37
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
13) Ο καρτεσιανός παραγωγικός ενορατισμός και η κριτική του Πώς θεμελίωσε ο René Descartes με τον παραγωγικό ορθολογισμό/ενορατισμό του το μηχανιστικό κοσμοείδωλο. Εξετάστε ειδικότερα τα ακόλουθα ζητήματα: α΄) Ποια κριτική ασκεί ο Descartes στην εμπειρική γνώση που προέρχεται από την αισθητηριακή αντίληψη; β΄) Σε τι συνίσταται το καρτεσιανό cogito και ποιος είναι ο ρόλος του στη θεολογική σκέψη του Descartes; γ΄) Πώς συγκροτεί ο Descartes την ενορατική επιστημολογία του; δ΄) Ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά της καρτεσιανής φυσικής θεωρίας; Ποια κριτική της ασκήθηκε; (τόμ. Β΄, σελ. 80-88) α΄) Σε αντίθεση με τον βακώνειο επαγωγικό εμπειρισμό, ο René Descartes (Ειρηναίος Καρτέσιος, 1596-1650) πρότεινε ένα εναλλακτικό επιστημολογικό πρόγραμμα, τον παραγωγικό ορθολογισμό ή ενορατισμό. Στην αφετηρία της καρτεσιανής σκέψης υπάρχει η θέση ότι τα δεδομένα της εμπειρίας δεν είναι επαρκή θεμέλια για την κατανόηση των φυσικών νομοτελειών. Τα αισθητήρια όργανα είναι αναξιόπιστοι μάρτυρες, καθώς τα αισθητηριακά δεδομένα μπορούν να είναι αποσπασματικά ή και ολοσχερώς εσφαλμένα ως προϊόντα φαντασιώσεων ή αλλοιώσεων. Παραδείγματα είναι οι διάφορες οφθαλμαπάτες, που συνδέονται είτε με εγγενείς ανεπάρκειες των αισθητηρίων είτε με διαταραχές στη λειτουργία τους. Τα όνειρα αποτελούν ένα γνωσιολογικά κρίσιμο βίωμα, καθώς μας παρουσιάζουν φαινόμενα που δεν έχουν καμία σχέση με την πραγματικότητα. Οι αισθήσεις αποφέρουν μια καθαρά υποκειμενική αντίληψη για τον κόσμο, που δεν αντιστοιχεί με την πραγματικότητα καθεαυτήν. Άρα, η εμπειρική γνώση είναι πλήρης πλανών και συγχύσεων. Μια πρόταση που βασίζεται στα αισθητηριακά δεδομένα μπορεί να είναι ορθή, αλλά ποτέ δεν μπορεί να υπάρξει απόλυτη βεβαιότητα για την ορθότητά της. Για τους λόγους αυτούς ο Descartes προβαίνει, όπως και ο Γαλιλαίος, στη διάκριση των ιδιοτήτων των φυσικών σωμάτων σε πρωτογενείς και δευτερογενείς, θεωρώντας τις πρώτες σημαντικές για την ουσιαστική φύση των σωμάτων και για την Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
38
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
επιστημονική έρευνα. Πρόκειται για ιδιότητες μαθηματικές που εξυπηρετούν τη μαθηματική ανάλυση. Με βάση την εμπειρία μπορούμε να έχουμε μόνο μια ατελή, πιθανοκρατική γνώση για τον κόσμο. Το ζητούμενο όμως, όπως υποστηρίζει ο Descartes, είναι η απόλυτη, η βέβαιη επιστημονική γνώση. Βασιζόμενοι στις αισθήσεις μας είναι αδύνατο να υπερβούμε την αμφιβολία για το πώς είναι ο κόσμος στην πραγματικότητα. Η κριτική είναι σκεπτικιστική και έχει μακρά προϊστορία: Την είχαν υιοθετήσει τόσο ο Πλάτωνας και οι αρχαίοι σκεπτικοί όσο και ο Αυγουστίνος, όπως παρατηρούν ο Γκασσαντί και ο Χομπς. Η αναβίωση του σκεπτικισμού στην αυγή της Νεωτερικότητας είναι η άλλη όψη της απαγκίστρωσης της επιστημονικής σκέψης από τις υπερβατικές αυθεντίες, εγκόσμιες και υπερκόσμιες. Η «αποχώρηση του Θεού» από τα εδάφη της επιστήμης, από τη φυσική και την κοινωνική πραγματικότητα, έθεσε το ερώτημα αν πράγματι ένα πεπερασμένο ον, όπως ο άνθρωπος, είναι όντως σε θέση να συλλάβει τα μυστήρια του κόσμου στην πληρότητά τους με τις επίσης πεπερασμένες γνωστικές ικανότητές του. Το ερώτημα αυτό διατυπώθηκε με ιδιαίτερη υπαρξιακή ένταση στα δοκίμια του Γάλλου δοκιμιογράφου Michel de Montaigne (1533-1592). Η ίδια γνωσιολογική αμφιβολία απασχόλησε και τον Γκασσαντί αλλά και τον Descartes, μεταχειρίστηκαν όμως διαφορετικά μέσα για να την υπερβούν. Η καρτεσιανή επιστημολογία διδάσκει ότι η πραγματική υπόσταση των όντων βρίσκεται πέρα από τις πληροφορίες που μας δίνουν για αυτά οι αισθήσεις. Ο Descartes χρησιμοποιεί ως παράδειγμα μια μάζα κεριού: Όταν αυτή βρίσκεται σε κανονική θερμοκρασία, έχει συγκεκριμένες ιδιότητες (υφή, χρώμα, οσμή), όπως αυτές παρέχονται από τις αισθήσεις μας. Όταν όμως την πλησιάσουμε στη φωτιά, οι ιδιότητες αυτές αλλοιώνονται. Και, παρότι λαμβάνουμε διαφορετικά αισθητηριακά δεδομένα, εξακολουθούμε να πιστεύουμε ότι βλέπουμε την ίδια ουσία. Άρα, η αντίληψη για την πραγματική ουσία των όντων δεν μας παρέχεται από τα αισθητηριακά δεδομένα, αλλά από μια πράξη καθαρής νόησης. Η ανθρώπινη διάνοια, προβαίνοντας σε αφαίρεση από τα δεδομένα της εμπειρίας, διεισδύει στην περιοχή των πρωτογενών ιδιοτήτων, για να κατασκευάσει μια ιδεώδη, μαθηματική εικόνα για τα όντα, η οποία αποδίδει την πραγματική υπόστασή τους. Κατά τον Descartes, η γεωμετρία είναι η μόνη αληθινή επιστήμη την οποία έχει κατακτήσει η ανθρώπινη διάνοια. Ο ίδιος είχε σημαντική Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
39
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
συμβολή στην εξέλιξή της, αναπτύσσοντας την αναλυτική γεωμετρία, μια τεχνική που επιτρέπει την έκφραση γεωμετρικών μεγεθών μέσω αλγεβρικών εξισώσεων. β΄) Στην πραγματικότητα, ο Descartes ουδέποτε αμφέβαλλε για την ισχύ των μαθηματικών αποδείξεων. Με στόχο όμως να επεκτείνει στα όριά του τον επιστημολογικό σκεπτικισμό, εισηγείται την «υπερβολική αμφιβολία». Σύμφωνα με την ιδέα αυτήν, μπορούμε να υποθέσουμε την ύπαρξη ενός κακόβουλου δαίμονα, ο οποίος, όποτε επιδιδόμαστε σε μαθηματικούς υπολογισμούς, μας παραπλανά κάνοντάς μας να εκλάβουμε ως ορθά αποτελέσματα που είναι εσφαλμένα. Άρα και οι μαθηματικές αποδείξεις είναι αμφισβητήσιμες. Ο μόνος τρόπος διαφυγής από αυτήν τη ριζική γνωσιολογική αμφιβολία, το έσχατο θεμέλιο επάνω στο οποίο μπορεί να βασιστεί το επιστημονικό οικοδόμημα, είναι να συλλογιστώ πως το ίδιο το γεγονός ότι αμφιβάλλω επιβεβαιώνει την ύπαρξή μου. Από αυτή τη συλλογιστική ο Descartes συνάγει το ανθρωπολογικό του αξίωμα «cogito ergo sum» («σκέπτομαι άρα υπάρχω»), βάσει του οποίου μπορεί κατόπιν να αποδείξει ό,τι είναι αποδεικτέο. Και αποδεικτέα δεν είναι η ύπαρξη της σωματική μας φύσης, επειδή και αυτήν τη γνωρίζουμε μέσω των αισθήσεων, οι οποίες έχουν απορριφθεί ως ασφαλής πηγή γνώσης. Συνεπώς, το μόνο που μπορούμε να γνωρίζουμε με ασφάλεια είναι η διανοητική μας υπόσταση: ο σκεπτόμενος νους γνωρίζει τον εαυτό του. Ο άνθρωπος είναι res cogitans (σκεπτόμενο πράγμα), ενώ ταυτόχρονα ο διανοητικός πυρήνας είναι προσαρτημένος στο υλικό σώμα. Έτσι, η καρτεσιανή λογοκρατία κάνει το επόμενο βήμα, προβαίνοντας στον οντολογικό χωρισμό νου (πνεύματος) και σώματος (ύλης). Την ιδέα αυτή επέκριναν οι Γκασσαντί και Χομπς, με το αιτιολογικό ότι, αν ήταν πραγματικά τόσο ριζικά διαφορετικές οντότητες ο νους και το σώμα, δεν θα μπορούσε να εξηγηθεί η αρμονική συνύπαρξη και η από κοινού λειτουργία τους· δεν θα ήταν δηλαδή δυνατό να εκτελεί πάραυτα το σώμα τις εντολές που του δίνει ο νους. Ανεξάρτητα από την κριτική που δέχθηκε, το λογοκρατικό αξίωμα του Descartes τού επέτρεψε, μέσω του λεγόμενου «οντολογικού επιχειρήματος» να αποδείξει την ύπαρξη του Θεού. Καθεαυτό το γεγονός ότι μπορώ να νοήσω τον Θεό ως ένα Ον με ιδιότητες αντίθετες από τις δικές μου (παντοδυναμία, αιωνιότητα, απόλυτη αγαθότητα κ.ά.) αποδεικνύει ότι ο Θεός υπάρχει. Επειδή τα θεία χαρακτηριστικά υπερβαίνουν την ανθρώπινη διάνοια και εμπειρία, οτιδήποτε έχω σκεφθεί για τον Θεό δεν προέρχεται από τις ανθρώπινες γνωστικές ικανότητες· ο ίδιος Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
40
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
ο Θεός το έχει εμβάλει στον νου μου. Άρα, ο Θεός υπάρχει πέρα και έξω από την ανθρώπινη ύπαρξη. Το καρτεσιανό οντολογικό επιχείρημα αντέκρουσαν ο Χομπς και ο Γκασσαντί. Ο πρώτος υποστήριξε ότι η ιδέα του Θεού δεν υπάρχει μέσα στον ανθρώπινο νου, επειδή όλες οι ιδέες μας είναι ονόματα που δίνουμε στα πράγματα, τα οποία όμως αντιλαμβανόμαστε μόνο μέσω των αισθητηρίων. Ο δεύτερος παρατηρεί ότι οι ιδιότητες που αποδίδει ο άνθρωπος στον Θεό δεν είναι παρά πολλαπλασιασμός των ιδιοτήτων των αισθητών όντων. Η ύπαρξη ενός όντος δεν μπορεί να αποδειχθεί από μόνη την έννοια που σχηματίζει ο νους μας για αυτό· η καλύτερη απόδειξη της ύπαρξης του Θεού είναι η αρμονική λειτουργία του φυσικού κόσμου. Η απόρριψη του οντολογικού επιχειρήματος αργότερα εκ μέρους του Καντ στηρίχθηκε στην επιχειρηματολογία του Γκασσαντί. Ανεξάρτητα από αυτήν την κριτική, ο Descartes πιστεύει ότι ο Θεός είναι αγαθοεργός και συνεπώς δεν παραπλανά την ανθρώπινη διάνοια. Η παραδοχή αυτή τού επιτρέπει να επιστρέψει στην αρχική βεβαιότητά του για την αλήθεια των μαθηματικών αποδείξεων, αλλά και να υποστηρίξει ότι, παρά το επισφαλές των αισθήσεών μας, ο υλικός κόσμος, συμπεριλαμβανόμενου του σώματος μας, είναι αυθύπαρκτος, πέρα και έξω από τις αισθήσεις μας. Παρά το ότι ο εξωτερικός κόσμος είναι πηγή συγχύσεων και πλανών επειδή προσλαμβάνεται διά των επισφαλών αισθήσεων, εντούτοις η ίδια η αυθύπαρκτη, αντικειμενική υπόστασή του δεν αμφισβητείται. Κατά συνέπεια, είναι εφικτή μια επιστήμη της φύσης, τέτοια όμως που θα διακρίνει τις πλάνες από την πραγματικότητα. γ΄) Ο Descartes πρεσβεύει ότι τα δεδομένα της εμπειρίας είναι ανεπαρκή θεμέλια για την κατανόηση του φυσικού κόσμου και ότι τα αισθητήρια όργανα είναι αναξιόπιστοι μάρτυρες. Το επιστημολογικό πρότυπο στο οποίο οφείλει, συνεπώς, να βασιστεί η νέα επιστήμη είναι μαθηματικό και ενορατικό. Κατά τη διανοητική ενόραση ο νους, αγνοώντας την ψυχολογική και αισθητηριακή εμπειρία, συγκεντρώνεται στα υπό μελέτη φαινόμενα και θεάται άμεσα τις αλήθειες που συνδέονται με το συγκεκριμένο πεδίο της φυσικής πραγματικότητας. Πρόκειται για μια μορφή καθαρής νοητικής ενατένισης, που δεν συνδέεται ούτε με τις αισθήσεις ούτε με τη φαντασία αλλά με την καθαρή νόηση. Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
41
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
Μια πρόταση είναι αξιωματική, όταν δεν μπορεί παρά να τη δεχθεί ως βέβαιη ο ανθρώπινος νους καθώς συγκεντρώνεται σε αυτήν. Το αξίωμα γίνεται δεκτό μέσω της άμεσης κατανόησης και δεν χρήζει άλλης αποδεικτικής διαδικασίας· αντίθετα, όποιος αμφισβητεί την αλήθεια του είναι υποχρεωμένος να αποδείξει το ενδεχόμενο σφάλμα. Η αξιωματική αλήθεια φανερώνεται στην ανθρώπινη νόηση διά της αρχής της προφάνειας και δεν έχει ανάγκη απόδειξης από άλλες αλήθειες. Αν δεν υπήρχαν αυταπόδεικτα αξιώματα, κανένα λογικό σύστημα δεν θα είχε βέβαιη έδραση και θα έπρεπε να ακολουθείται επ’ άπειρον κάποιας μορφής αποδεικτική διαδικασία. Η προφανής, αξιωματική αλήθεια αποτελεί αφετηρία της σκέψης. Η επιτυχία των μαθηματικών οφείλεται ακριβώς στο γεγονός ότι έχουν στηριχθεί σε τέτοιες αξιωματικές προτάσεις. Αυτές τις αυταπόδεικτες προτάσεις που αποτελούν θεμέλια για κάθε επιστήμη ο Descartes ονομάζει «ευκρινείς και ευδιάκριτες» (clear and distinct) και υποστηρίζει ότι είναι έμφυτες στην ανθρώπινη διάνοια, αποτελώντας τα «σπέρματα» της βέβαιης γνώσης, που γίνονται γνωστά αφότου αποκαθαρθεί η σκέψη από τις πλάνες των προλήψεων και της επιπόλαιης παρατήρησης· σύμφωνα με τη δική του διατύπωση, «sunt in nobis semina scientiae» («μέσα μας βρίσκονται τα σπέρματα της επιστήμης»). Αυτό που απομένει είναι να τις ανακαλύψουμε μέσα μας με την ορθή άσκηση και διευθέτηση (reglement, regulation), διαχωρίζοντάς τες από το πλήθος των ιδεών μας. Βασική προϋπόθεση της αληθινής γνώσης είναι ο επακριβής καθορισμός της μεθόδου σκέψης, η ορθολογική ρύθμιση της διάνοιας. Οι δευτερογενείς αλήθειες μιας επιστήμης, τα ενδιάμεσα θεωρήματά της, προκύπτουν μέσω παραγωγής. Η παραγωγική λογική δεν είναι αποκομμένη από τον εξωτερικό κόσμο ούτε αδυνατεί να τον εξηγήσει. Αντίθετα, εφαρμοζόμενη στα εμπειρικά δεδομένα τα διατάσσει με τρόπο κατάλληλο, ώστε να αποκαλυφθεί η νομοτέλεια που τα διέπει. Είναι χαρακτηριστικός και διάχυτος στην καρτεσιανή γνωσιολογία ένας επιστημολογικός οπτιμισμός: Μπορεί ο Θεός να έχει αποχωρήσει από την επιστασία της φυσικής πραγματικότητας και να έχει αφήσει τον άνθρωπο μόνο ενώπιόν της. Εφόσον όμως ο άνθρωπος είναι προικισμένος με την έμφυτη αλήθεια, τόσο για τα φυσικά όντα όσο και για τα υπερφυσικά, έχει την ικανότητα να κυριεύσει τον φυσικό κόσμο. Παρότι η καρτεσιανή επιστημολογία βρίσκεται στον αντίποδα της βακώνειας, οι δύο τους συγκλίνουν σε ένα βασικό σημείο: η επιστήμη είναι το αποτελεσματικότερο εργαλείο που διαθέτει ο άνθρωπος για να κυριαρχήσει επί της φύσης. Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
42
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
Στην ευρετική διαδικασία που οδηγεί στην ανακάλυψη των αξιωματικών αληθειών σημαντικό ρόλο διαδραματίζει η αναλυτική μέθοδος, γεγονός που καταδεικνύει τη σημαντική επίδραση της Σχολής της Πάδοβας και στη σκέψη του Descartes. Η μέθοδος αυτή είναι στην ουσία εκείνη του γεωμέτρη. Ο ερευνητής τέμνει το πρόβλημά του στα απλά συστατικά στοιχεία του και τα μελετά, ώσπου να βρεθεί ενώπιον της καθοριστικής διασύνδεσης η οποία αποδεικνύεται βάσει ήδη αποδεδειγμένων αληθειών. Στη ρίζα αυτής τη συλλογιστικής υπάρχει η παραδοχή ότι όσο απλούστερη είναι μια πρόταση τόσο ευκολότερα γίνεται γνωστή. Ένα σύνθετο πρόβλημα αποτελείται από απλές έννοιες· άρα η ανάλυσή του εκκινεί από την εξέταση των πρωταρχικών απλών ιδεών που το απαρτίζουν. δ΄) Η εφαρμογή της ενορατικής αξιωματικής μεθόδου από τον Descartes απέφερε μια πλήρως συνεκτική εικόνα για τον κόσμο, που έμελλε να ανατραπεί μόνο από τη νευτώνεια σύνθεση. Παρά τα σφάλματά της, η καρτεσιανή επιστημολογία προσέφερε σημαντικές υπηρεσίες ως προς την επικύρωση του μηχανιστικού κοσμοειδώλου και ορισμένων βασικών παραδοχών του. Ταύτισε αξιωματικά την ύλη με την έκταση, αποδίδοντάς της καθαρά γεωμετρικές ιδιότητες (μήκος, πλάτος και ύψος) και αναγνωρίζοντας ως υλικά μόνο τα σώματα που είναι επιδεκτικά διαίρεσης, σχήματος και κίνησης. Έτσι, έγινε εφικτή μια ανάλυση του φυσικού κόσμου με βάση τις αρχές της γεωμετρίας. Από την αρχή αυτή έπεται ότι στη φύση δεν υπάρχει κενό. Ο φυσικός κόσμος, το σύμπαν, είναι ένα «πλήρες» (plenum)· το κενό είναι φιλοσοφικά αδύνατο. Επομένως, ο Descartes απορρίπτει την ατομική θεωρία, η οποία αποδεχόταν την ύπαρξη κενού. Επίσης, εφόσον τα φυσικά σώματα είναι απείρως διαιρετά, όπως συμβαίνει με τα γεωμετρικά σημεία, δεν μπορεί να γίνει δεκτή η ύπαρξη ατόμων. Το επιχείρημά του παρέχει πάλι προτεραιότητα στη λογική έναντι της εμπειρίας, καθώς η γεωμετρία υπερκαθορίζει τη φυσική πραγματικότητα. Εντούτοις, στη θεωρία του περί κίνησης ο Descartes μετριάζει την απορριπτική στάση του έναντι του ατομισμού, υιοθετώντας μιας μορφής σωματιδιακή θεωρία για την ύλη, που πάντως δεν ταυτίζεται με τον ατομισμό. Υποστηρίζει ότι οι δυνάμεις που ασκούνται σε ένα σώμα ασκούνται στα διάφορα τμήματά του, αλλά εξακολουθεί να μην αναγνωρίζει την ύπαρξη κενού. Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
43
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
Από τις αρχές αυτές συνάγεται το συμπέρασμα ότι η κίνηση προκαλείται μόνο διά της άμεσης πρόσκρουσης ή επαφής των σωμάτων. Η μετατόπιση ενός σώματος επιφέρει τη μετατόπιση όλων των άλλων και, άρα, το σύμπαν είναι μια τεράστια κοσμική δίνη (vortex), η οποία προκαλεί τη μετατόπιση των βαρύτερων σωμάτων προς το κέντρο και των ελαφρύτερων προς την περιφέρεια. Πρώτο κινούν είναι ο Θεός, η αιτία που τη στιγμή της Δημιουργίας έθεσε ολόκληρο το σύμπαν σε κίνηση. Από τις προτάσεις αυτές ο Descartes συνάγει μια βασική αρχή της σύγχρονης φυσικής, αυτή της διατήρησης του συνολικού ποσού της κίνησης μέσα στο σύμπαν. Ο Descartes συμπεραίνει τους «νόμους της φύσης» από το αμετάβλητο της ουσίας του Δημιουργού. Οι δύο πρώτοι από αυτούς αποτελούν αναδιατύπωση της αρχής της αδράνειας, διορθώνοντας μάλιστα την εσφαλμένη αντίληψη του Γαλιλαίου περί κυκλικής αδρανειακής κίνησης. Ο πρώτος νόμος αναφέρεται στην αρχή της διατήρησης της κίνησης και ο δεύτερος δηλώνει ότι η αδρανειακή κίνηση είναι ευθύγραμμη. Ο Descartes παρέχει ένα σχετικό παράδειγμα, υποδεικνύοντας ότι αν εκσφενδονίσουμε μια πέτρα από ένα σχοινί που κινείται κυκλικά, αυτή θα έχει ευθύγραμμη κατεύθυνση. Ο ίδιος δεν θεωρεί απόδειξη αυτό το παράδειγμα, καθώς αποδεικτική ισχύ έχουν σύμφωνα με την επιστημολογία του μόνο οι λογικοί συλλογισμοί. Αυτή η προτεραιότητα στη θεωρία έναντι της εμπειρίας οδήγησε τον Descartes και σε σφάλματα. Υποστήριξε ότι ένα μικρότερο και βαρύτερο σώμα ουδέποτε θα μπορέσει να μετακινήσει ένα μεγαλύτερο και ελαφρύτερο, με όση ταχύτητα και αν κινείται. Το σφάλμα οφείλεται στο ότι παραθεωρούσε εντελώς τη μάζα και απέδιδε σημασία μόνο στις γεωμετρικές ιδιότητες των σωμάτων. Το καρτεσιανό κοσμολογικό πρότυπο ήταν το πρώτο συνεκτικά και ορθολογικά οργανωμένο σύστημα απεικόνισης του κόσμου. Το αυστηρό λογικό θεμέλιό του το κατέστησε κυρίαρχο στην ευρωπαϊκή σκέψη μέχρι τη διατύπωση του νόμου της παγκόσμιας έλξης από τον Νεύτωνα. Στήριζε το μηχανοκρατικό κοσμοείδωλο το οποίο ευνοούσε η σύγχρονη σκέψη και ενσωμάτωνε θεμελιώδεις επιστημονικές έννοιες, όπως την αρχή της αδράνειας. Η θεωρία των δινών ή στροβίλων για την κίνηση της παγκόσμιας ύλης απέφευγε την υιοθέτηση αρχών όπως η δράση εξ αποστάσεως (την οποία εισηγήθηκε ο Νεύτων), που φαίνονταν κατ’ αρχήν ασύμβατες με τη μηχανοκρατία. Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
44
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
Συνολικά, ωστόσο, ο καρτεσιανισμός απέτυχε ως φυσική θεωρία, κυρίως επειδή παραθεώρησε τη σημασία του πειράματος για τη θεμελίωση των επιστημονικών θεωριών. Η προτεραιότητα που απέδιδε στα μαθηματικά κατέληξε σε ορθολογικό δογματισμό, σε μια φυσική επιστήμη που βασιζόταν σε μεταφυσικές υποθέσεις. Μια αξιωματική μέθοδος μπορεί να είναι αποδοτική στη γεωμετρία, αλλά προκειμένου για τη φυσιογνωστική έρευνα μπορεί να αποδειχθεί παραπλανητική, ιδίως αν η αρχική «ενόραση» οδηγήσει σε εσφαλμένες παραδοχές. Ήδη ο Γκασσαντί είχε σημειώσει ότι η προφάνεια και η ευκρίνεια των ιδεών είναι επισφαλή κριτήρια. Η αξιωματικότητα των παραδοχών μπορεί εύκολα, αντί για καθαρά λογική πράξη όπως τη θεωρούσε ο Descartes, να εκπέσει σε αυθυποβολή. Επίσης, μια περίτεχνη φράση μπορεί να επενδύσει με ορθολογική επίφαση ακόμη και μια παράλογη θέση. Η νευτώνεια σύνθεση θα επαναφέρει και θα ολοκληρώσει την υποταγή της μεταφυσικής και της θεωρίας στην πειραματική επιβεβαίωση, όπως την είχε εγκαινιάσει ο Γαλιλαίος.
Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr