15
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
10) Ο ηλιοκεντρισμός ως ορόσημο στην εξέλιξη της επιστήμης Η διατύπωση του ηλιοκεντρικού συστήματος αποτέλεσε τομή στην επιστημονική σκέψη και στη διαδικασία αποδέσμευσής της από τη χειραγώγηση της Καθολικής Εκκλησίας. α΄) Σε τι συνίσταται η κοπερνίκεια αναστροφή και ποιες υπήρξαν οι επιστημονικές και ιδεολογικές-πνευματικές συνέπειές της; β΄) Ποια ήταν η συνεισφορά των Brahe και Κέπλερ στην επικράτηση του ηλιοκεντρικού συστήματος; γ΄) Πώς συνέβαλε στην εμπειρική θεμελίωση του ηλιοκεντρικού συστήματος η εφεύρεση του τηλεσκοπίου και η αξιοποίηση του από τον Γαλιλαίο; δ΄) Ποια ήταν η σημασία της δίκης και της καταδίκης του Γαλιλαίου; (τόμ. Β΄, σελ. 32-39) α΄) Τα προβλήματα υπολογισμού των εκλείψεων και των συνόδων των πλανητών και οι αυξημένες ανάγκες για ακριβέστερη χρονολόγηση από αυτήν του Ιουλιανού ημερολογίου κυρίως οδήγησαν από τις αρχές του 16ου αιώνα στην αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για το εύλογο της ηλιοκεντρικής υπόθεσης. Τελικά, το νέο, Γρηγοριανό ημερολόγιο θεσμοθετήθηκε το 1582. Νωρίτερα, το 1543, είχε δημοσιευθεί το έργο που έμελλε να αποτελέσει αναστροφή των αντιλήψεων για το πλανητικό σύστημα. Ήταν το De revolutionibus orbium coelestium (Περί των περιστροφών των ουράνιων σφαιρών) του Πολωνού αστρονόμου Νικολάου Κοπέρνικου (1473-1543). Με αυτό ανατρέπεται πλήρως το αριστοτελικό-πτολεμαϊκό πλανητικό σύστημα και τίθενται οι βάσεις της νεότερης αστρονομίας. Ο Κοπέρνικος υποστήριξε ότι το κέντρο της Γης δεν ταυτίζεται με το κέντρο του σύμπαντος, ενώ οι ουράνιες σφαίρες δεν διαθέτουν κοινό κέντρο (αντίληψη που διέψευσε αργότερα ο Νεύτων). Το ακίνητο «στερέωμα» εκτείνεται πολύ πέραν της απόστασης Γης-Ήλιου, ενώ η Γη κινείται και η κίνησή της παρέχει την ψευδαίσθηση της κίνησης του Ήλιου. Από κοινωνική και ιδεολογική άποψη, ο άνθρωπος του κοπερνίκειου σύμπαντος έχει απωλέσει την προνομιούχο θέση που του επιφύλασσε η Δημιουργία εντός του γεωκεντρισμού. Η Γη υποβαθμίζεται σε ένα απλό μόριο αστρικής σκόνης Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
16
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
και δεν είναι πια το κέντρο της Δημιουργίας. Αντίστοιχα, ο άνθρωπος παύει να υπερκαθορίζεται και να καταξιώνεται υπαρξιακά από μια υπέρτερη μεταφυσική δύναμη που οριοθετεί μια για πάντα τη θέση του στον κόσμο χαρίζοντάς του ασφάλεια. Στο εξής είναι υποχρεωμένος να διεκδικήσει με τις δικές του δυνάμεις την κοινωνική και προσωπική καταξίωση, αναπτύσσοντας στο έπακρο τις ατομικές ικανότητές του. Το νέο σύμπαν είναι πολύ πιο άγνωστο και ίσως απειλητικό. Το γεγονός ότι ο Κοπέρνικος αφιέρωσε το βιβλίο του στον πάπα Παύλο Γ΄ δείχνει και τις συνάφειες της νέας επιστήμης με την παραδοσιακή αυθεντία. Από ορισμένες απόψεις η κοπερνίκεια σκέψη διατηρεί δεσμούς με το μεσαιωνικό παρελθόν, καθώς οι τροχιές των πλανητών εξακολουθούν να θεωρούνται κυκλικές, ενώ ο χαρακτήρας του συστήματός του είναι συνολικά μαθηματικός. Κύρια πρόθεσή της ήταν να θεραπεύσει την πολυπλοκότητα και τις ασυνέπειες του πτολεμαïκού προτύπου, εμμένοντας έτσι στην αντίληψη του «σώζειν τα φαινόμενα». Παρ’ όλα αυτά, ο Κοπέρνικος φαίνεται πεπεισμένος για τη συμβατότητα του δικού του προτύπου με τη φυσική πραγματικότητα και στην αφιέρωσή του στον πάπα Παύλο Γ΄ εξηγεί ότι η Βίβλος δεν θα πρέπει να ερμηνεύεται αυτολεξεί αλλά ως ένα σώμα αλληγοριών που επιδέχονται πολλαπλές ερμηνείες. Τα επιστημονικά ευρήματα δεν οδηγούν στην αθεΐα, αλλά δείχνουν ακριβώς με ποιον τρόπο έχει διευθετήσει την κοσμική τάξη ο Δημιουργός. Οι ιδέες αυτές, ιδιαίτερα προηγμένες για την εποχή τους, επρόκειτο να αποκηρυχθούν την περίοδο της θρησκευτικής Μεταρρύθμισης. Η Αντιμεταρρύθμιση, με το Τάγμα των Ιησουιτών και με σύνθημα την πειθαρχία και τη συμμόρφωση, έθεσε το σύγγραμμα του Κοπέρνικου στον Κατάλογο Απαγορευμένων Βιβλίων (1616). Αλλά και οι Διαμαρτυρόμενοι αποκήρυξαν τις ιδέες του Κοπέρνικου ως αιρετικές και ασύμβατες με το πνεύμα του καθαρού χριστιανισμού το οποίο, όπως υποστήριζαν, υπηρετούσαν. Ο Λούθηρος, εξάλλου, ήταν ενάντιος σε κάθε μορφή επιστημονικής έρευνας που αντλούσε από την αρχαιοελληνική σκέψη (θεωρούσε επιστροφή στην ειδωλολατρία τον αριστοτελικό σχολαστικισμό) ή που έκρινε ότι παραβίαζε τη χριστιανική διδασκαλία. Η περιφρόνησή του για τον Κοπέρνικο ήταν χαρακτηριστική. Την άμβλυνση του ηλιοκεντρισμού ανέλαβε από την πλευρά των Διαμαρτυρομένων ο θεολόγος Andreas Ossiander. Αυτός προσέθεσε στην έκδοσή του του βιβλίου του Κοπέρνικου έναν ανυπόγραφο πρόλογο, στον οποίο ομολογούσε ότι το ηλιοκεντρικό σύστημα δεν αντιστοιχούσε στη φυσική πραγματικότητα, αλλά ήταν Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
17
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
απλώς ένα διανοητικό μαθηματικό παιχνίδι. Επειδή το βιβλίο εκδόθηκε μετά τον θάνατο του Κοπέρνικου, η διαστρεβλωτική εικόνα που του προσέδωσε ο Ossiander επικράτησε για δεκαετίες. Έτσι, και σε συνδυασμό με τα στριφνά λατινικά στα οποία είχε γραφτεί, το κείμενο ενεπλάκη στους σχολαστικούς διαξιφισμούς περί «διπλής αλήθειας» και δεν φάνηκε αμέσως ο ρηξικέλευθος χαρακτήρας του. β΄) Μετά τη μαθηματική διατύπωση του ηλιοκεντρικού συστήματος από τον Κοπέρνικο, νέες αστρονομικές παρατηρήσεις επιβεβαίωσαν τη συμβατότητά του με τη φυσική πραγματικότητα. Σημαντική στάθηκε εν προκειμένω η συμβολή του Δανού αστρονόμου Τύχωνα Βράχιου (Tycho Brahe, 1546-1601). Εργαζόμενος στο Βασιλικό Αστεροσκοπείο της Δανίας και στην Αυλή του αυτοκράτορα Ροδόλφου στην Πράγα, ο Brahe συνέλεξε σημαντικές παρατηρήσεις σχετικά με τις κινήσεις των ουράνιων σωμάτων. Το 1572 εντόπισε έναν υπερκαινοφανή αστέρα στον αστερισμό της Κασσιόπης, ανακάλυψη που ανέτρεψε τις απόψεις υπέρ του αμετάβλητου της υπερσελήνιας περιοχής, μιας κομβικής θέσης της αριστοτελικής κοσμολογίας. Ενώ ο ίδιος ο Brahe υποστήριζε ένα μεικτό πλανητικό σύστημα, κατά το οποίο οι πλανήτες περιστρέφονταν γύρω από τον Ήλιο και όλο αυτό το σύστημα είχε ως κέντρο τη Γη, οι αστρονομικοί πίνακες και οι παρατηρήσεις του αξιοποιήθηκαν αργότερα για την ενίσχυση του ηλιοκεντρισμού. Ο σημαντικότερος συνεργάτης του Brahe, ο Γερμανός αστρονόμος Ιωάννης Κέπλερ (Johannes Kepler, 171-1630), προέβη σε διορθώσεις του κοπερνίκειου συστήματος επεξεργαζόμενος μαθηματικά τις παρατηρήσεις του Brahe και διατυπώνοντας τους εξής τρεις νόμους αναφορικά με την κίνηση των πλανητών: α΄) Οι τροχιές των πλανητών είναι ελλειπτικές, με τον Ήλιο στη μία εστία τους. β΄) Αν ενωθεί κάθε πλανήτης με τον Ήλιο με μία ευθεία, η ευθεία αυτή σαρώνει ίσες αποστάσεις σε ίσους χρόνους. γ΄) Ο λόγος των τετραγώνων των περιόδων δύο πλανητών είναι ίσος με τον κύβο των μέσων αποστάσεών τους από τον Ήλιο. Με τους τρεις αυτούς νόμους του Κέπλερ ήταν δυνατή ανά πάσα στιγμή η πρόβλεψη της συμπεριφοράς των πλανητών. Έτσι, έπαψε κάθε αμφιβολία για τη φυσιογνωστική ισχύ του ηλιοκεντρικού συστήματος. γ΄) Ο Γαλιλαίος διατηρούσε επαφή με τον Κέπλερ και ήταν κρυφός υπέρμαχος του ηλιοκεντρικού συστήματος, παρότι ήταν υποχρεωμένος να διδάσκει τον γεωκεντρισμό. Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
18
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
Η σταδιακή απόκλισή του όμως προς αντισυμβατικές θέσεις ώθησαν τις εκκλησιαστικές αρχές να του απευθύνουν προειδοποίηση να πάψει να τις διδάσκει (1616). Ωστόσο, η κρίσιμη εφεύρεση του τηλεσκοπίου, ενός συστήματος φακών που μεγέθυνε τα αντικείμενα τρεις φορές, από τον Ολλανδό οπτομέτρη Hans Lippershey το 1608 εδραίωσε τις πεποιθήσεις του Γαλιλαίου. Με δικό του τηλεσκόπιο ενισχυμένης όρασης τη νύχτα της 7ης Ιανουαρίου 1909 ο Γαλιλαίος έκανε αστρονομικές παρατηρήσεις που συντάραξαν τον πνευματικό κόσμο της Ευρώπης. Συγκεκριμένα, παρατήρησε τέσσερις δορυφόρους του πλανήτη Δία, διέκρινε τους κρατήρες και τα όρη στην επιφάνεια της Σελήνης και τις φάσεις της Αφροδίτης, ενώ παρατήρησε και τις κηλίδες στην επιφάνεια του Ήλιου, αποδεικνύοντας ότι η υπερσελήνια περιοχή δεν διέθετε την τελειότητα που της απέδιδε η αριστοτελική κοσμολογία. Τέλος, φάνηκε ότι ο γαλαξίας μας είναι μια γιγάντια συγκέντρωση απλανών αστέρων στην οποία ανήκει και το δικό μας ηλιακό σύστημα. Έτσι, αποδείχθηκε ότι η υποσελήνια και η υπερσελήνια περιοχή αποτελούν ενιαίο χώρο, καταρρίπτοντας μια βασική αριστοτέλεια θέση. Ο Γαλιλαίος θεώρησε επιβεβαίωση του ηλιοκεντρικού συστήματος επίσης το φαινόμενο της άμπωτης και της παλίρροιας. Υπέθεσε ότι η κίνηση αυτή των επίγειων υδάτων οφείλεται στον συνδυασμό των δύο κινήσεων της Γης, γύρω από τον άξονά της και γύρω από τον Ήλιο και προσπάθησε να το αποδείξει με μια πειραματική διάταξη που χρησιμοποιούσε νερό μέσα σε μια κινούμενη λεκάνη. Η υπόθεσή του ήταν εσφαλμένη· αποτελούσε εντούτοις ένδειξη για τη σημασία που απέδιδε στη φυσική αλήθεια του ηλιοκεντρικού συστήματος. δ΄) Μετά την επίπληξη του 1616 ο Γαλιλαίος απέφυγε να εκδηλωθεί δημόσια υπέρ της ηλιοκεντρικής θεωρίας. Το 1632, όμως, δημοσίευσε το βιβλίο Διάλογος σχετικά με τα δύο μεγάλα κοσμολογικά συστήματα (Dialogo sopra I due massimi sistemi del mondo), στο οποίο, υπό την επίφαση της ψυχρής παρουσίασης αντικειμενικών αστρονομικών ευρημάτων, επιτίθεται συνολικά στο πτολεμαϊκό σύστημα. Ο κοπερνίκειος επιστήμονας Σαλβιάτι, στηριγμένος με πεποίθηση στα δεδομένα της παρατήρησης, επιτίθεται στον Σιμπλίκιο (Simplicio = απλοϊκός), υπέρμαχο των θεωρησιακών δογμάτων, μεταχειριζόμενος ακόμη και τα δικά του όπλα, δηλαδή τους συλλογισμούς. Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
19
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
Είναι χαρακτηριστική, τόσο για την πνευματική διεισδυτικότητα όσο και για την πολιτική προνοητικότητα του Γαλιλαίου (που του επέτασσε να μην αντιτίθεται σε οτιδήποτε μπορούσε να θίξει τα διανοητικά προνόμια της Καθολικής Εκκλησίας), η εκ μέρους του αποφυγή της αμφισβήτησης του ίδιου του Αριστοτέλη. Ο Γαλιλαίος θεωρεί υπεύθυνους για τον εκφυλισμό του αριστοτελισμού τους σχολαστικούς, δογματικούς μελετητές του, εγκωμιάζοντας τον πυρήνα της δικής του επιστημονικής σκέψης και υποστηρίζοντας ότι, αν ο Αριστοτέλης διέθετε στην εποχή του τα κατάλληλα αστρονομικά όργανα, θα είχε αναιρέσει τις θέσεις που αντέφασκαν προς τα παρατηρησιακά δεδομένα. Ο Γαλιλαίος, μάλιστα, αποδίδει στον Αριστοτέλη την υπεροχή της αισθητηριακής παρατήρησης επί της θεωρησιακής συλλογιστικής και θεωρεί την αριστοτελικού τύπου ιδεοληψία ως τον χειρότερο εχθρό του γνήσιου επιστήμονα Αριστοτέλη. Παρά τη συνεπή υποστήριξη της ηλιοκεντρικής θεωρίας, ο Γαλιλαίος εξακολουθεί (αντίθετα με τον Κέπλερ) να θεωρεί την κίνηση των πλανητών κυκλική. Σε συνδυασμό με τη γενικότερη θεωρία του περί κίνησης, λ.χ. την αντίληψη περί κυκλικής αδρανειακής κίνησης κοντά στην επιφάνεια της Γης, αυτό καταδεικνύει την ισχυρή επίδραση που ασκούσε ο αναγεννησιακός νεοπλατωνισμός και πυθαγορισμός στη σκέψη των διανοητών της εποχής. Η εμμονή του Γαλιλαίου στον ηλιοκεντρισµό προκάλεσε την ανάθεσή του υπό επιτήρηση και έλεγχο στον καρδινάλιο Roberto Bellarmine (1542-1621) και την προσαγωγή του σε δίκη από την Ιερά Εξέταση το 1633. Εκεί υποχρεώθηκε να αποκηρύξει ως αιρετική την ηλιοκεντρική κοσμολογία και να ασπαστεί τον γεωκεντρισμό. Τα τελευταία οκτώ χρόνια της ζωής του παρέμεινε σε κατ’ οίκον περιορισμό στην έπαυλή του κοντά στη Φλωρεντία, ενώ από το 1637 ήταν τυφλός. Η άρση της καταδίκης του από την Καθολική Εκκλησία έγινε το 1984. Λέγεται ότι, καθώς έβγαινε από την αίθουσα του δικαστηρίου, ο Γαλιλαίος ψιθύρισε «και όμως κινείται». Ακόμη και αν δεν είναι ιστορικά εξακριβωμένο αυτό το περιστατικό, αποδίδει τις πραγματικές διαθέσεις του, καθώς, ενόσω βρισκόταν σε περιορισμό, εξακολούθησε να ερευνά κρυφά τα φυσικά φαινόμενα και φρόντισε το 1638 για τη δημοσίευση των παρατηρήσεών του στο εξωτερικό. Η δίκη του Γαλιλαίου συγκλόνισε τον ευρωπαϊκό πνευματικό κόσμο. Η καταδίκη του φάνηκε αρχικά ως νίκη του σκοταδισμού επί των φώτων της νέας επιστήμης. Επρόκειτο όμως για μια πορεία που ήταν αδύνατο πλέον να ανακοπεί. Οι Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
20
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
ανακαλύψεις του Γαλιλαίου, όπως και άλλων πρωτοπόρων της εποχής, θα βρουν την ολοκληρωμένη διατύπωσή τους λίγο αργότερα, στο έργο του Νεύτωνα, και θα διαποτίσουν την πνευματική ζωή της νεωτερικότητας. Ο Γαλιλαίος στάθηκε το ορόσημο στο μεταίχμιο μεταξύ της οπισθοδρόμησης και των θεολογικών και φιλοσοφικών προκαταλήψεων από τη μία πλευρά, και της χειραφέτησης και συγκρότησης της πειραματικής επιστήμης ως κοινωνικής δραστηριότητας από την άλλη.
Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr