέχεια του παλαιού συμβουλίου του βασιλιά και κυβερνά την πόλη μαζί με τους άρχοντες, που αντικατέστησαν τους βασιλείς. Αρχικά ο βασιλιάς σε πολλές πόλεις αντικαταστάθηκε από έναν άρχοντα με μακρά θητεία και ευρύτατες δικαιοδοσίες. Τον συναντάμε με διάφορα ονόματα όπως: άρχων (Αθήνα), πρύτανις (Μίλητος και Κόρινθος), αρχός (Λοκρίδα). Οι ανάγκες όμως για αποτελεσματικότερη διοίκηση οδήγησαν σε αύξηση του αριθμού των αρχόντων (2-3 συνήθως). Η θητεία τους έγινε ετήσια, για να αποκλεισθεί η πιθανότητα να αποκτήσουν δύναμη και να επιχειρήσουν να οικειοποιηθούν μόνιμα την εξουσία. Στην Αθήνα π.χ. κοντά στον επώνυμο άρχοντα αλλά και στον βασιλέα, που είχε παραμείνει ως θρησκευτικός αξιωματούχος, προστέθηκε ο πολέμαρχος. Οι άρχοντες μοιράζονται με τη βουλή ή τη γερουσία την απονομή της δικαιοσύνης, και ανήκουν στις ισχυρότερες οικογένειες και, πολλές φορές, μετά τη θητεία τους γίνονται μέλη της βουλής.. Η εκκλησία του δήμου, στην οποία μετέχουν μόνο οι ενεργοί πολίτες. Οι δικαιοδοσίες της συνίστανται στο να εγκρίνει συνήθως χωρίς συζήτηση τις προτάσεις της βουλής ή των αρχόντων σχετικά με πόλεμο, ειρήνη, συμμαχίες και, σε μερικές περιπτώσεις, να εκλέγει άρχοντες.
Τι γνωρίζετε για την οργάνωση του πολιτεύματος της Σπάρτης Ιδιαίτερη μορφή πολιτικής οργάνωσης συναντάμε στη Σπάρτη. Το πολίτευμά της, όπως παρουσιάζεται διαμορφωμένο στα τέλη της αρχαϊκής εποχής, αποτελεί ένα μίγμα από στοιχεία αριστοκρατικά και δημοκρατικά και παραμένει στατικό και ανεξέλικτο. Πολιτικά δικαιώματα έχουν στο κράτος αυτό μόνο οι όμοιοι, δηλαδή όσοι γεννήθηκαν από Σπαρτιάτες γονείς, μετέχουν στα συσσίτια και έχουν διανύσει τα
12
στάδια της θεσμοθετημένης αγωγής. Τα όργανα του σπαρτιατικού πολιτεύματος είναι τα εξής: Η συνέλευση του δήμου (απέλλα), στην οποία μετέχουν όλοι οι Σπαρτιάτες πολίτες και τυπικά είναι το κυρίαρχο όργανο του πολιτεύματος, καθώς εγκρίνει τους νόμους και τις αποφάσεις των αρχών. Ωστόσο, δεν έχει τη δυνατότητα να παρέμβει με τροπολογίες στις προτάσεις που της υποβάλλονται ούτε να εισαγάγει η ίδια σχετικές προτάσεις. Από την άποψη λοιπόν της συμμετοχής η απέλλα δεν διαφέρει από την εκκλησία του δήμου των δημοκρατικών πόλεων, αλλά υστερεί ως προς αυτή λόγω της αδυναμίας της να επηρεάζει ουσιαστικά τις αποφάσεις. Η γερουσία, που διατηρεί τα χαρακτηριστικά της παλαιάς αριστοκρατικής βουλής. Αποτελείται από 30 μέλη, από τα οποία τα 28 εκλέγονται μεταξύ των ευγενών άνω των 60 ετών. Ο αριθμός συμπληρώνεται από τους δύο βασιλείς. Η θητεία τους είναι ισόβια και οι αρμοδιότητές τους είναι δικαστικές και προβουλευτικές: η γερουσία εκδικάζει υποθέσεις που επισύρουν την ποινή του θανάτου, της εξορίας, της στέρησης των πολιτικών δικαιωμάτων και ετοιμάζει τις προτάσεις προς την απέλλα. Οι πέντε έφοροι, που εκλέγονται για ένα έτος από την απέλλα μεταξύ των πολιτών ηλικίας άνω των 30 ετών. Με την πάροδο του χρόνου αποκτούν μεγάλη δύναμη, αφού ελέγχουν τις πράξεις των αρχόντων, ακόμα και των βασιλέων, την τήρηση των νόμων, την αγωγή των νέων, την εξωτερική πολιτική και γενικά όλη τη δημόσια ζωή. Στο θεσμό αυτό μπορεί κανείς να διακρίνει ένα δημοκρατικό στοιχείο του πολιτεύματος, εφόσον στο αξίωμα του εφόρου μπορεί να αναδειχθεί οποιοσδήποτε πολίτης. Οι δύο βασιλείς, που απολαμβάνουν ιδιαίτερες τιμές, όπως κατοχή δημόσιων κτημάτων (τεμένη) και αυξημένο μερίδιο στα λάφυρα, αλλά διατηρούν λίγες από τις παλιές αποφασιστικές αρμοδιότητές τους. Προσφέρουν θυσίες στους θεούς, είναι ιερείς του Δία και αναλαμβάνουν την αρχηγία του στρατού κατά τις εκστρατείες. Ωστόσο, μερικοί απ' αυτούς διαδραμάτισαν ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο, ιδίως στην εξωτερική πολιτική της Σπάρτης. Πώς εκδηλώθηκε η κρίση του ομηρικού κόσμου; Προς τα τέλη του 9ου αι. π.Χ. οι ομηρικές κοινότητες παρουσίαζαν σταδιακή πληθυσμιακή αύξηση, που προκάλεσε οικονομική κρίση λόγω των περιορισμένων εκτάσεων καλλιεργήσιμης γης, των περιορισμένων μέσων εκμετάλλευσης, της συγκέντρωσης της γης σε λίγους, την απουσία εργασιακής εξειδίκευσης αλλά και της έλλειψης άλλων οικονομικών πόρων εκτός από την εκμετάλλευση της γης. Την ίδια περίοδο έχουμε περιορισμό της βασιλικής εξουσίας και αύξηση της δύναμης των ευγενών. Η έλλειψη οργανωμένου στρατού έδωσε τη δυνατότητα στους ευγενείς να αμφισβητήσουν την εξουσία του βασιλιά. Ευγενείς: Η δύναμή τους στηριζόταν στην κατοχή της γης. Ήταν γνωστοί με τα ονόματα αγαθοί, άριστοι, ευπατρίδες, εσθλοί κ.ά., ονόματα που υποδήλωναν την προέλευση και την κοινωνική τους υπόσταση. Το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου τους 13
το αφιέρωναν στη σωματική άσκηση και στην καλλιέργεια του πνεύματος. Έτρεφαν άλογα και βρίσκονταν σε συνεχή πολεμική ετοιμότητα· γι’ αυτό ονομάστηκαν και ιππείς. Στις πόλεις-κράτη πολίτες δεν ήταν μόνο οι ευγενείς αλλά και μεγάλος αριθμός μικρών ή μεσαίων καλλιεργητών ή και ακτημόνων. Αυτοί ήταν γνωστοί με τα ονόματα πλήθος, όχλος, κακοί κ.ά. Πολλοί απ’ αυτούς στη συνέχεια ασχολήθηκαν με τη βιοτεχνία, το εμπόριο, τη ναυτιλία και πλούτισαν. Δεν εξισώθηκαν όμως εξαρχής πολιτικά με τους ευγενείς. Τα πρώτα στάδια της ιστορικής πορείας των πόλεων-κρατών ήταν συνδεδεμένα με την ανάπτυξη της δουλείας. Η ανάπτυξη του θεσμού της δουλείας συνδέεται άμεσα με την αντίληψη ότι ο πολίτης πρέπει να είναι απαλλαγμένος από τις εργασίες για να ασχολείται μόνο με τις υποθέσεις της πόλης, με τα κοινά. Βέβαια, ο αριθμός των δούλων σε άλλες πόλεις αυξήθηκε εξαιτίας των χρεών προς τους ευγενείς, όπως συνέβαινε στην Αθήνα μέχρι τις αρχές του 6ου αι. π.Χ., και σε άλλες εξαιτίας των κατακτητικών πολέμων, όπως συνέβη στη Σπάρτη. Στη βάση της κοινωνικής πυραμίδας βρίσκονταν οι δούλοι. Ήταν υπηρέτες που εργάζονταν για τον ηγεμόνα, τους αξιωματούχους, τους ιερείς και τους απλούς πολίτες.
Πώς αντιμετωπίστηκε η κρίση των ομηρικών χρόνων Η οικονομική κρίση των ομηρικών χρόνων συνεχίστηκε και στα πρώτα στάδια της οργάνωσης των πόλεων, καθώς δεν ήταν δυνατό να αντιμετωπιστεί από το υπάρχον σύστημα της κλειστής αγροτικής οικονομίας. Οι λύσεις που δόθηκαν ήταν οι ακόλουθες: ανάπτυξη της βιοτεχνίας και του εμπορίου, κατακτητικοί πόλεμοι και εδαφική επέκταση, ίδρυση αποικιών. Κάποιες πόλεις-κράτη εφάρμοσαν μια από τις προαναφερθείσες λύσεις, κάποιες άλλες τις συνδύασαν για να αντιμετωπίσουν τα προβλήματά τους. Έτσι, η Αθήνα ξεπέρασε την κρίση με την ανάπτυξη της βιοτεχνίας και του εμπορίου: Η Σπάρτη, το Άργος, η Ήλιδα κ.ά. με την κατάκτηση γειτονικών τους περιοχών, ενώ η Κόρινθος, τα Μέγαρα, η Χαλκίδα, η Μίλητος κ.ά. συνδύασαν αυτές τις λύσεις με την ίδρυση αποικιών. Όσα τμήματα του ελληνικού κόσμου παρέμειναν απομονωμένα και δεν είχαν συνεχείς επαφές με τους άλλους Έλληνες, όπως οι Αρκάδες, οι Αιτωλοί, οι Ακαρνάνες, οι Ηπειρώτες, οι Μακεδόνες και άλλοι, δεν ακολούθησαν την ίδια οικονομική πορεία και διατήρησαν τη φυλετική τους οργάνωση.
14
Δεύτερος αποικισμός-τα χαρακτηριστικά του [Η απάντηση από τις σημειώσεις-] Ο δεύτερος αποικισμός (8ος-6ος αι. π.Χ.). Ο όρος προέρχεται από το ρ. αποικίζω (στέλνω μακριά από τον οίκο, από την πατρίδα) και δηλώνει την αναγκαστική μετακίνηση, την εγκατάσταση σε άλλη περιοχή και τη δημιουργία νέας πόλης. Το φαινόμενο αυτό διαφέρει από την εξάπλωση των ελληνικών φύλων στα μικρασιατικά παράλια (11ος-9ος αι. π.Χ.). Η ίδρυση αποικιών την αρχαϊκή εποχή ήταν επιχείρηση οργανωμένη εξ ολοκλήρου από τη μητέρα-πόλη (μητρόπολη). Οι αποικίες, ωστόσο, ήταν νέες πόλεις-κράτη, αυτόνομες και αυτάρκεις. Οι δεσμοί τους με τις μητέρεςπόλεις ήταν χαλαροί, σε μερικές περιπτώσεις ανύπαρκτοι, ενώ σε σπάνιες περιπτώσεις οι σχέσεις ήταν εχθρικές. (….)
Πώς συνδέθηκε η οικονομική κρίση με το νόμισμα; Η οικονομική κρίση αντιμετωπίστηκε με την ανάπτυξη του δευτερογενούς και τριτογενούς τομέα της οικονομίας. Το εμπόριο δεν περιορίστηκε στην ανταλλαγή αγαθών, απέκτησε χαρακτήρα εμπορευματοχρηματικό με την κοπή και τη χρήση του νομίσματος. Η εφεύρεση του νομίσματος δεν ήταν μια απλή καινοτομία που διευκόλυνε τις οικονομικές σχέσεις της εποχής. Το νόμισμα γίνεται τώρα το κύριο μέσο συναλλαγής Οι οικονομικές μεταβολές είχαν συνέπειες και στην κοινωνία των πόλεωνκρατών: μια νέα κατηγορία πολιτών, όσοι πλούτισαν, διεκδίκησε μερίδιο στην άσκηση της εξουσίας. Έτσι, η αριστοκρατικά οργανωμένη κοινωνία πέρασε κρίση. Η δουλεία, τέλος, αναπτύχθηκε λόγω της ανάγκης για περισσότερα και φθηνότερα χέρια. Για πρώτη φορά αυτή την εποχή χρησιμοποιήθηκαν δούλοι αργυρώνητοι, δηλαδή αγορασμένοι, ως παράγοντας οικονομικής ανάπτυξης.(από τις σημειώσεις θα προσθέσετε ό,τι γράφουν για το νόμισμα-όλα)
15
Τι γνωρίζετε για τα πολιτεύματα στις πόλεις-κράτη;(και τα πολιτεύματα είναι
αποτέλεσμα της κρίσης της ομηρικής πόλης-μην ξεχνάτε ότι η εξέλιξή τους ξεκίνησε από την πτώση της βασιλείας Η πόλη-κράτος αποτελούσε το βασικό θεσμό πολιτικής οργάνωσης κατά την αρχαιότητα. Μέσα απ’ αυτό το θεσμό λειτούργησαν οι κοινωνικοί ανταγωνισμοί και ασκήθηκε η εξουσία, από τις εκάστοτε ισχυρές κοινωνικές τάξεις. Είναι ευνόητο ότι οι κοινωνικές συγκρούσεις και οι πολιτειακές μεταβολές είχαν διαφορετική εξέλιξη σε κάθε πόλη-κράτος. Την πορεία μεταβολής των πολιτευμάτων παρουσιάζει το ακόλουθο σχήμα: βασιλεία-αριστοκρατία-ολιγαρχία-τυραννίδα-δημοκρατία. Η δημιουργία των πόλεων-κρατών συνδέεται με την παρακμή και την πτώση της βασιλείας. Το πολίτευμα της βασιλείας παρέμεινε μόνο σε περιοχές που διατήρησαν το φυλετικό τρόπο οργάνωσης και δε δημιούργησαν πόλεις-κράτη, όπως π.χ. η Ήπειρος, η Μακεδονία κ.ά. Ο ιστορικός βίος του θεσμού της πόλης-κράτους ξεκίνησε με την επικράτηση των
ευγενών
και
την
εγκαθίδρυση
αριστοκρατικών
πολιτευμάτων
Στα
αριστοκρατικά καθεστώτα η εξουσία βρισκόταν στα χέρια των αρίστων, εκείνων δηλαδή που αντλούσαν τη δύναμη από την καταγωγή τους και την κατοχή γης. Οι οικονομικές εξελίξεις που προκάλεσε ο αποικισμός με την ανάπτυξη του εμπορίου και της βιοτεχνίας έφεραν στην επιφάνεια νέες κοινωνικές ομάδες, τους βιοτέχνες, τους εμπόρους, τους ναυτικούς και τους τεχνίτες. Οι νέες κοινωνικές ομάδες όξυναν τον κοινωνικό ανταγωνισμό και διεκδίκησαν μέσα από συγκρούσεις μερίδιο στην εξουσία. Στην κρίση της αριστοκρατικής δομής της κοινωνίας συνέβαλε και ένας άλλος παράγοντας, η οπλιτική φάλαγγα. Ήταν ένα καινούργιο στρατιωτικό σώμα, στο οποίο ανήκαν όσοι από τους πολίτες απέκτησαν την ιδιότητα του πολεμιστή και είχαν την οικονομική ευχέρεια να εξοπλίζονται με δικά τους έξοδα. Η φάλαγγα των οπλιτών οδήγησε στην ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας ακόμη και ως προς την άσκηση της εξουσίας.
16
Τι γνωρίζετε για την «Οπλιτική επανάσταση» η σημασία της για την εξέλιξη της αρχαϊκής πόλης; (είτε χωριστά είτε μαζί με την αριστοκρατία πρέπει πάντα να τα συνδέσετε στην απάντησή σας και πάντα θα την εμφανίσετε ως παράγοντα της κρίσης της αριστοκρατίας) Ή μπορεί να είναι: «Οπλιτική επανάσταση» η σημασία της για την εξέλιξη της αρχαϊκής πόλης Η αριστοκρατία ήταν μια κοινωνία πολεμιστών, η οποία εξασφάλιζε την άμυνα της πόλης. Οι συνεχείς συγκρούσεις και οι κατακτητικοί πόλεμοι οδήγησαν στο να αποκτήσουν και άλλοι πολίτες την ιδιότητα του πολεμιστή. Τον 7ο αι π.Χ. αλλάζει ο τρόπος της πολεμικής λειτουργίας, δεν είναι πια προνόμιο των αριστοκρατών εφόσον δημιουργείται η διάταξη σε φάλαγγα οπλιτών, την οποία αποτελούν όλοι οι πολίτες που μπορούν να προμηθευτούν τον οπλισμό τους. Απλοί πολίτες και αριστοκράτες πολεμούν από κοινού και έχουν ως προτεραιότητα την υπεράσπιση της πόλης. Με αυτόν τον τρόπο της ισότητας και της εναλλαξιμότητας γίνονται «ισότιμοι» και παύει να προβάλλεται το ομηρικό ηρωικό ιδεώδες. Αποκτά έτσι μια πιο συλλογική μορφή που δίνει στους απλούς οπλίτες, που συμμετέχουν στην οπλιτική φάλαγγα το δικαίωμα να διεκδικήσουν μερίδιο στα λάφυρα και στις κατεκτημένες γαίες. Αυτό ονομάστηκε οπλιτική επανάσταση και είχε ως αποτέλεσμα την αρχή της ισότητας μέσα στις αρχαϊκές κοινωνίες, από το υλικό αρχικά επίπεδο στο πολιτικό. (Διαβάζουμε για την φάλαγγα από τις σημειώσεις!) Ολιγαρχία Σταδιακά, τα αριστοκρατικά καθεστώτα έδωσαν τη θέση τους σε ολιγαρχικά συστήματα διακυβέρνησης, στα οποία την άσκηση της εξουσίας αναλάμβαναν και πολίτες που είχαν αυξημένα εισοδήματα, χωρίς να ανήκουν στην τάξη των ευγενών. Τα πολιτεύματα αυτού του τύπου ονομάστηκαν από τους αρχαίους ολιγαρχία, πλουτοκρατία, εκ τιμημάτων πολιτεία. Ανάλογα με το ύψος του τιμήματος που οριζόταν, δινόταν η δυνατότητα σε μικρότερες ή μεγαλύτερες ομάδες να συμμετέχουν στην πολιτική ζωή και έτσι αμφισβητήθηκε ένα προνόμιο το οποίο στηριζόταν αποκλειστικά στην καταγωγή. Τυραννία
17
Η επικράτηση των «ολίγων» όμως δεν έδωσε λύσεις στα προβλήματα του πλήθους. Οι αντιθέσεις διατηρήθηκαν και σε ορισμένες περιπτώσεις υποδαυλίστηκαν από πρόσωπα που ήθελαν να εκμεταλλευτούν τις κοινωνικές αναταραχές για να επιβάλουν τη δική τους εξουσία. Τέτοια πρόσωπα συνήθως ήταν ευγενείς που είχαν αναδειχθεί ηγέτες των κατώτερων κοινωνικών ομάδων, με την υποστήριξη των οποίων κατόρθωναν να καταλάβουν την εξουσία. Η προσωπική εξουσία που επέβαλλαν ονομαζόταν τυραννίδα. Ορισμένοι από τους τυράννους αναδείχθηκαν σε καλούς ηγέτες, που φρόντισαν για την ανάπτυξη της πόλης τους και τη βελτίωση των συνθηκών ζωής των πολιτών. Χαρακτηριστικές περιπτώσεις τυράννων ήταν ο Πολυκράτης στη Σάμο, ο Περίανδρος στην Κόρινθο, ο Θεαγένης στα Μέγαρα, ο Πεισίστρατος στην Αθήνα κ.ά. Οι περισσότεροι τύραννοι είχαν βίαιο τέλος. Οι δολοφονικές απόπειρες εναντίον τους εκφράζουν με σαφήνεια και τις διαθέσεις των πολιτών. Δημοκρατία Μετά την πτώση των τυραννικών καθεστώτων, περίπου στα τέλη του 6ου αι. π.Χ., στις περισσότερες πόλεις επιβλήθηκαν εκ νέου ολιγαρχικά καθεστώτα, σε άλλες, όμως, όπως για παράδειγμα στην Αθήνα, έγιναν μεταρρυθμιστικές νομοθετικές προσπάθειες που άνοιξαν το δρόμο προς τη δημοκρατία (μεταρρύθμιση του Κλεισθένη). Στο
δημοκρατικό
πολίτευμα
κυρίαρχο
πολιτειακό
όργανο
αναδεικνύεται η εκκλησία του δήμου, δηλαδή η συνέλευση όλων των ενήλικων κατοίκων που είχαν πολιτικά δικαιώματα. Σε κάθε πολίτη δινόταν η δυνατότητα να παίρνει το λόγο, να διατυπώνει ελεύθερα την άποψή του (ισηγορία), και να συμμετέχει στη διαμόρφωση και στην ψήφιση των νόμων (ισονομία).
Ποιο είναι το βασικό στοιχείο της πολιτικής οργάνωσης των πόλεων κρατών; Για την πόλη-κράτος διαβάζουμε από τις σημειώσεις του κεφ. 2.2 Η «πόλις» και τα συστατικά της (σελ.83) Ποιες ήταν οι προϋποθέσεις για την ύπαρξη της πόλης-κράτους Η προέλευση της πόλης-κράτους Ποιοι ήταν οι παράγοντες που συνέβαλαν στην εμφάνιση της πόλεως-κράτους; Επίσης, το 2.3 Οικονομία και κοινωνία-όλο πολύ καλά
18
Α εκδοχή: Ποια ήταν τα αποτελέσματα της καταγραφής των νόμων Στα τέλη του 7ου αι. π.Χ. και τις αρχές του 6ου αι. π.Χ. οι διαφορές οξύνθηκαν και οι αγώνες μεταξύ των ευγενών από τη μία πλευρά και των πλουσίων και του πλήθους από την άλλη έγιναν ιδιαίτερα σκληροί. Η κατάσταση εν μέρει αντιμετωπίστηκε σε πολλές πόλεις με την κωδικοποίηση του άγραφου, εθιμικού δικαίου. Η καταγραφή των νόμων ανατέθηκε σε πρόσωπα κοινής αποδοχής, προερχόμενα κυρίως από την τάξη των ευγενών. Πρόκειται για τους γνωστούς νομοθέτες ή αισυμνήτες, όπως ο Ζάλευκος και ο Χαρώνδας στις αποικίες της Δύσης, ο Πιττακός στη Μυτιλήνη, ο Λυκούργος στη Σπάρτη, ο Δράκων και ο Σόλων στην Αθήνα. Με την καταγραφή των νόμων στις περισσότερες πόλεις διευρύνθηκε η πολιτική βάση, εφόσον η συμμετοχή στη διακυβέρνηση της πολιτείας έγινε ανάλογα με την οικονομική κατάσταση των πολιτών, όπως συνέβη στην Αθήνα με τη νομοθεσία του Σόλωνα. Το πολίτευμα κατ’ αυτόν τον τρόπο μεταβλήθηκε σε ολιγαρχικό ή, όπως ονομάστηκε διαφορετικά, τιμοκρατικό (ἡ ἐκ τιμημάτων πολιτεία), επειδή κριτήριο της διάκρισης των πολιτών ήταν τα «τιμήματα», δηλαδή το εισόδημα. Η επικράτηση των «ολίγων» όμως δεν έδωσε λύσεις στα προβλήματα του πλήθους. Οι αντιθέσεις διατηρήθηκαν και σε ορισμένες περιπτώσεις υποδαυλίστηκαν από πρόσωπα που ήθελαν να εκμεταλλευτούν τις κοινωνικές αναταραχές για να επιβάλουν τη δική τους εξουσία. Τέτοια πρόσωπα συνήθως ήταν ευγενείς που είχαν αναδειχθεί ηγέτες των κατώτερων κοινωνικών ομάδων, με την υποστήριξη των οποίων κατόρθωναν να καταλάβουν την εξουσία. Η προσωπική εξουσία που επέβαλλαν ονομαζόταν τυραννίδα. Ορισμένοι από τους τυράννους αναδείχθηκαν σε καλούς ηγέτες, που φρόντισαν για την ανάπτυξη της πόλης τους και τη βελτίωση των συνθηκών ζωής των πολιτών. Χαρακτηριστικές περιπτώσεις τυράννων ήταν ο Πολυκράτης στη Σάμο, ο Περίανδρος στην Κόρινθο, ο Θεαγένης στα Μέγαρα, ο Πεισίστρατος στην Αθήνα κ.ά. Οι περισσότεροι τύραννοι είχαν βίαιο τέλος. Οι δολοφονικές απόπειρες εναντίον τους εκφράζουν με σαφήνεια και τις διαθέσεις των πολιτών. Μετά την πτώση των τυραννικών καθεστώτων, περίπου στα τέλη του 6ου αι. π.Χ., στις περισσότερες πόλεις επιβλήθηκαν εκ νέου ολιγαρχικά καθεστώτα, σε άλλες, όμως, όπως για παράδειγμα στην Αθήνα, έγιναν μεταρρυθμιστικές 19
νομοθετικές προσπάθειες που άνοιξαν το δρόμο προς τη δημοκρατία (μεταρρύθμιση του Κλεισθένη). Στο δημοκρατικό πολίτευμα κυρίαρχο πολιτειακό όργανο αναδεικνύεται η εκκλησία του δήμου, δηλαδή η συνέλευση όλων των ενήλικων κατοίκων που είχαν πολιτικά δικαιώματα. Σε κάθε πολίτη δινόταν η δυνατότητα να παίρνει το λόγο, να διατυπώνει ελεύθερα την άποψή του (ισηγορία), και να συμμετέχει στη διαμόρφωση και στην ψήφιση των νόμων (ισονομία).
Β εκδοχή: Η ΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΟΚΡΑΤΙΚΗΣ ΠΟΛΗΣ και η αντιμετώπισή της με την ψήφιση νόμων. Α (ίδια με την παραπάνω αλλά με επιπλέον στοιχεία για τους νομοθέτες, αν υπάρξει ερώτηση, καλό θα ήταν ένας συνδυασμός. Να προσέξετε ιδιαίτερα τη σημασία της καταγραφής των νόμων και γενικά αυτά που είναι σε πλαίσιο) Κατά τον 7ο αιώνα τα αριστοκρατικά πολιτεύματα εισήλθαν σε περίοδο κρίσης. Κατά την εποχή αυτή εγκαινιάστηκε μια περίοδος πολιτικών και κοινωνικών διεκδικήσεων εκ μέρους ενός μεγάλου μέρους του λαού, εκείνων που αποκλείονταν από την πολιτική εξουσία, αν και βοηθούσαν στην υπεράσπιση της πόλης με το να στρατεύονται ως οπλίτες. Εξάλλου, υπήρχαν και πολλές άλλες ομάδες που προέβαλλαν αξιώσεις κοινωνικού χαρακτήρα, δηλαδή αποκοπή χρεών και αναδασμό της γης, ρυθμίσεις που θα τους έδιναν τη δυνατότητα να συμμετέχουν κι αυτοί στην πολιτική ζωή. Κάτω από την πίεση αυτών των διεκδικήσεων οι ευγενείς δέχτηκαν ως διαιτητές τους νομοθέτες ή αισυμνήτες, που είχαν ως κύριο καθήκον να επέμβουν διαλλακτικά στις διαμάχες και να διατυπώσουν νομικές διατάξεις που θα είχαν τη μεγαλύτερη δυνατή αποδοχή. Τα πρόσωπα που επιλέγονταν για ένα τόσο δύσκολο έργο έπρεπε να διαθέτουν τις ανάλογες εγγυήσεις πείρας, αμεροληψίας και ανιδιοτέλειας. Προκειμένου να αποκατασταθεί η ομαλότητα, οι νομοθέτες είχαν τη δυνατότητα να κυβερνήσουν για ένα περιορισμένο χρονικό διάστημα, επομένως η δικαιοδοσία τους ήταν προσωρινή.. Η καταγραφή του εθιμικού δικαίου αποτέλεσε το πρώτο αίτημα στο οποίο προσπάθησαν να ανταποκριθούν οι αισυμνήτες, αρχικά στις ελληνικές αποικίες και αργότερα στο μητροπολιτικό ελληνικό χώρο. Οι πρώτοι νομοθετικοί κώδικες έγιναν από τον Ζάλευκο στους Λοκρούς της κάτω Ιταλίας (663 π.Χ.). Τον ίδιο αιώνα στην Κρήτη συντάχθηκε ο κώδικας της Γόρτυνας. Στην Αττική, ο Δράκων και ο Σόλων 20
κλήθηκαν ως νομοθέτες να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα της καταγραφής των νόμων, σε συνάρτηση με τα τεράστια κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα που προκαλούσε ο αποκλεισμός μεγάλου μέρους του λαού από την πολιτική ζωή. Σημασία του έργου: Το έργο των νομοθετών συνέβαλε αποφασιστικά στην καθιέρωση ενός κοινωνικού και πολιτικού συστήματος ευρύτερα αποδεκτού, ταυτόχρονα όμως αποτελεί ένα σημαντικό σταθμό στην ανάπτυξη της νομικής σκέψης. Δεν οδήγησε μόνο στη βαθμιαία μετάβαση από την αριστοκρατική στη δημοκρατική πόλη, αλλά άνοιξε το δρόμο για την οικοδόμηση του ευρωπαϊκού και παγκόσμιου Δικαίου. Οι πρώτοι νομοθετικοί κώδικες απηχούσαν τις απόψεις των ευγενών και, στις περισσότερες περιπτώσεις, προστάτευαν τα συμφέροντά τους απέναντι στην τάξη των εμπόρων. Το γεγονός όμως ότι οι νόμοι τώρα ήταν γραπτοί, γίνονταν γνωστοί σε όλους και επικυρώνονταν από την πόλη, δημιούργησε εντελώς νέες προϋποθέσεις για την πολιτική εξέλιξη της πόλης-κράτους. Σταδιακά, τα αριστοκρατικά καθεστώτα έδωσαν τη θέση τους σε ολιγαρχικά συστήματα διακυβέρνησης, στα οποία την άσκηση της εξουσίας αναλάμβαναν και πολίτες που είχαν αυξημένα εισοδήματα, χωρίς να ανήκουν στην τάξη των ευγενών. Τα πολιτεύματα αυτού του τύπου ονομάστηκαν από τους αρχαίους ολιγαρχία, πλουτοκρατία, εκ τιμημάτων πολιτεία. Ανάλογα με το ύψος του τιμήματος που οριζόταν, δινόταν η δυνατότητα σε μικρότερες ή μεγαλύτερες ομάδες να συμμετέχουν στην πολιτική ζωή και έτσι αμφισβητήθηκε ένα προνόμιο το οποίο στηριζόταν αποκλειστικά στην καταγωγή. Γενική υπενθύμιση: Στη διάρκεια της αρχαϊκής εποχής κάθε πόλη-κράτος παγίωσε μέσα από κοινωνικές ανακατατάξεις και «στάσεις» ένα σύστημα διακυβέρνησης. Οι πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι της Σπάρτης και της Αθήνας. Η Σπάρτη κατά τον 7ο αι. π.Χ. διαμόρφωσε ένα ολιγαρχικό πολίτευμα, το οποίο διατήρησε μέχρι τη ρωμαϊκή κατάκτηση, το 2ο αι. π.Χ. Αντίθετα, η Αθήνα διήνυσε όλο το φάσμα των πολιτειακών εξελίξεων, από την αριστοκρατική οργάνωση τον 7ο αι. π.Χ. μέχρι τη θεμελίωση της δημοκρατίας στα τέλη του 6ου αι. π.Χ.
Σόλωνας, ποιες ήταν οι μεταρρυθμίσεις του σχετικά με την οργάνωση της πολιτείας
21
Ο Σόλων, εκτός από τις κοινωνικού χαρακτήρα ρυθμίσεις (κατάργηση χρεών κ.λπ.), προχώρησε και στη μεταρρύθμιση του πολιτεύματος, διατηρώντας τη διαίρεση των Αθηναίων σε 4 τέλη, ανάλογα με τα ετήσια γεωργικά εισοδήματά τους. Το κατώτατο όριο ήταν 500 μέδιμνοι για το πρώτο τέλος (πεντακοσιομέδιμνοι), 300 για το δεύτερο (ιππείς) και 200 για το τρίτο (ζευγίτες). Το τελευταίο τέλος (θήτες) περιλάμβανε όσους είχαν εισοδήματα κάτω των 200 μεδίμνων. Διατήρησε τα υφιστάμενα όργανα του αριστοκρατικού πολιτεύματος, δηλαδή τους άρχοντες και τη βουλή. Η εκλογή στα αξιώματα αυτά δεν είχε προϋπόθεση πλέον την αριστοκρατική καταγωγή αλλά το υψηλό εισόδημα. Έτσι, (στα ανώτερα αξιώματα μπορούσαν να εκλέγονται πολίτες από τα δύο πρώτα τέλη, ενώ στα κατώτερα και πολίτες από το τέλος των ζευγιτών. Ίδρυσε την Ηλιαία (λαϊκό δικαστήριο), στο οποίο είχαν δικαίωμα συμμετοχής όλοι οι πολίτες που έπαιρναν μέρος στην εκκλησία του δήμου. Στην Ηλιαία μπορούσαν να προσφύγουν οι πολίτες που δεν επιθυμούσαν να δικαστούν από τον αρμόδιο άρχοντα. Παραχώρησε πολιτικά δικαιώματα στους θήτες, που όμως περιορίζονταν στη συμμετοχή τους στην εκκλησία του δήμου και στην Ηλιαία. Το τιμοκρατικό πολίτευμα του Σόλωνα περιέχει πολλά δημοκρατικά στοιχεία. Το πρώτο από αυτά είναι η διεύρυνση του σώματος των ενεργών πολιτών με την παροχή δικαιωμάτων στους θήτες. Με τη μεταρρύθμιση αυτή όλοι οι ιωνικής καταγωγής κάτοικοι της πόλης που ήταν εγγεγραμμένοι στις φρατρίες μετέχουν τώρα στη διαχείριση των δημοσίων υποθέσεων. Δεύτερο δημοκρατικό στοιχείο είναι η ίδρυση της νέας βουλής των 400 που είναι πολύ περισσότερο αντιπροσωπευτική από την παλαιά αριστοκρατική βουλή του Αρείου Πάγου, γιατί ανανεώνεται κάθε χρόνο και αναδεικνύεται κατευθείαν από τους πολίτες. Τέλος, σπουδαία δημοκρατική καινοτομία είναι η ίδρυση της Ηλιαίας, αφού η δικαστική εξουσία, η οποία στα αριστοκρατικά πολιτεύματα ήταν αποκλειστικά προνόμιο της βουλής και των αρχόντων, ασκείται πλέον και από το λαό.
Τι γνωρίζετε για τους τυράννους ή για την εγκαθίδρυση της τυραννίας-με τι συνδέεται; Βασική αιτία για την εγκαθίδρυση τυραννικών καθεστώτων, κατά τον Θουκυδίδη, υπήρξε η αύξηση του πλούτου. Πράγματι, τυραννίδες παρατηρούμε σε 22
πόλεις στις οποίες υπήρξε σημαντική αύξηση των εισοδημάτων από το εμπόριο και τη βιοτεχνία, σε σημείο που να αμφισβητείται η προτεραιότητα της αγροτικής παραγωγής. Η πολιτική αστάθεια, οι κοινωνικές ταραχές και ο φόβος εχθρικών εισβολών δημιουργούσαν δικαιολογημένα ένα κλίμα ανασφάλειας, που συχνά ευνοούσε τις προσπάθειες των τυράννων να πάρουν και να διατηρήσουν με τη βία την εξουσία. Οι τύραννοι προέρχονταν από την τάξη των ευγενών. Όμως, η δυνατότητα εκμετάλλευσης των πόρων μιας ολόκληρης πόλης τούς οδηγούσε σε μια μεγαλοπρέπεια που δεν μπορούσε να τη συναγωνιστεί κανένας μεμονωμένος αριστοκρατικός οίκος. Η κατάληψη της εξουσίας γινόταν με πραξικοπηματικό τρόπο και συνήθως προετοιμαζόταν με μια συνωμοτική διαδικασία. Ο τύραννος καταλάμβανε την ακρόπολη με τη βοήθεια σωματοφυλακής, εξόριζε τους πιο επικίνδυνους πολιτικούς αντιπάλους και κρατούσε άλλους ως ομήρους. Σε πολλές πόλεις η τυραννίδα επικράτησε αναίμακτα. Σε άλλες η αριστοκρατία ανατράπηκε βίαια, όπως στην περίπτωση της Κορίνθου, όπου ο Κύψελος εξόντωσε ή εξόρισε όλους τους Βακχιάδες και δήμευσε την περιουσία τους. Πολύ λίγες φορές η εγκαθίδρυση τυραννίδας είχε ως συνέπεια την αναστολή των νόμων που ίσχυαν. Αντίθετα, οι τύραννοι παρουσίαζαν κατά κανόνα ένα φιλολαϊκό πρόσωπο, συμπληρώνοντας το ισχύον δίκαιο με διατάξεις ευνοϊκές για τις κατώτερες τάξεις. Σε πολλές περιπτώσεις οι ίδιοι οι τύραννοι δεν έπαιρναν δημόσια αξιώματα, αλλά αρκούνταν να διορίζουν σ' αυτά πρόσωπα της εμπιστοσύνης τους (συγγενείς, κατά προτίμηση τους γιους τους). Μ' αυτό τον τρόπο η τυραννίδα γινόταν οικογενειακή κυβέρνηση, και από ισόβια έτεινε να μεταβληθεί σε κληρονομική. Οι αντιδράσεις στις δυναστικές μεθόδους διακυβέρνησης υποχρέωναν τους τυράννους να εξαντλούν τη σκληρότητά τους, κυρίως σε εκείνους που τους αμφισβητούσαντο δικαίωμα να κυβερνούν. Φρόντιζαν μάλιστα να είναι μεταξύ τους αλληλέγγυοι, και αντιμετώπιζαν την εχθρότητα των ολιγαρχικών ως κοινό κίνδυνο. Σε πολλές περιπτώσεις οι τύραννοι εξασφάλισαν την εύνοια των κατώτερων στρωμάτων με τη βελτίωση των υλικών συνθηκών της ζωής. Αύξησαν την καλλιεργήσιμη γη με εκχερσώσεις και δημεύσεις των περιουσιών των ευγενών, ώστε να δημιουργηθούν νέοι κλήροι γης για τους ακτήμονες, και απαγόρευσαν την εισαγωγή δούλων, για να προστατέψουν το εισόδημα των βιοτεχνών και των τεχνιτών. Αρκετοί τύραννοι ανέλαβαν να εκτελέσουν τεράστια οικοδομικά προγράμματα, δημόσια έργα κοινής ωφελείας και ευνόησαν τις τέχνες. Τα έργα του Περίανδρου στην Κόρινθο, του Πολυκράτη στη Σάμο και του Πεισίστρατου στην Αθήνα είναι περιώνυμα. Το καθεστώς των τυράννων δεν επικράτησε σε καμιά πόλη μόνιμα. Αφού πρόσφερε τις υπηρεσίες που περίμεναν τα κατώτερα στρώματα, συμβάλλοντας αποφασιστικά στην υλική ευημερία, εξαφανίστηκε γρήγορα. Στις περισσότερες περιπτώσεις έδωσε τη θέση του στη Δημοκρατία. Φαίνεται ότι ο λαός είδε στο πρόσωπο των τυράννων το μέσο για την απαλλαγή του από την εξουσία των αριστοκρατικών. Και όταν ο στόχος αυτός επιτεύχθηκε, δεν υπήρχε πια λόγος να τους ανέχεται. 23
Τα αποτελέσματα των Περσικών-η σημασία τους! (στην απάντηση, να προσθέσετε και την κυριαρχία της Αθήνας) Κατά την πρώτη εικοσαετία του 5ου αι. π.Χ. οι Έλληνες ήρθαν αντιμέτωποι με την επεκτατικότητα των Περσών βασιλέων. Η αποτυχημένη εξέγερση των Ελλήνων της Ιωνίας (ιωνική επανάσταση, 499-494 π.Χ.), που ήταν υποτελείς στην περσική αυτοκρατορία, έδωσε την αφορμή για μια σειρά περσικών επιχειρήσεων εναντίον της Ελλάδας. Το επιτυχές αποτέλεσμα των περσικών πολέμων δεν πρόβαλε μόνο το δυναμισμό που έκρυβε η πόλη-κράτος ως οργανωτικός θεσμός, αλλά κυρίως την ιδέα ότι οι αγώνες αυτοί ήταν κοινό έργο των Ελλήνων. Δεν είχαν συγκρουστεί δύο δυνάμεις διεκδικώντας οι μεν ζωτικούς χώρους εξάπλωσης, οι δε την επιβίωσή τους. Είχαν συγκρουστεί στην ουσία δύο διαφορετικοί τρόποι ζωής, δύο συστήματα αξιών, δύο πολιτισμοί. Οι περσικοί πόλεμοι (τα Μηδικά), χωρίς αμφιβολία, συνέβαλαν στη δημιουργία κοινής ιστορικής μνήμης: ήταν οι πρώτοι «εθνικοί» πόλεμοι των Ελλήνων. Ο αγώνας των Ελλήνων για την προάσπιση της ανεξαρτησίας τους, της γης, των ιερών τους και κυρίως του «Ελληνικού» (έθνους), απηχεί για πρώτη φορά συνειδητοποιημένα την ιδέα πανελλήνιου πνεύματος. Το νικηφόρο αποτέλεσμα των περσικών πολέμων ήταν καθοριστικό για την ιστορική πορεία των Ελλήνων. Η αυτοπεποίθηση, η αίσθηση της αυτάρκειας αλλά και της υπεροχής απέναντι στους «βαρβάρους» και πάνω απ’ όλα η ψυχική ευφορία του νικητή που θέλει να αποκαταστήσει τις καταστροφές ήταν κίνητρα που δημιούργησαν τα επιτεύγματα στην πολιτική, στα γράμματα και τις τέχνες της κλασικής εποχής.
ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (480-232 π.Χ.) Μετά τους περσικούς πολέμους και για πενήντα περίπου χρόνια η Αθήνα εξελίχθηκε σε ηγεμονική δύναμη, γεγονός που δημιούργησε τις προϋποθέσεις της αντιπαράθεσής της με τη Σπάρτη. Τα αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα των δύο σημαντικότερων πόλεων είχαν ως αποτέλεσμα τη διαίρεση του ελληνικού κόσμου σε δύο μεγάλους συνασπισμούς. Οδήγησαν τους Έλληνες σε μακροχρόνια εμφύλια σύρραξη τριάντα περίπου χρόνων, τον Πελοποννησιακό πόλεμο. Στο πρώτο μισό του 4ου αι. π.Χ. τον ανταγωνισμό των ελληνικών πόλεων-κρατών υποδαύλισε η παρέμβαση των Περσών με την παροχή χρημάτων ή στρατιωτικής βοήθειας, ενώ το δεύτερο μισό του αιώνα εμφανίζεται ως επιτακτική ανάγκη η ιδέα της πανελλήνιας ένωσης. Η ένωση των Ελλήνων και ο κοινός τους αγώνας εναντίον των Περσών ήταν εγχείρημα του Ελληνισμού της Μακεδονίας, το οποίο επιτεύχθηκε εν μέρει από το Φίλιππο Β΄ και ολοκληρώθηκε από τον Μ. Αλέξανδρο.
24
Τι γνωρίζετε για την α΄ Αθηναϊκή ηγεμονία- Η συμμαχία της Δήλου Η Αθήνα μετά την απόκρουση του περσικού κινδύνου ανασυγκροτήθηκε και εξελίχθηκε σε μεγάλη ναυτική δύναμη. Τέθηκε επικεφαλής μεγάλου μέρους των ελληνικών πόλεων, ιδρύοντας την Α΄ Αθηναϊκή συμμαχία (478/7 π.Χ.). Η ενέργεια αυτή ήταν απόλυτα εναρμονισμένη με τις επιδιώξεις και τα συμφέροντά της, που στόχευαν στην ανάδειξή της σε μεγάλη δύναμη. Έδρα της συμμαχίας ορίστηκε η Δήλος (Δηλιακή συμμαχία), όπου βρισκόταν το συμμαχικό ταμείο και συγκεντρώνονταν κάθε χρόνο οι αντιπρόσωποι. Τα μέλη που την αποτέλεσαν είχαν, τουλάχιστον στην αρχή, τα ίδια δικαιώματα και τις ίδιες υποχρεώσεις. Ο φόρος που πλήρωναν καθοριζόταν σε πλοία ή χρήματα. Οι Αθηναίοι χρησιμοποίησαν τη συμμαχία ως μέσο επικράτησης και κυριαρχίας· ως μέσο επικράτησης απέναντι στους Πέρσες και στους υπόλοιπους Έλληνες και ως μέσο επιβολής της κυριαρχίας τους στους ίδιους τους συμμάχους. Ο πόλεμος εναντίον των Περσών συνεχίστηκε με αρκετές διακοπές, εξαιτίας των πολιτικών αντιθέσεων στην Αθήνα. Οι Έλληνες που δεν είχαν προσχωρήσει στη συμμαχία, αν και δεν αντιμετώπιζαν ευνοϊκά την αύξηση της δύναμης των Αθηναίων, εντούτοις δεν εκδήλωναν φανερά την αντίθεσή τους. Ακόμα και οι Σπαρτιάτες ήταν επιφυλακτικοί και μόνο όταν τους δινόταν η ευκαιρία προσπαθούσαν με πλάγιο τρόπο να εξασθενίσουν την αυξανόμενη δύναμη της Αθήνας. Η Αθήνα, παρά τον ανταγωνισμό της με τη Σπάρτη, κατόρθωσε να επεκτείνει τη συμμαχία ανάμεσα στους Έλληνες. Επιβλήθηκε μεταβάλλοντας τη συμμαχία σε ηγεμονία. Η μεταβολή αυτή έγινε τυπικά με τη μεταφορά του συμμαχικού ταμείου από τη Δήλο στην Ακρόπολη των Αθηνών (454 π.Χ.), ουσιαστικά όμως εκδηλώθηκε με ένοπλες επεμβάσεις των Αθηναίων σε όσες από τις συμμαχικές πόλεις εμφάνιζαν πρόθεση αποχώρησης από τη συμμαχία. (Οι εισφορές των συμμάχων, όταν το συμμαχικό ταμείο μεταφέρθηκε στην Αθήνα [454 π.Χ.] ανέρχονταν σε απόθεμα 8.000 ταλάντων, το 445 π.Χ. σε 9.700 τάλαντα και πριν την έναρξη του Πελποννησιακού πολέμου [431 π.Χ.] σε 6.000 τάλαντα.) Εκτός όμως από τις τακτικές αυτές εισφορές οι Αθηναίοι επέβαλλαν στους συμμάχους πολλές φορές έκτακτη φορολογία, κυρίως με τη μορφή πολεμικών αποζημιώσεων.
25
Τι γνωρίζετε για τη συγκρότηση και τη λειτουργία της ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΗΣ ΣΥΜΜΑΧΙΑΣ Οι Λακεδαιμόνιοι στρατιώτες φημίζονταν ως οι γενναιότεροι στον ελληνικό χώρο, ωστόσο ο αριθμός τους ήταν σχετικά μικρός και η Σπάρτη δεν θα μπορούσε να διαδραματίσει το ρόλο της στον ελληνικό κόσμο, αν δεν είχε επιτύχει να οργανώσει προς όφελος της το μεγαλύτερο μέρος της Πελοποννήσου. Με τις σύμμαχες της πόλεις, σχημάτισε τον 5ο αιώνα π.Χ. αυτό που σήμερα αποκαλούμε Πελοποννησιακή Συμμαχία και που απλά οι Έλληνες ονόμαζαν «Οι Πελοποννήσιοι» ή «Οι Λακεδαιμόνιοι και οι Σύμμαχοί τους». Άλλωστε δεν επρόκειτο μόνο για αριθμητικό ζήτημα - οι σύμμαχοι συνεισέφεραν στους Σπαρτιάτες ένα σημαντικό στοιχείο ισχύος στον ελληνικό κόσμο: τη ναυτική δύναμη. Διαφορετικά πώς θα μπορούσε να συσταθεί αυτή η ισχυρή δομή; Η πρώτη φροντίδα των Σπαρτιατών ποτέ δεν ήταν το κτίσιμο μιας αυτοκρατορίας, αλλά η διαφύλαξη της ασφάλειας της πόλης τους. Αυτό αποτελεί την κύρια προτεραιότητα για κάθε ελληνική πόλη, όπου ο κάθε γείτονας είναι εν δυνάμει εχθρός. Και η Σπάρτη είχε στην Πελοπόννησο, από τον 8ο αιώνα π.Χ., μια μεγάλη ανταγωνιστική δύναμη, το Άργος. Τον 6ο αιώνα, η Σπάρτη απέκτησε άλλη μια ισχυρή αντίπαλο, την Τεγέα, με την οποία όμως κατέληξε σε συμμαχία αντιλαμβανόμενη ότι δεν διέθετε τα μέσα να κατακτήσει πόλεις τόσο απομακρυσμένες και τόσο σημαντικές και ότι ήταν καλύτερα να τις κάνει συμμάχους.(αλλαγή πολιτικής από τους κατακτητικούς πολέμους στη συμμαχία) Η υπόλοιπη Αρκαδία, ιδιαίτερα ο Ορχομενός και η Μαντινεία, ακολούθησε το παράδειγμα της Τεγέας· ύστερα ήρθε η σειρά της Φλειούς, που η πίστη της σε όλο το χρονικό ορίζοντα της
Ιστορίας
8α παραμείνει παραδειγματική.
Η
Εληά
αντιπροσωπεύει το μόνο προς τα βορειοδυτικά προπύργιο της Σπάρτης. Θα συνάψει έπειτα συμμαχία με τις πόλεις Άκτιον, Τροιζήνα, Ερμιόνη και Επίδαυρο. Το 525 π.Χ. η Κόρινθος είχε ήδη προσχωρήσει στη Σπαρτιατική Συμμαχία και η Σικυώνα τη μιμήθηκε. Από δυσπιστία προς την Αθήνα προσχώρησαν η Αίγινα και τα Μέγαρα, τέλος του 6ου αιώνα π.Χ.· πρόκειται για τις μοναδικές επεκτάσεις της Συμμαχίας εκτός Πελοποννήσου. Σε μισό αιώνα η Σπάρτη είχε πραγματοποιήσει με αυτόν τον τρόπο τη συγκρότηση εκείνη που την καθιστούσε τη μεγαλύτερη δύναμη σε στεριά και θάλασσα του ελληνικού κόσμου. Και αυτό χωρίς να δώσει ούτε μία μάχη, αλλά μέσα από σειρά συμμαχιών. 26
Με το ξέσπασμα του Πελοποννησιακού πολέμου, το συμμαχικό αυτό σύστημα πήρε την οριστική μορφή του, μιας πραγματικής ομοσπονδίας, με αρκετά καλά σχεδιασμένους κεντρικούς θεσμούς. Η Σπάρτη αποτελεί την ηγέτιδα δύναμη, έχει την πρωτοβουλία και την ευθύνη της διοίκησης, χωρίς ωστόσο να ασκεί απόλυτη εξουσία. Η δομή είναι δικέφαλη. Από τη μια το Συμβούλιο των Συμμάχων, όπου κάθε πόλημέλος έχει έναν αντιπρόσωπο και στο οποίο οι αποφάσεις λαμβάνονται κατά πλειοψηφία. Έτσι η Σπάρτη είναι δυνατόν να μειοψηφήσει, η απόφαση όμως δεν μπορεί να της επιβληθεί, καθώς η δεύτερη κυρίαρχη αρχή είναι η Συνέλευση των πολιτών της Σπάρτης. Γενικά, η Σπάρτη έχει την πρωτοβουλία και αφού ψηφίσει, για παράδειγμα, πόλεμο ενάντια σε κάποιαν πόλη, προτείνει αυτή την απόφασή της στο Συμβούλιο των Συμμάχων, το οποίο μπορεί να την αποδεχθεί ή να την αρνηθεί. Το 431 π.Χ. συνέβη το ακριβώς αντίθετο: οι Σύμμαχοι πρότειναν στη Συνέλευση της Σπάρτης να αποφασίσει τον πόλεμο ενάντια στην Αθήνα· τότε η κατάσταση ήταν ιδιαίτερη καθώς οι Σύμμαχοι ήθελαν τον πόλεμο πολύ περισσότερο από τη Σπάρτη. Η Συμμαχία όμως δεν λειτουργούσε κατ' αυτόν τον τρόπο τον 6ο αιώνα π.Χ. Εκείνη την εποχή η Σπάρτη αποφάσιζε μόνη της: η συμμαχία με τον Κροίσο, οι διαδοχικές εκστρατείες κατά της Αθήνας (του Αγχίμολου πιθανά το 512/1, του Κλεομένη το 511/10, το 508/7 κατά το 507/6) και ο πόλεμος εναντίον του Άργους (μάχης της Σηπείας) ήταν δικές της αποφάσεις τις οποίες και επέβαλε στους συμμάχους της. Η μοναδική σύσκεψη των Συμμάχων πραγματοποιήθηκε στη Σπάρτη, σε άγνωστη χρονολογία (ίσως το 505-504) εν όψει μιας εκστρατείας κατά της Αθήνας, πρόταση που αρνήθηκαν. Το περιστατικό διηγείται ο Ηρόδοτος (5, 90-93), αλλά το σπάνιο αυτό χαρακτηριστικό του επεισοδίου κάνει σήμερα πολλούς ιστορικούς να αμφιβάλλουν αν είναι αληθινό.
Η πανελλήνια ιδέα και η σημασία της Πολλοί ήταν οι πνευματικοί άνθρωποι που τους απασχόλησε το πρόβλημα της παρακμής του ελληνικού κόσμου. Γεννήθηκε τότε η ιδέα ενός πανελλήνιου συνασπισμού. Η πανελλήνια ιδέα ήταν μια νέα πολιτική έκφραση που διατυπώθηκε για πρώτη φορά στα τέλη του 5ου αι. π.Χ. από το σοφιστή Γοργία, σε λόγο του στον 27
ιερό χώρο της Ολυμπίας. Κύριος εκφραστής αυτής της πολιτικής ήταν ο Αθηναίος ρήτορας Ισοκράτης. Σε πρώτο στάδιο, στον «Πανηγυρικό» λόγο του (380 π.Χ.) διατυπώνει την άποψη ότι τον κοινό αγώνα εναντίον των Περσών θα μπορούσε να αναλάβει η Αθήνα με την ανασύσταση της ηγεμονίας της. Αργότερα, η αδυναμία της Αθήνας να εμπνεύσει εμπιστοσύνη και να επιβληθεί τον έστρεψε στην ιδέα ότι ένας ισχυρός μονάρχης θα ένωνε τους Έλληνες και θα τους οδηγούσε εναντίον των Περσών. Προσωπικότητες για τις οποίες ο Ισοκράτης πίστεψε ότι θα μπορούσαν να θέσουν σε εφαρμογή την πανελλήνια ιδέα ήταν ο Ευαγόρας, βασιλιάς της Σαλαμίνας της Κύπρου, ο Ιάσονας, τύραννος των Φερών της Μαγνησίας, ο Διονύσιος Α΄, τύραννος των Συρακουσών. Σε βαθιά γηρατειά ατένιζε με ελπίδα την επικράτηση του Φιλίππου Β΄ της Μακεδονίας Ο Ισοκράτης ήταν από τις προσωπικότητες που κατόρθωσαν να αποδεσμευτούν από το τοπικιστικό πνεύμα που φανάτιζε ακόμα τους σύγχρονούς του πολιτικούς. Αντίθετος με την πολιτική αυτή, πιστός πάντα στην ιδέα του πρωταγωνιστικού ρόλου της Αθήνας, ήταν ο ρήτορας Δημοσθένης. Να αναφερθείτε στην εσωτερική και εξωτερική πολιτική που εφάρμοσε ο Φίλιππος Β’ για να ισχυροποιήσει οικονομικά, στρατιωτικά και γεωπολιτικά το βασίλειο της Μακεδονίας Ο Φίλιππος Β΄, αφού κατόρθωσε να σταθεροποιήσει τη θέση του στον θρόνο της Μακεδονίας, έθεσε ως στόχους της πολιτικής του πρώτα την ισχυροποίηση του μακεδονικού κράτους και στη συνέχεια την επέκταση της εξουσίας του. Την ισχυροποίηση της Μακεδονίας πέτυχε με τις ακόλουθες ενέργειες: Αντιμετώπισε αποτελεσματικά τις επιδρομές των Ιλλυριών και των Παιόνων στα βόρεια σύνορα. Οργάνωσε ισχυρό στρατό. Κύριο στρατιωτικό σώμα ήταν η μακεδονική φάλαγγα, αποτελούμενη από πεζέταιρους (οι στρατιώτες που επάνδρωναν τη μακεδονική φάλαγγα) σε σχηματισμό βάθους 16 σειρών και με οπλισμό ένα μακρύ δόρυ μήκους 6 μ., τη σάρισα. Το ιππικό επάνδρωναν οι ευγενείς, οι εταίροι* όπως ονομάζονταν. Το στρατό συμπλήρωναν σώματα ακοντιστών, τοξοτών και πελταστών.* Δημιούργησε ισχυρή οικονομία. Αφού πέτυχε την κατάληψη των ορυχείων χρυσού του Παγγαίου, έκοψε νόμισμα, τους χρυσούς στατήρες. Το νόμισμα αυτό βαθμιαία εκτόπισε τους περσικούς δαρεικούς από τον ελλαδικό χώρο. Ακολούθησε επεκτατική εξωτερική πολιτική. Στην αρχή η πολιτική αυτή ήταν συνδεδεμένη με τη στρατιωτική οργάνωση, γιατί εξασφάλιζε νέες εκτάσεις γης 28
στους άνδρες του μακεδονικού στρατού. Στη συνέχεια όμως, μετά την παρέμβαση του Φιλίππου στην κεντρική και νότια Ελλάδα, η πολιτική του αποσκοπούσε στην ένωση των Ελλήνων υπό την αρχηγία του. Σε πρώτο στάδιο, ο Φίλιππος, αφού κατέλαβε πόλεις της Χαλκιδικής και εδάφη της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, έφτασε μέχρι τις δυτικές ακτές του Ευξείνου Πόντου. Σε δεύτερο στάδιο, με αφορμή προβλήματα του μαντείου των Δελφών, επενέβη στη Θεσσαλία και στη νότιο Ελλάδα. Σε μια από τις εκστρατείες του αντιμετώπισε νικηφόρα τις συνασπισμένες δυνάμεις των Θηβαίων και των Αθηναίων στη Χαιρώνεια (338 π.Χ.) και έτσι επιβλήθηκε ως ο αδιαφιλονίκητος ηγέτης που είχε τη δυνατότητα να ενώσει τους Έλληνες και να ηγηθεί του κοινού αγώνα εναντίον των Περσών. Η πανελλήνια ένωση έγινε πραγματικότητα σε συνέδριο στην Κόρινθο το 337 π.Χ., όπου συμμετείχαν όλες οι πόλεις εκτός από τη Σπάρτη και όπου συμφωνήθηκαν τα ακόλουθα: α) Απαγορεύτηκαν οι συγκρούσεις μεταξύ των ελληνικών πόλεων και η βίαιη μεταβολή των καθεστώτων τους· β) προστατεύτηκε η ελεύθερη ναυσιπλοΐα και καταδικάστηκε η πειρατεία· γ) ιδρύθηκε πανελλήνια συμμαχία, αμυντική και επιθετική, με ισόβιο αρχηγό το Φίλιππο Β΄. Το συνέδριο της Κορίνθου, μετά τη δολοφονία του Φιλίππου Β΄, επαναλήφθηκε την επόμενη χρονιά (336 π.Χ.) από τον Αλέξανδρο. Σε αυτό, ανανεώθηκε από την πλευρά των αντιπροσώπων στο πρόσωπο του νέου ηγέτη ο όρκος που είχαν δώσει στον πατέρα του. *εταίρος, -οι: ο φίλος, ο σύντροφος. Ονομάζονταν έτσι οι ευγενείς στην αρχαία Μακεδονία. *πελταστής: στρατιώτης ελαφρά οπλισμένος με πέλτη και ακόντιο. Η πέλτη ήταν ασπίδα μικρών διαστάσεων σε σχήμα μισοφέγγαρου, κατασκευασμένη συνήθως από κλωνάρια ιτιάς με δερμάτινη επικάλυψη. Όροι και επεξηγήσεις εταίρος, -οι: ο φίλος, ο σύντροφος. Ονομάζονταν έτσι οι ευγενείς στην αρχαία Μακεδονία. πεζέταιρος, -οι: πεζός+εταίρος: ονομάζονταν έτσι οι στρατιώτες που επάνδρωναν τη μακεδονική φάλαγγα.
29
πελταστής: στρατιώτης ελαφρά οπλισμένος με πέλτη και ακόντιο. Η πέλτη ήταν ασπίδα μικρών διαστάσεων σε σχήμα μισοφέγγαρου, κατασκευασμένη συνήθως από κλωνάρια ιτιάς με δερμάτινη επικάλυψη. προαστική οργάνωση: οργάνωση οικισμού που παρουσιάζει χαρακτηριστικά πρώιμης αστικοποίησης, δηλαδή στοιχεία σχετικά με την οικονομική, την κοινωνική οργάνωση και τον πολεοδομικό σχεδιασμό του σε αρχικό στάδιο (βλ. και αστικός). στατήρας: νομισματική μονάδα διαφορετικής αξίας από πόλη σε πόλη· μονάδα βάρους. φυλετικό κράτος: το κράτος το οποίο συγκροτούν άνθρωποι που ανήκουν στο ίδιο φύλο. Την εποχή των μετακινήσεων των ελληνικών φύλων (11ος-9ος αι. π.Χ.) διαμορφώθηκαν φυλετικά κράτη, των οποίων η συγκρότηση οφείλεται στην κοινή καταγωγή και στους συγγενικούς δεσμούς των μελών τους. χαλκού εποχή/χαλκοκρατία: μεγάλη χρονική περίοδος στη διάρκεια της οποίας κύριο υλικό χρήσης ήταν ο χαλκός· για τη μελέτη της προτάθηκε η ακόλουθη διαίρεση για τον χώρο του Αιγαίου: πρώιμη (3000/2800-2000/1900), μέση (2000/1900-1600 π.Χ.) και ύστερη εποχή του χαλκού (1600-1100 π.Χ.).
Με ποιους τρόπους ο Φίλιππος κατάφερε να αναδιοργανώσει το μακεδονικό βασίλειο.; Το 359 π.Χ. ο Φίλιππος ανέλαβε την εξουσία και πρώτο του μέλημα ήταν η αναδιοργάνωση του στρατού. Αυτό το κατάφερε με την εισαγωγή μιας νέας τεχνικής που βασιζόταν στη σάρισα (μακρύ δόρυ 5μ, όπλο δικής του επινόησης) η οποία μπορούσε να αντιπαραταχτεί με υπεροχή στη φάλαγγα των οπλιτών των ελληνικών πόλεων. Δεύτερο καινοτόμο μετρό ήταν η δημιουργία μακεδονικών πόλεων και ο περιορισμός νομαδικού τρόπου ζωής , με την μετακίνηση πληθυσμών από την δυτική Μακεδονία προς την ανατολική Μακεδονία. Οι νέες πόλεις αποτελούσαν σημαντική πηγή στρατολόγησης ανδρών. Οι στρατιώτες που προέρχονταν από τον παλαιό βασίλειο και αποτελούσαν μέλη της βασιλικής φρουράς ονομάστηκαν πεζέταιροι , ενώ αυτοί που προέρχονταν από τις νέες πόλεις ονομάστηκαν ασθέταιροι. Κάθε πόλη είχε πολιτοφυλακή και τοπική άμυνα. Ισχυροποίησε τα ανατολικά και δυτικά του σύνορα με την προσάρτηση νέων περιοχών στο βασίλειο του. Στη συνέχεια, επέκτεινε τα ανατολικά σύνορα του στην περιοχή του Στρυμόνα. Η προσπάθεια για την ανάκτηση 30
πόλεων της Μακεδονίας οι οποίες βρίσκονταν υπό την εξουσία της Αθήνας επιτεύχθηκε με την κατάληψη της Αμφίπολης (358/357 π.Χ.) και στην συνέχεια με την ίδρυση της αποικίας των Φιλίππων (356 π.Χ.) στην Θράκη από την οποία μπορούσε να ελέγχει τα μεταλλεία αργύρου και χρυσού του Παγγαίου όρους. Με ποιους τρόπους ο Φίλιππος κατάφερε να ενισχύσει οικονομικά το μακεδονικό βασίλειο.; Με τη δημιουργία νέων μακεδονικών πόλεων και με τον περιορισμό νομαδικού τρόπου ζωής , ενίσχυσε πληθυσμιακά παλαιές και νέες πόλεις, δίνοντας ώθηση στους πολίτες να ασχοληθούν με την καλλιέργεια της γης. Επίσης, προώθησε αρδευτικά μέτρα για την ανάπτυξη γεωργικών καλλιεργειών και αποξέρανε τις ελώδεις πεδιάδες του Δίου και των Φιλίππων. Με την ίδρυση της αποικίας των Φιλίππων (356 πΧ) στην Θράκη από την οποία κατάφερε να έχει τον πλήρη έλεγχο των μεταλλείων αργύρου και χρυσού του Παγγαίου όρους και της Χαλκιδικής καθώς και άλλων περιοχών ενισχύοντας έτσι την οικονομία του βασιλείου του.
Τι γνωρίζετε για τον Ιερό Πόλεμο, τους πρωταγωνιστές, τις σκοπιμότητες των ενεργειών τους, το αποτέλεσμά του; Μόλις ο Φίλιππος ενδυνάμωσε το μακεδονικό βασίλειο επεκτείνοντας και ισχυροποιώντας τα σύνορα του από επιθέσεις άλλων λαών, δεν δίστασε να διεισδύσει στις υποθέσεις των ελληνικών πόλεων. Κύριος στόχος του το βασίλειό του να πάρει τον ρόλο της Αθήνας στην Αθηναϊκή Συμμαχία και να αναλάβει τα ηνία για τον πόλεμο κατά της Περσίας με το πρόσχημα της εκδίκησης. Ο Φίλιππος όμως πέρα από το πρόσχημα της εκδίκησης κατά των Περσών προσέβλεπε στην Ασία ως πηγή πλούτου και προσάρτησης εδαφών. Έτσι ο Φίλιππος ενεπλάκη στον Ιερό Πόλεμο (356 π.Χ έως το 346 π. Χ) και σχετίζονταν με τον πολιτικό και οικονομικό έλεγχο του ιερού του Απόλλωνα στους Δελφούς. Σε αυτόν εμπλέκονται οι πόλεις της Φωκίδας, που για πολλά χρόνια εκμεταλλεύονταν τα αναθήματα του ναού, καθώς και οι σύμμαχοί τους (Σπάρτη, Αχαΐα, Αθήνα και θεσσαλικές Φερές),
που πολεμούσαν εναντίον του
στρατού της Βοιωτίας, της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας, που ισχυρίζονταν ότι πολεμούσαν για την προστασία του ιερού. Ο Φίλιππος έλαβε ισχυρή υποστήριξη από τους Θεσσαλούς Αλευάδες, έγινε κύριος των Παγασών, λιμάνι στν Φερών, εγκατέστησε μακεδονική φρουρά, αλλού εγκατέστησε αποίκους, όπως τους Γόμφους, 31
που μετονόμασε σε Φιλιππούπολη. Μεγάλος αντίπαλος η Αθήνα. Όταν ο Φίλιππος αντιμετώπισε το κοινό των πόλεων της Χαλκιδικής, η Αθήνα έσπευσε να τις υποστηρίξει. Επίσης, η προτροπή των Αθηναίων προς τις ελληνικές πόλεις-κράτη, να συνασπιστούν ενάντια στους Μακεδόνες δεν βρήκε ανταπόκριση (348/347πΧ) και ο Ιερός πόλεμος έληξε με διπλωματική νίκη του Φιλίππου και επακόλουθη πλειοψηφία των Μακεδόνων και των συμμάχων τους στο Αμφικτιονικό Συνέδριο (μέλη του οι εκπρόσωποι των δώδεκα φυλών της Μακεδονίας και της Κεντρικής Ελλάδας), όπου του ζητήθηκε να προεδρεύσει στους Πυθικούς Αγώνες με σκοπό να διακηρυχθεί ειρήνη και ομόνοια ανάμεσα στις ελληνικές πόλεις. Ο Φίλιππος και οι Μακεδόνες τελικά είχαν επιτύχει την στρατιωτική ηγεμονία στον ελλαδικό χώρο.
Τι γνωρίζετε για το Κοινό των Ελλήνων; Οι ειρηνευτικές προσπάθειες μεταξύ Μακεδονίας και Αθήνας αποδείχτηκαν άκαρπες και τα γεγονότα οδήγησαν στην μάχη της Χαιρώνειας (338 π.Χ.) και τη νίκη του Φιλίππου. Η Β΄ Αθηναϊκή Συμμαχία διαλύθηκε και υπογράφηκε συμφωνία μεταξύ Αθήνας και Μακεδονίας.
Αφού είχε πετύχει τον πρώτο του στόχο που ήταν η
επικράτηση στον ελληνικό χώρο, ο Φίλιππος πρότεινε στις ελληνικές πόλεις ένα σχέδιο για τη δημιουργία μιας ομοσπονδίας που θα εξασφάλιζε ομόνοια και ενότητα μεταξύ τους. Θεωρώντας ότι με αυτόν τον τρόπο θα μπορούσε να ξεκινήσει πόλεμο κατά της Περσίας. Σε συνάντηση των εκπρόσωπων των ελληνικών πόλεων στην Κόρινθο, το σχέδιο έγινε δεκτό από τις περισσότερες πόλεις εκτός από τη Σπάρτη. Δημιουργήθηκε έτσι μια συμμαχία της οποίας τα μέλη της πρώτη φορά ονομάζονταν Έλληνες (Το Κοινό των Ελλήνων). Αν και στρατιωτικοί συνασπισμοί υπήρχαν και στο παρελθόν, μόνο ο Φίλιππος πέτυχε τη δημιουργία μιας ομοσπονδίας τέτοιας έκτασης στην οποία υπήρχε αναλογική αντιπροσώπευση των μελών της και ήταν σε θέση να εγγυηθεί την ειρήνη για τα μέλη της και να απελευθερώσει τις ελληνικές πόλεις της Μ. Ασίας και να εκδικηθεί τους Πέρσες για την ιεροσυλία που διέπραξαν στους Μηδικούς Πολέμους (490-479 πΧ) Η πανελλήνια ιδέα και η σημασία της Πολλοί ήταν οι πνευματικοί άνθρωποι που τους απασχόλησε το πρόβλημα της παρακμής του ελληνικού κόσμου. Γεννήθηκε τότε η ιδέα ενός πανελλήνιου συνασπισμού. Η πανελλήνια ιδέα ήταν μια νέα πολιτική έκφραση που διατυπώθηκε για 32
πρώτη φορά στα τέλη του 5ου αι. π.Χ. από το σοφιστή Γοργία, σε λόγο του στον ιερό χώρο της Ολυμπίας. Κύριος εκφραστής αυτής της πολιτικής ήταν ο Αθηναίος ρήτορας Ισοκράτης. Σε πρώτο στάδιο, στον «Πανηγυρικό» λόγο του (380 π.Χ.) διατυπώνει την άποψη ότι τον κοινό αγώνα εναντίον των Περσών θα μπορούσε να αναλάβει η Αθήνα με την ανασύσταση της ηγεμονίας της. Αργότερα, η αδυναμία της Αθήνας να εμπνεύσει εμπιστοσύνη και να επιβληθεί τον έστρεψε στην ιδέα ότι ένας ισχυρός μονάρχης θα ένωνε τους Έλληνες και θα τους οδηγούσε εναντίον των Περσών. Προσωπικότητες για τις οποίες ο Ισοκράτης πίστεψε ότι θα μπορούσαν να θέσουν σε εφαρμογή την πανελλήνια ιδέα ήταν ο Ευαγόρας, βασιλιάς της Σαλαμίνας της Κύπρου, ο Ιάσονας, τύραννος των Φερών της Μαγνησίας, ο Διονύσιος Α΄, τύραννος των Συρακουσών. Σε βαθιά γηρατειά ατένιζε με ελπίδα την επικράτηση του Φιλίππου Β΄ της Μακεδονίας Ο Ισοκράτης ήταν από τις προσωπικότητες που κατόρθωσαν να αποδεσμευτούν από το τοπικιστικό πνεύμα που φανάτιζε ακόμα τους σύγχρονούς του πολιτικούς. Αντίθετος με την πολιτική αυτή, πιστός πάντα στην ιδέα του πρωταγωνιστικού ρόλου της Αθήνας, ήταν ο ρήτορας Δημοσθένης
Η εξέλιξη του πολιτικού συστήματος Μετά την κατάρρευση των Μυκηναϊκών ανακτόρων, το φυλετικό κράτος. Κάθε φύλο ή τμήμα φύλου, με τη διαίρεση του σε φυλές, φατρίες και γένη, αποτελεί ένα κράτος, επικεφαλής του οποίου είναι ο βασιλιάς. Κοντά στον βασιλιά υπάρχει το συμβούλιο των ευγενών (βουλή) με ρόλο συμβουλευτικό. Στρατός και λαός συγκαλούνται κατά την κρίση του βασιλιά και μόνο για να ακούσουν τις αποφάσεις του. Από τον 8ο π.Χ. αιώνα εμφανίζονται και αρχίζουν να διαμορφώνονται οι πόλειςκράτη, που αποτελούν ένα νέο τύπο πολιτικής οργάνωσης. Πρόκειται για κράτη μικρά σε έκταση, στα οποία τα άτυπα ως τότε πολιτικά όργανα (βουλή, συνέλευση του λαού) αρχίζουν προοδευτικά να λειτουργούν με συγκεκριμένους κανόνες. Εξασφαλίζεται έτσι η συμμετοχή μικρού μέρους των πολιτών, αρχικά, στη διαχείριση των δημόσιων υποθέσεων. Τη θέση της
βασιλική εξουσία στις πόλεις-κράτη διαδέχονται
αβασίλευτες αριστοκρατίες γαιοκτημόνων. Οι ευγενείς έχουν τον έλεγχο της εξουσίας, την οποία ασκούν μέσω της βουλής και των αρχόντων. Η συνέλευση του λαού (εκκλησία) επικυρώνει απλώς τις αποφάσεις τους.
33
Κατά τον 7ο π.Χ. αιώνα η κυριαρχία των ευγενών αρχίζει να αμφισβητείται. Κοινωνικές και πολιτικές διεκδικήσεις των καταπιεσμένων στρωμάτων οδηγούν σε πολιτικές εξελίξεις. Το πολιτικό σώμα διευρύνεται σταδιακά, με συμμετοχή σ' αυτό και άλλων πολιτών, με κριτήρια όχι πλέον την καταγωγή αλλά τον πλούτο. Τα πολιτεύματα που διαμορφώνονται ονομάζονται τιμοκρατικά ή ολιγαρχικά, και έχουν ως κύριο χαρακτηριστικό την κλιμάκωση των πολιτικών δικαιωμάτων, ανάλογα με τα εισοδήματα των πολιτών. Η κοινωνική και πολιτική αστάθεια σε πόλεις με αριστοκρατικά ή τιμοκρατικά πολιτεύματα οδηγούν συχνά στην εγκαθίδρυση τυραννικών καθεστώτων. Σ' αυτά, την εξουσία καταλαμβάνει κάποιος ευγενής, εκμεταλλευόμενος τη λαϊκή δυσαρέσκεια. Οι τύραννοι προσπαθούν να εγκαθιδρύσουν κληρονομικό καθεστώς, λαμβάνοντας μέτρα υπέρ του λαού και κατά των αριστοκρατών. Σύντομα όμως οι τυραννίδες καταλύονται και δημιουργούνται προϋποθέσεις για πολιτικές εξελίξεις, που οδηγούν αρκετές φορές στην επικράτηση της δημοκρατίας. Η δημοκρατία ακολούθησε πορεία, την οποία μπορούμε να παρακολουθήσουμε στις πολιτειακές εξελίξεις της Αθήνας. Τα πρώτα βήματα είναι η διεύρυνση του πολιτικού σώματος με την παροχή πολιτικών δικαιωμάτων σε όλους τους πολίτες και η δημιουργία αντιπροσωπευτικής βουλής και δικαστηρίων, στα οποία μπορούν να συμμετέχουν όλοι οι πολίτες. Β στάδιο: Ο περιορισμός της επιρροής των ευγενών και η διεύρυνση των δικαιοδοσιών της βουλής και της εκκλησίας του δήμου, με παράλληλη μείωση των αρμοδιοτήτων των αρχόντων διαμορφώνουν τη φυσιογνωμία του δημοκρατικού πολιτεύματος. Η εκκλησία του δήμου γίνεται το κυρίαρχο όργανο της πολιτείας, καθώς ψηφίζει τους νόμους, παίρνει αποφάσεις για όλα τα σημαντικά ζητήματα, εκλέγει άρχοντες και ελέγχει όσους ασκούν την εξουσία. (η αναφορά στην Αθήνα να χρησιμοποιηθεί, προσθέτοντας ονόματα και για την εξέλιξη του πολιτεύματος στην Αθήνα: Σόλωνας, Κλεισθένης) ● Η ακμή των πόλεων-κρατών φτάνει στο απόγειό της κατά την κλασική εποχή, αλλά η δύναμή τους μειώνεται κατά την ελληνιστική περίοδο. Στην Ήπειρο και τη Μακεδονία διατηρείται το πολίτευμα της βασιλείας σε όλη τη διάρκεια της αρχαιότητας, με τους βασιλείς να συγκεντρώνουν όλες σχεδόν τις εξουσίες και να διατηρούν μεγάλη αλλά ελεγχόμενη δύναμη.
34
Το βασίλειο της Μακεδονίας υπό τον Μ. Αλέξανδρο θα μεταφέρει τα όρια του ελληνισμού και κυρίως του ελληνικού πολιτισμού στα βάθη της Ασίας και η επέκταση αυτή θα εγκαινιάσει την ελληνιστική περίοδο. Ελληνιστική περίοδος: κατά τη διάρκειά της, στο μητροπολιτικό ελλαδικό χώρο, εκτός από τα ισχυρά βασίλεια της Ηπείρου και της Μακεδονίας και τις άλλες πόλειςκράτη, σημαντικό πολιτικό ρόλο θα διαδραματίσουν οι συμπολιτείες ή κοινά, δηλαδή πολιτικές ενώσεις πόλεων με ενιαία κεντρική διοίκηση. Δεν πρόκειται για νέο πολιτειακό σχήμα, αφού και στο παρελθόν συναντάμε τέτοιες ενώσεις. Όμως, κατά την ελληνιστική περίοδο η Αχαϊκή και η Αιτωλική συμπολιτεία θα αποκτήσουν σημαντική δύναμη. Η συνέλευση των πολιτών, η βουλή και οι άρχοντες αποτελούν τα όργανα της εξουσίας στις συμπολιτείες. Στο νέο ελληνικό κόσμο της Ανατολής δημιουργούνται ισχυρές μοναρχίες, με σημαντικότερες αυτές των Πτολεμαίων (Αίγυπτος) και των Σελευκιδών (Συρία). Το πολιτικό σύστημα που υιοθετούν είναι αποτέλεσμα συγκερασμού στοιχείων από τη μακεδονική μοναρχία και από τις μοναρχίες που προϋπήρχαν στην Ανατολή.
35