45
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
14) Η επιστημονική δράση και η επιστημολογική σκέψη του Ισαάκ Νεύτωνα Η συμβολή του Ισαάκ Νεύτωνα στην εξέλιξη της επιστήμης θεωρείται κοσμοϊστορικής σημασίας. Εξετάστε αναλυτικά τα εξής ζητήματα: Α΄. Ποιες ήταν οι επιμέρους επιστημονικές ανακαλύψεις του Νεύτωνα; Β΄. Γιατί η συγγραφή των Principia mathematica ήταν κοσμοϊστορικής σημασίας; Γ΄. Πώς εκφράστηκε στην αγγλοσαξονική εκδοχή του το νέο επιστημολογικό ιδεώδες και πως διατυπώθηκε στη γενικότητά του από τον Νεύτωνα; Δ΄. Πώς αντιλαμβανόταν ο Νεύτων τη σωματιδιακή θεωρία; Ποιες ήταν οι συνέπειές της συνολικά για τη νευτώνεια σύνθεση; Ε΄. Ποια κριτική ασκεί ο Νεύτων στον καρτεσιανισμό; (τόμ. Β΄, σελ. 103-112) Α΄. Οι ανακαλύψεις του Κέπλερ (νόμοι κίνησης των πλανητών) και του Γαλιλαίου (μηχανική) παρείχαν νεωτερικές λύσεις σε καίρια προβλήματα, στα οποία δεν είχε κατορθώσει να δώσει απαντήσεις η μεσαιωνική επιστήμη. Ωστόσο, από μόνες τους δεν αποτελούσαν μια ενοποιημένη θεωρία για τη δομή και τη λειτουργία του σύμπαντος. Μια τέτοια θεωρία έμελλε να διαμορφώσει ο Ισαάκ Νεύτων (Isaac Newton, 16421727), ο μεγαλύτερος ίσως επιστημονικός νους όλων των εποχών. Στον Νεύτωνα οφείλεται η ίδια η αυτοσυνειδησία της Νεωτερικότητας, με τρόπο που να δικαιολογεί την άποψη ότι ολόκληρος ο πολιτισμός του 18ου και 19ου αιώνα επηρεάστηκε από τις ιδέες του. Αν η πειραματική μέθοδος και το μηχανιστικό κοσμοείδωλο επέδρασαν σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής, αυτό οφείλεται στο επιστημονικό κύρος του Νεύτωνα. Η επιστήμη αναδείχθηκε σε υποδειγματική ανθρώπινη δραστηριότητα χάρη στη νευτώνεια σύνθεση. Η επικρατούσα άποψη από την εποχή του και μετά ήταν ότι η αλήθεια για τα φυσικά και για τα κοινωνικά φαινόμενα προκύπτει από την παρατήρηση και από τον πειραματικό έλεγχο των θεωριών. Η παραδοχή αυτή έδωσε τη χαριστική βολή στο προηγούμενο ιδεολογικό και πολιτιστικό οικοδόμημα, που είχε ήδη αρχίσει να κλονίζεται από την εποχή της Αναγέννησης. Με την υιοθέτηση του νέου επιστημολογικού προτύπου από τη Νεωτερικότητα κλείνει μία ολόκληρη περίοδος στην ιστορία του πολιτισμού. Όταν ο Αύγουστος Κοντ (August Comte, 1798-1857), πατέρας του θετικισμού, υποστήριζε ότι Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
46
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
είχε παρέλθει η εποχή της μεταφυσικής και είχε επέλθει η θετική εποχή, εκείνη της επιστημονικής μελέτης των φαινομένων, είχε υπ’ όψιν του το έργο του Νεύτωνα. Αλλά και οι επιμέρους ανακαλύψεις του Νεύτωνα άνοιγαν νέα πεδία θεωρητικής γνώσης. Οι σημαντικότερες από αυτές είναι οι εξής: α΄. Οι έρευνές του για τη σύσταση και τη φύση του φωτός. Ο Νεύτων ανακάλυψε ότι το λευκό ορατό φως αποτελεί σύνθεση όλων των άλλων χρωμάτων. Όταν μια ακτίνα λευκού φωτός διαθλάται μέσα από ένα γυάλινο πρίσμα, αναλύεται σε ένα φάσμα χρωμάτων που έχει στα δύο άκρα του το ερυθρό και το ιώδες. Επίσης, διατύπωσε πρώτος μια σωματιδιακή θεωρία για το φως, υποστηρίζοντας ότι αποτελείται από σωμάτια (σήμερα λέγονται φωτόνια). Η θεωρία αυτή ήλθε σε αντίθεση με την κυματική θεωρία του Κρίστιαν Χόυχενς. Οι δύο αυτές θεωρίες αποτέλεσαν τη βάση της επιστημονικής έρευνας σε ολόκληρο τον 19ο αιώνα. β΄. Το 1672, ως αποτέλεσμα των ερευνών του στην οπτική, ο Νεύτων εφηύρε το ανακλαστικό ή κατοπτρικό τηλεσκόπιο, με το οποίο έγινε εφικτή η καλύτερη παρατήρηση των ουράνιων σωμάτων. γ΄. Κρίσιμης σημασίας ήταν και οι μαθηματικές ανακαλύψεις του. Όντας καθηγητής μαθηματικών στο Πανεπιστήμιο του Κέημπριτζ, ο Νεύτων ανακάλυψε τον νέο μαθηματικό λογισμό που είναι σήμερα γνωστός ως διαφορικός λογισμός (differential calculus). Επειδή ο διαφορικός λογισμός είχε ανακαλυφθεί ανεξάρτητα την ίδια περίπου περίοδο από τον Λάιμπνιτς, οι δύο επιστήμονες ενεπλάκησαν σε πολυετή έριδα γύρω από την πατρότητά του. Β΄. Αποκορύφωμα του επιστημονικού έργου του Νεύτωνα στάθηκε η συγγραφή του βιβλίου Philosophiae naturalis principia mathematica (Μαθηματικές αρχές της φυσικής φιλοσοφίας, 1687). Στο έργο αυτό: (α΄) περιέχονται οι γενικές αρχές λειτουργίας μιας κοσμολογίας, η οποία αποτελεί το θεωρητικό θεμέλιο για τη σύλληψη του σύμπαντος ως ενιαίου όλου που λειτουργεί βάσει καθολικών και αναγκαίων νόμων· (β΄) περιγράφονται οι βασικοί κανόνες της πειραματικής μεθόδου· (γ΄) τέλος, διατυπώνεται ένα ιδιάζον μεταφυσικό επιστέγασμα για τα προηγούμενα, σύμφωνα με το οποίο το Υπέρτατο Ον είναι ο Δημιουργός της τέλειας μηχανικής δομής των φυσικών όντων. Αυτή η μεταφυσική παραδοχή αποτέλεσε το θεμέλιο της νέας θρησκευτικής ευσέβειας, της λεγόμενης «φυσικής θρησκείας» (natural religion), που Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
47
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
σε ολόκληρη την εποχή του Διαφωτισμού επικράτησε ως ντεϊσμός (deism) και αντιλαμβάνεται τον Θεό ως Ύψιστο Μαθηματικό και Αρχιτέκτονα. Η κοσμολογία των Principia συνοψίζεται στα τρία «αξιώματα ή νόμους της κίνησης», που είναι οι εξής: α΄. Ο νόμος της αδράνειας: Κάθε σώμα παραμένει ακίνητο ή κινείται ευθύγραμμα με ομοιόμορφη κίνηση, εκτός αν η επενέργεια άλλων δυνάμεων το υποχρεώσει να μεταβάλει κατάσταση. β΄. Κάθε αλλαγή στην κίνηση ενός σώματος είναι ευθέως ανάλογη της δύναμης που την προκαλεί και συμβαίνει στην κατεύθυνση της ευθείας επί της οποίας ασκείται αυτή η δύναμη. γ΄. Σε κάθε δράση αντιτίθεται μια αντίδραση ίσου μεγέθους. Η πιο γενική δύναμη που δρα μέσα στο σύμπαν είναι εκείνη της βαρύτητας, στην οποία οφείλεται η δομή και η δυναμική του ηλιακού μας συστήματος. Η δύναμη αυτή (F) είναι ανάλογη με το γινόμενο της μάζας των ελκόμενων σωμάτων (m1, m2) και αντιστρόφως ανάλογη του τετραγώνου της μεταξύ τους απόστασης (d2), πολλαπλασιαζόμενη επί την παγκόσμια σταθερά της βαρύτητας G [F = G x (m1 x m2 / d2)]. Οι δράσεις αυτές λαμβάνουν χώρα εντός ενός «απόλυτου» χρόνου και χώρου. Το καινοτόμο χαρακτηριστικό αυτής της θεωρίας ήταν η εξ αποστάσεως έλξη των σωμάτων. Κάθε σώμα διαθέτει ένα βαρυτικό πεδίο, το οποίο έλκει κάθε άλλο σώμα που θα κινηθεί στην επικράτειά του, χωρίς να είναι υποχρεωτικό να έλθουν σε επαφή. Το κενό εντός του οποίου κινούνται τα σώματα δεν εμποδίζει την επενέργεια των βαρυτικών δυνάμεων. Η υπόθεση αυτή συνάντησε αρχικά τη δυσπιστία των επιστημόνων, επειδή θεωρήθηκε ότι εισάγει μια απόκρυφη, «μαγική» δύναμη στη λειτουργία του φυσικού κόσμου. Πολλοί από αυτούς τάχθηκαν υπέρ του καρτεσιανού κοσμολογικού συστήματος, το οποίο προέβλεπε την έλξη μέσω επαφής. Όμως, τα πειραματικά δεδομένα που συσσωρεύθηκαν με την πάροδο του χρόνου επιβεβαίωσαν τη νευτώνεια θεωρία. Η νευτώνεια κοσμολογική σύνθεση αναπαριστά για πρώτη φορά το σύνολο των φυσικών φαινομένων στην ενιαία αλληλεπίδραση και διαπλοκή τους. Ένα σύνολο νόμων με γενικό χαρακτήρα βρίσκει πειραματική θεμελίωση και μαθηματική διατύπωση, διέποντας ολόκληρο το σύμπαν και προκαλώντας ποικίλα φυσικά φαινόμενα που εκ πρώτης όψεως φαίνονται ασύνδετα. Τέτοια φαινόμενα είναι η κατακόρυφη πτώση των σωμάτων (λέγεται ότι η πτώση ενός μήλου έδωσε την ιδέα της Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
48
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
βαρύτητας στον Νεύτωνα), οι τροχιές των πλανητών και των κομητών, καθώς και η παλίρροια, που οφείλεται κυρίως στην ελκτική δύναμη της Σελήνης επί της Γης. Οι νόμοι του Κέπλερ και η θεωρία περί κίνησης του Γαλιλαίου κατανοούνται εφεξής ως υποπεριπτώσεις μιας γενικής νομοτέλειας με ποικίλες επιμέρους εκφάνσεις. Η ακριβής μέτρηση των συναφών μεγεθών και η συλλογή επαρκούς αριθμού σχετικών παρατηρήσεων επιτρέπει πλέον τη συναγωγή ασφαλών συμπερασμάτων και προβλέψεων για τις κινήσεις τόσο των γήινων όσο και των ουράνιων σωμάτων. Μια πρώτη συνταρακτική εφαρμογή της νευτώνειας κοσμολογίας ήταν η ανακάλυψη του αστρονόμου Χάλλεϋ ότι η εμφάνιση μιας σειράς κομητών που είχε ως τότε καταγραφεί δεν ήταν παρά η εμφάνιση ενός και του αυτού κομήτη (που έκτοτε φέρει το όνομά του) σύμφωνα με μια περίοδο 72 ετών. Το 1705 ο Χάλλεϋ προέβλεψε ότι ο κομήτης θα επανεμφανιζόταν το 1758 και η επιβεβαίωση της πρόβλεψής του επικύρωσε τη νευτώνεια κοσμολογία. Η δυνατότητα ασφαλών προβλέψεων ανάγει την πειραματική επιστήμη σε αποκλειστικό κύριο και διαχειριστή της κοσμολογικής αλήθειας. Η επιστήμη καθίσταται το κατ’ εξοχήν μέσο για τον έλεγχο των φυσικών φαινομένων και την άσκηση της ανθρώπινης εξουσίας επί της φύσης, σύμφωνα με το βακώνειο αίτημα. Ο άνθρωπος, μη έχοντας πλέον ανάγκη τη συνδρομή της Θείας Δύναμης, είναι σε θέση να στηριχθεί αποκλειστικά στις δικές του δυνάμεις, υποτάσσοντας τη φύση σε έναν σχεδιασμό από τον οποίο η κοινωνία μπορεί να αποκομίζει υλικά οφέλη. Το σύμπαν του Νεύτωνα είναι μια μηχανή τεράστιου μεγέθους που λειτουργεί σύμφωνα με ορισμένους απλούς νόμους. Οι νόμοι αυτοί, που αποτελούν πλέον κοινό ανθρώπινο κτήμα, περιγράφουν τα πρωταρχικά φυσικά αίτια των φυσικών φαινομένων, ενώ η ύπαρξη της αιτίας εγγυάται την ύπαρξη του αποτελέσματος που προβλέπεται από τη θεωρία. Η δράση της ίδιας αιτίας σε διαφορετικούς τόπους και χρόνους επιτρέπει τη διαπίστωση του ίδιου αποτελέσματος: τα ίδια φυσικά αποτελέσματα έχουν τις ίδιες αιτίες, όπως διαπίστωνε ο Νεύτωνας. Η προβλεψιμότητα των φυσικών φαινομένων εντός του νευτώνειου εξηγητικού σχήματος
έδωσε αποφασιστική
ώθηση
στην
αιτιοκρατία
ή
ντετερμινισμό
(determinism), που από την εποχή του Διαφωτισμού επικράτησε στην ερμηνεία των φυσικών και κοινωνικών φαινομένων. Γ΄. Ο Νεύτων, ως εταίρος της Βασιλικής Εταιρείας του Λονδίνου, παρουσίασε στα μέλη της τις ανακαλύψεις του· κατηγορήθηκε μάλιστα από ένα άλλο εξέχον μέλος της, Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
49
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
τον σημαντικό πειραματικό επιστήμονα Ρόμπερτ Χουκ, ότι είχε υπεξαιρέσει τις δικές του ανακαλύψεις περί ουράνιας μηχανικής. Η Βασιλική Εταιρεία ιδρύθηκε για να πραγματώσει το επαγωγικό και εμπειρικό επιστημολογικό ιδεώδες του Bacon. Σε αυτήν επικράτησε εξαρχής η πειραματική μέθοδος στην έρευνα των φυσικών φαινομένων, που σήμαινε την υπαγωγή της θεωρίας στην εμπειρία, και όχι η επεξεργασία μιας μεταφυσικής οντολογίας που θα επιστέγαζε τα πορίσματα της έρευνας. Από τους επιστήμονες της Εταιρείας, λ.χ. από τον Μπόυλ, δεν έλειπαν οι μεταφυσικές αναζητήσεις γύρω από τη βαθιά δομή των φυσικών όντων, ούτε οι θεολογικοί προβληματισμοί που επιδίωκαν τη σύνδεση των επιστημονικών ανακαλύψεων με τη διάνοια του Δημιουργού. Αυτό ήταν αναμενόμενο, καθώς η Αγγλία της εποχής εκείνης έβγαινε από έναν εμφύλιο πόλεμο που είχε πυροδοτηθεί από ομολογιακές έριδες. Εντούτοις, η μεθοδολογική τάση που ακολουθήθηκε ήταν αυτή της χρήσης των μεταφυσικών διαλογισμών ως αφετηρίας ευρετικών υποθέσεων και όχι ως ακλόνητου θεμελίου της θεωρητικής αλήθειας. Με την έννοια αυτή, η «φυσική φιλοσοφία» (ο Νεύτων αυτοπροσδιοριζόταν ως φυσικός φιλόσοφος) εντάχθηκε στο πλαίσιο της ανακάλυψης, όχι στο πλαίσιο της απόδειξης των θεωριών. Το μεταφυσικό πρότυπο (π.χ. το μηχανιστικό κοσμοείδωλο ή ο ατομισμός) μπορεί πλέον να θεωρηθεί ως πλαίσιο διαμόρφωσης αποτελεσματικών εικασιών, με στόχο τη διεξαγωγή πειραμάτων που θα ελέγξουν την ορθότητά του και την εξήγηση των εμπειρικών φαινομένων. Το ίδιο το πρότυπο παύει να είναι απόλυτο κριτήριο της αλήθειας. Η αντίληψη αυτή διαφέρει από την αντίστοιχη αντίληψη που διαμορφώθηκε στην ηπειρωτική Ευρώπη υπό την επιρροή του Descartes. Η αγγλοσαξονική εκδοχή θέλει τον μαθηματικό λογισμό οργανωτικό μέσο των πειραματικών ευρημάτων, όχι φορέα της αλήθειας για τη συγκρότηση της πραγματικότητας. Η αντίληψη αυτή εκφράζεται με σαφήνεια στο έργο του Νεύτωνα. Με αυτό φθάνει στην ωριμότητά της μια επιστημολογική θεώρηση, που έμελλε αργότερα να ονομαστεί θετικιστική. Σύμφωνα με αυτήν, έργο της επιστήμης είναι η πραγματοποίηση προβλέψεων
για τα εμπειρικά φαινόμενα με βάση την
αποτελεσματική ερμηνεία τους. Ο Νεύτων αντιτίθεται στον μέχρι τότε κυρίαρχο τύπο «υποθετικής επιστήμης», η οποία θεωρούσε δεδομένες τις εκ των προτέρων υποθέσεις για τη δομή της ύλης και του κόσμου. Σε αυτόν τον τύπο επιστήμης ανήκε ο ατομισμός Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
50
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
(λ.χ. του Γκασσαντί ή του Μπόυλ), το καρτεσιανό μηχανιστικό πρότυπο και η εναλλακτική πρόταση του Λάιμπνιτς. Δ΄. Ο Νεύτων αντιλαμβανόταν τη σωματιδιακή θεωρία με διαφορετικό τρόπο από τον παραδοσιακό ατομισμό (λ.χ. του Γκασσαντί ή του Μπόυλ). Δεν θεωρεί δηλαδή τον ατομισμό οντολογική παραδοχή, αλλά επαγωγικό συμπέρασμα που προκύπτει από την εμπειρική παρατήρηση των φυσικών σωμάτων. Ορίζει ως βασικό χαρακτηριστικό των στοιχειωδών μερών της ύλης το αδιαπέραστό τους (impenetrability), επειδή αυτό βοηθεί στην παρατήρηση της συμπεριφοράς των φυσικών σωμάτων. Επικαλείται την καθολικότητα της εμπειρικής παρατήρησης για να υποστηρίξει ότι η σκληρότητα είναι πάγια ιδιότητα των υλικών σωμάτων και υποστηρίζει ότι αποτελούνται από αδιαπέραστα σωμάτια, στις ελκτικές δυνάμεις των οποίων οφείλονται οι χημικές αντιδράσεις. Επίσης, απορρίπτει την αρχαία, ποιοτική θεωρία περί ατόμων (του Δημοκρίτου). Έτσι, η σωματιδιακή θεωρία είναι προϊόν εμπειρικής παρατήρησης και πειραματικών επιβεβαιώσεων και όχι θεωρητικό αξίωμα. Ο Νεύτων συνδέει τη σωματιδιακή θεωρία του με τη βαρύτητα, επιχειρώντας να διαχωρίσει τη δική του πειραματική φυσική φιλοσοφία από κάθε άλλη, μεταφυσική. Αποδίδει στα στοιχειώδη σωματίδια αδρανειακή κίνηση και τη δράση της βαρύτητας και άλλων δυνάμεων, υποστηρίζοντας ότι οι δυνάμεις αυτές δεν είναι απόκρυφες αλλά γενικοί φυσικοί νόμοι. Οι δυνάμεις αυτές αποκαλύπτονται μέσα στα φαινόμενα, αλλά οι πρωταρχικές αιτίες τους παραμένουν άγνωστες. Με τον τρόπο αυτό, ο Νεύτων μπορεί να ισχυριστεί τόσο ότι η βαρύτητα είναι γενικός νόμος της φύσης όσο και ότι δεν γνωρίζει την πρώτη αιτία της. Ο επιστήμονας γνωρίζει τον τρόπο λειτουργίας των πραγμάτων, όχι τη βαθύτερη μεταφυσική αναγκαιότητά της. Η βαρύτητα αποτελεί καθολική εμπειρική κανονικότητα, όχι αναγκαίο οντολογικό χαρακτηριστικό των φυσικών σωμάτων. Έργο του επιστήμονα δεν είναι η οντολογική θεμελίωση των εμπειρικών παρατηρήσεων. Η πειραματική φιλοσοφία υπηρετεί αποκλειστικά την εμπειρική εξήγηση των φυσικών φαινομένων. Η εγκυρότητά της οφείλεται στο ευρύ παρατηρησιακό υπόβαθρό της, στην πειραματική επιβεβαίωσή της και στις αληθείς προβλέψεις που απορρέουν από αυτήν. Αν οι παρατηρήσεις του επιστήμονα στηρίζονται σε «εκτεταμένη εμπειρία», έχει το δικαίωμα να πιστεύει ότι οι προβλέψεις του θα επιβεβαιώσουν στον ύψιστο βαθμό Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
51
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
πιθανότητας το ως τώρα παρατηρημένο. Μόνο τότε έχουν απρόσβλητο κύρος οι θεωρητικές υποθέσεις του. Η πειραματική μέθοδος του επιτρέπει να υπερβεί τα όρια της εμπειρίας και να υποστηρίξει (εφόσον δεν υπάρχουν πειραματικές εξαιρέσεις) ότι οι παρατηρημένες ιδιότητες των σωμάτων είναι χαρακτηριστικές και καθολικές για αυτά. Ο Νεύτων εξακολουθεί να αυτοπροσδιορίζεται ως φυσικός φιλόσοφος, με την έννοια ότι φιλοσοφία είναι η αναζήτηση μιας γενικής νομοτέλειας. Έτσι, καταδεικνύεται η σύνδεση του νευτώνειου εγχειρήματος με το βακώνειο επαγωγικό ιδεώδες, αλλά και υπέρβαση του δευτέρου από το πρώτο: αυτό που συνέλαβε ο Bacon θεωρητικά αλλά δεν μπόρεσε να φέρει πρακτικά σε πέρας, το πείραμα, το πραγματοποίησε μεγαλοφυώς ο Νεύτων. Ε΄. Κύριος στόχος της νευτώνειας κοσμολογικής σύνθεσης, τόσο στο πεδίο της θεωρίας όσο και σε αυτό της μεθόδου, είναι ο καρτεσιανισμός. Στην καρτεσιανή κοσμολογία, κυρίαρχη την εποχή εκείνη, θεμελιώδης ήταν η θεωρία των κοσμικών δινών. Επειδή αυτή η θεωρία δεν είχε επαρκές εμπειρικό υπόβαθρο, η εξηγητική εμβέλειά της ήταν περιορισμένη. Το ουσιαστικό πρόβλημά της, όμως, ήταν η καρτεσιανή μεθοδολογική αντίληψη περί ανάλυσης και σύνθεσης, η οποία έδινε προβάδισμα στη νοητική σύλληψη (ενόραση) έναντι της εμπειρικής θεμελίωσης. Ο Νεύτων αντιλαμβάνεται την ανάλυση και τη σύνθεση με εντελώς διαφορετικό τρόπο. Στην Οπτική περιγράφει την ανάλυση ως επαγωγική άνοδο από τα επιμέρους παρατηρησιακά δεδομένα, που επικυρώνονται μέσω της πειραματικής διαδικασίας, στις αιτίες και στους γενικούς νόμους που διέπουν τα φυσικά φαινόμενα – εφόσον δεν απαγορεύουν κάτι τέτοιο εξαιρέσεις που διαπιστώνονται με πειραματικό πάλι τρόπο. Η σύνθεση είναι η εφαρμογή αυτών των γενικών νόμων για την εξήγηση των μεμονωμένων φαινομένων, η οποία επιδέχεται εκ νέου πειραματική απόδειξη. Έτσι, στον Καρτέσιο το πρότυπο της ανάλυσης είναι αυτό της μαθηματικής νόησης που αναλύει ένα πρόβλημα στις απλές έννοιες που το απαρτίζουν. Σύνθεση είναι η λογική παραγωγή που συνάγει δευτερογενή θεωρήματα από τα μαθηματικά αξιώματα. Αντίθετα, για τον Νεύτωνα ανάλυση είναι η επαγωγική γενίκευση που προκύπτει από παρατηρήσεις και οδηγεί στην ταυτοποίηση των κανονικοτήτων της Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
52
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
εμπειρίας, ενώ σύνθεση είναι η υπαγωγή ενός διαρκώς μεγαλύτερου αριθμού παρατηρησιακών δεδομένων στην εξηγητική ισχύ των επαγωγικών γενικεύσεων. Πρόκειται για μια δραστική μεταβολή οπτικής γωνίας, που κωδικοποιείται στα κεφάλαια περί μεθόδου των Principia mathematica. Σε αυτά, οι «κανόνες λογισμού στη φιλοσοφία» (rules of reasoning in philosophy) επιβεβαιώνουν την πρωτοκαθεδρία της εμπειρικής παρατήρησης, της πεποίθησης ότι η επιστημονική θεωρία οικοδομείται από τα κάτω, όχι από τα πάνω. Ο Κανόνας IV επιβεβαιώνει ότι η μόνη αποδεκτή αμφισβήτηση σε μια επαγωγική γενίκευση είναι αυτή που προέρχεται από μια πειραματική εξαίρεση. Η προνοητικότητα αυτού του τύπου υπηρετεί τη διαφυγή από τον κίνδυνο διατύπωσης εικασιών περί οντολογικής αναγκαιότητας των πραγμάτων που θα εκπορευόταν από έναν ενορατισμό καρτεσιανού τύπου. Ο Νεύτων τις ονομάζει «υποθέσεις» και καταλήγει με την παροιμιώδη ρήση: «hypotheses non fingo» («υποθέσεις δεν κατασκευάζω»). Αποκλειστικό έργο του επιστήμονα είναι η περιγραφή των αιτιωδών συναφειών που συνδέουν τα εμπειρικά φαινόμενα, δίχως την επεξεργασία μιας μεταφυσικής που θα ασχολούνταν με τη βαθύτερη φύση αυτών των σχέσεων ή με την αναγκαιότητα ύπαρξης καθορισμένων αιτιών και όχι άλλων. Έτσι, ο όρος «υπόθεση» στη σκέψη του Νεύτωνα συνδέεται με τη μεταφυσική, ατομική ή μηχανιστική, που θέλησε τον 17ο αιώνα να θεμελιώσει την επιστήμη σε ενοράσεις δίχως επαρκές εμπειρικό υπόβαθρο. Αυτές τις «νοητικές προδιαθέσεις» (anticipations of mind, στην ορολογία του Bacon), τις μάλλον αβάσιμες μεταφυσικές υποθέσεις που κατασκευάζει η θεωρητική φαντασία απέναντι στην εμπειρία, θέλησε ο Νεύτων να καταργήσει από την επιστημολογία του. Ωστόσο, ο Νεύτων δεν απορρίπτει τις υποθέσεις με τη στενά τεχνική τους έννοια, αυτήν που ενέχεται και στη σύγχρονη επιστήμη. Αντίθετα, αυτές αποτελούν συστατικό στοιχείο της επιστημολογίας του, με την έννοια ότι πρόκειται για εξηγητικές παραδοχές που προκύπτουν από την εμπειρία. Όμως, οι παραδοχές αυτές τελούν πάντοτε υπό αίρεση, αφού μια νέα παρατήρηση είναι δυνατό να άρει τον γενικευτικό χαρακτήρα τους (τέτοια είναι, λ.χ., η σωματιδιακή υπόθεση για την εξήγηση της θερμοδυναμικής συμπεριφοράς των αερίων). Επειδή μια επαγωγική γενίκευση υπερβαίνει πάντοτε την εμπειρική θεμελίωσή της, ο Νεύτων επιμένει ότι τέτοιες «φανερές αρχές» (manifest principles) είναι αληθείς ή «σχεδόν αληθείς». Η απόλυτη επιστημολογική βεβαιότητα που αιτείται ο Descartes είναι ανέφικτη στην επαγωγική Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
53
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
εμπειρική επιστήμη. Όμως αυτή η επιστήμη είναι η ισχυρότερη δυνατή. Οι ιδέες αυτές θα ενσωματωθούν αργότερα στην επιστημολογία του εμπειρισμού, όπως την ανέπτυξαν οι Λοκ και Χιουμ.
Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr